Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 20-34. âyetlerinde risâletle ilgili kısa bilgi verdikten sonra, inkârcıların dünyadaki kibirli hallerini ve mahşerde yaşayacakları felaketler ile cennetliklerin güzel akıbetlerini hatırlatmaktadır. Daha sonra mahşer şartlarındaki yargılama esnasında müşriklerin ve mutlak inkârcıların yaşayacağı çeşitli pişmanlıklar gündeme getirildikten sonra, Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenlerle ilgili Hz. Peygamber’in şikâyeti beyan edilmektedir.

Ardından suçluların risâletle ve vahiyle ilgili ifadelerine yer verilmekte, vahyin peyderpey indirilmesinin gerekçesi bildirilmekte, karşıt muhatapların getirdiği her misalin pek çok türden açıklamasının bulunduğu vurgulanarak, hak karşıtlarının yüzüstü bir şekilde cehennemde toplanacakları ve orasının çok kötü bir yer olduğu hatırlatılmaktadır.

a) İnsanların İmtihanı ve Korkunç Akıbetler

Yüce Allah, sûrenin 20-22. âyetlerinde müşriklerin peygamber algısına cevap vermekte, bu arada yaratılışın gayesinin insanların imtihan edilmesi olduğunu dile getirmekte, ahirete inanmayanların çeşitli isteklerini, dünyadaki kibirli durumlarını şu şekilde ele almaktadır:

“(Ey Peygamber!) Senden önce yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan (insan) peygamberlerin dışında başkasını elçi olarak göndermedik. (Ey insanlar!) Sabırlı olup olmayacağınızı denemek için bir kısmınızı bir kısmınıza imtihan kıldık. (Elbette) Rabbin her şeyi hakkıyla görendir.”

Ardından, inkârcıların alay içerikli isteklerine şu şekilde yer verilmektedir: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler.”

Daha sonra, mahşerde melekleri görünce artık onları derin bir hicranın beklediği şu sözle bildirilmektedir: “Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.”

ı. Peygamberlerin İnsan Oluşunun Hikmeti

وَمَآ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّآ اِنَّهُمْ لَيَاْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْاَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً اَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَص۪يرًا “Yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan (insan elçi)lerin dışında, bir başkasını senden önce de elçi olarak göndermedik. Sabırlı olup olmayacağınızı denemek için bir kısmınızı bir kısmına imtihan kıldık. Rabbin görendir.”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “ve göndermemiştik”; قَبْلَك kableke tamlaması “senden önce”; مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ mine’l-murselîne ifadesi “peygamberlerden, resüllerden, elçilerden”; اِلَّآ اِنَّهُمْ illâ innehum istisnası “muhakkak ki onlar şunun dışında değillerdi”;لَيَاْكُلُونَ leye’külûne fiili “elbette yiyorlar(dı)”; الطَّعَام et-ta‘âme sözcüğü “gıda, yemek”; وَيَمْشُونَ ve yemşûne fiili “ve geziyorlar(dı), dolaşıyorlar(dı)”; فِي الْاَسْوَاقِ fi’l-esvâkı kelimesi “çarşılarda”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve kılmıştık, yapmıştık, yaratmıştık”; بَعْضَكُمْ ba‘daküm tamlaması “sizin bir kısmınızı”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “(diğer) kısmına, birbirinize”; فِتْنَة fitneten sözcüğü “deneme, sınav”;اَتَصْبِرُونَ tasbirûne sorusu “(bakalım) sabrediyor musunuz”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır”; رَبُّكَ rabbüke ifadesi “senin Rabbin”; بَص۪يرًا basîran kelimesi ise “(her şeyi) gören(dir)” demektir.

Burada müşriklerin peygamberlik için ileri sürdükleri sıfatlar hakkında Yüce Allah’ın cevabı ve insanların yaratılış gayesi hakkındaki bir beyan gündeme getirilmektedir.

1.وَمَآ اَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ اِلَّآ اِنَّهُمْ لَيَاْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْاَسْوَاقِ “Yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan (insan elçi)lerin dışında, bir başkasını senden önce de elçi olarak göndermedik.” Âyetin bu cümlesinde peygamberlerin birer insan olduğu vurgulanmakta, her peygamberin yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan birer insan olduğu beyan edilmekte, bu şekilde müşriklerin melek peygamber beklentisi net bir şekilde reddedilmektedir.

Bu cümlenin konuyla ilgili başka bazı âyetleri de açıkladığı kanaatindeyiz. Ra‘d 13/38’de “peygamberlerin eşlerinin ve çocuklarının olduğu”, Enbiyâ’ 21/8’de de “onların yemek yemeyen cesetler olmadığı ve çok uzun süre yaşamadıkları” bildirilmektedir. İşte bu üç âyette peygamberlerin beşer oldukları ve tıpkı diğer insanlar gibi fiziksel yapılarının bulunduğu ve hayatın gereklerine onların da muhtaç olduğu beyan edilmektedir.

Hz. Peygamber’in ve diğer peygamberlerin birer “beşer” olduklarına dair ifadeleri de bu noktada hatırlanmalıdır.(1) Müşriklerin “melek peygamber” istekleri, onların bir peygamberi takip edememe kurnazlığının veya kıskançlıklarının bir sonucu olarak görülmelidir.

Furkân sûresinin yedinci âyetinde müşriklerin peygamber algısı, buna karşılık Yüce Allah’ın risâlet sistemine dair belirlediği prensipleri uzun uzadıya ele almıştık. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de Rabbimiz müşriklerin peygamber algısını reddetmek ve onların nasıl bir yapıda olduğunu ortaya koymak üzere bu bilgileri hatırlatmaktadır.

Yemek yiyen ve çarşılarda dolaşan peygamber olamayacağını söyleyenlere karşı bu âyette bütün peygamberlerin diğer insanlar gibi yemek yediklerini ve çarşılarda dolaştıklarını beyan ederek konuyla ilgili çarpık anlayışları cevaplamaktadır.

2.وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً اَتَصْبِرُونَ “Sabırlı olup olmayacağınızı denemek için bir kısmınızı bir kısmına imtihan kıldık.” Bu cümle, yaratılışın gayesini ortaya koyan çok önemli bir mesaj içermektedir.

a) Bu cümlenin mesajını doğru anlayabilmek için benzer bir mesaj içermesi bakımından En‘âm 6/53’ü hatırlatmak gerekmektedir: “Aramızdan Allah’ın kendilerine lütuf ve ihsanda bulunduğu kimseler de bunlar mı! demeleri için onların bir kısmını diğerleri ile işte böyle imtihan ettik.”

Konuyla ilgili olarak En’âm 6/165’te şöyle buyrulmaktadır: “Sizi yeryüzünün halifeleri kılan ve size verdiği (nimetler) hususunda sizi denemek için kiminizi kiminizden derecelerle üstün kılan O’dur. Muhakkak ki Rabbin, cezayı çabuk verendir. Muhakkak ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

b) Âyetin mesajını inceleme bağlamında fitneh kelimesiyle ilgili bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir.

ı. Bakara 2/191’de de ele aldığımız üzere âyette geçen فِتْنَة fitneh kelimesi Kur’ân’daki çok anlamlı kelimelerden birisidir. Kısaca onun kullanım şekline ve manalarına değinmekte yarar vardır:

F-t-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 60 yerde geçmekte ve “azap etmek”,(2) “imtihan etmek”,(3) “baskı”,(4) “saptırmak”,(5) “karışıklık”,(6) “uzaklaştırmak”,(7) “çare”,(8) “saldırı”,(9) “delilik”(10) gibi anlamlara gelmektedir. Bütün bu anlamlardan başka fitne kelimesinin “günah”,(11) “şeytanın hile ve tuzağı”,(12) “şeytanın zayıf ruhlu kişilere aşıladığı bâtıl inanç ve kuruntu”,(13) “nifak”,(14) “kötülük, sıkıntı”(15) ve “rüsvaylık, alay, oyuncak”(16) gibi anlamlara da geldiği ifade edilmektedir.(17)

ıı. فِتْنَة fitneh kelimesi, “madenin cürufunun cevherinden ayrılması işlemi” için kullanılmaktadır. “Malları ve çocukları insanların imtihanıdır”(18) cümlesinde de “imtihan” manası veren kelime fitne’dir. Yüce Allah’ın insanları mal ve çocuklarla imtihan etmesi, “cevheri cüruftan ayırması” demektir. Bu nedenle, amaç cevhere çıkmak ve böylece cüruftan olmamaktır.

Hayat imtihanında cevherden olabilmek için terbiye ateşinde yanmak gerekir. Madendeki cevherin cüruftan ayrılması için nasıl ki güçlü bir ateş gerekli ise, hayat yolculuğundaki imtihanlar da böyle ağır bir mahiyet arz edebilir. Çocuğunu yetiştirmeye çalışan ana-babalar, aslında kendileri imtihanın bir parçası olduklarını unutmamalıdır.(19)

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajından anlaşılan şudur: İddia edildiği gibi “insanlar koyun gibi kendi bacağından asılmayacaklardır.” İnsan sosyal varlıktır; hem başkalarından sorumludur, hem de başkaları ondan sorumludur. Bu nedenle, imtihanın her aşaması kararlılık gerektireceği için, konunun bir de “sabır” boyutu vardır. Her kim bu imtihanda gereken kararlılığı, yani “sabrı” gösterirse bu imtihandan başarıyla çıkabilir.

İnsanların birbirinin imtihanı oluşu, ümmetin peygamberle, zenginin fakirle, güçlünün zayıfla, âlimin cahille, yöneticinin yönettikleriyle, hocanın öğrenciyle, işverenin işçiyle, sağlıklının hasta ile vs. şeklinde pek çok türü vardır. Mekke’de Müslüman olan fakirler zenginlerin alaylarına veya işkencelerine maruz kalmış ve sıkıntılı süreçler geçirmişlerdi.

Bu durum o gün böyle olduğu gibi, Âl-i İmrân 3/186’da haber verildiği üzere, ondan sonraki dönemlerde de devam edegelmiştir. İşte bunlara karşı sabırlı, yani inanç değerlerine karşı sadakatli olmak ve sorumluluğunu bilmek azim gerektiren işlerden biri olarak tanıtılmaktadır.

Bu noktada Hz. Peygamber’in şu hadis-i şerifi meseleyi açıklamada son derece net mesajlar içermektedir: “Cahiller yüzünden âlimlere, halkı yüzünden yöneticilere, yöneticileri yüzünden halka, köle yüzünden efendiye, güçlü yüzünden güçsüze, güçsüz yüzünden güçlüye yazıklar olsun (yani birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmedikleri için onlara veyl olsun; veyl cehennemi onlara olacaktır).”(20)

ıv. فِتْنَة fitneh kelimesiyle sûrenin adının Furkân olması da son derece manidardır. Çünkü fitne, “cevheri cüruftan ayırmak” manasına gelirken, Furkân da “hakkı bâtıldan ayıran ölçü” demektir. Furkân sûresinde فِتْنَة fitneh kelimesinin gelmesi, “doğru yanlış ayırımı”nda doğrulardan olabilmek için sabır gerektiren imtihandan başarıyla geçmenin zorunlu olduğunu göstermektedir. Bütün peygamberler, en sonunda da bizim peygamberimiz Hz. Muhammed, Furkân ile gönderildiği için, insanlığın cevherini cürufundan ayırmanın ölçülerini getirip ümmetlerine tebliğ etmişlerdir.

v. İnsanoğlunun bu anlamda sorumlu olduğunu kendilerine öğretenler “peygamberler”dir. Risâlet-insan ilişkisi konusunun yer aldığı bir âyette cevherin cüruftan ayrılacağı türden bir imtihanın zikredilme sebebi, ümmetlerin peygamberlerin isteklerine kulak kabartmalarının onlardan beklendiğini beyandır. Başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bu mesajın bütün muhatapları bu gerçeğin farkına varmalı, birlikte yaşamanın bir gereği olarak birbirinden sorumlu olduğu gerçeğini unutmamalıdır.

Biz sadece birbirimizle imtihan olmuyoruz; aynı zamanda birbirimizle ilişkilerimizde sabırlı davranma noktasında da dikkate davet ediliyoruz; çünkü imtihanımızın soruları bazen kolay, bazen de zor olabilir. Öyleyse bu hayat yolculuğunda sabrı ve kararlılığı elden bırakmamalıyız; kanaatimizce âyetin verdiği mesaj budur.

vı. İmtihanın yapılma gerekçesi Yüce Allah’ın bilgilenmesi değildir; çünkü O’nun sonradan bilgi sahibi olması diye bir şey söz konusu olamaz. Allah’ın neleri bildiğini bizler bilemeyeceğimiz ve O’nun bilgisini tamamen kuşatamayacağımız için, O’nun bilmesi ile bizimkini mukayese etmemeliyiz. O, zaten her şeyi aracısız ve en baştan beri bilmektedir.

Yüce Allah zatıyla âlimdir; sonradan bilgi sahibi olmaya veya aracılarla bilgilenmeye muhtaç değildir. Sadece şunu ifadeyle yetinelim: Bizler Allah’ın “bilgisine” değil, “bildirmesine” göre yaşamalıyız. Bu durumda imtihanın gayesi, insanların bilgilendirilmesidir diyebiliriz. Âyetin son cümlesi de Rabbimizin her anda ve mekanda her şeyi her detayıyla görmekte olduğunu ortaya koymaktadır.

c) Bazı müfessirlere göre, “Allah’a yönelmiyorlar mı?”(21) yani “yönelsinler” âyetinde olduğu gibi, buradaki اَتَصْبِرُونَ “Sabrediyor musunuz?” ifadesi de “sabredin” manasında bir emirdir. “Birbirinizin imtihanısınız; öyleyse sabırlı olun” denmek istenmektedir.(22) Demek ki, bu imtihanda Yüce Allah’ın bilgilenmesi değil, O’nun bir emri söz konusudur.

d) Bu arada yaratılışın gayesi bağlamında da bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir. Hûd 11/7’de de ifade ettiğimiz üzere, insanın yaratılış sürecine gönderme yapılan İnsân 76/1. âyetin peşinden ikinci âyette onun “döllenmiş yumurta”dan yaratıldığı dile getirilmekte ve “imtihan edileceği” için de “işiten” ve “gören” bir varlık haline getirildiği bildirilmektedir. “Kâinatın yaratılış gayesinin insanın imtihanı olduğu”nu ifade eden Hûd 11/7. âyetin yanında, “onun abes olsun diye yaratılmadığı”(23) ve “hem dünyada hem de mahşerde başıboşluğa terk edilmeyeceği” beyan edilmektedir.(24)

İnsanoğlu sadece “inandım” demekle salıverilmeyecektir;(25) niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir.(26)

Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen, insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır.

“Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(27) âyetinin verdiği anlam ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ve konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, yaratılışın amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratmak ise “sonuç”tur. Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(28) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(29) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(30) “Allah’a şükretmek”(31) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”tır.(32) Kimlerin ne ile imtihan edileceği konusundaki temel öğreti de Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de “insanlara verilen şeylerle” şeklinde belirlenmektedir.

3. وَكَانَ رَبُّكَ بَص۪يرًا “Rabbin görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(33) Âyetin bu son cümlesinde yer alan رَبّ rabb sıfatı, Yüce Allah’ın kullarını sahipleniciliğini ortaya koyduğu gibi, Hz. Peygamber’in ve bütün zamanların müminlerinin yardımcısı olduğunu da öğretmektedir.

Bu şekilde hem müminlere moral vermekte, onların sahipsiz olmadığını ilan etmekte, hem de karşıtlarına gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Bu arada önceleri inkârcı olsalar da insanoğlunun O’ndan ümit kesmemesi gerektiği ortaya konulmakta, varılacak ve sığınılacak tek makamın kendisi olduğu hatırlatılmaktadır.

Âyetteki بَص۪ير basîr sıfatı ise Yüce Allah’ın bilgisi ve gözetimi dışında kalan hiçbir zamanın ve mekanın olmadığını öğrettiği gibi, insanların davranışlarını görmesi nedeniyle onları kayıt altına aldırdığını da göstermektedir. Bu arada âyetteki كَانَ kâne kelimesi, Yüce Allah’ın görmesi ve gözetlemesi sıfatının devamlı olarak kendisinde bulunduğunu ortaya koymakta, geçmiş zaman manası vermemektedir. Çünkü Yüce Allah her zaman görmektedir.

ıı. Tehlikeli İstekler ve Azgınlıklar

وَقَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ نَرٰى رَبَّنَا لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَب۪يرًا “Bizimle karşılaşacaklarını ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik!’ dediler. Şüphesiz ki onlar, kendileri hakkında kibir gösterdiler ve büyük bir azgınlığa düştüler.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişlerdi ki”;الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ ellezîne lâ yercûne ifadesi “ummayanlar”;لِقَآءَنَا likâenâ tamlaması “bizimle karşılaşmayı”;لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile ifadesi “indirilseydi ya, indirilmesi gerekmez miydi”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, üzerimize”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”;اَوْ نَرٰى ev nerâ fiili “veya görmeli (değil miydik)”; رَبَّنَا rabbenâ tamlaması “Rabbimizi”;لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا lekadistekberû fiili “şüphesiz ki büyüklenmişlerdi”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfüsihim ifadesi “onların nefislerinde, kendilerinde”; وَعَتَوْ ve atevv fiili “ve azgınlık yapmışlardı”; عُتُوًّا كَب۪يرًا ‘utuvven tamlaması “büyük bir azgınlık şeklinde” demektir.

Burada âhirete inanmayan Mekkeli müşriklerin garip istekleri ve bunun sonucunda düştükleri kibir çukuru ile azgınlık gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلٰٓئِكَةُ اَوْ نَرٰى رَبَّنَا “Bizimle karşılaşacaklarını ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik!’ dediler.” Bu bölümde iki noktaya değineceğiz.

a) Ayetin ilk kısmında dile getirilen “Bizimle karşılaşmayı ummayanlar” cümlesi, âhirete inanmamayı ifade etmektedir.(34) Onlar hesap vermeye yüzleri olmadığı için inanmadıklarını dile getirmiş de olabilirler.(35) Esasında müşrikler âhirete iman konusunda yeknesaklık içinde değillerdi; birden çok inanç veya inançsızlık içerisindeydiler.

“Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(36) yanında, “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(37) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(38) ve “hesabı kabul etmemek”(39) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(40) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

b) Âyetin bu ilk cümlesinde âhirete inanmayan müşriklerin iki isteği dile getirilmektedir. Buna göre İsrâ’ 17/92’de de belirtildiği gibi “meleklerin kendilerine de indirilmesi” veya “Allah’ı görmeleri” ifade edilmektedir. Peygamberlere verilen şeylerin kendilerine de verilmesini inanmanın şartı olarak ileri sürmüşler,(41) her biri kendisine özel sahifelerin verilmesini istemişlerdi.(42) Bu arada Yüce Allah’ı karşılarında görme isteği bağlamında Yahudilerin de benzer bir talepte bulunduğu Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te beyan edilmektedir.

Müşriklerin peygamberlik kurumuna bakışı hakkında bu sûrenin 7-8. âyetlerinde detaylı bilgi verdiğimiz için burada daha fazla açıklamaya gerek görmemekteyiz.

2. لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَب۪يرًا“Şüphesiz ki onlar, kendileri hakkında kibir gösterdiler ve büyük bir azgınlığa düştüler.” Bu cümlede müşriklerin psikolojik tahlilleri yapılmakta ve onların istikbâr içinde oldukları beyan edilmektedir. İstikbâr, İblis’le başlayan ve “aslında büyük olmamasına rağmen, haksız yere büyüklük taslamak” demektir.

İşte Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bütün zamanların inkârcılarında da bu durum söz konusudur. “Kendini beğenme hastalığı” bu tür insanlarda zirvededir ve başkalarının bir şey demesine gerek olmadan onlar kendilerini istedikleri gibi tanımlamaktadırlar. “Kendinde büyüklük görmek” bir çeşit istiğnâdır ki bu da “kendisini başkalarına karşı sorumsuz görme, duyarsız davranma hastalığı”dır.

İstikbâr ve istiğnâ sahipleri, yani bu hastalığa tutulmuş olanlar hem kendi iç dünyalarında, hem de dışa yönelik tutum ve davranışlarında büyük bir azgınlık içerisine girmiş olanlardır. İç dünyalarında “tek Allah’a inanmaya programlanmış olan fıtratları”yla çatışma içindedirler. Dış dünyada ise müminlere hayatı zindan etmeye çalışmaktadırlar.

İnkârcılardaki veya müşriklerdeki istikbârın sonucu ise sınırını bilmemek anlamında “azgınlık”tır. A‘râf 7/77, 166 ve Zâriyât 51/44’te de geçenعَتَوْا ‘atevv fiili, “kendisine nasihatin fayda vermediği kişilere” nispet edilmektedir.(43) Bu âyetlerde söz konusu fiilin sonunda elif harfi yazılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen عَتَوْ ‘atevv fiilinin sonunda elif harfi yoktur. Bu konuda bazı açıklamaları Furkân 2/4’te yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

Bu fiil “zulümde sınırı aşmak” manasına da gelmektedir.(44)عَتَوْ ‘atevv fiilinin hem “mef‘ûlü mutlak” olarakعُتُوّ ‘utüvv kelimesiyle, hem de “sıfat” olarak كَب۪ير kebîr sözcüğüyle kullanılması, zaten azgın olanların, azgınlıklarının zirvesinde bulunduklarını göstermektedir. İşte şirkin sonu, sahibini cehennemlik yapmaya kadar varmaktadır. Bu nedenle Yüce Allah, iş işten geçmeden bütün muhataplardan böyle bir hastalığa karşı dikkatli davranmalarını istemektir.

ııı. Kâfirlerin Mahşerdeki Mahrumiyetleri

يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلٰٓئِكَةَ لَا بُشْرٰى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِم۪ينَ وَيَقُولُونَ حِجْرًا مَحْجُورًا “Melekleri görecekleri gün -işte o gün- suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘(Her yerden) tamamen engellenmişiz!’ diyeceklerdir.”

Âyetteki يَوْم yevme kelimesi “o gün”; يَرَوْنَ yeravne fiili “görürler, göreceklerdir”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâikete kelimesi “melekleri”; لَا بُشْرٰى lâ büşrâ ifadesi “müjde yok(yut), müjde olmayacaktır”; يَوْمَئِذ yevmeizin kelimesi “o gün”; لِلْمُجْرِم۪ينَ li’l-mücrimîne kelimesi “suçlular için”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler, diyeceklerdir”; حِجْرًا مَحْجُورًا hıcran mahcûran tamlaması ise “engellenmiş olarak, kovulmuş olarak, yasak yasak” demektir.

Bu âyette inkârcılara yönelik çok önemli hatırlatmalar yapılmakta, kendilerine cevaplar verilmekte ve kendi itirafları gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلٰٓئِكَةَ “O gün melekleri görecekler.” Bu cümle “melekleri görecekleri gün” şeklinde de tercüme edilebilir. Burada öncelikle bir önceki âyette risâlete inanmaları için “kendilerine meleklerin indirilmesi”ni şart koşan müşriklere cevap verilmekte ve onların melekleri mutlaka görecekleri kendilerine bildirilmektedir. Ancak bu görüş, istendiği şekilde dünyada ve hayır içerikli değil de, mahşerde ve azabın habercisi olarak gerçekleşecektir. Kişi neyi, ne zaman, nasıl ve niçin isteyeceğini bilmezse, bu istek onun başına sıkıntı olur.

Müşriklerin “melekleri görme isteği” doğru bir şey değildi; çünkü bu talep Allah’ın iradesine açıkça müdahale manası taşıyordu. Adeta “sen kime peygamberlik vereceğini iyi bilememişsin; meleği göndereceğin kişi o değil, benim” dercesine bir hadsizlik içerisine girmişlerdi. Yüce Allah da onları cevaplandırmakta ve mahşerde melekleri göreceklerini haber vermektedir. Ancak bu görüş huzur verici değil, sıkıntıları da beraberinde getirecektir; âyetin devam eden cümleleri bunun delilidir.

Peygamberler, Hz. Sâre ve Hz. Meryem(45) hariç, diğer bazı insanların dünyada da melekleri gördüğünü Kur’ân’dan öğrenmekteyiz. Ancak bu görüşler müjde değil, azap habercisidir. Hz. Lût’un kavminin melekleri görmesi veya kâfirlerin ölürken kendilerine eziyet eden darbeci melekleri görmesi bunun açık birer örneğidir.(46) Ayrıca hem iyi insanların, hem de kötülerin ölüm anında melekleri göreceği de Kur’ân’da beyan edilmektedir.(47) Bu gerçekten hareketle, İbn Abbâs bu âyette sözü edilen görmenin “ölüm anı”yla ilgili olduğunu beyan etmiştir.(48)

2. لَا بُشْرٰى يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِم۪ينَ “O gün suçlulara hiçbir müjde yoktur.” Bu âyette müşrikler haddi aşan istekleri nedeniyle “suçlular” anlamında الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne şeklinde isimlendirilmektedir. Mücrimler, suç işlemeyi hayat tarzı haline getirdikleri ve suçtan beslendikleri için sürekli bu isimle ve bu sıfatla anılan kişiler olmaktadır.

Kalem 68/35’te zikredildiğine göre, mücrimlik Müslümanlığın zıddıdır. Müslüman “Yüce Allah’a teslim olan kişi” iken, مُجْرِم mücrim “Allah’ı teslim almaya çalışan hadsiz kişi” olarak yorumlanabilir. Müşriklerin anlamsız istekleri onların bu şekilde anılmalarına sebep olmuştur.

Kur’ân’da sadece burada zikredilen لَا بُشْرٰى lâ büşrâ ifadesi, “hiçbir şekilde müjde yok” manasına geldiği gibi, “müjde taşımayan” manasına da gelebilir. Her iki durumda da müşriklerin mahşerde huzur duyabileceği hiçbir ortam ve haberin olmayacağı bildirilmiş olmaktadır. Konuyla ilgili Müddessir suresinin 9 ve 10. ayetlerinde verilen bilgiler son derece ufuk açıcıdır. بُشْرٰى büşrâ kelimesinin nekra, yani başında belirteç edatı olmadan gelme nedeni, “mutlak anlamda” ve “hiçbir şekilde” gibi bir mana vermesi içindir.

Mahşerde müşriklere yönelik müjdenin olmaması, dolaylı olarak müminlere müjdeler verileceği manasını içerir. İyi insanların hem ölürken, hem yargılama sonrasında, hem cennete girerken, hem de cennette selam ile karşılanmaları ve selamlaşmaları bu müjdenin değişik birer ifadesidir.

Meselenin mahşer kısmı bir tarafa, öncesinde dünyada bazı iyi insanların müjdelendiği bilinmektedir. Nitekim Hz. İbrâhim’in ve Hz. Zekeriya’nın çocukla müjdelenmeleri,(49) iman edip istikamet sahibi olanlara meleklerin ineceği ve onları müjdelemekte oldukları da Kur’ân’da haber verilmektedir.(50)

3. وَيَقُولُونَ حِجْرًا مَحْجُورًا “(Suçlular), ‘(her yerden) tam manasıyla engellenmişiz’ diyeceklerdir.” Âyetin mana akışına bakıldığında, bu sözü “suçlular”ın söyleyeceği anlaşılmaktadır. Elbette bu bir pişmanlık ve sıkıntı cümlesi olarak bir feryat şeklinde söylenecektir.(51)

Bu cümleyi “melekler”in suçlulara yönelik sözü olarak anlayan âlimlerimiz de vardır. Bu durumda âyetin manası şöyle olur: “Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (melekler onlara, ‘sevinmek) yasak, yasak!’ diyeceklerdir.” Bu cümlede müşriklere cennetin yasak olduğu, kendilerine yüz güldürecek hiçbir haberin gelmeyeceği, bütün bu nimetlerin kendilerine haram kılındığı beyan edilmiş olacaktır.(52) “Yüce Allah’ın cenneti müşriklere haram kıldığını”(53) ifade ettiği âyetten delil getirerek, bu ikinci yaklaşımın da doğru olduğunu belirtmek isteriz.

b) İyi ve Kötünün Belirleneceği İlâhî Yargılama

Yüce Allah, sûrenin 23-26. âyetlerinde müşriklerin davranışlarını sileceğini, onları saçılmış zerreler dönüştüreceğini, cennetliklerin konumunun çok iyi olacağını bildirmektedir.

Ardından, mahşerde yaşanacaklarla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Gökyüzünün bulutlarla yarılacağı ve meleklerin bölük bölük indirilecekleri gün, mutlak hâkimiyet işte o gün Rahmân’a ait bir gerçeklik olacaktır. O gün kâfirler için çok çetindir.”

ı. Kötülerin Amellerinin Silinmesi

وَقَدِمْنَآ اِلٰى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَآءً مَنْثُورًا “Yaptıkları her bir işi ele alacağız ve onu saçılmış zerreler hâline getireceğiz.”

Âyetteki وَقَدِمْنَا ve kadimnâ fiili “ve yönelmiştik, yöneleceğiz, ele almış (olacağız)”; اِلٰى مَا عَمِلُوا ilâ mâ ‘amilû ifadesi “yapmış oldukları şeye”; مِنْ عَمَلٍ min ‘amelin ifadesi “herhangi bir işe, davranışa”;فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhu fiili “ve onu (yaptıklarını) kılmış, yapmış (olacağ)ız”; هَبَآءً مَنْثُور hebâen mensûran tamlaması ise “yok olacak, toz toprağa dönüşmüş olacak şekilde” demektir.

Burada suçluların dünyada yaptıkları davranışların ele alınacağı ve mahşeri inkâr ettikleri için de varsa iyilikleri onların da silineceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bazı insanların dünyada yaptıklarını mahşerde sileceğini haber vermektedir. Bu noktada bazı hatırlatmalar yapmak durumundayız.

1.وَقَدِمْنَآ اِلٰى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ “Yaptıkları her bir işi ele alacağız.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قَدِمْنَا kadimnâ fiili mecaz olarak “yönelmek” anlamına gelmekte ve “suçluların yaptığı her işin ele alınacağı” kast edilmektedir. Bu fiilin “gelmek” anlamı da vardır ki buna göre maksat, “meleklerin sorgulama yerine gelmeleri” şeklini almış olur.

Âyetteki قَدِمْنَا kadimnâ fiilinin “büsbütün yok etmek”, “hiçe saymak”, “gayeden uzak tutmak” gibi manaları da vardır.(54) Buradan hareketle, cehennemliklerin amellerinin üzerlerinin çiğnenip çizileceğini, bir anlamda silinip yok edileceğini de söyleyebiliriz.

2. فَجَعَلْنَاهُ هَبَآءً مَنْثُورًا “Onu saçılmış zerreler haline getireceğiz (değersiz kılacağız).” Âyetin bu cümlesinde, inkârcıların davranışlarının elle tutulur bir tarafı olmadığı ve adeta güneşte görünen toz gibi ele avuca alınamaz hale getirileceği bildirilmektedir. Bu ifade “saçılmış, boşa gitmiş zerreler haline getirilmek” manasına da gelmekte, sahibine hayrı olmayan bir anlamsızlığı göstermektedir. Bu tür ameller “engin çöllerdeki serap”,(55) “rüzgârlı bir günde savrulan bir kül veya nesne”(56) ya da “yenilmiş ekin”(57) gibi herhangi bir kıymet ve varlık ifade etmeyeceklerdir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Rablerini inkâr edenlerin durumu, amelleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemezler. İyiden iyiye sapıtma işte budur.”

Ayrıca inkârcıların dünyadaki harcamalarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/117’de bu konuda çok önemli bir bilgi verilmektedir: “Onların, bu dünya hayatında yapmakta oldukları harcamaların durumu, kendilerine zulmetmiş olan bir kavmin ekinlerini vurup da mahveden kavurucu bir rüzgârın durumu gibidir. Onlara Allah zulmetmedi; fakat onlar kendilerine zulmediyorlar.”

Burada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de şirk benzetmesiyle ilgili olarak Hacc 22/31’de şöyledir: “Kendisine ortak koşmaksızın Allah’ın hanifleri (O’nun birliğini tanıyan müminler olun). Kim Allah’a ortak koşarsa, sanki o, gökten düşüp (parçalanmış) da kendisini kuş kapıyor veya rüzgâr onu uzak bir yere sürüklüyor gibidir.”

Muhammed 47/1, 9, 28, 32’de de inkârcıların amellerinin çeşitli nedenlerle silinip gideceği beyan edilmektedir.

Kimlerin amellerinin silineceği noktasında Kur’ân’da çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Buna göre, ameller “küfür”,(58) “imansızlık-inkâr”,(59) “şirk”,(60) “nifâk”,(61) irtidâd denen “dinden dönme”,(62) “kalbinde iman konusunda tereddüt bulundurma”,(63) “Yüce Allah’ın indirdiği hakikatleri çirkin sayma”(64) ve “Hz. Peygamber’e karşı saygısız bir tutum”(65) gibi sebeplerle kişilerin amelleri silinir.

Bütün bu silinmelerin asıl sebebi ise Ahkâf 46/20’de de belirtildiği gibi bir haksızlık yapmak değil, iyilik ve güzellikleri dünya hayatında bitirmeleri ve davranışlardan dünyada yararlanmaları şeklinde beyan edilmektedir. Yüce Allah’a ve âhirete inanmayan birinin davranışlarından karşılık beklemesi anlamsız olduğu için, bunlar dünyada yaptıkları iyiliklerinin karşılığını genellikle dünyada almış olurlar ve inanmadığı bir makamdan da ödül beklemezler.

Kayıt yaptırılmayan okuldan diploma alınamayacağı gibi, inanılmayan bir zattan ve âlemden de elbette karşılık beklenemez. Buna karşın, iyilik yapanların bütün davranışları mahşere taşınacak ve hiç kimsenin imanı da ameli de zayi edilmeyecektir.(66)

ıı. İyilerin Hoşnutluğu

اَصْحَابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَاَحْسَنُ مَق۪يلًا “O gün, cennet halkına kalınacak yerlerin en hayırlısı ve dinlenilecek yerlerin de en güzeli (verilecektir).”

Âyetteki اَصْحَابُ الْجَنَّة ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennet halkı, cennetlikler”; يَوْمَئِذ yevmeizin kelimesi “o gün”; خَيْر hayrun sözcüğü “mutlak hayırlıdır”; مُسْتَقَرًّا müstekarran kelimesi “kalınacak yer bakımından”; وَاَحْسَنُ ve ahsenu sözcüğü “ve daha güzel(dir), ve en güzel(dir)”; مَق۪يلًا makîlen kelimesi ise “istirahat edilecek, dinlenilecek yer olarak” demektir.

Burada mesânîlik usulü gereği cehennemliklerin aksine cennetliklerin durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette, mesânîlik gereği, tıpkı Furkân 25/15-16. âyetlerde olduğu gibi, sözü cennetliklere getirmekte ve onların akıbetlerinin de ödüllerinin de çok daha iyi ve hayırlı olacağını bildirmektedir. Buna benzer karşılaştırmalar Kehf 18/99-108. âyetler arasında ve daha pek çok yerde bulunmaktadır.

Kur’ân’da 13 kez(67) geçen مُسْتَقَرّ müstekarr kelimesi “karar kılınacak yer”, veya “karar kılmak” ya da “kalınacak yer, karargâh” manasına gelmekteyken, Kur’ân’da bir defa geçen مَق۪يل makîl kelimesi ise “kaylûle yeri, istirahat yeri, dinlenme yeri” demektir. Bu âyette cehennemliklerin feci akıbetlerine karşılık, cennetliklerin konumunun hayırlı olacağı mesajı verilmektedir.

ııı. Yargılamanın Başlaması ve Kâfirlerin Zorlukları

وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَآءُ بِالْغَمَامِ وَنُزِّلَ الْمَلٰٓئِكَةُ تَنْز۪يلًا اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍۨ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِر۪ينَ عَس۪يرًا “Göğün bulutlarla yarılacağı ve meleklerin de bölük bölük indirilecekleri o gün, işte o gün gerçek otorite merhamet sahibine (Allah’a) aittir. Kâfirler için o gün çok zordur.”

Buradaki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; تَشَقَّقُ teşekkaku fiili “yarılacaktır”; السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök”;بِالْغَمَامِ bi’l-ğamâmi sözcüğü “bulut(lar)la”; وَنُزِّلَ ve nüzzile edilgen fiili “ve indirilmiştir, indirilmiş (olacaktır)”; الْمَلٰٓئِكَةُ el-melâiketü kelimesi “melekler”; تَنْز۪يلًا tenzîlen kelimesi “peyderpey indirilmiş olarak”; اَلْمُلْك el-mülkü sözcüğü “yetki, hüküm, otorite”; يَوْمَئِذ yevmeizin kelimesi “o gün”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tır)”; لِلرَّحْمٰنِ li’r-rahmâni sözcüğü “merhamet edene, Allah’a aittir”;وَكَانَ ve kâne fiili “o (gün şöyle)dir”; يَوْمًا yevmen keimesi “(şöyle) bir gündür”;عَلَى الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kâfirîne kelimesi “kâfirlere, hakikatin üzerini örtenlere”; عَس۪يرًا ‘asîran sözcüğü ise “zor, çok zor” demektir.

Burada mahşerde yaşanacakların bir bölümü ve kâfirlerin korkunç akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki iki âyette kötüler ve iyiler hakkında genel bir bilgi verdikten sonra, bu iki âyette ise yargılamayla ilgili açıklamalar yapmaktadır.

1.وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَآءُ بِالْغَمَامِ وَنُزِّلَ الْمَلٰٓئِكَةُ تَنْز۪يلًا “Göğün bulutlarla yarılacağı ve meleklerin de bölük bölük indirilecekleri o gün.” Bu âyette sözü edilen husus, mahşer şartlarında yargılamanın başlaması için bir anlamda start verilmesi ve meleklerin indirilmesidir.

a)وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَآءُ بِالْغَمَامِ “Gökyüzünün bulutlarla yarılacağı gün.” “Göğün bulutlarla yarılması” ifadesi, “göğün bulutsu bir şekle bürünmesi” manasına gelmektedir. Bu durum göğün, yani uzayın mahşer şartlarında yeniden bir sisteme kavuşturulması demektir. Kur’ân’da “göğün yazı tomarları gibi dürülmesi”,(68) “göklerin başka göklere değiştirilmesi”,(69) “göğün yeni bir fıtrata kavuşturulması”(70) ve “yaratılışın iade edilmesi”(71) gibi konular aslında bu gerçeğin ifadesi olarak zikredilmektedir.

Ayrıca “gökyüzünün göz alıcı bir kırmızılığa bürünmesi”,(72) “kapıları olan bir görüntüye sahip kılınması”,(73) “herkesin görebileceği şekilde ortaya serilmesi”(74) şeklindeki bilgiler de aynı konuyla ilgilidir. “Yeryüzünün süratle yarılması”(75) gibi yorumunu yapmakta olduğumuz ayette de belirtildiği gibi gökyüzü de yarılacaktır; yani yeni bir yapıya kavuşturulacak ve yeni bir fıtrat kazanacaktır.

Müzzemmil 73/18’de de beyan edildiği üzere, infitâr da inşikâk da bir yok oluş değil, yeni bir sistemin başlangıç aşamalarıdır. İşte haşr, bütün bu yeniden yapılanmadan sonra gerçekleştirilecek ve yargılamanın başlaması için de meleklerin gelmesi sağlanacaktır. Bir sonraki cümlede dile getirilen husus da işte budur.

b) وَنُزِّلَ الْمَلٰٓئِكَةُ تَنْز۪يلًا “Melekler bölük bölük indirilmiş (olacak)tır.” “Meleklerin indirilmesi” ise, göğün yarılıp kapı kapı oluşundan(76) sonra gerçekleşecektir. Bir anlamda gökyüzü kapısı olan bir yapıya dönüşecek ve muhtemelen o kapılardan melekler inmeye başlayacaktır. Bu esnada başka melekler de, insanların bedenleriyle buluşturulmuş ruhları da ayağa kalkmış olacaklardır.(77) Melekler saf saf dizilmişken Rabbimizin insanları yargılama emri gelecektir.(78)

2. اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍۨ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِر۪ينَ عَس۪يرًا “İşte o gün gerçek otorite merhamet sahibine (Allah’a) aittir. Kâfirler için o gün çok zordur.” Bu âyette üç hususa kısaca değinmekte yarar görmekteyiz:

a) اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍۨ الْحَقُّ لِلرَّحْمٰنِ “İşte o gün gerçek otorite merhamet sahibine (Allah’a) aittir.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “O gün otorite Rahman’a ait olmak üzere haktır, gerçektir.” Bu âyette ve başka bazı sûrelerde mahşer şartlarının tek hâkiminin Yüce Allah olduğu açıkça vurgulanmaktadır.(79) Mahşer şartları mutlak anlamda hakkın ve hukukun yerini bulacağı zaman ve mekân olacaktır.

Bu cümlenin verdiği anlamın içerisinde Yüce Allah’ın hükümranlığının dışında hiçbir gücün gerçek hükümranlık olarak anılamayacağı bildirilmekte, özellikle dünya hayatında insanlara nispet edilen gücün geçiciliği ve alt edilebilirliği hatırlatılmış olmaktadır. Bu âlemde hiç kimse Allah’a ve O’nun eşsiz ve erişilmez gücüne karşı çıkmamalıdır; âyette verilmek istenen ilk mesaj budur.

b) Burada Yüce Allah’ın başka sıfatlarının değil de, özellikle رَحْمٰن rahmân sıfatının getirilmesi, merhametin kaynağına vurgu yapılması anlamında dikkat çekmektedir. رَحْمٰن rahmân sıfatının zikredilmesinin muhtemel sebebi, Yüce Allah’ın kullarına merhametiyle muamele edeceğini hatırlatmak da olabilir. Elbette bunun için dünya hayatındayken o merhamete muhatap olabilecek bir hayatın yaşanmış olması gerektiği de âyetin mesaj alanında var kabul edilmelidir.

c) وَكَانَ يَوْمًا عَلَى الْكَافِر۪ينَ عَس۪يرًا “Kâfirler için o gün çok zordur.” Mahşerin kâfirler için zor olacağının bildirilmesi, Müddessir 74/9-10’da geçtiği gibi, o günün kâfirler için hiçbir şekilde kolaylık içermeyeceğini bildirmek amacına yönelik olabilir. Buradan hareketle, müminler için çeşitli kolaylıkların bulunacağı gerçeği, âyetin mesajından elde edilebilir. Esasında mahşerin kâfirler için çok zor olacağı bizzat onlar tarafından da itiraf edilecektir.(80)

c) Zâlimlerin Mahşerdeki Pişmanlıkları

Yüce Allah sûrenin 27-29. âyetlerinde, zalim insan tipinin mahşerde yaşayacağı pişmanlıkları ve dile getireceği sonuçsuz çeşitli özlemlerini şu şekilde beyan etmektedir: “O gün zâlim kişi, ‘Âh, n’olaydım, keşke o peygamberle birlikte bir yol tutsaydım’ diyerek, (pişmanlıktan dolayı) ellerini ısıracaktır. “Âh, yazık bana! Keşke, falancayı dost edinmeseydim!”

Ardından, pişmanlığının gerekçesini şöyle beyan edeceği bildirilmektedir: “Zikr bana geldikten sonra (o kişi) beni (vahiyden, Kur’ân’dan) saptırmıştır. (Meğer) Şeytan(laşmış olanlar), insanı yüzüstü bırakırmış.”

ı. Hz. Peygamberle Birlikte Olma Özlemi

وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلٰى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَب۪يلًا “O gün zalim kişi ‘Ah, n’olaydım, keşke o Elçi ile birlikte bir yol tutsaydım!’ diyerek, (pişmanlığından) ellerini ısıracaktır.”

