A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 85-93. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın ve Medyen halkının kıssasını gündeme getirmektedir. Hz. Şu‘ayb’ın kıssası hakkında genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/176’da vereceğiz. Hz. Şu‘ayb ve Medyenlilerle ilgili bilgiler ayrıca Hûd 11/84-95’te de yer almaktadır. Biz hem Şu‘arâ’ 26/176-191’de konuyu genel olarak ele alacağız; hem de Hûd 11/84-95’te bilgiler vereceğiz. Burada kıssayla ilgili olarak bu sûrede zikredilen hususları aktarmak ve incelemekle yetineceğiz.

a) Hz. Şu‘ayb’ın Tebliği

Yüce Allah, sûrenin 85-87. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın kavmine tebliği noktasında gönderdiğini ve kendilerine şöyle demesini emrettiğini bildirmektedir: “Ey kavmim, Allah’a kulluk edin; sizin için O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Muhakkak ki size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. Ölçüyü ve tartıyı tam yapın, insanların eşyalarını eksik vermeyin! Dirlik ve düzene kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın! Eğer inanırsanız (bilin ki) böylesi sizin için daha hayırlıdır. İnananları tehdit ederek, onları Allah yolundan alıkoyarak ve o yolu eğip bükerek her yolun başında oturmayın! Az iken (Allah’ın) sizleri çoğalttığını hatırlayın! Bozguncuların sonu nasıl olmuş bir bakın!”

Ardından, içlerinden bir grup iman etmiş olsa da bir kısmının iman etmediği, aralarında Yüce Allah’ın hüküm vermesine kadar sabretmeleri gerektiği, çünkü Allah’ın hüküm verenlerin en hayırlısı olduğu beyan edilmektedir.

ı. Hz. Şu‘ayb’ın Kavmine Tebliği

وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْم۪يزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Elbette size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. Ölçüyü ve tartıyı tam yapın, insanların eşyalarını eksik vermeyin! Düzenine (ıslaha) kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın! İnanırsanız böylesi sizin için hayırlı olandır.”

Âyettekiوَاِلٰى مَدْيَنَ ve ilâ medyene ifadesi “ve Medyen’e de (göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kardeşini”; شُعَيْبًا şu‘ayben kelimesi “Şuayb’ı”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) demişti”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû ifadesi “O’ndan başka”; قَدْ جَآءَتْكُمْ kad câetküm ifadesi “muhakkak ki size gelmişti”; بَيِّنَة beyyinetün sözcüğü “apaçık delil”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;فَاَوْفُوا fe evfû emri “ve tam yapın”; الْكَيْل el-keyle kelimesi “ölçüyü”; وَالْم۪يزَانَ ve’l-mîzâne sözcüğü “ve tartıyı”; وَلَا تَبْخَسُوا ve lâ tebhasû emri “ve sakın eksik vermeyin”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; اَشْيَآءَهُمْ eşyâehum tamlaması “onların eşyalarını”; وَلَا تُفْسِدُوا ve lâ tüfsidû emri “ve fesat çıkarmayın”;فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”;بَعْدَ اِصْلَاحِهَا ba‘de ıslâhıhâ ifadesi “onun dirlik ve düzeninden sonra”; ذٰلِكُمْ zâliküm ifadesi “işte bu”; خَيْر hayrun kelimesi “hayırlı(dır), hayırlı olandır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “inananlar, müminler” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın Medyenlilere peygamber olarak gönderilişi ve kavmine yönelik gerçekleştirdiği risalet prensipleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ “Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Elbette size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir.” Âyette öncelikle Hz. Şu‘ayb’ın Medyenlilere yaptığı bir uyarı ele alınmaktadır.

a) وَاِلٰى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “Medyen’e de kardeşleri Şu‘ayb’ı (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim, Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Yüce Allah, bu âyette Hz. Şu‘ayb’a da vahyettiğini beyan ederek, وَاِلٰى مَدْيَنَ “Medyen’e de” ifadesini A‘râf sûresinin 59. âyetinde Hz. Nûh’u risaletle görevlendirmesiyle ilgili kullandığı لَقَدْ اَرْسَلْنَا “Muhakkak göndermiştik” ifadesine atfetmektedir, bağlamaktadır.

Yüce Allah tıpkı Hz. Hûd ve Hz. Sâlih’te olduğu gibi Hz. Şu‘ayb’ı da kavmine göndermesiyle ilgili olarak اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir. Bu kardeşlik inançla ilgili değil, o toplumdan olduğunu ortaya koymak bakımındandır.

“Medyen kelimesinin menşei hakkında farklı görüşler ileri sürülmektedir. Hz. Şuayb’ın ve gönderildiği kavmin Arap, dolayısıyla bu kavmin adı olan Medyen’in “ikamet etmek” anlamındaki müdûn veya “hükmetmek” mânasındaki dîn kökünden türemiş Arapça bir kelime olduğu ileri sürüldüğü gibi Arapça olmadığı da ifade edilmektedir.”

“Kitâb-ı Mukaddes’e göre Medyen öncelikle bir şahıs adı olup Hz. İbrâhim’in üçüncü eşi Keturah’tan olan dördüncü oğlunun, aynı zamanda bu kişinin soyundan gelen ve Midyânîler (Midyanim, Madianites) denilen halkın ve onların yaşadığı bölgenin adıdır. Tevrat’ta, Hz. İbrâhim ve Keturah’ın üçüncü çocuklarının adı olan Medân’ın Medyen’in farklı yazılmış şekli olup ikisinin aynı kişi olduğu da ileri sürülmüştür; Medân aynı zamanda Arapça’da bir put adıdır. Diğer taraftan kelimenin Mısır’daki bir yer veya kabilenin adından türediği de söylenmektedir.”

“Kur’an’da Hz. Şuayb ve Mûsâ kıssaları dolayısıyla on yerde geçen Medyen kelimesi, Şuayb’ın peygamber olarak gönderildiği(1) ve Hz. Mûsâ’nın Mısır’dan çıktıktan sonra evlenip yıllarca aralarında kaldığı kavmin yaşadığı bölgeyi(2) ifade etmekte, bu kavimden de Ashâb-ı Medyen(3) ve Ashâbü’l-Eyke(4) diye bahsedilmektedir.”(5)

Hz. Şu‘ayb’ın peygamber olarak görevlendirildiği şehir için kullanılan مَدْيَن medyen kelimesi Kur’ân’da 10 kez geçmekte, birisi hariç(6) diğer zikredildiği yerlerde Hz. Şu‘ayb’ın tebliği bağlamında yer almaktadır.(7) Medyen’in aslında Hz. İbrahim’in çocuklarından birisi olduğu, nüfus artınca onun çocuklarının isminin şehre verildiği rivayet edilmektedir.(8) Bu bağlamda Hz. Şu‘ayb’ın nesebinin de Şu‘ayb b. Nüveyb b. Medyen b. İbrâhim Halîlullâh olduğu ifade edilmektedir.(9)

Şu‘arâ’ 26/176-191’de, Eyke halkına gönderilmiş olan Hz. Şu‘ayb’ın kıssasının bir bölümü anlatılmaktadır. Buradan hareketle, Eyke ve Medyen’in aynı yerin veya birbirine çok yakın iki bölgenin ismi olduğu anlaşılmaktadır.(10) Hadis-i şerifte, “Medyenlilerin kardeşi Şu‘ayb, hem Medyenlilere hem de Ashâb-ı Eyke’ye peygamber olarak gönderilmiştir”(11) şeklinde bir beyan yer almaktadır.

Hz. Şu‘ayb da tıpkı Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih örnekliğinde olduğu gibi, kavmine gerçekleri tebliğ etmekte ve söze tevhid vurgusuyla başlamaktadır. Hz. Şu‘ayb da diğer peygamberler gibi يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir.

Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir. Söylemek istedikleri şudur: Yüce Allah’tan başka hiçbir varlık ilahlığa, yani kulluk edilmeye layık değildir. Çünkü insanlar için Yüce Allah’tan başka hiçbir ilah yoktur.

b)قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ “Muhakkak ki size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir.” Hz. Şu‘ayb’ın, kavmine geldiğini söylediği بَيِّنَة beyyineh kelimesi öncelikli olarak Beyyine 98/1-2’de de geçtiği gibi, “peygamber” manasına alınabilir. Bu takdirde Medyenlilere gelen beyyineh bizzat “Hz. Şu‘ayb” olarak düşünülebilir. Ayrıca bu kelimeye “hakikatin apaçık belgesi” manası verilince de bu defa maksat Hz. Şu‘ayb’ın tebliğ ettiği “bütün risalet öğretileri” olarak anlaşılabilir.

Esasında bazı müfessirlerimiz Hz. Şu‘ayb’ın tevhid daveti dışında peygamberliğine dair özel bir mucizesinin bulunmadığı kanaatindedirler. Dahası, yine bir grup âlime göre, her peygamberin risaletine dair bir delili mutlaka vardır; ancak bazıları bu delili açıklamışken bazısı açıklamamış olabilir.(12) Cümlenin başındaki قَدْ kad edatı bu gerçekliğin mutlak surette gerçekleştiğini göstermektedir.

2. فَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْم۪يزَانَ وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا “Ölçüyü ve tartıyı tam yapın, insanların eşyalarını eksik vermeyin! Düzenine (ıslaha) kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın kavmine yaptığı uyarı bağlamında ölçü ve tartıyı tam yapmanın, insanların eşyasını eksik vermemenin, bunun sonucunda da ıslaha kavuşturulduktan sonra ülkede bozgunculuk yapmamanın önemini hatırlatarak evrensel bir mesaja yer vermektedir. Hz. Şu‘ayb, hem kendi toplumuna hem de evrensel olarak bütün insanlığa bir ticaret ahlakı öğretmekte, ölçüme dayalı alış verişlerde tam ölçüm yapılmasını ve kesinlikle eksik ölçüp insanların hakkının yenmemesini öğütlemektedir.

a) فَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْم۪يزَانَ “Ölçüyü ve tartıyı tam yapın!” Hûd 11/85’te ölçü ve tartının tam yapılması konusunda el-kıst kelimesi kullanılmakta, alış verişte “adaletin gözetilmesine, bu işi dengeli ve dürüstçe yapmaya” dikkat çekilmektedir. Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/181-183’te şöyle buyrulmaktadır: “Ölçüyü tastamam yapın; (başkalarının hakkını) eksik verenlerden olmayın! Dosdoğru (şaşmaz) bir terazi ile tartın! İnsanların (hakkı olan) şeylerinden (hiçbir) kısıtlama yapmayın! (Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın!”

b) وَلَا تَبْخَسُوا النَّاسَ اَشْيَآءَهُمْ “İnsanların eşyalarını eksik vermeyin!” Aynısı Hûd 11/85 ve Şu‘arâ’ 26/183’te de geçen bu ifade, “İnsanların hakkından hiçbir şeyi kısmayın”; “onları hakları olan şeylerden mahrum bırakmayın”; “onların mallarını haksız yere gasp etmeyin, çarpıp çırpmayın”; “halkın eşyalarını değerinden düşürmeyin”(13) demektir.

Bu buyruk, herhangi bir şahıs için sabit olup çiğnenmemesi gereken, sahibinden gasp edilmesi caiz olmayan ve onun izni olmadıkça meşru hiçbir tasarrufta bulunulamayan, her bir mülk hakkında kullanılan genel bir lafızdır.(14) Ölçü ve tartıda tastamam ve adaletli davranılmaması, bir de dosdoğru terazi kullanılmaması durumunda insanların hak ve hukukuna tecavüz edilmiş olacağı ifade edilmektedir.

b) وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ بَعْدَ اِصْلَاحِهَا “Düzenine (ıslaha) kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” Anlam bakımından bu cümleye benzeyen iki ifade Hûd 11/85 ve Şu‘arâ’ 26/183’te meâlen şöyle geçmektedir: “(Böylece) yeryüzünde bozgunculuk yaparak karışıklık çıkarmayın.”

Daha önce de belirttiğimiz üzere, buradaki لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev emri “toplumda isyanlar yapmaya çalışmamak” demektir.(15) İşte bu ifade yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Islahından sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın” şeklinde geçmektedir. Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu, toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin bir benzeri Mekkeli müşrikleri ve elbette bu ümmeti ilgilendirecek şekilde A‘râf 7/56’da geçmektedir. Orada da geniş bir şekilde ele aldığımız gibi, Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte ve yeryüzünü düzenine kavuşturduktan sonra orada fesat, bozgunculuk yapılamaması gerektiğini beyan etmektedir. A‘râf 7/10’da da açıkladığımız üzere, Yüce Allah insanoğlunu yeryüzüne yerleştirmiş ve hayat için gerekli her ne varsa onları ona ihsan etmiştir. Bakara 2/36’da ise insanoğlu için yeryüzünde bir yerleşim düzeni ve belirli bir süre onun nimetlerinden yararlanma imkânının hazırlandığı ifade edilmektedir.

3. ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “İnanırsanız böylesi sizin için hayırlı olandır.” Hz. Şu‘ayb ölçü ve tartıyla ilgili hatırlatmalarının peşi sıra, düzene kavuşturulduktan sonra ülkede bozgunculuk çıkarmamak gerektiğiyle ilgili uyarılarına dikkat etmeleri durumunda bunun kendileri için mutlak manada hayırlı olacağını belirtmektedir. Âyette geçen خَيْر hayr kelimesine “daha hayırlı” değil de “mutlak hayırlı” manası verilmelidir. Çünkü emredilenin tersini yapmada hiçbir şekilde hayır yoktur.

Bu hatırlatmada öne çıkan durum inanmaları keyfiyetidir. Bir topluluk veya şahış bir peygamber öğretisine inanır, güvenir ve prensibin gereğini yerine getirirse bunun kendileri için iyi, faydalı ve nihayet mahşer şartlarında da hayırlı olacağını bilmelidir. İşte Hz. Şu‘ayb da bu noktaya dikkat çekmekte, peygamber öğretilerinin hayra endeksli olduğunu beyan etmektedir.

ıı. Bazı Nimetleri Hatırlatması

وَلَا تَقْعُدُوا بِكُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَتَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ بِه۪ وَتَبْغُونَهَا عِوَجًا وَاذْكُرُوٓا اِذْ كُنْتُمْ قَل۪يلًا فَكَثَّرَكُمْ وَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “İnananları tehdit ederek, onları Allah yolundan alıkoyarak ve o yolu eğip bükerek her yolun başında oturmayın! Az iken (Allah’ın) sizi çoğalttığını hatırlayın! Bozguncuların sonu nasıl olmuş bir bakın!”

Âyettekiوَلَا تَقْعُدُوا ve lâ tak‘adû emri “ve sakın oturmayın”; بِكُلِّ صِرَاطٍ bi külli sırâtın tamlaması “her bir yola”; تُوعِدُونَ tû‘ıdûne fiili “tehdit ederek”; وَتَصُدُّونَ ve tesuddûne fiili “ve alıkoyarak”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillahi tamlaması “Allah’ın yolundan”;مَنْ اٰمَنَ ۪ men âmene ifadesi “iman etmiş olan kişi(ler)i”; بِه bihî ifadesi “O’na”; وَتَبْغُونَهَا ve tebğûnehâ fiili “ve onu (o yolu) göstererek”; عِوَجًا ‘ıvecen ifadesi “eğri büğrü”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve anın, hatırlayın”; اِذْ كُنْتُمْ iz küntüm ifadesi “hani siz (şöyle) idiniz”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az, azınlık”;فَكَثَّرَكُمْ fe kesseraküm ifadesi “(O) siz çoğaltmıştı”; وَانْظُرُوا venzurû emri “bakın”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl?”; كَانَ kâne fiili “idi, olmuştu”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “âkıbeti”; الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne sözcüğü ise “bozguncuların” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın kavmine yönelik üç hatırlatması daha gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَقْعُدُوا بِكُلِّ صِرَاطٍ تُوعِدُونَ وَتَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ بِه۪ وَتَبْغُونَهَا عِوَجًا “İnananları tehdit ederek, onları Allah yolundan alıkoyarak ve o yolu eğip bükerek her yolun başında oturmayın!” Bu âyetin mesaj bakımından benzeri Âl-i İmrân 3/99’da yer almaktadır. Esasında insanların Allah yolundan engellenmesi konusu çeşitli âyetlerde(16) ele alınmaktadır. Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın tebliğindeki çok önemli noktaları ifade bağlamında insanları engellemek için hak yolun üzerine oturmamayla ilgili uyarısını haber vermektedir. Bu tutum Yüce Allah’a karşı isyanının sonunda İblis’in söylediği “Beni saptırmanın karşılığında senin dosdoğru yoluna oturacağım”(17) şeklindeki sözünü hatırlatmaktadır. Demek ki Hz. Şu‘ayb’ın kavmi de İblis’in yolundan gitmekte ve insanları saptırmak için hak yolun üzerine oturup insanların istikamet sahibi olmalarını engellemeye çalışmaktalardı.

