Bakara Suresi 285. Ayet - Kur'an Okuyan

Not Ekle

Kaydet

Bakara Suresi Hakkında

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Ayetin Tefsiri

Yüce Allah, sûrenin 282-286. âyetlerinde borçlanma hukukuna dair bilgiler vermekte, borçların yazdırılmasıyla ilgili akla gelebilecek hemen her konuya dair ilkeleri zikretmekte, bir peygamber ve mümin duruşuna dair açıklamalar yapmaktadır.

a) Alış-Verişlerin Yazdırılması

Yüce Allah, sûrenin 282-284. âyetlerinde belirlenmiş bir süre için borçlanıldığı vakit onu yazmak gerektiğini, bir kâtibin onu yazmasını, hiçbir kâtibin Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan geri durmamasını, üzerinde hak olan kimsenin yani borçlunun da yazdırmasını, Rabbine karşı muttaki olmalarını ve borcundan hiçbir şey eksiltmemesini, şâyet borçlu sefih veya aklı zayıf ya da yazdırmaya gücü yetmiyorsa, velisinin adaletle yazdırmasını hükme bağlamaktadır.

Ardından, erkeklerden iki de şahit bulundurmak, eğer iki erkek bulunamazsa rıza göstericek şahitlerden bir erkek ile -biri yanılırsa diğerinin ona hatırlatması için- iki kadın olması, çağrıldıkları vakit şahitlerin şahitlikten kaçınmamaları, küçük veya büyük, süresine kadar hiçbir şeyi yazmaktan üşenmemeleri gerektiği, böyle yapmanın Allah nezdinde daha adaletli, şehadet için daha sağlam, şüpheye düşülmemesi için daha uygun olduğu, ancak yapıp bitirilen peşin bir ticaret olursa, yazmaya gerek olmadığı belirtilmektedir. Daha sonra karşılıklı olarak alış-veriş yapıldığında şahit tutulması, yazanın da şahitlik yapanın da zarara uğratılmaması, eğer bunu yaparlarsa bunun yoldan çıkmak manasına geldiğine dikkat çekilmektedir.

Yolculukta olur da yazacak kimse bulunamazsa borca karşılık alınmış bir rehinin yeterli olacağı, birbirlerine güvenirlerse kendisine güvenilen kişinin emaneti (sahibine) vermesi ve bu hususta Rabbi olan Allah’a karşı muttaki (duyarlı) davranılması, şahitliği yani bildiklerini gizlememeleri gerektiği, kim onu gizlerse, kalbinin günahkâr olacağı haber verilmekte ve şu çok önemli huşusa dikkat çekilmektedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir. (Allah bağışlanmayı) dileyenleri bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere de azap eder. Allah her şeye kâdirdir.”