Âyetteki وَيَوْمَ ve yevm kelimesi “ve o gün”; يَعَضُّ ye‘addu fiili “ısıracaktır”; الظَّالِم ez-zâlimu kelimesi “zalim, haksızlık eden kişi”; عَلٰى يَدَيْهِ ‘alâ yedeyhi ifadesi “onun kendi iki elini”; يَقُولُ yekûlu fiili “diyecek ki”; يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadesi “âh, n’olaydım keşke ben”; اتَّخَذْتُ ittehaztü fiili “edinmiş olsaydım”; مَعَ الرَّسُولِ me‘a’r-Resüli ifadesi “elçi, resül ile birlikte”; سَب۪يلًا sebîlen sözcüğü ise “bir yol” demektir.

Burada olumsuz bir insan olarak zalim kişi, onun dünyadaki vurdumduymaz, kibirli, kendini başkalarına karşı sorumsuz ve ihtiyaçsız gören tavrının mahşerde nasıl derin pişmanlıklara dönüşeceği gündeme getirilmektedir.

1.وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلٰى يَدَيْهِ “O gün zâlim kişi (pişmanlıktan dolayı) ellerini ısıracaktır.” Âyette sözü edilen الظَّالِم ez-zâlim kişinin Ukbe b. Ebî Mu‘ayt b. Ümeyye b. Abdi Şems olduğu ve Übeyy b. Halef’i memnun etmek için dinden dönüğü rivayet edilmektedir.(81)

Bu rivayet elbette doğru olabilir; ancak âyette isim zikredilmemesi nedeniyle, maksadı genele taşımamız ve âyetleri bütün zamanların zalimlerini içerecek şekilde yorumlamamız gerekmektedir. “Zalim kişi” ifadesi, esasında adaletin zıddı manasında tevhid çizgisinde bir Allah inancı benimsemeyip, zulüm demek olan şirki tercih eden herkesi ifade etmektedir ki konu bağlamı bu manayı öne çıkarmaktadır. Bu ifade, imanını doğru değerlerle buluşturmayan veya hiç inanmayan ya da içi dışı ayrı bir parçalanmışlık içerisinde bulunan herkesi içermektedir.

İşte bu olumsuz tip, mahşerde gördüğü korkunç manzara karşısında iki elini ısırarak derin bir korku ve pişmanlık içerisine girecektir. Âyette “ısırmak, diş geçirmek, kemirmek” anlamlarına gelen يَعَضُّ ye‘addu fiilinin kullanımı, “üzüntü, pişmanlık ve ümitsizlik hali”ni belirtmek içindir. Âl-i İmrân 3/119’da geçen bu fiil, dünya hayatındaki “öfkeyi”, bu âyette ise mahşerdeki “perişanlığı” ifade etmektedir. İşte onların bu durumda dile getireceği sözler de devam eden cümlelerde yer almaktadır.

2. يَقُولُ يَا لَيْتَن۪ي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَب۪يلًا “Âh, n’olaydım, keşke Resül/elçi ile birlikte bir yol tutsaydım, diyecektir.” Bu ifade aslında bir “hal cümlesi”dir ve ellerini ısıran zalim kişinin bunu yaparken çeşitli pişmanlık ifadelerini söyleyeceğini göstermektedir.

Bu cümle “Hz. Peygamber’le bir yol tutmuş olmak” özlemini ortaya koymaktadır. Demek ki mahşerde yaşanacak en büyük özlemlerden birisi dünya hayatındayken Hz. Peygamber’le birlikte bir yol edinmektir. Vahyi hayata taşıyan ve ümmet için örnek olarak ilan edilen Hz. Peygamber’in arkadaşlığını ve önderliğini benimsemeyenler için bu tutum mahşerde korkunç bir yakınmaya ve özleme dönüşecektir.

Âyetteki يَا لَيْتَن۪ي yâ leytenî ifadeleri “âh, n’olaydım keşke ben” manasına gelmekte ve baştaki yâ edatı “âh, eyvâh” şeklinde manaya bir katkı sağlamaktadır. Bu âyetteki arzu “keşke Resül ile bir yol tutsaydım” şeklinde olumlu manada düşünülmelidir. Bunun benzeri olumlu ifadeler, “keşke Allah’a ve Elçiye itaat etseydik”,(82) “keşke onlarla beraber olsaydım da başarı elde etseydim”(83) şeklinde dünyadaki hidayet öğretileriyle birlikte olma ve dünya nimetleriyle buluşma özlemini içermektedir. Bu tür cümleler “keşke … olsaydım” manasını vermektedir.

ıı. Başkalarını Dost Edinme Pişmanlığı

يَا وَيْلَتٰى لَيْتَن۪ي لَمْ اَتَّخِذْ فُلَانًا خَل۪يلًا “Ah, yazık bana! Keşke falancayı dost edinmeseydim!”

Âyetteki يَا وَيْلَتٰىyâ veyletâ leytenî ifadesi “âh, eyvâh, n’olaydım”; لَيْتَن۪ي leytenî ifadesi “keşke ben”; لَمْ اَتَّخِذْ lem ettehız fiili “edinmemiş olsaydım”; فُلَانًا fülânen kelimesi “filancayı”; خَل۪يلًا halîlen sözcüğü ise “dost” demektir.

Burada inkârcı kişinin mahşerdeki pişmanlık cümlelerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Bu âyette sözü edilen فُلَان fülân kelimesinden maksadın Ümeyye veya Übeyy b. Halef ya da “şeytan” olduğu rivayet edilmektedir.(84) Bir sonraki âyete bakıldığında maksadın “şeytan” olduğu görüşü öne çıkmaktadır.

Burada herhangi bir isim verilmemesi, üstelik فُلَان fülân kelimesinin eliflâmsız getirilmesi, mesajın evrenselleştirilip olumsuz her bir insanı içermesi nedeniyledir. Kişi dünya hayatında kiminle arkadaş ve dost olacağına iyi karar vermelidir; aksi takdirde, mahşerdeki pişmanlığın hiç kimseye faydası olmayacaktır.

- Yâ Leyte İfadesi

Âyetteki يَا وَيْلَتٰى لَيْتَن۪ي yâ veyletâ leytenî ifadesi “âh, eyvâh, keşke ben” şeklinde üç pişmanlık ifadesi bir arada Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılmaktadır. Bu durum, yaşanacak olayların ne derece sıkıntı verici olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Bu âyetteki pişmanlık veya özlem, bir önceki âyettekinin zıddına bu defa “keşke filancayı dost edinmeseydim” şeklinde olumsuz manada dile getirilecektir. Bu konuda başka örnek ifadeler de vardır:

“Keşke Rabbime hiç kimseyi ortak koşmasaydım.”(85)

“Keşke seninle benim aramda iki doğular kadar mesafe olsaydı, sen ne kötü bir arkadaşmışsın.”(86)

İşte bu ifadelerde de benzer mana söz konusu edilmekte, dünyada yapılan tercihin yanlış olduğu vurgulanmaktadır. Bu tür cümlelerde ise “keşke … yapmasaydım, keşke … yapıyor olmasaydım” manası devreye girmektedir.

Bu iki pişmanlık ifadesinin yanında, mahşerde daha genel manada pişmanlık veya özlem dile getirilecek ifadeler de vardır. Bu bağlamda şu âyetleri hatırlatabiliriz:

“Keşke dünyaya geri çevrilseydim, Rabbimin âyetlerini yalanlamasaydım.”(87)

“Keşke bana amel defterim verilmeseydi, hesabımı bilmeseydim.”(88)

“Keşke bu hayatım için bir şeyler takdim etseydim.”(89)

“Keşke ölümle her şey bitseydi.”(90)

“Keşke toprak olsaydım.”(91)

Bütün bu ve benzer ifadeler, yaşanacak felaketin ne derece ağır olacağını ve insanı ne tür özlemlere ve pişmanlıklara iteceğini göstermektedir. Bu istekler dile getirilecek, ancak sonuç hiçbir şekilde değişmeyecektir.

ııı. Şeytanın Kişiyi Yüzüstü Bırakması

لَقَدْ اَضَلَّن۪ي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جَآءَن۪ي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْاِنْسَانِ خَذُولًا “Zikr (Kur’an) bana geldikten sonra (o kişi) beni şüphesiz (Kur’an’dan) saptırmıştır. (Meğer) şeytan(laşmış olanlar) insanı yüzüstü bırakırmış.”

Âyetteki لَقَدْ اَضَلَّن۪ي lekad edallenî fiili “muhakkak ki beni saptırdı”; عَنِ الذِّكْرِ ‘ani’z-zikri kelimesi “hatırla(t)madan, vahiyden”; بَعْدَ اِذْ جَآءَن۪ي ba‘de iz câenî ifadesi “bana geldikten sonra”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi, (şöyle(dir)”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; لِلْاِنْسَانِ li’l-insâni kelimesi “insanı, insan için”; خَذُولًا hazûlen sözcüğü ise “yalnız, yüzüstü bırakan” demektir.

Burada, cehennemliklerin dile getirecekleri azabı hak etme gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدْ اَضَلَّن۪ي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اِذْ جَآءَن۪ي “Zikr (Kur’an) bana geldikten sonra (o kişi) beni şüphesiz (Kur’an’dan) saptırmıştır.” Önceki iki âyette yer alan cümlelerin peşinden özellikle ikinci tür pişmanlığın nedeni, “zikirden saptırılma” şeklinde belirlenmektedir.

a) Bu âyette “zikirden saptıran kişi”nin Übeyy b. Halef, sapanın ise ‘Ukbe b. Ebî Mu‘ayt olduğu,(92) ‘Ukbe’nin Bedir’de, Übeyy’in ise Uhud’da öldürüldüğü rivayetlerde nakledilmektedir.(93) Bu rivayetteki bilgiler elbette doğru olabilir; ancak konuyla ilgili rivayetlerin doğru olup olmadığıyla ilgilenmek yerine, mesajlarla meşgul olmak daha doğru olsa gerektir.

Anlaşılan o ki, insanları ذِكْر zikr denen “hatırla(t)ma”lardan saptıranlar kim veya ne olursa olsun, onları dost edinmemek gerekmektedir. Bu kitap olur, film olur, oyun-eğlence olur, anlayış olur, şahıs olur vs. her ne ise ve ne adına ise onunla dost olmamak ve ona mesafeli davranmak gerekmektedir. Aksi takdirde pişmanlıklar kaçınılmaz olacaktır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda vahiyden sapmanın sonucunun felaket olacağı haber verilmektedir. Bununla ilgili Kur’ân’da daha pek çok âyet vardır. Dolayısıyla vahiyden ayrı yaşamanın sonuçları bağlamında bazı hususları hatırlatmak istiyoruz.

- Kur’ân’dan Uzaklaşmanın Sonuçları

1. Dünyadaki Sonuçlar

- Hakikati başka yerlerde aratır.(94)

- Kişiyi şaşkınlıkta bıraktırır.(95)

- Yanlış dostlar edinilmesine sebep olarak vahyin daha da unutulmasına neden olur.(96)

- Yüzlerinde çirkinlik belirir ve âyetleri okuyanlara nerdeyse kendilerini saldırtır.(97)

- Vahiyden uzak yaşayanlara şeytan musallat edilir.(98)

- Onları dünyada sıkıntılı bir hayatın beklemesine neden olur.(99)

- Onlara gaflette kalmayı tercih ettirir.(100)

- Vahiyden kaçanlar yaban merkeplerinin kaçışına benzetilir.(101)

2. Âhiretteki Sonuçları

- Hz. Peygamber’in şikâyetine sebep olur.(102)

- Mahşerde kör olarak diriltilmekle karşılaşılır.(103)

- Azapta unutulmaya neden olur.(104)

- Derin pişmanlıklar kaçınılmaz olur.(105)

- Mahşerde çok ağır bir yük yüklenmeleri söz konusu olur.(106)

- Gittikçe artan bir azaba muhatap kılınır.(107)

İşte sadece bir bölümünü saydığımız bu sonuçları itibariyle, anlaşılıyor ki vahiyden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak hem dünyada hem de âhirette derin yürek yangınlarına ve korkunç pişmanlıklara neden olacaktır.

2. وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْاِنْسَانِ خَذُولًا “(Meğer) şeytan(laşmış olanlar) insanı yüzüstü bırakırmış.” Bu ifade, pişmanlıkların dile getirildiği bütün cümleleri adeta özetlemekte, insanın hatalarıyla yüz yüze bırakılacağı mesajını vermektedir. Âyetin bu cümlesi, mahşerde cehennemlik oldukları belli olan ve çeşitli pişmanlıklar yaşayacak zâlim kişiler de olabilir; bu ifadeyi konunun sonunda herkese hitap etmek üzere Yüce Allah da söylemiş olabilir; mesaj açısından arada fark yoktur.

Buradaki كَانَ kâne fiili, cümle eğer cehennemliklere aitse “idi, imiş” manasına gelir; eğer cümle bu dünyada Yüce Allah’ın uyarısı olarak kabul edilirse “dır” manasına gelir. الشَّيْطَان eş-şeytân kelimesi İblis’i de, şeytanlaşmış insanları da ifade edebilir. خَذُول hazûl sözcüğü ise “yalnız”, “yüzüstü”, “çaresiz”, “yardımsız” demektir.

Muttakiler hariç, mahşerde diğer insanlar birbirinin düşmanı olacağı ve birbirinden kaçmaya çalışacağı için, orada herhangi bir kardeşlik olamayacaktır.(108) Âhirette kardeşliğin hiçbir şekilde söz konusu olamayacağı ilk varlık “şeytan”dır.(109) İşte bu âyette de onun bu özelliğine dikkat çekilmekte, saptırdığı insanları orada yalnızlığa terk edeceği, onları savunamayacağı ve sahiplenemeyeceği haber verilmektedir.

Kur’ân’da “şeytan”ın bu özelliği bağlamında başka örnekler de yer almaktadır. Meselâ “Bedir’de müşrikleri bırakıp kaçması”,(110) kâfirlerin yoldan çıkmasına karşılık “Ben sizden uzağım; ben âlemlerin Rabbi Allah’tan korkarım” demesi,(111) azgın kişiler huzura getirildiğinde “Onu ben azdırmadım, kendisi uzak bir sapkınlığa düşmüştü” sözündeki savunması(112) bu noktadaki örneklerden bir kısmıdır.

Ayrıca “Sizin üzerinizde bir etkim, gücüm ve otoritem yoktu; çağırdım, hemen icabet edip geldiniz. Şimdi beni kınamayın, kendinizi kınayın! Ne ben sizin feryadınıza yetişebilirim; ne de siz benimkine. Zaten daha önceden de beni ortak koşmanızı kabul etmemiştim”(113) sözleri, onun kendini savunacağı ifadelerindendir. Demek ki şeytan veya şeytanlaşmış insanlar, saptırdıklarını mahşerde yalnız bırakacaklar, kendilerini de saptırdıklarını da savunamayacaklardır.

d) Vahyin Aydınlığı ve Ona Düşmanlığın Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 30-34. âyetlerinde öncelikle Hz. Peygamber’in “Elçi şöyle diyecektir: Ey Rabbim! Kavmim bu Kur’an’ı mehcûr bıraktılar (onu yalnızlaştırılmış bıraktılar, ondan hicret ettiler, uzaklaştılar)” şeklindeki şikâyetini hatırlatmaktadır.