“Her bir yola oturmak” ifadesini bazı âlimler hakikat anlamında alarak halkın gidip geldiği “yollara oturmak” ve Hz. Şu‘ayb’a inanan insanları “korkutmak”, “onları öldürmek için gözetlemek” ve “yol kesmek” şeklinde yorumlamışlardır.(18) Diğer bazıları ise bunu mecaz anlamında “dinin yolları” manasında yorumlamış,(19) İblis’in izini takip ederek “dinden engellemek” şeklinde anlamışlardır. Bu iki mana da âyetin metnine ve diğer âyetlerde konuyla ilgili verilen mesajlarla uyum arz etmektedir. Verilmek istenen mesaj ise Medyenlilerin Hz. Şu‘ayb’la ve tebliğ ettiği prensiplerle ilgili olumsuz propaganda yapıp insanları hak yoldan saptırmaya çalışmalarıdır.

Âyetin devam eden cümlelerinde Hz. Şu‘ayb’ın uyarılarından anlaşıldığına göre, Medyenliler o dönemin müminlerini engellemek için kendilerine çeşitli tehditler savurmakta, gerçeklere iman edenleri Allah yolundan saptırmakta ve hak yolunu eğri göstermeye gayret etmektelerdi. İblis’in izinden giden şeytanlaşmış insanların bunu nasıl yaptıklarıyla ilgili geniş bilgileri A‘râf 7/16-17’de ve 30. âyette verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

2.وَاذْكُرُوٓا اِذْ كُنْتُمْ قَل۪يلًا فَكَثَّرَكُمْ وَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “Az iken (Allah’ın) sizi çoğalttığını hatırlayın! Bozguncuların sonu nasıl olmuş bir bakın!” Hz. Şu‘ayb bu iki cümlede de nasihatlerine devam etmekte, toplumun sayı bakımından azlığını hatırlatarak Yüce Allah’ın onları çoğalttığını ve daha önce toplumu bozanların akıbetlerinin nasıl perişanlık arz ettiğine bakıp ibret almalarını kendilerinden istemektedir. Âyetteki azlığın çokluğa dönüştürülmesi, fakirliğin zenginliğe, zayıflığın güçlü oluşa çevrilmesi olduğu da nakledilen görüşler arasında yer almaktadır.(20)

İster sayılarının arttırılması, ister fakirliklerinin giderilmesi, isterse zayıf hallerinin güçlülüğe dönüştürülmesi olsun, neticede her üçünde de Yüce Allah’ın kendilerine açık nimet ve ihsanının bulunduğunda şüphe yoktur; Hz. Şu‘ayb da kendilerine bu hususu hatırlatmaktadır. Öte yandan, gündeme getirdiği diğer husus ise, önceki azgın kavimlerin akıbetiyle ilgilidir ki onlar depremlerle, kasırgalarla, azgın fırtınalar ve tufanlar gibi felaketlerle helak edildikleri için onların akıbetini düşünmelerini onlardan özellikle istemektedir.

ııı. İki Grup Arasında Hükmün Verilmesi

وَاِنْ كَانَ طَآئِفَةٌ مِنْكُمْ اٰمَنُوا بِالَّذ۪يٓ اُرْسِلْتُ بِه۪ وَطَآئِفَةٌ لَمْ يُؤْمِنُوا فَاصْبِرُوا حَتّٰى يَحْكُمَ اللّٰهُ بَيْنَنَا وَهُوَ خَيْرُ الْحَاكِم۪ينَ “İçinizden bir grup benimle gönderilene inanır, bir grup da inanmazsa, Allah aranızda hükmedinceye kadar sabredip bekleyin! O hüküm verenlerin en hayırlısıdır.”

Âyettekiوَاِنْ كَانَ ve in kâne fiili “eğer (şöyle) olursa”; طَآئِفَة tâifetün kelimesi “bir grup, bir topluluk”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; اٰمَنُوا âmenû fiili “inanmışlar(sa)”; ِ بِالَّذ۪يٓ اُرْسِلْتُbillezî ursiltü ifadesi “bana indirilmiş olan şeye”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; وَطَآئِفَةٌ ve tâifetün kelimesi “ve bir grup da”; لَمْ يُؤْمِنُوا lem yü’minû fiili “inanmamış (ise)”; فَاصْبِرُوا fasbirû emri “sabredin, direnin”; حَتّٰى يَحْكُمَ hattâ yahküme ifadesi “hüküm verinceye kadar”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; بَيْنَنَا beynenâ ifadesi “bizim aramızda”;وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; خَيْر hayr sözcüğü “en iyisi(dir), en hayırlısı(dır)”; الْحَاكِم۪ين el-hâkimîne kelimesi ise “hâkimlerin, hüküm verenlerin” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın muhataplarına yönelik son bir durum değerlendirmesi gündeme getirilmektedir.

Hz. Şu‘ayb, Medyenlilere seslenerek kendisiyle gönderilen hakikatlere inanmış olanlara moral, karşıtlarına ise gözdağı vermek gayesiyle bir durum tespiti yapmaktadır. Söylemek istediği şudur: “İçinizden bana gönderilene, yani bana verilen prensiplere inanan bir grup varsa inanmayan bir grup da vardır. Öyleyse şimdi her iki grup da Yüce Allah aramızda hüküm verinceye kadar sabretsin; zira O, hüküm verenlerin en hayırlısıdır.” İşte bu ifadeler, müminler için bir teselli mahiyeti oluştururken, azgın muhataplar için de net bir gözdağı içermektedir.

Âyetin son kısmının bir benzeri Yûnus 10/109’da da yer almaktadır. Âyetteki فَاصْبِرُوا fasbirû emri bir tür tehdit olarak “hadi bakalım bekleyin” manası vermektedir. Esasında حَتّٰى يَحْكُمَ اللّٰهُ بَيْنَنَا “Allah aramızda hüküm verinceye kadar” ifadesi de aynı şekilde tehdidin devamını oluşturmaktadır.

Secde 32/25’te geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette(21) yer almaktadır. Âyetin sonundaki cümlenin içerik ve meydan okuma şeklindeki benzerleri Tevbe 9/52 ve Tûr 52/31’de geçmekte, zımnen bir tehdit manası içermektedir.

b) Kavminin Tehdidi ve Hz. Şu‘ayb’ın Cevabı

Yüce Allah, sûrenin 88-90. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın kavminin ileri gelenlerinin ona verdiği şu cevabı dile getirmektedir: “Ey Şu‘ayb! Ya mutlaka seni ve seninle beraber inananları şehrimizden (ülkemizden) çıkaracağız ya da dinimize döneceksiniz.” Buna karşılık olarak Hz. Şu‘ayb’ın da onlara şu cümleleri söylediği bildirilmektedir: “(Şu‘ayb kendilerine şu) cevabı vermişti: İstememiş olsak da mı (böyle)? Allah, bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz. Rabbimiz Allah’ın dilemesi hariç, ona (Medyenlilerin dinine) dönmemiz mümkün değildir. Rabbimiz ilim bakımından her şeyi kuşatmıştır. Biz sadece Allah’a güvendik. Ey Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında adaletle hükmü sen ver! Çünkü sen, hüküm verenlerin en hayırlısısın.” Daha sonra kavminin önderlerinin ise “Eğer Şu‘ayb’a uyarsanız bu durumda sizler ziyana uğrarsınız’ dedikleri beyan edilmektedir.

ı. Ülkeden Sürgün veya Şirke Dönüş Tehdidi

قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ لَنُخْرِجَنَّكَ يَا شُعَيْبُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَكَ مِنْ قَرْيَتِنَآ اَوْ لَتَعُودُنَّ ف۪ي مِلَّتِنَا “(Şuayb’ın) kavminden kibirli yöneticiler demişti ki: Ey Şuayb! Ya mutlaka seni ve seninle birlikte inananları şehrimizden çıkaracağız ya da dinimize döneceksiniz!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “dedi ki, (şöyle) demişti”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “ileri gelenler”; الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا ellezîne’stekberû ifadesi “büyüklük taslamış olanlar”; مِنْ قَوْمِه۪ min kavmihî ifadesi “onun kavminden”; لَنُخْرِجَنَّكَ le nuhricenneke fiili “seni muhakkak ki çıkaracağız”; يَا شُعَيْبُ yâ şu‘aybu hitabı “ey Şu‘ayb”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanları da”; مَعَكَ me‘ake ifadesi “seninle birlikte”; مِنْ قَرْيَتِنَا min karyetinâ tamlaması “bizim şehrimizden”;اَوْ لَتَعُودُنَّ ev lete‘ûdünne fiili “ya da elbette döneceksiniz”;ف۪ي مِلَّتِنَا fî milletinâ tamlaması ise “bizim dinimize, bizim yolumuza” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın kavminden haksız yere büyüklük taslayanlarının tehditleri gündeme getirilmektedir.

A‘râf sûresinin 60, 66 ve 75. âyetlerinde Hz. Nûh, Hz. Hûd ve Hz. Sâlih’in kevimlerinde olduğu gibi, Hz. Şu‘ayb’ın kavminden ileri gelenlerin de ona karşı haksız bir tutum içerisine girip Hz. Şu‘ayb’ı ve beraberindeki müminleri tehdit ettikleri haber verilmektedir. A‘râf sûresi bağlamında düşündüğümüzde, Hz. Nûh’un ve Hz. Hûd’un kavmi sadece peygamberleri hedef almış, Hz. Sâlih’in kibirli kavmi ise zayıf düşürülmüş müminleri bunaltmışlardı. Hz. Şu‘ayb’ın büyüklük taslayan kavmi ise hem onu hem de mümin taraftarlarını tehdit etmişlerdi.

1. قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ لَنُخْرِجَنَّكَ يَا شُعَيْبُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَكَ مِنْ قَرْيَتِنَآ “(Şuayb’ın) kavminden kibirli yöneticiler demişti ki: Ey Şuayb! Ya mutlaka seni ve seninle birlikte inananları şehrimizden çıkaracağız!” Medyenliler Hz. Şu‘ayb’ı ve müminleri iki seçenekle başbaşa bırakmışlardı. Seçeneklerden ilki tehdit idi. Buna göre, müminleri şehirden, yani ülkeden çıkarmakla tehdit etmişlerdi. Ülkeden sürülme tehdidi başka peygamberlerin kavimlerinde de görülen bir durumdu. Nitekim A‘râf 7/82, Şu‘arâ’ 26/167 ve Neml 27/56’da “Hz. Lût’un”; Şu‘arâ’ 26/116’da “Hz. Nûh’un”; Meryem 19/46’da “Hz. İbrahim’in” ve nihayet İbrâhim 14/13 ve Yâsîn 36/18’de “bütün peygamberlerin” sürgünle tehdit edildikleri beyan edilmektedir.

2. اَوْ لَتَعُودُنَّ ف۪ي مِلَّتِنَا “Ya da dinimize döneceksiniz.” Bir benzeri de İbrâhim 14/13’te geçen bu ifadede ikinci seçenek ise Medyenlilerin dinine, onların takip ettiği yola, yani inanç sistemine dönmekti. Anlaşılıyor ki ya ülkeden sürüleceklerdi ya da küfre döneceklerdi.(22) Bazı âlimlerimizin söylediği gibi, biz de buradaki لَتَعُودُنَّ lete‘ûdünne kelimesini “geri dönmek” değil de “dönmek, girmek” manasına almaktayız.(23) Râzî bunun gerekçelerini tefsirinde uzun uzadıya açıklamaktadır.(24)

Burada peygamberlerin daha önce şirk içinde olduğu kesinlikle söylenemez. Çünkü âyetteki ‘âde/te‘ûdü fiili “dönüşmek” manasına gelmektedir. Küfrün ve şirkin mantığı bu tür alaycılık ve tehditkâr çıkışları içerdiği için, Hz. Şu‘ayb’ın kavminde de bu durum açıkça gözlemlenmekteydi.

“Ya da dinimize döneceksiniz” ifadesi, Hz. Şu‘ayb’ın daha önce onların dininde olduğu gibi bir izlenime sebep olmamalıdır. Çünkü bir sonraki âyette “Allah bizi ondan kurtardıktan sonra dininize dönersek, Allah’a yalan iftira etmiş oluruz” cümlesi, Yüce Allah’ın onları o tür sakıncalı düşüncelerden yani o tür sapkın düşüncelere kapılmaktan kurtarmış olduğunu göstermektedir.

Bir başka ihtimale göre, kibirliler Hz. Şu‘ayb’a inananların önceden kâfir olduklarını, şimdilerde Hz. Şu‘ayb’ın yanında oldukları için hepsini aynı şekilde kabul ettikleri de söylenebilir. Ayrıca yine bu kibirliler, toplumda tereddütlü olanlara “Şu‘ayb ve beraberindekiler de aslında bizdendi” diyerek onları caydırmak istemiş olabilirler. Diğer bir ihtimale göre, Hz. Şu‘ayb peygamberlikten önce inancını gizlediği için onu da kendilerinden sanmış olmaları da mümkündür.(25)

Şimdi asıl önemli olan nokta, bu tür çıkışlara bir peygamberin nasıl cevap verdiğidir ki takip eden âyetlerde bu hususa değinilmektedir.

ıı. Hz. Şu‘ayb’ın Cevabı Ve Duası

قَالَ اَوَلَوْ كُنَّا كَارِه۪ينَ قَدِ افْتَرَيْنَا عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اِنْ عُدْنَا ف۪ي مِلَّتِكُمْ بَعْدَ اِذْ نَجّٰينَا اللّٰهُ مِنْهَا وَمَا يَكُونُ لَنَآ اَنْ نَعُودَ ف۪يهَآ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ رَبُّنَا وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا عَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْنَا رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَاَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِح۪ينَ “(Şuayb şu) cevabı vermişti: İstememiş olsak da mı? Allah bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a iftira etmiş oluruz. Rabbimiz Allah’ın dilemesi hariç, ona (Medyenlilerin dinine) dönmemiz mümkün değildir. Rabbimiz ilim bakımından her şeyi kapsamıştır. Biz yalnızca Allah’a güvendik! Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında adaletle hükmü (sen) ver! Sen hüküm verenlerin en hayırlısısın.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; اَوَلَوْ كُنَّا evelev künnâ sorusu “biz (şöyle) olsak da mı”; كَارِه۪ينَ kârihîne kelimesi “istemeyenler, biz istemesek de mi”;قَدِ افْتَرَيْنَا kad ifteraynâ fiili “muhakkak ki iftira etmiş oluruz”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadeleri “Allah’a”; كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”; اِنْ عُدْنَا in ‘udnâ ifadesi “eğer dönersek”; ف۪ي مِلَّتِكُمْ fî milletiküm tamlaması “sizin dininize, yolunuza (dönersek)”; بَعْدَ اِذْ نَجّٰينَا ba‘de iz neccânâ ifadesi “bizi kurtardıktan sonra”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَمَا يَكُونُ ve mâ yekûnu fiili “hiçbir şekilde söz konusu olamaz, asla mümkün değildir”; لَنَآ lenâ ifadesi “bizim için”; اَنْ نَعُودَ en ne‘ûde ifadesi “dönmemiz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya”; اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ illâ en yeşâe istisnası “dilemesi hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; رَبُّنَا rabbünâ tamlaması “bizim Rabbimiz(in)”; وَسِعَ vesi‘a fiili “kuşattı”; رَبُّنَا rabbünâ tamlaması “bizim Rabbimiz”; كُلَّ شَيْء külle şey’in ifadesi “her şeyi”;عِلْمًا ‘ılmen sözcüğü “ilim bakımından”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; تَوَكَّلْنَا tevekkelnâ fiili “güvendik”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; افْتَحْ iftah duası “hüküm ver”; بَيْنَنَا beynenâ ifadesi “bizim aramızda”; وَبَيْنَ قَوْمِنَا ve beyne kavminâ ifadesi “ve bizim kavmimizin arasında”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, gerçekle”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “sen”; خَيْر hayru sözcüğü “en hayırlı (olan)sın”; الْفَاتِح۪ين el-fâtihîne kelimesi ise “hüküm verenlerin” demektir.