Ardından, suçluların peygamberlere düşmanlığı gündeme getirilmekte, Yüce Allah’ın hidayet ve yardım edici olarak yettiği beyan edilmekte, peşinden, kâfirlerin vahyin peyderpey indirilişiyle ilgili sorusu ve onlara verilen cevap şu şekilde dile getirilmektedir:

“Kâfirler, ‘Kur’an, ona bir defada (topluca) indirilseydi ya!’ dediler. İşte böylece, kalbini onunla iyice sağlamlaştırmak için (peyderpey indirdik) ve onu tane tane, (yavaşa yavaş) okuduk.”

Daha sonra, “(Şimdi vahiyle ilgili) onlar sana her örnek getirdiklerinde biz de sana gerçeği ve en güzel açıklamayı mutlaka getirmişizdir” buyrularak vahyin özellikleri ortaya konulmakta, ona itibar etmeyenlerin mahşerdeki perişanlığı ise şöyle dile getirilmektedir: “Yüzüstü cehenneme (sürülüp) toplanacaklara (gelince), konumları çok kötü olanlar ve yolu en şaşkın olanlar işte onlardır.”

ı. Hz. Peygamber’in Şikâyeti

وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ اِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هٰذَا الْقُرْاٰنَ مَهْجُورًا “Elçi şöyle diyecektir: Ey Rabbim! Kavmim bu Kur’an’ı yalnız bıraktı.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demiş olacak ki”; الرَّسُول er-Resülü kelimesi “elçi, peygamber, resül”; يَا رَبِّ yâ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنَّ قَوْمِي inne kavmî tamlaması “muhakkak ki benim kavmim”; اتَّخَذُوا ittehazû fiili “edindiler”; هٰذَا الْقُرْاٰن hâze’l-kur’âne ifadesi “bu Kur’ân’ı”; مَهْجُورًا mehcûren kelimesi ise “hicret edilmiş, yalnız bırakılmış” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in mahşerdeki bir şikâyetiyle ilgili beyanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette mahşerdeki yargılama esnasında Hz. Peygamber’in bir şikâyetinin olacağını ve bunu “ümmetinin vahiyden ayrılması”yla ilişkilendireceğini haber vermektedir.

Bu şikâyetin gerçekleşme yeri ve zamanı mahşerdir; bu mutlak doğru olduğuna göre, Hz. Peygamber’in kendisinden sonra yaşayanların durumunu nereden ve nasıl bileceği de önemli bir sorudur. Bu noktada şunu söyleyebiliriz: Hz. Peygamber bu sözü mahşerde amel defterlerinin açılmasının akabinde dile getirecektir; durumlar açıklanınca bilgi sahibi olmasının önünde hiçbir engel kalmayacaktır. Peygamberler mahşerde ümmetlerine şahitlik edecektir ve Hz. Peygamber de bu son ümmetin şahidi olacaktır.(114) Bunun başka örnekleri de vardır.(115)

Zuhruf 43/88’de de beyan edildiği gibi Hz. Peygamber dünya hayatındayken kavminin iman etmediklerini Yüce Allah’a şikâyet ettiği bildirilmektedir. Eğer Zuhruf 43/88’deki ifade mahşerle ilgili olursa, o zaman iki âyet de aynı zamanı ve konuyu ortaya koymaktadır diyebiliriz.

Bu âyette sözü edilen elçinin Hz. Peygamber olduğunda şüphe yoktur. Onun şikâyete konu edineceği şey, “Kur’ân’ın mehcûr bırakılması”dır. Bu ifadenin birkaç türlü yorumu yapılmaktadır.

- Kur’ân’ın Mehcûr Bırakılması

a) “Kavmim” ifadesi eğer “iman etmeyenler” manasına alınırsa, “Kur’ân’ın mehcûr bırakılması” ifadesi, ona iman edilmemesi, kulak verilmemesi, ondan yüz çevrilmesi ve onun bütünüyle terk edilmesi” demektir. Bu durumda مَهْجُور mehcûr kelimesi metrûk “terk edilmiş” manasında değerlendirilmiş olur.

Aynı bakış açısının bir devamı olarak, onun “hezeyan türü ifadeler” olarak kabul edilmesi, onun hakkında “çirkin şeyler söylenmesi”, “büyü” veya “şiir” olarak nitelendirilmesi de zikredilen görüşler arasındadır. Bu bağlamda “Siz kibirli kişiler olarak geceleyin bu hususta hezeyanlarda bulunuyorsunuz”(116) âyetinden de destek alınmaktadır.(117)

Bu bakış açısına göre, Hz. Peygamber ona iman etmeyen Kureyşlilerden şikâyette bulunmuş olacaktır. Peygamberlerin şikâyeti kavimlerine azabın hak olmasını gerektireceği için şikâyet büyüktür; kavimlerine yönelik korkutma da şiddetlidir; haklarında azap çabuklaştırılır.(118)

Bu tefsire göre “Kur’ân’ı mehcûr bırakanlar” ona inanmayan “kâfirler” veya “müşrikler”dir. Konu onu kabul etmemeye dayalıdır. Ancak âyetin mesajı bundan ibaret değildir.

b) “Kur’ân’ın mehcûr bırakılması” sadece kendisine iman etmeyenlerle sınırlı bir ifade değildir. Nitekim Enes b. Mâlik Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir:

من تعلم القرأن و علق مصحفا لم يتعهده ولم ينظر فيه جاء يوم القيمة متعلقا به يقول يا رب العالمين عبدك هذا اتخذني مهجورا اقض بيني و بينه “Her kim Kur’ân’ı öğrenirse, kendisine ilgi duymaksızın ve içindekileri tefekkür etmeksizin onu bir mushaf olarak başucuna asarsa, kıyamet günü o Kur’ân onun yakasına yapışır ve ‘Ey âlemlerin Rabbi, bu kulun beni mehcûr bıraktı. Benimle onun arasında hükmü sen ver’ diyecektir.”(119) Bu rivayetten anlaşılıyor ki, “Kur’ân’ın mehcûr bırakılması”, ona inanmasına rağmen kişilerin onunla yeterince ve gerektiği gibi iletişim kurmamalarıdır.

مَهْجُور mehcûr kelimesi ile hicret kelimesinin aynı kökten geldiği düşünüldüğünde, “Kur’ân’ın mehcûr bırakılması”, aslında yanı başında bulunmasına rağmen kişilerin onunla yeterince ilgilenmemesi de olabilir. Çünkü bilinen anlamda ve yaygın kullanımda hicret, ebediyen terk ediş değildir; aksine “geri dönülmek üzere çıkılan yolculuk”tur. Bu nedenle, Kur’ân’dan hicret, aklı onda olmasına rağmen, ona uzak durmak demektir. Yani onunla yaşamayanlar, onsuz yaşamayı da göze alamamaktadırlar.

Demek ki Kur’ân ile birlikte olması gerektiği halde onunla gerekli iletişimi kurmayıp bir kenara itenlerin yaptığı iş için de مَهْجُور mehcûr kelimesi kullanılmaktadır. Bu âyette şikâyete konu edilenler, sanıldığı gibi müşriklerden ibaret değildir. Maksat sadece müşrikler olsaydı “terk edilmiş” anlamındaki metrûk veya “kulak vermemek, yüz çevirmek” anlamında başka kelimelerin kullanılması beklenirdi.

Furkân 25/30’da مَهْجُور mehcûr sözcüğünün özellikle seçilme nedeni, Kur’ânlı da Kur’ânsız da yapamayanların uyarılmasıdır. İbn Teymiyye’nin isabetle belirttiği gibi, Kurân’ı hiç okumayanlar, okuyup anlamayanlar ve okuyup anlamasına rağmen onu yaşamayanlar Kur’ân’dan hicret etmiş sayılırlar.(120)

Müşriklerin Kur’ân’dan uzaklaşmaları anlaşılabilir bir durumdur; çünkü onu kabul etmiyorlardı. Ancak müminlerin Kur’ân’dan hicreti tam bir felâkettir; yürek yangınıdır. Bu tutumdan vazgeçilmeli, Kur’ân’dan değil, Kur’ân’a hicret edilmelidir.

Kur’ân’dan hicret birtakım aşamalarla yaşanmaktadır. Anlam üretilmeyince tüketildi. Mana ötelendi, şekil yüceltildi. Kur’ân mushaflaştı, yani nesneleşti. Bunun sonucunda ona “mukaddes ölü bir metin” muamelesi yapıldı.(121) Lafız esas alındı, mana bırakıldı; mana biraz alındı, maksat terk edildi. Böylece Kur’ân okumak, sadece ses titreşiminden ve lafız aktarımından ibaret kaldı. Kur’ân’ı okumanın onu hayata okumak ve hayata taşımak olduğu unutuldu veya ihmal edildi.

“Hâfız olmak” yüceltildi; ancak “muhafız olmak” gerektiği gibi anlaşılamadı. Hâfız olanların sayısı çoğaldı, ancak hâfız ölenlerin sayısı azaldı. “Hâfız ölebilme”nin yolunun “muhafızlık”tan geçtiği görülmedi. Tertîl tecvide, tecvid de sese indirgendi. Kur’ân “evler”de bulunmasına rağmen, “eller”e alınmadı. “Satırlar”da yazılmasına rağmen, “sadırlar”a (gönüllere) yeterince aktarılmadı. Sadırlara alanlar da onu büyük oranda hayata, hayatın her alanına taşımadı. Bilerek veya bilmeyerek ona “devri geçen bir kitap” muamelesi yapıldı.

“Vahyin, inkâr, şirk ve nifak tortularının tıkadığı damarları açması için akla ve vicdana seslenen bir serum olduğu” fark edilemedi. Dahası, “vahyin Yüce Allah tarafından insan fıtratına gönderdiği bir ana sütü olduğu” tamamen unutuldu.

Bütün bu ve benzer hususlar göz önünde bulundurularak, müminler Kur’ân’a hicret etmeli, Kur’ân’a taşınmalı, onu hayata taşımalı, kesinlikle ve kesinlikle ondan uzak durmamalıdır. Çünkü Kur’ân’dan hicret:

- Allah’ın yolundan ayrılmaktır.(122)

- Başka dostlar edinip Allah’ın dostluğunu kaybetmektir.(123)

- Takvâdan yoksun kalmaktır.(124)

- Hidayete karşı dalaleti, mağfirete karşı azabı tercih etmektir.(125)

- Kur’ân hakikatlerini gizlemektir.(126)

- Dalaleti satın alıp hakikatten savrulmaktır.(127)

- İlâhî nurdan yoksunluktur.(128)

- Gerçek canlılığı, hayatı ve yaratılışı anlamamaktır.(129)

- Şeref, onur ve izzeti yitirmektir.(130)

- İlâhî aydınlığı bırakıp karanlıklarda boğulmaktır.(131)

- Allah’a değil, Allah’tan kaçmaktır.(132)

- Allah’ın onayladığı arkadaşlığı kaybetmektir.(133)

- Allah’ın uzattığı kurtuluş ipini reddetmektir.(134)

- Kurtuluşa uzanan kopmaz kulpu terk etmektir.(135)

- Allah’ın boyasını beğenmeyip sahte boyalara kanmaktır.(136)

Hâsıl-ı kelâm, Kur’ân’dan hicret etmek, fıtrata yabancılaşmaktır; onu mahzun bırakmaktır; rehbersiz, pusulasız, yolsuz ve çaresiz kalmaktır; çıkmaz sokaklara sapmaktır; okyanuslarda savrulmak ve kayalara çarpmaktır; Neticede Kur’ân’dan hicret Yüce Allah’la diyalogu koparmaktır ki bir insan için yaşanabilecek en korkunç hal budur.

ıı. Hidayetin ve Yardımın Sahibi

وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِم۪ينَ وَكَفٰى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَص۪يرًا “İşte böylece her peygamber için suçlulardan düşman(lar) yaptık. Doğru yola ulaştıran ve yardımcı olarak Rabbin yeter.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlik kelimesi “ve işte böylece”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “kılmıştık, yapmıştık”; لِكُلِّ نَبِيٍّ li külli nebiyyin ifadesi “her nebi için, peygamber için”;عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; مِنَ الْمُجْرِم۪ينَ mine’l-mücrimîne sözcüğü “suçlulardan”;وَكَفٰى ve kefâ fiili “yetmiştir, yeterlidir”; بِرَبِّك bi rabbik ifadesi “senin Rabbin”; هَادِيًا hâdiyen kelimesi “hidayet eden, yol gösteren olarak”; وَنَص۪يرًا ve nasîran sözcüğü ise “ve yardımcı olarak” demektir.

Burada her bir peygambere suçluların düşman kesilmesi ve Yüce Allah’ın hidayet edici ve yardım edici olarak yeteceği gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, bir önceki şikâyetin aslında bütün peygamberlerin ümmetleri hakkında söz konusu olacağını göstermektedir. Her peygamberin mücrim düşmanlarının olması, mahşerdeki şikâyetlerin nedeni olarak gösterilmekte ve risâletin Mekke yıllarında yoğun bir şekilde yalanlanan Hz. Peygamber’e böylece moral verilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِم۪ينَ “İşte böylece her peygamber için suçlulardan düşman(lar) yaptık.” Her peygambere mücrimlerden, yani suçlulardan, suçtan beslenenlerden, suçu karakter haline getirenlerden ve sürekli suç işleyenlerden düşmanlar yapılması, kendileri mücrim olmayı tercih edenlerin bu tercihlerinin sonucudur.

Yüce Allah en baştan hiç kimseyi bir peygambere düşman olsun diye özel olarak yaratmış değildir. Eğer öyle olsaydı, âyette “mücrimlerden” değil, “insanlardan” denirdi. Kaldı ki böyle bir durumda yaratılış gerekçesi düşmanlık olarak belirlenen bir insanın bu noktada suçlanması anlamsız olurdu.

Benzer bir ifade En‘âm 6/112’de de geçmektedir. “Böylece biz, her nebîye (insanları) aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler vahyeden (fısıldayan) insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. Rabbin dileseydi onu da yapamazlardı. Artık onları uydurdukları şeylerle baş başa bırak.”

Hem Furkân 25/31’de hem de En‘âm 6/112. âyette “yaratmak” anlamına gelen herhangi bir kelime değil de “kılmak”, “yapmak”, “şekillendirmek” anlamındaki جَعَلْنَا ce‘alnâ fiilinin kullanılmış olmasının sebebi de budur. Özellikle En‘âm 6/112’de “insan ve cin şeytanları” denerek, peygamberlere düşman kılınan kişilerin zaten “şeytan” veya “şeytanlaşmış kişiler” olduğu görülmektedir.