Burada azgın kavminin teklifine Hz. Şu‘ayb’ın verdiği cevaplar ve Yüce Allah’a yönelik duası gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَوَلَوْ كُنَّا كَارِه۪ينَ قَدِ افْتَرَيْنَا عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اِنْ عُدْنَا ف۪ي مِلَّتِكُمْ بَعْدَ اِذْ نَجّٰينَا اللّٰهُ مِنْهَا “(Şuayb şu) cevabı vermişti: İstememiş olsak da mı? Allah bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a iftira etmiş oluruz.” Yüce Allah, azgın Medyenlilerin sunduğu kabul edilemez iki seçeneğe karşı Hz. Şu‘ayb’ın verdiği cevabı ve gerekçesini haber vermektedir.

a) اَوَلَوْ كُنَّا كَارِه۪ينَ “İstememiş olsak da mı?” ifadesi cevabın ilk cümlesidir. Buradaki كَارِه۪ينَ kârihîne kelimesi “istememek”, “kerih ve çirkin görmek”, “razı olmamak”, “yürekten istememek” demektir. Bunun devamında “Bizi buna mucbur mu tutuyorsunuz?” “Bizi zorluyor musunuz?” anlamı ve onların da “evet” cevabını verdikleri zımnen var kabul edilebilir.(26) İşte bunun devamında bu defa Hz. Şu‘ayb onların isteklerine neden olumlu cevap veremeyeceklerinin gerekçesini beyan için şunları dile getirmektedir:

b) قَدِ افْتَرَيْنَا عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اِنْ عُدْنَا ف۪ي مِلَّتِكُمْ بَعْدَ اِذْ نَجّٰينَا اللّٰهُ مِنْهَا “Allah, bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz.” Kavminin inancının şirk ve küfürden oluştuğunu ifade etmek üzere “Eğer sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz” sözü, tevhid dışındaki bütün kabullerin bir anlamda Yüce Allah’a karşı yalan iftirası olduğunu ortaya koymaktadır. Peygamberlikte esas olan şey, doğruluk ve sadakattir; yalandan ve iftiradan uzak durmaktır. Onların isteğine uymak işte bu çok önemli görevi iptal etmek ve hakikat yolunu bâtıl bir şeyle değiştirmek manasına gelecektir.

Buna benzer birtakım istekleri kafir kavminin Hz. Nûh’a da yönlendirdiğini Kur’ân bize haber vermektedir. Ancak Hz. Nûh, kavminin isteklerini şiddetle reddetmiş, risalet yolunda zerre kadar taviz vermemiştir.(27) En son peygamber olması itibariyle mesajı Son Saat’e kadar geçerli olacak olan Hz. Peygamber de bu hususta kendisine yönlendirilen tekliflere karşı nasıl bir duruş ortaya koyması gerektiğiyle ilgili bilgilendirilmiştir. Bu bağlamda Kalem 68/8-15’te, çeşitli olumsuz özelliklere sahip olan ve yağcılık yaparak taviz koparmak isteyenlere itibar ve itaat etmemesi gerektiği noktasında inşa edilmiştir.

Âyette yer alan بَعْدَ اِذْ نَجّٰينَا اللّٰهُ مِنْهَا “Bizi o (yanlış inanış)tan kurtardıktan sonra” ifadesi, bazılarının iddia ettiği gibi “Hz. Şu‘ayb’ın da daha önce söz konusu yanlış inanışta bulunduğunu” göstermez.(28) Esasında âyette geçen نَجّٰي neccâ fiili, peygamber kıssalarında müminlerin felaketlerden kurtarılması, helakten uzak tutulmaları gibi Hz. Şu‘ayb’ın ve beraberindekilerin söz konusu olumsuz inançtan uzak tutulduğu manasına alınmalıdır. Esasında مِلَّتِكُمْ milletiküm “Sizin dininiz” ifadesi de o şirk içerikli sapkın inanç türünün dışlandığını göstermektedir.

Çeşitli vesilelere açıkladığımız üzere, neccâ, encâ, necceynâ, enceynâ gibi fiillerin verdiği anlam çerçevesinde, birini bir şeyden kurtarmanın ne anlama geldiğini doğru kavramak gerekmektedir. “Muttakîlerin kurtarılması” ifadesinde geçen نُنَجِّي nüneccî fiili ve aynı kökten gelen kelimelerin çeşitli kalıpları bazı kullanımlar hariç,(29) diğer yerlerde “azaba veya sıkıntıya girmeden kurtarılmak” manasını vermektedir.

Nitekim çeşitli şekillerde helak edilen kavimlerinin akıbetinden peygamberlerin ve müminlerin kurtarılmasından söz edilen âyetlerdeki kullanımlarda da bu kökten kelimeler kullanılmıştır ve elbette maksat o helake uğramadan kurtarılmak şeklinde belirlenmiştir.(30) Peygamberler tarihi dikkatle incelenirse onların ve müminlerin azap ve gazaptan kurtarılmış oldukları gibi, ilgili ortamlardan da uzak tutulmuş oldukları rahatlıkla görülebilecektir.

Hz. Şu‘ayb’ın ve Medyenlilerin, yaşadıkları bölge itibariyle peygamber öğretilerinden haberdar olmamaları mümkün değildi. Her ne kadar kurulu bir sistem olarak dini öğretilere tam anlamıyla vâkıf olamasalar bile, sözlü nakiller sayesinde tevhidden haberdar olmalarının önünde herhangi bir engel yoktur. Nitekim Hz. Peygamber’in de risalet öncesi dönemde Mekkeliler gibi şirke ve küfre düşmediği, onlar gibi putperest olmadığı, Hz. İbrahim’den kalma muvahhidlik, yani tevhîd inancını benimseyen hanîfçe bir hayat yaşadığı bilinmektedir. Burada da benzer bir durumun yaşanmış olma ihtimali yüksektir.

Konuyla ilgili bir başka ihtimal de şudur: Hz. Şu‘ayb her ne kadar “biz” diyorsa da, bu ifade, çoğunluğun durumu nedeniyledir. Yani onun peşinden gelen müminlerin daha önce şirk ve küfür üzere bulunmuş olmaları muhtemeldir. Bu nedenle “bizi ondan kurtarınca” demiş olabilir. Bir başka ihtimal ise, önceki âyette de belirttiğimiz üzere, Medyenlilerin Hz. Şu‘ayb’ın ve müminlerin kendi dinlerinden olduklarını sanmaları ve Hz. Şu‘ayb’ın bu şekilde cevap vermesi olabilir.(31) Bu üç ihtimalin ilkini tercih ettiğimizi beyanla yetinelim.

2. وَمَا يَكُونُ لَنَآ اَنْ نَعُودَ ف۪يهَآ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ رَبُّنَا وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا عَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْنَا “Rabbimiz Allah’ın dilemesi hariç, ona (Medyenlilerin dinine) dönmemiz mümkün değildir. Rabbimiz ilim bakımından her şeyi kapsamıştır. Biz yalnızca Allah’a güvendik!” Âyetin bu bölümünü üç alt başlıkta incelemek gerekmektedir.

a) وَمَا يَكُونُ لَنَآ اَنْ نَعُودَ ف۪يهَآ اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ رَبُّنَا “Rabbimiz Allah’ın dilemesi hariç, ona (Medyenlilerin dinine) dönmemiz mümkün değildir.” Hz. Şu‘ayb âyetin bu bölümünde inkârcı kavminin kendilerinden istediği şeyleri hiçbir şekilde yapmayacaklarını beyan etmekte, “Rabbimiz Allah dilemedikçe” ifadesiyle de bunu aslında Yüce Allah’ın dilemeyeceğini ortaya koymaktaydılar. Zira kulları için Allah’ın şirk ve küfrü istemesi muhaldir ve hikmet dışı bir şeydir.(32) Hayatı tevhid esasına göre programlayan ve kullarının da buna uymasını emreden ilâhî iradenin, şirk ve küfür gibi inanç bozukluklarına girilmesini istemeyeceği aşikardır. Hz. Şu‘ayb bu sözleriyle esasında inanç esaslarını ve hayat uygulamalarını bütünüyle Yüce Allah’ın kontrolüne verdiklerini muhataplarına bir kez daha ilan etmişti.

Âyetteki اِلَّآ اَنْ يَشَآءَ اللّٰهُ “Allah’ın dilemesi müstesna” cümlesi, kesinlikle Yüce Allah’ın bazen bu tür şeyleri dileyebileceği şeklinde yorumlanmamalıdır. Çünkü Zümer 39/7’de Yüce Allah’ın küfürden razı olmayacağı bildirilmektedir. Vahyin okutulması ve unutulmamasından söz eden A‘lâ 87/6-7’de de olduğu gibi, bu tür istisna cümleleri bir olayın olabileceğini değil, olmasının şarta bağlandığını, Yüce Allah’ın kontrolünde olduğunu ve diğer âyetlerde dile getirdiği prensipler ışığında bu konuları anlamanın gerekliliğini göstermektedir.

Esasında bu tür istisna cümleleri “beyaz siyahlaşıncaya kadar, siyah karga beyaz oluncaya kadar seninle konuşmayacağım” türünden imkânsızlıkları ifade etmektedir.(33) Hz. Şu‘ayb’ın demek istediği de muhtemelen şudur: Önceki cümlede yer alan “Allah bizi bundan kurtardıktan sonra sizin dininize dönersek Allah’a yalan iftira etmiş oluruz” cümlesi, Yüce Allah’ın böyle bir şeyi emretmeyeceği, dilemeyeceği ve kullarından böyle bir dönüşe asla razı olmayacağının bir delilidir.

b) وَسِعَ رَبُّنَا كُلَّ شَيْءٍ عِلْمًا “Rabbimiz ilim bakımından her şeyi kapsamıştır.” Bu cümle, öncesindeki istisnayı da açıklamakta, Yüce Allah’ın bilgisinin hikmetten uzak olmadığını, imkânsız denebilecek hususların belirlenmesinin de ilahi bir bilgiyle şekillendirildiğini göstermektedir. Yüce Allah’ın bilgisinin her şeyi kuşatması, imanın kalıcılığını, küfrün benimsenmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Hz. Şu‘ayb, kararını Yüce Allah’ın bilgisine veya bildirmesine göre verdiğini belirtmek üzere, kavmine verdiği cevabın arasına bu cümleyi koymuş, O’nun şirke ve küfre asla razı olmayacağını muhataplarına beyan etmiştir.

Yüce Allah’ın her şeyi kuşatan bilgisi zamanla değişkenlik arz edebilen türden bir bilgi değildir. Rabbimiz, olmuş, olmakta olan ve ileride meydana gelecek her şeyi ezeli ilmiyle bilmektedir. O’nun bilgisi zamana, zemine ve şarta bağlı olmadığı için, insanlara hak ve hakikat adına bildirdiği şeyler işte o ezeli ilmin yansımalarıdır.

İnsanoğlu inanç ve hayat prensiplerini belirlerken Allah’ın bildirdiği esasları benimsemeli, diğer mesajları da bütünüyle bu genel ve evrensel esas ışığında anlamalıdır. Mademki şirke ve küfre dönüş Allah’a yalan iftira etmek olarak tanıtılmaktadır, o halde Yüce Allah’ın ezeli ilmiyle bunlara yol açabilecek bir rızasının olamayacağı da herkesin malumudur.

c) عَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْنَا“Biz yalnızca Allah’a güvendik!” Bu cümle konunun başından beri söylemeye çalıştığımız hususları özetler mahiyettedir. Hz. Şu‘ayb Yüce Allah’ın kendilerinden istediği şeyler noktasında sadece ve sadece O’na güvendiklerini, O’nun bilgisinde değişiklik olmayacağını, bir şeyi önce yasaklayıp sonra emretmeyeceğini, dolayısıyla başka varlıklarda görülen türden aksamaların ve zikzakların Yüce Allah’ın verdiği bilgide söz konusu olamayacağını ifade etmek istemektedir. Güven kaynağı olan yüce kudret insanları çaresizliğe terk etmez; inkârcı muhatapları karşısında onları mahcup da bırakmaz. Önemli olan husus insanların hangi konuda kime güvendikleridir.

Çeşitli âyetlerin tefsirinde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(34) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında hakim kılmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(35) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(36) her şeye vekîl olan O’dur;(37) O en güzel vekildir.(38)

Güven kaynağı Yüce Allah olan peygamberler ve onları takip edenler elbette mahcup olmayacaklardır. Zira Hz. Şu‘ayb’ı ve beraberindekileri yurtlarından çıkarma tehdidinde bulunan Medyenlilere işte bu cümle ile meydan okunmakta, tıpkı Firavun’un karşısında dik duruş ortaya koyan büyücüler gibi, bunlar da tercihini ve tavrını Yüce Allah’tan yana belirlemiş, tehditlere kulak asmayacaklarını ve inançlarından asla taviz verip vazgeçmeyeceklerini muhataplarına beyan etmişlerdi.

Zümer 39/36’da da ilan edildiği gibi, “Allah kuluna yeter”; Talâk 65/3’te beyan edildiği üzere “Allah’a güvenene Allah yeter”; Bakara 2/137’de ifade edildiği gibi “Onlara (kâfir ve müşriklere) karşı Allah sana yeter.” Hz. Şu‘ayb’ın ve beraberindekilerin duruşu işte bu Kur’ânî prensiplerle de uyum içerisindedir. Günümüz müminlerine verilen mesaj ise kime güveneceklerini doğru belirlemeleridir vesselâm.

3. رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ قَوْمِنَا بِالْحَقِّ وَاَنْتَ خَيْرُ الْفَاتِح۪ينَ “Rabbimiz! Bizimle kavmimiz arasında adaletle hükmü (sen) ver! Sen hüküm verenlerin en hayırlısısın.” Bu duanın bir benzeri Enbiyâ’ 21/112’de Hz. Peygamber tarafından dile getirilmiştir. Hz. Şu‘ayb kâfir kavmiyle konuşmalarını bu dua cümlesiyle sürdürmekte, hak ve bâtılı temsil noktasında aralarının açılmasını istemektedir. Buradaki feth kelimeleri “açmak” asıl anlamının yanında, özellikle âyette بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi bulunduğu için “adaletle hüküm vermek” manasında da yorumlanmaktadır.(39)

Artık Medyenlilerin inanmayacakları aşikar olunca, şirk ve küfürdeki kararlılıkları ortaya çıkınca ve nihayet çeşitli tehditkar cümleleri de müminlere yönlendirilince Hz. Şu‘ayb çaresiz bir şekilde Yüce Allah’a yalvarmakta, aralarında hüküm vermesini niyaz etmektedir.

ııı. Kavminin Uyarısı

وَقَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَيْبًا اِنَّكُمْ اِذًا لَخَاسِرُونَ “Kavminin kâfir olan yöneticileri ‘Şuayb’a uyarsanız bu durumda şüphesiz ki siz kaybedersiniz!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki, (şöyle) söylemişti”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “ileri gelenler”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar, kâfirlik yapanlar”; مِنْ قَوْمِه۪ min kavmihî ifadesi “onun, kendi kavminden”;لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ le inittebe‘tüm ifadesi “eğer uyarsanız”; شُعَيْبًا şu‘ayben sözcüğü “Şuayb’a”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; اِذًا izen edatı “o takdirde (şöyle olursunuz); لَخَاسِرُونَ lehâsirûne kelimesi ise “elbette ziyana uğrayanlar” demektir.