Bu kişiler “peygamberlerin getirip tebliğ ettiği esaslara inanmayıp onlara zulmedenler”dir.(137) “Allah’a teslim olmayıp O’nu teslim almaya çalışanlar”dır.(138) “Alabildiğince kibre gömülenler”dir(139) ve “hakikatten yüz çevirenler”dir.(140) Sonuçta peygamberlere düşman olan mücrimler, günahta sınırı aşıp, artık “mahşerde sorgulanmalarına gerek kalmadan cezayı çoktan hak edenler”dir.(141)

2. وَكَفٰى بِرَبِّكَ هَادِيًا وَنَص۪يرًا “Doğru yola ulaştıran ve yardımcı olarak Rabbin yeter.” Bu cümlede hidayet edenin de yardım edenin de Yüce Allah olduğu beyan edilmekte, bu alana başkasının giremeyeceği belirtilmek istenmektedir.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(142) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak, kefâ bihî,(143) kefâ bicehenneme,(144) kefâ binefsike,(145) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi kefâ birabbike,(146) ayrıca kefâ binâ,(147) yekfi birabbike(148) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat, bu tür kullanımlardaki bâ/bi harf olmasa da mananın tamam olacağını bildirmektir. Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır.

Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydaları bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

a) هَادِيًا “Hidayet edici olarak.” Hidayete çağırmasına rağmen muhatapların buna itibar etmemesi nedeniyle üzülen Hz. Peygamber’e bu cümle ile moral verilmesi amaçlanmaktadır. Hidâyet konusunda geniş açıklamalarımızı Fâtiha 1/5’te yaptığımız için, burada detaya girmiyoruz. Şu âyetleri hatırlatmakla yetinelim:

“Hidâyet etmek sadece Allah’a aittir.”(149)

“Yolun istikamet tayini sadece Allah’a aittir.”(150)

“İnsanoğluna hakikat yolunu gösteren Biziz.”(151)

“İnsanoğluna iki yolu da Biz gösterdik.”(152)

“Onların hidayeti senin elinde değildir; ancak Allah dileyene/layık gördüğüne hidayet eder.”(153)

“Sen sevdiğini hidayete erdiremezsin; ancak Allah isteyene hidayet eder.”(154)

İşte bu ve benzer âyetlerde de olduğu üzere, hidayet alanı sadece Yüce Allah’a aittir. Hidayet edici olarak Rabbimiz yeterlidir. Rabbimiz bu alana başkasını sokmamaktadır. Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği açıkça beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak veya tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden de söz edilmemektedir.

Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapkınlıkta terk eder.(155) Hz. Peygamber bile sevdiğine hidayet edemez; Yüce Allah isteyene hidayet verir.(156) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(157) İman edene(158) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir.(159) Çünkü hidayet bir isteğin sonucudur.(160)

Hidayet eden Yüce Allah olduğu için, hidayeti başka yerlerde aramamak gerekmektedir. Hidayet rehberi vahiydir, Kur’ân’dır. Hz. Peygamber’in hidayete rehberliği de vahyi insanlara aktarması ve onu öğretmesidir. “Kendilerine aktarılmakta olan bu kitabı sana indirmiş olmamız onlara yetmedi mi?”(161) âyetinde verilmek istenen mesaj, hidayet kaynağı olarak sadece Kur’ân’ın rehber edinilmesi gereğidir.

b) نَص۪يرًا “Yardımcı olarak.” Bu konuda da Yüce Allah yeterlidir. İnkârcı düşmanların düşmanlıklarına karşı dünyada ve azaba düşmekten kurtarmada âhirette yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(162) Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve pek çok âyette(163) bu beklenti reddedilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in moralini yükseltmek için ona “Allah’ın ve kendisine tâbi olan müminlerin yeteceği”ni,(164) “Allah’ın ve müminlerin onu desteklediği”ni(165) beyan etmektedir. Dahası “Allah’ın ve meleklerin kendisine yardım etmekte olduğunu, onu desteklediği”ni de kendisine bildirmişti.(166)

“Yılgınlığa düşmeyin ve hüzünlenmeyin; eğer inanıyorsanız siz üstün geleceksiniz.”(167) “Allah, ‘Ben ve elçilerim mutlaka galip geleceğiz’ diye yazmıştır.”(168) Bu âyetler güçlü bir moral kaynağıdır. Ayrıca “Allah’ı, Resülü’nü ve müminleri dost edinenler (Allah’ın tarafındadır ve) Allah’ın tarafında olanlar mutlaka galip geleceklerdir”(169) âyetinin mesajı da bu doğrultudadır.

Geçmiş peygamberler yalanlandığında, hepsinin de yalanlanmaya ve maruz bırakıldıkları eziyetlere karşılık sabrettiği, sonunda Allah’ın yardımının kendilerine ulaştığı haber verilmektedir.(170) Bu arada sıkıntılar ve baskılar karşısında ümidini kaybetmek üzere olan peygamberlere Yüce Allah’ın yardımının yetiştiği beyan edilmektedir.(171) Önceki milletlerin maruz kaldığı çeşitli sıkıntı, eziyet ve sarsıntılar sonrasında peygamberin ve müminlerin yardım feryadına karşılık, Allah’ın yardımının çok yakın olduğu müjdelenmektedir.(172)

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde de dile getirildiği üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’in moralini yükseltmekte ve hidayet edenin de yardımcının da kendisi olduğunu beyan etmektedir.

ııı. Vahyin Peyderpey İndirilişi

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْاٰنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِه۪ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْت۪يلًا “Kâfir olanlar ‘Kur’an ona bir kerede (topluca) indirilseydi ya!’ dediler. İşte böylece, kalbini onunla iyice pekiştirmek için (peyderpey indirdik) ve onu tane tane okuduk.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkâr etmiş kişiler”; لَوْلَا نُزِّلَ levlâ nüzzile ifadesi “indirilmeli değil miydi, indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; الْقُرْاٰن el-kur’ânu kelimesi “vahiy, Kur’ân”; جُمْلَةً وَاحِدَة cümeleten vâhıdeten tamlaması “bir defada, topluca”; كَذٰلِك kezâlik kelimesi “öyle, işte böyle (peyderpey indirdik)”;لِنُثَبِّتَ nüsebbite ifadesi “dayanıklı kılmamız, sağlamlaştırmamız için”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; فُؤَادَك füâdeke tamlaması “senin kalbini, senin gönlünü”; وَرَتَّلْنَاهُ تَرْت۪يلًا ve rattelnâhu tertîlen ifadesi ise “ve onu tane tane, ağır ağır, peyderpey, hissederek, gönülden okumuştuk, okumaktayız” demektir.

Burada kâfirlerin vahyin topluca indirilmesi şeklindeki meydan okuması cevaplandırılmakta, bu arada vahyin peyderpey indirilmesinin amacı ve hikmeti muhatapların gündemine getirilmektedir.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْاٰنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً “Kâfir olanlar ‘Kur’an ona bir kerede (topluca) indirilseydi ya!’ dediler.” Âyeti, “Kâfirler, ‘Kur’an, ona bir defada (topluca) indirilmeli değil miydi?’ dediler” şeklinde de tercüme etmek mümkündür. Burada geçen لَوْلَا levlâ edatı هلا hellâ “hadi, yapsa ya” manasında bir teşvik ve meydan okuma edatıdır.(173)

a) Onların isteği veya meydan okuma konusu, Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e topluca ve bir defada indirilmesiyle ilgiliydi. Bu sûrenin dördüncü âyetinde de ele aldığımız üzere, onlar Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in kendisinin uydurduğunu ve ona bir grubun da yardım ettiğini iddia ediyorlardı. Kendilerince bir mantık ortaya koyarak, aslında şunu söylemek istiyorlardı: “Mademki ona vahiy gönderiliyor, öyleyse topluca indirilseydi ya! Demek ki ona vahiy indirilmiyor, bunları kendisi uyduruyor; dolayısıyla bunu topluca da yapamıyor.”

Onlar “Tevrât Hz. Mûsâ’ya, İncîl Hz. İsa’ya, (önceki üç kitap) topluca indirildiği gibi, Kur’ân da ona (Hz. Peygamber’e) topluca indirilmeliydi”(174) diyerek, vahyin kaynağının ilâhî değil, beşerî olduğunu ortaya koymayı amaçlamışlardı.

Onların rivayetlerde yer alan “Tevrat ve İncil benzetmesi” çok sağlıklı değildir. Çünkü Tevrat, İncîl ve Zebûr’un topluca indirildiğine dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz. Dolayısıyla kendilerine verilecek ilk cevap şudur: Sanki Tevrat ve İncil topluca indirilmiş de Kur’ân’ın da topluca indirilmesini teklif ediyorlardı.(175)

Aslında bu durum, yani vahyin peyderpey indiriliyor oluşu onların lehinedir. Topluca gelseydi onun i‘câzına karşı çıkmaları ve kendilerince hata (!) bulmaları çok daha zor olacaktı. Bu sözleri, onların nasıl bir kafa karışıklığı içerisinde olduklarını açıkça ortaya koymaktadır.

b) Bu âyette geçen ve “vahyin topluca indirilmesi”yle ilgili olarak zikredilen نُزِّلَ nüzzile edilgen fiili de son derece önemli bir noktaya işaret etmektedir. İddia edildiği gibi, eğer “vahyin topluca indirilmesi” için inzâl/enzele, “peyderpey, parça parça indirilmesi” için de nezzele/tenzîl kalıbı kullanılıyor olsaydı, bu âyette nüzzile değil, ünzile kalıbı tercih edilmeliydi. Bu konuyu Kadr 97/1’de detaylı bir şekilde ele alacağız.

Burada şunu söylemekle yetinelim: Kur’ân’ın “inzâli” de, “tenzîli” de, “nüzûlü” de tek indirilişi ve ikrâm edilişi anlamında kullanılmaktadır. Bunların anlam farkının olduğunu ileri sürerek vahyin iki kez indirildiğini iddia etmek, Kur’ânî delilden yoksun bir görüştür.

2. كَذٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِه۪ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْت۪يلًا “İşte böylece, kalbini onunla iyice pekiştirmek için (peyderpey indirdik) ve onu tane tane okuduk.” Bu cümle, vahyin peyderpey indirilmesinin nedenini ortaya koymaktadır.

a) Bu âyetteki كَذٰلِك kezâlik kelimesi, Yüce Allah’ın cevabının başı olabileceği gibi, Râzî’nin dediği gibi önceki cümleyle ilgili olarak da anlaşılabilir. Bu durumda âyetin anlamı şöyle olur: “Kur’ân, ona Tevrât ve İncîl gibi böyle tek bir defada indirilmeli değil miydi? Biz onu senin kalbine iyice yerleştirmek için parça parça indirdik.”

Âyetteki كَذٰلِك kezâlik kelimesi gizli bir cümlenin cevabı gibi düşünülebilir. Bu durumda sanki “Kur’ân niçin parça parça indirildi?” sorusu sorulmuş, cevaben de “böyle oldu; çünkü…” denilmiş gibi kabul edilebilir.

b) لِنُثَبِّتَ بِه۪ فُؤَادَكَ “Kalbini onunla iyice sağlamlaştırmak için.” Vahyin peyderpey indirilmesinin sebebi, Hz. Peygamber’in kalbinin desteklenmesi, ferahlatılması, doldurulması, böylece kalbinin huzura kavuşturulmasıdır. Kıssaların anlatımında dile getirilen gerekçe de aynıdır.(176)

Âyette zikredilen فُؤَاد el-fuâd/füâd kelimesi insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir ve çoğulu pek çok âyette(177) zikredilmekte olan الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh sözcüğüdür. el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(178) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(179) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

c) وَرَتَّلْنَاهُ تَرْت۪يلًا “Onu tane tane, açık açık okuduk.” “Açıklamak, tefsir etmek”(180) manasına da gelen bu ifade, “açık açık, anlaşılır bir şekilde, yavaş yavaş, ağır ağır, sindire sindire okumak, âyetlerin birbirini takip edecek şekilde peyderpey indirilmesi” demektir. Bu işleme tefsirde “ortamdaki cehalet karanlıklarını vahyin peyderpey bir yıldız gibi aydınlatması” anlamında Tencîmu’l-Kur’ân denmektedir.

Bu âyetteki “onu tertîl şeklinde peyderpey indirdik” ifadesi, Müzzemmil 73/4’te de geçtiği üzere, “onun kıraatini tertîl üzere gerçekleştirin” şeklinde bir emir olarak da anlamlandırılabilir.(181)

- Vahyin Peyderpey İndirilişinin Muhtemel Sebepleri

- Kur’ân’ın bu şekilde indirilmesinin sebebi, her inişte bir âyetini veya birkaç âyetini Hz. Peygamber’in daha kolay ezberlemesini sağlamak olabilir.

- Eğer Kur’ân’ın bütün ahkâmı ve şeriat hükümleri bir anda indirilmiş olsaydı, bu durumu kabul İsrailoğulları’na olduğu gibi Müslümanların kalbine de ağır gelebilirdi.

- Vahyin peyderpey indirilmesinin diğer sebebi, olaylar meydana geldikçe her bir olayla ilgili doğru hüküm verilmesini sağlamak da olabilir.(182)

- Sahâbîler çeşitli konularda sorular sorunca, Yüce Allah bu soruların cevabını bizzat vermiş, bu nedenle vahyin indirilişi de peyderpey gerçekleşmiştir.

- Kur’ân’ın indirilişi Hz. Peygamber 40 yaşındayken başlamış, 63 yaşında bitmişti. Demek ki bu süreç yaklaşık 23 yıllık bir zaman aralığına yayılmıştı. Buna uygun olarak, onu muhataplara okumak da zaman aralığında gerçekleştirilmeli, yavaş yavaş, bölüm bölüm olmalıdır. Nitekim İsrâ’ 17/106’da belirtilen husus da elbette budur.

- Peyderpey indiriliş, hükümlerdeki tedriciliği sağlamaya yönelik olarak da anlaşılabilir. Böylece vahyin hüküm koymada takip ettiği metot kavranmış ve insanlara bu konuda doğru rehberlik yapılması amaçlanmış olabilir.

- Hz. Peygamberin Cebrâîl (as)’ı peyderpey görmesi onun heyecanını ve şevkini arttırıyordu. Her defasında yeni bir heyecan ve motivasyon sağlanması hedeflenmiş olabilir.

- Vahyin meydan okumalarında Kur’ân’ın topluca getirilmesi daha ağır bir meydan okuma olurdu. Peyderpey indirilmesiyle bu meydan okumalarda da daha küçük metinlerle meydan okunmasına rağmen bunun yapılamaması, muhatapların daha açık bir acziyet ve mağlubiyeti olmuştu.