Burada Medyenlilerin müminlere tehditleri son kez gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın kavminden kâfir olan yöneticilerin tıpkı A‘râf 7/88. âyette olduğu gibi burada da müminlere tehdit savurduklarını haber vermekte, Hz. Şu‘ayb’a uymaları durumunda ziyana uğrayacaklarını söylediklerini bildirmektedir. Medyenliler kendi yollarının doğru, Hz. Şu‘ayb’ınkinin yanlış olduğundan kendilerince o kadar emindiler ki cümlelerini te’kidli olarak getirmişlerdi. Bu çerçevede لَخَاسِرُون lehâsirûne kelimesindeki lâm/le harfi bu tür manayı kuvvetlendirici edatlar arasında yer almaktadır.

Bu ziyan iddiası hem “din bakımından yanlış yola düşmek” manasına alınabilir; hem de “daha çok dünya malı kazanamama noktasındaki ziyanı” ifade edebilir. Her iki durumda da muhatapları vazgeçirme çabası olarak düşünülebilecek bu yaklaşım her halü kârda yanlıştır; çünkü devam eden âyetlerde dünyada ve ahirette asıl ziyana uğrayanların kendileri olacağı haber verilmektedir.

c) Kavminin Akıbeti ve Hz. Şu‘ayb’ın Sözleri

Yüce Allah, sûrenin 91-93. âyetlerinde Hz. Şu‘ayb’ın hakikati yalanlayan kavminin korkunç bir sarsıntı ile helak edildiğini, dizüstü çökekaldıklarını ifade ederek “Şu‘ayb’ı yalanlayanlar sanki yurtlarında hiç kalmamış gibiydiler; asıl ziyana uğrayanlar Şu‘ayb’ı yalanlayanlar olmuştu” buyurmaktadır.

Ardından, Hz. Şu‘ayb’ın onlardan yüz çevirip kendilerine şöyle dediği bildirilmektedir: “Ey kavmim! Andolsun ki ben size Rabbimin mesajlarını tebliğ ettim ve size öğüt verdim. Artık kâfir bir kavme nasıl acırım!”

ı. Yalanlamanın Sonu

فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ينَۛ اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا شُعَيْبًا كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَاۛ اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا شُعَيْبًا كَانُوا هُمُ الْخَاسِر۪ينَ “(Bunun üzerine) onları bir sarsıntı yakalamıştı da yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı. Şuayb’ı yalanlayanlar sanki yurtlarında hiç kalmamış gibiydiler; Şuayb’ı yalanlayanlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Buradakiفَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “onları yakalamıştı”; الرَّجْفَة er-recfetü kelimesi “o korkunç sarsıntı”; فَاَصْبَحُواْ fe asbehû fiili “dönüşmüşlerdi, olmuşlardı, (şöyle) olmuşlardı”; ف۪ي دَارِهِم fî dârihim ifadesi “onların yurdunda”; جَاثِم۪ينَ câsimîne kelimesi “dizüstü kalmış kişiler olarak”; اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış kişiler”; شُعَيْبًا şu‘ayben ifadesi “Şu‘ayb’ı”;كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا keen lem yağnevv ifadesi “sanki hiç kalmamış gibi (idiler)”; ف۪يهَاۛ fîhâ ifadesi “orada”; اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış kişiler”; شُعَيْبًا şu‘ayben ifadesi “Şu‘ayb’ı”; كَانُوا هُمُ kânû hum ifadesi “işte onlar (şöyle) olmuştu”; الْخَاسِر۪ين el-hâsirîne sözcüğü ise “kaybedenler, ziyana uğrayanlar(ın ta kendileri)” demektir.

Burada Medyenlilerin ve şehirlerinin akıbeti gündeme getirilmektedir.

Hz. Şu‘ayb’ın ve kavminin içinden iman edenlerin Yüce Allah’ın merhameti sayesinde kurtarıldığı Hûd 11/94’te beyan edilmekte, diğerlerinin akıbeti ise ayrıntılı olarak haber verilmektedir.

1. فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ينَۛ “Bunun üzerine onları bir sarsıntı yakalamıştı da yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı.” Yüce Allah A‘râf 7/78’de Semûd kavminin akıbetiyle ilgili ifadelerinin aynısını Medyenliler için de kullanmakta, bunları da korkunç bir sarsıntının yakaladığını ve yurtlarında dizüstü çöküp hareketsiz kaldıklarını haber vermektedir. Bu âyette geçen kavramları A‘râf 7/78. âyette açıkladığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Şu‘arâ’ 26/187-189 gibi çeşitli âyetlerde Medyenlilerin, yani Eykelilerin akıbeti hakkında açıklamalar yapılmaktadır. Benzer şeyleri tekrarlamamak için sadece söz konusu âyetlerin meallerini vermekle yetinelim: “Eğer doğru sözlülerden isen, üzerimize gökten bir (azap) parçası indir, demişlerdi. (Şu‘ayb da onlara), ‘Rabbim yaptıklarınızı çok iyi bilendir’ cevabını vermişti. Sonunda onu (Şu‘ayb’ı) yalanlamışlar ve kendilerini o gölge gününün azabı yakalayıvermişti. Gerçekten o, büyük bir günün azabı idi!”

Burada geçen “gölgeli günün azabı” ifadesi, er-racfeh(40) yani “müthiş bir sarsıntı”nın, es-sayhah(41) yani “korkunç bir gürültü”nün sebep olduğu ve insanların yurtlarında dizüstü çökük kaldıkları felaket olarak tanıtılmaktadır.

2.اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا شُعَيْبًا كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَاۛ اَلَّذ۪ينَ كَذَّبُوا شُعَيْبًا كَانُوا هُمُ الْخَاسِر۪ينَ “Şuayb’ı yalanlayanlar sanki yurtlarında hiç kalmamış gibiydiler; Şuayb’ı yalanlayanlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah Medyenlilerin içinde Hz. Şu‘ayb’ı yalanlayanların sanki yutlarında hiç kalmadıklarını ve ziyana uğrayanların da sadece kendileri olduğunu beyan etmektedir. Âyette geçen كَاَنْ لَمْ يَغْنَوْا ف۪يهَاۛ ifadesi hem o kavmin “sanki o bölgede hiç yaşamadığını” hem de orada “sanki zengin olarak hiç bulunmadıklarını” ortaya koymaktadır.(42) Bu cümle her iki manayı da içermektedir.

A‘râf 7/90. âyette de ele aldığımız üzere, Medyenliler, içlerinden Hz. Şu‘ayb’a tâbi olanların ziyana uğrayacağını söyledikleri kişiler kurtarılmış, kendileri ise helak edilerek gerçek ziyana uğrayanlar olmuşlardır. Âyetin sonundaki هُم hüm zamiri “fasl zamiri”dir ve cümleye vurgulu mana katmaktadır. Anlaşılıyor ki tehdit edip durdukları müminler değil, tehdit edenlerin bizatihi kendileri zarara ve ziyana uğramışlardı.

ıı. Hz. Şu‘ayb’ın Kavmine Son Sözleri

فَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَنَصَحْتُ لَكُمْ فَكَيْفَ اٰسٰى عَلٰى قَوْمٍ كَافِر۪ينَ “(Şuayb) onlardan yüz çevirmiş ve şöyle demişti: Ey kavmim! Ben size Rabbimin mesajlarını duyurmuş ve size öğüt de vermiştim. Artık kâfir bir kavme nasıl acırım!”

Âyetteki فَتَوَلّٰى fe tevellâ fiili “yüz çevirmişti”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki, (şöyle) söylemişti”;يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; لَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ lekad eblağtüküm fiili “size muhakkak ki tebliğ ettim”; رِسَالَاتِ رَبّ۪ي risâlâti rabbî tamlaması “benim Rabbimin mesajlarını”;وَنَصَحْتُ ve nasahtü fiii “ve öğüt verdim”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; فَكَيْفَ fe keyfe soru edatı “nasıl?”; اٰسٰى âsâ fiili “acırım, üzülürüm”;عَلٰى قَوْمٍ ‘alâ kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluğa”; كَافِر۪ينَ kâfirîne kelimesi ise “kâfir olanlar, kafirler, inkarcılar” demektir.

Burada Hz. Şu‘ayb’ın kavminden yüz çevirip onlara helaklerinden önceki son sözleri gündeme getirilmektedir.

1. فَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَاتِ رَبّ۪ي وَنَصَحْتُ لَكُمْ “(Şuayb) onlardan yüz çevirmiş ve şöyle demişti: Ey kavmim! Ben size Rabbimin mesajlarını duyurmuş ve size öğüt de vermiştim.” Bu cümlenin büyük ölçüde aynısı A‘râf sûresinin 79. âyetinde Hz. Sâlih için de kullanılmış ve gerekli açıklamaları orada yapmıştık. Aradaki tek fark, öncekindeرِسَالَة risâleh şeklinde “tekil” olarak geçen kelimenin burada رِسَالَات risâlât şeklinde “çoğul” getirilmiş olmasıdır.

Verilmek istenen mesaj açıktır: Hz. Şu‘ayb bütün çabasını sarf etmesine rağmen kavmi ona itibar etmemiş, üstelik çeşitli tehditler savurmuştu. Her şeyin sonunda Hz. Şu‘ayb kendilerine Yüce Allah’ın risalet öğretilerini tebliğ ettiğini ve nasihatlerde bulunduğunu beyan ederek kavminden yüz çevirmiştir.

2. فَكَيْفَ اٰسٰى عَلٰى قَوْمٍ كَافِر۪ينَ “Artık kâfir bir kavme nasıl acırım!” Yüce Allah Hz. Şu‘ayb’ın kavminin helakiyle ilgili son sözünü aktarmakta ve hakikatin üzerini örtüp nankörlüğü tercih etmiş bir topluma acımasının söz konusu olmayacağını söylediğini aktarmaktadır.

Âyette geçen اٰسٰى âsâ fiili “tasalanmak”, “yas tutmak”, “gam çekmek”, “derinden üzülmek”, “şiddetli hüzün çekmek”, “acımak” gibi anlamlara gelmektedir. Her peygamber gibi Hz. Şu‘ayb da kavminin iman etmemesine üzülmüş ve helaklerini görünce de derinden hüzünlenmiş olabilir. Ancak yapılması gereken her şey ortaya konulmuş olmasına rağmen, inkâr, küfür ve şirkte ısrar edenlere karşı bu hüznün gerekli olmayacağı âyette verilmek istenen mesajlar arasında yer almaktadır.

Dipnotlar

• 1 - A‘râf 7/85; Hûd 11/84; ‘Ankebût 29/36. 2 - Tâhâ 20/40; Kasas 28/22-28. 3 - Tevbe 9/70; Hacc 22/44. 4 - Hıcr 15/78; Şu‘arâ’ 26/176; Sâd 38/23; Kâf 50/14 5 - Medyen kelimesiyle ilgili geniş bilgi için bk. Ömer Faruk Harman, “Medyen” mad., DİA, XXVIII, 346-348. 6 - Tâhâ 20/40. 7 - A‘râf 7/85; Tevbe 9/70; Hûd 11/84, 95; Hacc 22/44; Kasas 28/22, 23, 45; ‘Ankebût 29/36. 8 - Semerkandî, age., I, 532; Taberî, age., VIII, 237. 9 - Râzî, age., XIV, 173.
  • A‘râf 7/85 Hûd 11/84 ‘Ankebût 29/36 Tâhâ 20/40 Kasas 28/28 Tevbe 9/70 Hacc 22/44 Hicr 15/78 Şu‘arâ 26/176 Sâd 38/23 Kâf 50/14 Tâhâ 20/40 A‘râf 7/85 Tevbe 9/70 Hûd 11/84 Hûd 11/95 Hacc 22/44 Kasas 28/22 Kasas 28/23 Kasas 28/45 ‘Ankebût 29/36
• 10 - Semerkandî, age., II, 591. 11 - Zemahşerî, age., III, 322.
• 12 - Semerkandî, age., I, 532.
• 13 - Yazır, age., VI, 113.
• 14 - Râzî, age., XXIV, 163-164. 15 - Semerkandî, age., II, 592.
• 16 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5 17 - A‘râf 7/16.
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5 A‘râf 7/16
• 18 - Ferrâ, age., I, 385; Semerkandî, age., I, 532; Taberî, age., VIIII, 238-239. 19 - Zemahşerî, age., II, 123.
• 20 - Semerkandî, age., I, 532; Zemahşerî, age., II, 124.
• 21 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 22 - Zemahşerî, age., II, 124. 23 - Semerkandî, age., I, 533. 24 - Râzî, age., XIV, 177-178.
• 25 - Zemahşerî, age., II, 125; Râzî, age., XIV, 177.
• 26 - Semerkandî, age., I, 533.
• 27 - Hûd 11/29-30; Şu‘arâ’ 26/114.
  • Hûd 11/30 Şu‘arâ 26/114
• 28 - Semerkandî, age., I, 533. 29 - Bakara 2/49; En‘âm 6/63; A‘râf 7/165; Yûnus 10/22, 23, 92; Yûsuf 12/45; Tâhâ 20/40; Enbiyâ’ 21/88.
  • Bakara 2/49 En‘âm 6/63 A‘râf 7/165 Yûnus 10/22 Yûnus 10/23 Yûnus 10/92 Yûsuf 12/45 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88
• 30 - Bakara 2/50; En‘âm 6/63, 64; A‘râf 7/63, 72, 83, 89, 141; Yûnus 10/73, 86, 103; Hûd 11/58, 66, 94, 116; Yûsuf 12/110; İbrâhim 14/6; İsrâ’ 17/67; Tâhâ 20/80; Enbiyâ’ 21/9, 71, 74, 76, 88; Mü’minûn 23/28; Şu‘arâ 26/65, 118, 119, 169, 170; Neml 27/53, 57; ‘Ankebût 29/15, 24, 32, 65; Kasas 28/21, 25; Lokmân 31/32; Sâffât 37/76, 115, 134; Fussılet 41/18; Dühân 44/30; Kamer 54/34; Saff 61/10; Tahrîm 66/11; Me‘âric 70/14.
  • Bakara 2/50 En‘âm 6/63 En‘âm 6/64 A‘râf 7/63 A‘râf 7/72 A‘râf 7/83 A‘râf 7/89 A‘râf 7/141 Yûnus 10/73 Yûnus 10/86 Yûnus 10/103 Hûd 11/58 Hûd 11/66 Hûd 11/94 Hûd 11/116 Yûsuf 12/110 İbrâhîm 14/6 İsrâ 17/67 Tâhâ 20/80 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/71 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/76 Enbiyâ 21/88 Mü'minûn 23/28 Şu‘arâ 26/65 Şu‘arâ 26/118 Şu‘arâ 26/119 Şu‘arâ 26/169 Şu‘arâ 26/170 Neml 27/53 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/15 ‘Ankebût 29/24 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/65 Kasas 28/21 Kasas 28/25 Lokmân 31/32 Sâffât 37/76 Sâffât 37/115 Sâffât 37/134 Fussilet 41/18 Duhân 44/30 Kamer 54/34 Saff 61/10 Tahrîm 66/11 Me‘âric 70/14
• 31 - Râzî, age., XIV, 177.
• 32 - Zemahşerî, age., II, 126.
• 33 - Semerkandî, age., I, 533; Râzî, age., XIV, 178-179.
• 34 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 35 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 36 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 37 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 38 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 39 - Semerkandî, age., I, 533; Taberî, age., IX, 2-3; Zemahşerî, age., II, 126.
• 40 - A‘râf 7/91-92; ‘Ankebût, 29/37. 41 - Hûd 11/94-95. 42 - Semerkandî, age., I, 533-534; Taberî, age., IX, 5.
  • A‘râf 7/92 ‘Ankebût 29/37 Hûd 11/95