Furkân sûresinin 30. âyetinde “Hz. Peygamber’in mahşerde ümmeti hakkındaki Kur’ân’ı mehcûr bırakmaları şikâyeti”nin panzehiri, işte bu âyette dile getirilen تَرْت۪يل tertîldir. Çünkü تَرْت۪يل tertîl, vahyi hayata okumaktır.(183) Vahyin indirilişi تَرْت۪يل tertîl üzere olmuş,(184) okunuşunda تَرْت۪يل tertîl emredilmiş,(185) muhataplara aktarımında aynı şekilde تَرْت۪يل tertîlin esas alınması(186) şart koşulmuştur.

Anlaşılıyor ki, din öğretimi ve eğitimi uzun zaman alabilir. Çünkü Hz. Peygamber Yüce Allah’ın sisteminde 23 yıl eğitime tâbi tutulmuştur. Bilgiler muhataplara topluca değil, gerektiği kadar ve olabildiğince kavranabilir ölçülerde verilmelidir. Kur’ân sosyal hayatın gereklerine göre prensipler getirdiği için, vahiyle ilk defa buluşacaklara da aynı şekilde tedrîcilik esasına göre bilgi verilmelidir. Çünkü alışkanlıkları terk etmek ve onları yenileriyle değiştirmek zaman alabilir.

ıv. Vahyin Gerçeği Açıklayıcılığı

وَلَا يَاْتُونَكَ بِمَثَلٍ اِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَاَحْسَنَ تَفْس۪يرًا “Onlar sana örnek getirdiklerinde biz de sana gerçeği ve en güzel tefsiri (açıklamayı) mutlaka getirmişizdir.”

Âyetteki وَلَا يَاْتُونَكَ ve lâ ye’tûneke ifadesi “ve sana gelmezler, getirmezler ki”; بِمَثَلٍ bimeselin ifadesi “herhangi bir misal ile, herhangi bir örnek”;اِلَّا جِئْنَاكَ illâ ci’nâke istisnası “sana getirmiş olmayalım”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “gerçeği, hakkı, mutlak surette sana gerçeği, hakkı getirmiş olmayalım, mutlaka getiririz”; وَاَحْسَنَ تَفْس۪يرًا ve ahsene tefsîran ifadesi ise “ve en güzel yorumu, en güzel açıklama şeklinde” demektir.

Burada Yüce Allah’ın inkârcılara cevabı ve en güzel tefsir ediciliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette Hz. Peygamber’i motive etmekte ve müşriklerin her bir sorusunu veya isteğini kendisinin cevaplayacağını ona haber vermektedir.

Bu âyet vahyi açıklayan makamı ilan etmekte ve Hûd 11/1-2 ve Fussilet 31/3’te belirtildiği gibi bu noktada Yüce Allah’ın tekliğine dikkat çekilmek istenmektedir. Hem açıklayan O’dur; hem de en güzel tefsiri yapan O’dur. Diğer insanların yaptığı ise, meselâ bizim bu çalışmada yapmaya çalıştığımız ise bilinmeyen bir şeyleri bildirmek değil, Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsiri bağlamında Yüce Allah’ın hangi âyeti hangi âyetle veya âyetlerle açıkladığını bulmaya ve âyetler arasındaki ilişkiyi ortaya koymaya gayret etmektir.

İnsanlar kendi kafasına göre değil, Yüce Allah’ın dediğini kendisine görüş edinmeli, uygulamalarda da Resülünü örnek almalıdır. Bizim yolumuz budur; bu yolu yol edinenlere selam olsun.

1. Bu cümlenin اِلّا … لَا lâ … illâ tekniğiyle hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifadeyle getirilme nedeni, müşriklerin hiçbir soru veya istekleriyle Hz. Peygamber’i sıkıştıramayacaklarını hem onlara, hem de Hz. Peygamber’e ve müminlere bildirmektir. “Onlar ne sorarlarsa sorsunlar, illaki biz biliriz, doğrusunu söyler, en güzel yorumunu ve açıklamasını yaparız; onların sözlerini iptal ederiz” denmek istenmektedir.

Enbiyâ’ 21/18’de beyan edildiği gibi, “Yüce Allah hakkı bâtılın üzerine atarak, onun belini kırar ve bâtıl yok olur.” Tıpkı İsrâ’ 17/81’de olduğu gibi, “hak gelince bâtıl zaten yok olup gider.”

Esasında مَثَل mesel kelimesinin nekra, yani belirteç edatsız getirilmesi “bütün misalleri içermesi” içindir; ancak onun karşılığında الْحَقّ el-hakk kelimesinin ma‘rife, yani belirteç edatıyla getirilmesi ise cevapların çoktan bilindiğini, her bir sorunun mutlaka cevabının bulunduğunu göstermektedir.

2. Bu âyet aynı zamanda Kur’ân’ın peyderpey indirilmesinin bir gerekçesidir de. Onlar hangi konuda ne tür misaller getirmişlerse veya getireceklerse Kur’ân’da onun cevabı, gerçek karşılığı ve en güzel tefsiri mutlaka yer almaktadır. Âyette يَاْتُونَ ye’tûne fiilinin geniş zaman,جِئْنَا ci’nâ fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilme nedeni budur. Onların getireceği her örneğin karşılığı önceden verilmiştir. Vahyi bilmedikleri için meselenin farkına varamamışlardır veya ileride gelecek olanlar da farkına varamayacaklardır.

Hûd 11/1-2’de ve Fussilet 41/3, 44 gibi âyetlerde Kur’ân’ın âyetlerinin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmektedir. İşte bir konuda gerçeği getirmek ve en güzel açıklamayı yapmak, konuyu Yüce Allah’ın kitabında ele alması demektir.

a) Getirdikleri örneklerden bir tanesi, “Kur’ân’ın neden topluca indirilmediğiyle ilgili idi”(187) ki, onun cevabı aynı âyette verilmiştir. Bizim de uzun uzun anlatmaya çalıştığımız bir önceki âyette vahyin peyderpey indirilişinin ilk sebebi “Hz. Peygamber’in kalbinin sağlamlaştırılması” olarak belirlenmiştir. Bu konuda başka bazı hususların da söz konusu edilebileceğini “muhtemel nedenler” olarak sıralamaya çalıştık.

b) Diğer bir örnek Yâsîn 36/78’de zikredildiği üzere, “öldükten sonra diriltilmeye dair” sorulan sorudur. Bunun cevabını da Yüce Allah sorunun hemen devamında yani Yâsîn 36/79-82’de üç temel konu başlığında vermiştir. Kısaca hatırlamak gerekirse bunları şöyle sıralayabiliriz:

ı. “İlk yaratan, yaratılışı iade ettirecek olandır.”

ıı. “Zıtlardan zıtlar yaratan” Allah, diriltilmeyi de sağlayacaktır. Bunu yeşil ıslak ağaçtan ateş yakılması şeklinde beyan etmektedir.

ııı. Gökleri ve yeri yoktan var eden irade insanların benzerlerini mahşerde yaratmaya elbette kadirdir. Çünkü Allah bir şeyin olmasını murat ettiğinde O’nun işi o şeye sadece “ol” demektir; o da hemen olmaya ve oluşmaya başlar.

c) Üçüncü bir örnek, onların peygamber tasavvurlarıyla ilgilidir ki Furkân sûresinin 7-8 ve 20-21. âyetlerinde bu konu hem istek, hem de cevapları şeklinde yer almaktadır. Ayrıca aynı konuyla alakalı hem istek hem de kendilerine verilen cevaplar bağlamında Yûnus 10/15-16, İsrâ’ 17/90-95. âyetler örnek olarak zikredilebilir. Şüphesiz daha nice örnekler vardır; ancak bu kadarını hatırlatmakla yetinelim. Özellikle bu konuda getirdikleri örneklerin sapkınca olduğu ve bu tür örnekler getirmekle daha da yoldan çıktıkları hem İsrâ’ 17/48’de, hem de Furkân 25/9-10’da beyan edilmektedir.

d) Fâtiha 1/6’da sözü edilen “Allah’ın nimet verdikleri”nin kim oldukları Nisâ’ 4/69’da tefsir edilmektedir.

e) En‘âm 6/82’de imanlarına zulüm karıştırmayanların hidayete erdirilmiş oldukları ifadesindeki zulmün aslında şirk olduğu tefsiri de Lokmân 31/13’te beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin verdiği en önemli mesajlardan birisi de şudur: Her kim ne sorarsa sorsun, ona cevap verilmelidir. Üstelik verilecek cevapların hakkı ve hakikati içerecek şekilde belirlenmesi ve açıklayıcı olması da önemli hususlar arasında yer almaktadır.

v. Kâfirlerin Perişan Durumu

اَلَّذ۪ينَ يُحْشَرُونَ عَلٰى وُجُوهِهِمْ اِلٰى جَهَنَّمَ اُو۬لٰٓئِكَ شَرٌّ مَكَانًا وَاَضَلُّ سَب۪يلًا “Yüzüstü cehenneme (sürülüp) toplanacaklara (gelince), konumları çok kötü olanlar ve yolu en şaşkınlar işte onlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُحْشَرُونَ ellezîne yuhşerûne ifadesi “toplanacak olanlar”; عَلٰى وُجُوهِهِمْ ‘alâ vücûhihim ifadesi “onların yüzleri üzerinde”; اِلٰى جَهَنَّمَ ilâ cehheneme sözcüğü “cehenneme, cehennemde”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; شَرّ şerrun sözcüğü “şerli(dir), kötü(dür)”; مَكَانًا mekânen kelimesi “yer ve konum olarak”; وَاَضَلُّ ve edallü kelimesi “ve daha şaşkın(dır), en sapkın(tır)”; سَب۪يلًا sebîlen sözcüğü ise “yol bakımından” demektir.

Burada cehennemliklerin yüzüstü ateşe atılacağı ve yollarının korkunç derecede sapkın olduğu gündeme getirilmektedir.

Mâide 5/60’ta ve İsrâ’ 17/72’de de geçtiği üzere, mahşerde yüzüstü cehenneme atılacak olan bu kişilerin konumlarının son derece kötü olacağı ifade edilmektedir. Bu durum, Furkân 25/24. âyette dile getirildiği üzere cennetliklerin konumunun zıddı olarak zikredilmektedir.

Çeşitli âyetlerde(188) geçen شَرٌّ مَكَانًا şerrun mekânen ifadesi “mekan olarak, konum olarak en kötü durumda olmak” manasına gelmektedir. Kur’ân’da dokuz kez(189) zikredilen اَضَلّ edallü sözüğü ise ism-i tafdîl kalıbındadır ve sapkınlığın görece olarak en ileri düzeyini göstermektedir.

Kâfirlerin cehenneme sürüklenmeleriyle ilgili olarak Enfâl 8/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirlikte ısrar edenler ise cehenneme sürüleceklerdir.” Yüce Allah inkârcıların dünya hayatında hasret çekeceklerini ve nihayetinde mağlup edileceklerini beyan ettikten sonra, bunların mahşerde de cehennemde toplanacaklarını, oraya sürükleneceklerini, sevk edileceklerini yani ebedi duraklarının cehennem ateşi olacağını haber vererek muhataplarını uyarmak istemektedir.

İnkârcıların “cehenneme sürüklenecekleri”yle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/12, Enfâl 8/36 ve Mü’min 40/71-72’de, ayrıca “yüzüstü sürüklenecekleri”yle ilgili olarak da yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/34. âyette bilgi verilmektedir. Ayrıca benzer mesajlar Neml 27/90 ve Ahzâb 33/66’da da söz konusu edilmektedir.

Hz. Peygamber bir hadisinde şöyle buyurmuştur: “İnsanlar üç grup olarak haşr olacaklardır: Bir grup hayvanlar (binekler) üzerinde, bir grup ayakları üzerinde (dimdik), bir grup da yüzüstü (sürünerek).”(190) Bir başka rivayette ise “Onları ayakları üzerinde yürütmeye gücü yetenin yüzüstü yürütmeye de gücü yeter” buyurmuştur.(191)

Bir önceki âyette dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber’e çirkin misaller getirenler, kendilerince iyi ve şerefli bir konumda bulunduklarını zannedip müminleri hor ve hakir gördükleri için, mahşerde perişan bir akıbetle karşılaşacaklardır. Benzer ifadeler ve alay içerikli cümleler sûrenin bir sonraki âyet grubunda da yer almaktadır. Vahye karşı çıkıp ondan sapan ve insanları saptıranların durumu hem dünyada hem de âhirette derin mahcubiyetlere sahne olacaktır; bu konuyu Furkân 25/29. âyetin tefsirinde etraflı bir şekilde ele almıştık.

Bu insanlar vahyin öğretilerini ve risâlet kurumunu yerlerde süründürmek istedikleri ve bu uğurda çalışmalar yaptıkları için, Mü’min 40/71-72’de de dile getirildiği gibi, mahşerde kendileri de cehenneme atılacaklardır. Aklını, iradesini ve gönlünü yerlerde süründürenler mahşerde yüzüstü bir şekilde ateş azabına, yani cehenneme sürükleneceklerdir. Rabbimiz böyle korkunç bir akıbetten bizleri korusun.

Dipnotlar

• 1 - İbrâhim 14/11; Kehf 18/110; Fussılet 41/6.
  • İbrâhîm 14/11 Kehf 18/110 Fussilet 41/6
• 2 - “Azap etmek, azap” anlamında kullanımlar için bk. Enfâl 8/25; ‘Ankebût 29/10; Zâriyât 51/14; Burûc 85/10. 3 - “İmtihan, imtihan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/102; En‘âm 6/53; Enfâl 8/28; A‘râf 7/155; Tevbe 9/49, 126; Nahl 16/110; Tâhâ 20/40, 85, 90, 131; Enbiyâ’ 21/35; Furkân 25/20; Neml 27/47; ‘Ankebût 29/2, 3; Sâd 38/24, 34; Dühân 44/17; Teğâbun 64/15; Cinn 72/17. 4 - “Baskı, zulüm” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/191, 193, 217; Nisâ’ 4/91; Enfâl 8/39; ‘Ankebût 29/10; Ahzâb 33/14. 5 - “Saptırmak, küfür, nifak” anlamında kullanımlar için bk. Nisâ’ 4/101; Mâide 5/41; A‘râf 7/27; Yûnus 10/83; Sâffât 37/162; Hadîd 57/14. 6 - Âl-i ‘Imrân 3/7. 7 - “Uzaklaştırmak” anlamında kullanımlar için bk. Mâide 5/49; İsrâ’ 17/73. 8 - En‘âm 6/23. 9 - Nisâ’ 4/101. 10 - Kalem 68/5-6. 11 - Tevbe 9/49. 12 - A‘râf 7/27. 13 - Hacc 22/53. 14 - Hadîd 57/14. 15 - Hacc 22/11. 16 - “Rezillik” anlamında kullanımlar için bk. Yûnus 10/85; Mümtehıne 60/5. 17 - Mustafa Çağrıcı, “Fitne md.”, DİA, İstanbul, 1996, XIII, 156. bu kelimenin manaları ve kullanım örnekleri için ayrıca bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, f-t-n maddesi.
  • Enfâl 8/25 ‘Ankebût 29/10 Zâriyât 51/14 Burûc 85/10 Bakara 2/102 En‘âm 6/53 Enfâl 8/28 A‘râf 7/155 Tevbe 9/49 Tevbe 9/126 Nahl 16/110 Tâhâ 20/40 Tâhâ 20/85 Tâhâ 20/90 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/35 Furkân 25/20 Neml 27/47 ‘Ankebût 29/2 ‘Ankebût 29/3 Sâd 38/24 Sâd 38/34 Duhân 44/17 Teğâbun 64/15 Cinn 72/17 Bakara 2/191 Bakara 2/193 Bakara 2/217 Nisâ 4/91 Enfâl 8/39 ‘Ankebût 29/10 Ahzâb 33/14 Nisâ 4/101 Mâide 5/41 A‘râf 7/27 Yûnus 10/83 Sâffât 37/162 Hadîd 57/14 Âl-i İmrân 3/7 Mâide 5/49 İsrâ 17/73 En‘âm 6/23 Nisâ 4/101 Kalem 68/6 Tevbe 9/49 A‘râf 7/27 Hacc 22/53 Hadîd 57/14 Hacc 22/11 Yûnus 10/85 Mümtehine 60/5
• 18 - Enfâl 8/28; Teğâbun 64/15. 19 - Benzer değerlendirmeler için bk. İslâmoğlu, age., s. 314’te 4. not.
  • Enfâl 8/28 Teğâbun 64/15
• 20 - Suyûtî, el-Câmi‘u’s-Sağîr, II, 197.
• 21 - Mâide 5/74. 22 - Semerkandî, age., II, 557. 23 - Mü’minûn 23/115. 24 - Kıyâmet 75/36.
  • Mâide 5/74 Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36
• 25 - ‘Ankebût 29/2-3. 26 - Âl-i İmrân 3/179. 27 - Zâriyât 51/56. 28 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 29 - Zâriyât 51/56. 30 - Furkân 25/77. 31 - Nisâ’ 4/147. 32 - Hûd 11/119.
  • ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179 Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Nisâ 4/147 Hûd 11/119
• 33 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 34 - Yûnus 10/7, 11, 15; Furkân 25/40; Nebe’ 78/27. 35 - İslâmoğlu, age., s. 703.
  • Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Furkân 25/40 Nebe' 78/27
• 36 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 37 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 38 - Furkân 25/40. 39 - Nebe’ 78/27. 40 - Necm 53/24; Müddessir 74/53. 41 - En‘âm 6/124. 42 - Müddessir 74/52. Benzer istekleri için ayrıca bk. Yûnus 10/15-16; Hıcr 15/7; İsrâ’ 17/90-93.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53 En‘âm 6/124 Müddessir 74/52 Yûnus 10/15 Hicr 15/7 Hicr 15/7 İsrâ 17/93
• 43 - Semerkandî, age., II, 558.
• 44 - Zemahşerî, age., III, 265.
• 45 - Âl-i İmrân 3/42, 45; Meryem 19/16-21. 46 - Enfâl 8/50; Hûd 11/69-71, 77; Hıcr 15/67-71; ‘Ankebût 29/31-34; Muhammed 47/27; Zâriyât 51/24-32. 47 - Nahl 16/28, 32. 48 - Râzî, age., XXIV, 70.
  • Âl-i İmrân 3/42 Âl-i İmrân 3/45 Meryem 19/21 Enfâl 8/50 Hûd 11/71 Hûd 11/77 Hicr 15/71 ‘Ankebût 29/34 Muhammed 47/27 Zâriyât 51/32 Nahl 16/28 Nahl 16/32
• 49 - Hûd 11/69-71; Hıcr 15/52-54; Meryem 19/7. 50 - Fussılet 41/30-32. 51 - Taberî, age., XIX, 3; Zemahşerî, age., III, 266
  • Hûd 11/71 Hicr 15/54 Meryem 19/7 Fussilet 41/32
• 52 - Semerkandî, age., II, 558; Taberî, age., XIX, 2-3; Zemahşerî, age., III, 267. 53 - Mâide 5/72.
  • Mâide 5/72
• 54 - Yazır, age., VI, 63.
• 55 - Nûr 24/39. 56 - İbrâhim 14/18; Hacc 22/31. 57 - Fîl 105/5.
  • Nûr 24/39 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/31 Fil 105/5
• 58 - Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5; Kehf 18/103, 105; Muhammed 47/1. 59 - Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/147; Ahzâb 33/19. 60 - En‘âm 6/88; Tevbe 9/17; Zümer 39/65. 61 - Tevbe 9/69. 62 - Bakara 2/217. 63 - Mâide 5/53. 64 - Muhammed 47/9, 28. 65 - Hucürât 49/2.
  • Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Kehf 18/103 Kehf 18/105 Muhammed 47/1 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/147 Ahzâb 33/19 En‘âm 6/88 Tevbe 9/17 Zümer 39/65 Tevbe 9/69 Bakara 2/217 Mâide 5/53 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Hucurât 49/2
• 66 - Bakara 2/143.
  • Bakara 2/143
• 67 - Bakara 2/36; En‘âm 6/67, 98; A‘râf 7/24; Hûd 11/6; Furkân 25/24, 66, 76; Neml 27/40; Yâsîn 36/38; Kamer 54/3, 38; Kıyâmet 75/12.
  • Bakara 2/36 En‘âm 6/67 En‘âm 6/98 A‘râf 7/24 Hûd 11/6 Furkân 25/24 Furkân 25/66 Furkân 25/76 Neml 27/40 Yâsîn 36/38 Kamer 54/3 Kamer 54/38 Kıyâmet 75/12
• 68 - Enbiyâ’ 21/104. 69 - İbrâhim 14/48. 70 - İnfitâr 82/1-4. 71 - Rûm 30/26-27.
  • Enbiyâ 21/104 İbrâhîm 14/48 İnfitâr 82/4 Rûm 30/27
• 72 - Rahmân 55/37. 73 - Nebe’ 78/19. 74 - Tekvîr 81/11. 75 - Kâf 50/44. 76 - Nebe’ 78/19. 77 - Nebe’ 78/38. 78 - Fecr 89/22.
  • Rahmân 55/37 Nebe' 78/19 Tekvîr 81/11 Kâf 50/44 Nebe' 78/19 Nebe' 78/38 Fecr 89/22
• 79 - Fâtiha 1/1; En‘âm 6/73; Hacc 22/56; Fâtır 35/13; Zümer 39/6; Mü’min 40/16; İnfitâr 82/19.
  • Fâtiha 1/1 En‘âm 6/73 Hacc 22/56 Fâtır 35/13 Zümer 39/6 Mü'min 40/16 İnfitâr 82/19
• 80 - Kamer 54/8.
  • Kamer 54/8
• 81 - Semerkandî, age., II, 560; Taberî, age., XIX, 7; Zemahşerî, age., III, 268-269.
• 82 - Ahzâb 33/66. 83 - Nisâ’ 4/73.
  • Ahzâb 33/66 Nisâ 4/73
• 84 - Taberî, age., XIX, 7-8.
• 85 - Kehf 18/42. 86 - Zuhruf 43/38.
  • Kehf 18/42 Zuhruf 43/38
• 87 - En‘âm 6/27. 88 - Hâkka 69/25-26. 89 - Fecr 89/24. 90 - Hâkka 69/27. 91 - Nebe’ 78/40.
  • En‘âm 6/27 Hâkka 69/26 Fecr 89/24 Hâkka 69/27 Nebe' 78/40
• 92 - Semerkandî, age., II, 561; Taberî, age., XIX, 7-8; Zemahşerî, age., III, 268-269. 93 - Semerkandî, age., II, 561.
• 94 - En‘âm 6/153. 95 - Yûnus 10/32. 96 - Furkân 25/18. 97 - Hacc 22/72. 98 - İbrâhim 14/22; Meryem 19/83; Zuhruf 43/36. 99 - Tâhâ 20/115-123; 124. 100 - Yâsîn 36/6. 101 - Müddessir 74/49-51. 102 - Furkân 25/30. 103 - Tâhâ 20/124-125. 104 - Tâhâ 20/126-127.
  • En‘âm 6/153 Yûnus 10/32 Furkân 25/18 Hacc 22/72 İbrâhîm 14/22 Meryem 19/83 Zuhruf 43/36 Tâhâ 20/123 Yâsîn 36/6 Müddessir 74/51 Furkân 25/30 Tâhâ 20/125 Tâhâ 20/127
• 105 - Furkân 25/27-28; Zuhruf 43/38. 106 - Tâhâ 20/100. 107 - Cinn 72/17.
  • Furkân 25/28 Zuhruf 43/38 Tâhâ 20/100 Cinn 72/17
• 108 - Zuhruf 43/67. 109 - Zuhruf 43/37.
  • Zuhruf 43/67 Zuhruf 43/37
• 110 - Enfâl 8/48. 111 - Haşr 5916. 112 - Kâf 50/27. 113 - İbrâhim 14/22.
  • Enfâl 8/48 Kâf 50/27 İbrâhîm 14/22
• 114 - Nisâ’ 4/41. 115 - Mâide 5/109, 116-118; Furkân 25/17-19; Sebe’ 34/40-41.
  • Nisâ 4/41 Mâide 5/109 Mâide 5/118 Furkân 25/19 Sebe' 34/41
• 116 - Mü’minûn 23/67. 117 - Semerkandî, age., II, 561; Taberî, age., XIX, 9. 118 - Zemahşerî, age., III, 269.
  • Mü'minûn 23/67
• 119 - Zemahşerî, age., III, 270; Râzî, age., XXIV, 77; Âlûsî, age., XIX, 14.
• 120 - Muhammed Ali es-Sâbûnî, et-Tibyân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut, 1985, s. 10. 121 - İslâmoğlu, age., s. 704’te 11. not.
• 122 - En‘âm 6/153. 123 - A‘râf 7/3. 124 - En‘âm 6/155. 125 - Bakara 2/175. 126 - Bakara 2/159-163, 174. 127 - Yûnus 10/32. 128 - Mâide 5/15; Şûrâ 42/53. 129 - Enfâl 8/24; Şûrâ 42/53. 130 - Enbiyâ’ 21/10; Sâd 38/1; Zuhruf 43/44. 131 - Bakara 2/257; İbrâhim 14/1. 132 - Zâriyât 51/50.
  • En‘âm 6/153 A‘râf 7/3 En‘âm 6/155 Bakara 2/175 Bakara 2/163 Bakara 2/174 Yûnus 10/32 Mâide 5/15 Şûrâ 42/53 Enfâl 8/24 Şûrâ 42/53 Enbiyâ 21/10 Sâd 38/1 Zuhruf 43/44 Bakara 2/257 İbrâhîm 14/1 Zâriyât 51/50
• 133 - Tevbe 9/40; Şu‘arâ 26/62. 134 - Âl-i İmrân 3/103. 135 - Bakara 2/256. 136 - Bakara 2/138.
  • Tevbe 9/40 Şu‘arâ 26/62 Âl-i İmrân 3/103 Bakara 2/256 Bakara 2/138
• 137 - Yûnus 10/13. 138 - Kalem 68/35. 139 - A‘râf 7/133. 140 - Hûd 11/52. 141 - Kasas 28/78.
  • Yûnus 10/13 Kalem 68/35 A‘râf 7/133 Hûd 11/52 Kasas 28/78
• 142 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 143 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 144 - Nisâ’ 4/55. 145 - İsrâ’ 17/14. 146 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 147 - Enbiyâ’ 21/47. 148 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53
• 149 - Leyl 92/12. 150 - Nahl 16/9.
  • Leyl 92/12 Nahl 16/9
• 151 - İnsân 76/3. 152 - Beled 90/10. 153 - Bakara 2/272. 154 - Kasas 28/56. 155 - İbrâhim 14/4. 156 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 157 - Şûrâ 42/52-53. 158 - Teğâbun 64/11. 159 - Ra‘d 13/27. 160 - Hacc 22/16.
  • İnsân 76/3 Beled 90/10 Bakara 2/272 Kasas 28/56 İbrâhîm 14/4 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Hacc 22/16
• 161 - ‘Ankebût 29/51. 162 - Bakara 2/214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 163 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25. 164 - Enfâl 8/64. 165 - Enfâl 8/62. 166 - Ahzâb 33/56.
  • ‘Ankebût 29/51 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25 Enfâl 8/64 Enfâl 8/62 Ahzâb 33/56
• 167 - Âl-i İmrân 3/139. 168 - Mücâdele 58/21. 169 - Mâide 5/56. 170 - En‘âm 6/34. 171 - Yûsuf 12/110. 172 - Bakara 2/214.
  • Âl-i İmrân 3/139 Mücâdele 58/21 Mâide 5/56 En‘âm 6/34 Yûsuf 12/110 Bakara 2/214
• 173 - Semerkandî, age., II, 561; Taberî, age., XIX, 10; Zemahşerî, age., III, 270; Râzî, age., XXIV, 79.
• 174 - Semerkandî, age., II, 562; Taberî, age., XIX, 10. 175 - Yazır, age., VI, 66.
• 176 - Hûd 11/120.
  • Hûd 11/120
• 177 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 178 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 179 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23. 180 - Semerkandî, age., II, 562; Taberî, age., XIX, 11.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 181 - Zemahşerî, age., III, 271. 182 - Semerkandî, age., II, 562.
• 183 - İslâmoğlu, age., s. 704’te 14. not. 184 - Furkân 25/32. 185 - Müzzemmil 73/4. 186 - İsrâ’ 17/106.
  • Furkân 25/32 Müzzemmil 73/4 İsrâ 17/106
• 187 - Furkân 25/32.
  • Furkân 25/32
• 188 - Mâide 5/60; Yûsuf 12/77; Meryem 19/75; Furkân 25/34. 189 - Mâide 5/60; A‘râf 7/179; İsrâ’ 17/72; Furkân 25/34, 42, 44; Kasas 28/50; Fussılet 41/52; Ahkâf 46/5.
  • Mâide 5/60 Yûsuf 12/77 Meryem 19/75 Furkân 25/34 Mâide 5/60 A‘râf 7/179 İsrâ 17/72 Furkân 25/34 Furkân 25/42 Furkân 25/44 Kasas 28/50 Fussilet 41/52 Ahkâf 46/5
• 190 - Semerkandî, age., II, 562; Zemahşerî, age., III, 272. 191 - Müslim, Münâfikûn, 54.