ı. Alış-Verişlerde Her Türlü Önlemin Alınması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَاْبَ كَاتِبٌ اَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّٰهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْـًٔا فَاِنْ كَانَ الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَف۪يهًا اَوْ ضَع۪يفًا اَوْ لَا يَسْتَط۪يعُ اَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَه۪يدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَاِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَاَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ اَنْ تَضِلَّ اِحْدٰيهُمَا فَتُذَكِّرَ اِحْدٰيهُمَا الْاُخْرٰى وَلَا يَاْبَ الشُّهَدَآءُ اِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْـَٔمُوٓا اَنْ تَكْتُبُوهُ صَغ۪يرًا اَوْ كَب۪يرًا اِلٰىٓ اَجَلِه۪ ذٰلِكُمْ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ وَاَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَاَدْنٰىٓ اَلَّا تَرْتَابُوٓا اِلَّآ اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُد۪يرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَلَّا تَكْتُبُوهَا وَاَشْهِدُوٓا اِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلَا شَه۪يدٌ وَاِنْ تَفْعَلُوا فَاِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللّٰهُ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Ey iman edenler! Belirlenmiş bir süreye kadar birbirinize borçlandığınız zaman onu yazın! Bir kâtip onu aranızda adaletle yazsın! Hiçbir kâtip, Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan kaçınmasın; (olduğu şekilde) yazsın! Üzerinde hak olan (borçlu) kişi de yazdırsın; Rabbine karşı takvâlı (duyarlı) olsun ve borcundan hiçbir şey eksiltmesin (eksik yazdırmasın)! Üzerinde hak olan (borçlu) kişi, aklı kıt veya zayıf biri ise ya da yazdırmaya gücü yetmiyorsa, velisi (onu) adaletle yazdırsın! Erkeklerinizden iki şahit de bulundurun! İki erkek bulunamazsa, razı olacağınız bir erkek ile biri yanılırsa (şaşırırsa) diğerinin ona hatırlatması için iki hanım şahit (olsun)! Şahitler, çağrıldıkları zaman (şahitlik etmekten) kaçınmasınlar! Küçük veya büyük hiçbir şeyi süresiyle birlikte yazmaya sakın üşenmeyin! Böyle yapmanız, Allah katında daha adil, şahitlik için daha sağlam, şüpheye düşmemeniz için daha uygundur. (Ancak) aranızda gerçekleştirdiğiniz ticaret peşin olursa bu hariç; bu durumda onu yazmamanızda sizin için hiçbir vebal yoktur. Karşılıklı (yüz yüze) alışveriş yaptığınızda (da) şahit tutun! Yazan da şahitlik eden de zarara uğratılmasın! (Zarar verme işini) yaparsanız şüphesiz ki bu, yoldan çıkmanız demektir. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Allah size öğretiyor. Allah her şeyi bilendir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا تَدَايَنْتُمْ izâ tedâyentüm ifadesi “borçlandığınız zaman”; بِدَيْنٍ bi deynin ifadesi “herhangi bir borçla”; اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belli bir süreye kadar”; فَاكْتُبُوهُ fektübûhu emri “onu yazın”; وَلْيَكْتُبْ ve’lyektüb emri “(birisi) yazsın”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızdan”; كَاتِبٌ kâtibun kelimesi “bir kâtip”; بِالْعَدْلِ bi’l-‘adli emri “adaletli bir şekilde”;وَلَا يَاْبَ ve lâ ye’be emri “ve geri durmasın”; كَاتِبٌ kâtibun kelimesi “kâtip”; اَنْ يَكْتُبَ en yektübe ifadesi “yazmaktan”; كَمَا عَلَّمَهُ kemâ ‘allemehû ifadesi “ona öğrettiği gibi”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; فَلْيَكْتُبْ fe’lyektüb ifadesi “yazsın”; وَلْيُمْلِلِ ve’lyümlil emri “ve imla ettirsin”; الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ ellezî ‘aleyhi’l-hakku ifadesi “üzerinde hak olan”; وَلْيَتَّقِ ve’lyettekı emri “takvâlı (duyarlı) olsun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbi olan”; وَلَا يَبْخَسْ ve lâ yebhas emri “ve eksiltmesin”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; فَاِنْ كَانَ fe in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ ellezî ‘aleyhi’l-hakku ifadesi “üzerinde borç olan kişi”; سَف۪يهًا sefîhen kelimesi “az akıllı”;اَوْ ضَع۪يفًا ev da‘îfen sözcüğü “veya zayıf”; اَوْ لَا يَسْتَط۪يعُ ev lâ yestetî‘u ifadesi “veya güç yetiremezse”; اَنْ يُمِلَّ en yümille ifadesi “(onu) yazdırmaya”; هُوَ huve zamiri “o, kendisi”; فَلْيُمْلِلْ fe’lyümlil emri “yazdırsın”; وَلِيُّهُ velüyyuuhû tamlaması “onun velisi, onun yakını”; بِالْعَدْلِ bi’l-‘adli ifadesi “adaletli bir şekilde”; وَاسْتَشْهِدُوا ve’steşhidû emri “şahit getirin”; شَه۪يدَيْنِ şehîdeyni kelimesi “iki şahit”; مِنْ رِجَالِكُمْ min ricâliküm ifadesi “sizin erkeklerinizden”; فَاِنْ لَمْ يَكُونَا fe in lem yekûnâ ifadesi “eğer (şöyle) olmazsa”; رَجُلَيْنِ racüleyni kelimesi “iki erkek”; فَرَجُلٌ fe raculün ve’mraetâni ifadesi “(o zaman) bir erkek”; وَامْرَاَتَانِ ve’mraetâni kelimesi “ve iki kadın (bulun, getirin)”; مِمَّنْ تَرْضَوْنَ mimmen terdavne ifadesi “razı olacaklarınızdan, uygun gördüklerinizden”; مِنَ الشُّهَدَآءِ mine’ş-şühedâi ifadesi “şahitlik konusunda, şahitliklerine”; اَنْ تَضِلَّ en tadılle ifadesi “şaşırması (durumunda), şaşırırsa, şaşarsa”; اِحْدٰيهُمَا ıhdâhumâ ifadesi “onların (o kadınların) birisi”; فَتُذَكِّرَ fe tüzekkira fiili “hatırlatsın, hatırlatması için”; اِحْدٰيهُمَا ıhdâhumâ kelimesi “birisi”; الْاُخْرٰى el-uhrâ kelimesi “diğeri, öteki olan”; وَلَا يَاْبَ ve lâ ye’be emri “ve geri durmasın”; الشُّهَدَآء eş-şühedâü kelimesi “şahitler”; اِذَا مَا دُعُوا izâ mâ du‘û ifadesi “çağrıldıkları zaman”; وَلَا تَسْـَٔمُوا ve lâ tes’emû emri “ve üşenmeyin”; اَنْ تَكْتُبُوهُ en tektübûhu ifadesi “onu yazmaktan”; صَغ۪يرًا sağîran kelimesi “küçük olsun”; اَوْ كَب۪يرًا ev kebîran sözcüğü “veya büyük olsun”;اِلٰىٓ اَجَلِه۪ ilâ ecelihî ifadesi “onun süresine kadar”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu (durum)”; اَقْسَطُ aksetu kelimesi “daha adaletli(dir), daha doğru(dur), daha dengeli(dir)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında”; وَاَقْوَمُ ve akvemu kelimesi “daha sağlam(dır)”; لِلشَّهَادَةِ li’ş-şehâdeti ifadesi “şahitlik için, şahitlikte”;وَاَدْنٰىٓ ve ednâ kelimesi “daha uygun(dur)”; اَلَّا تَرْتَابُوا ellâ tartâbû ifadesi “şüphelenmemenize”; اِلَّآ اَنْ تَكُونَ illâ en tekûne istisnası “olması durumu hariç”; تِجَارَةً ticâraten kelimesi “ticaret”; حَاضِرَةً hâdıraten kelimesi “peşin yapacağınız”; تُد۪يرُونَهَا tüdîrûnehâ ifadesi “onnu yapıp bitirdiğiniz”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ fe leyse ‘aleyküm ifadesi “size yoktur”; جُنَاحٌ cünâhun ifadesi “herhangi bir günah, sorumluluk”; اَلَّا تَكْتُبُوهَا ellâ tektübûhâ ifadesi “onu yazmamanızda”; وَاَشْهِدُوٓا ve eşhidû emri “ve şahitlik yapın, şahit tutun”; اِذَا تَبَايَعْتُمْ izâ tebâya‘tüm emri “alış-veriş yaptığınızda”;وَلَا يُضَآرَّ ve lâ yudârra emri “ve zarar görmesin, zarara uğratılmasın”; كَاتِبٌ kâtibün kelimesi “yazan da”; وَلَا شَه۪يدٌ ve lâ şehîdün ifadesi “ve şahitlk yapan da”; وَاِنْ تَفْعَلُوا ve in tef‘alû ifadesi “eğer (bunu) yaparsanız”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o (durum)”; فُسُوقٌ fusûkun kelimesi “yoldan çıkmanız(dır)”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizin için, sizinle ilgili”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَيُعَلِّمُكُمُ ve yu‘allimüküm ifadesi “ve size öğretiyor”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada vadeli borçların yazdırılması, şahitlik kurumu, peşin alış-verişlerdeki tutum, tarafların hiçbir şekilde zarara uğratılmamaları gerektiği gibi konular gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَاْبَ كَاتِبٌ اَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّٰهُ فَلْيَكْتُبْ “Ey iman edenler! Belirlenmiş bir süreye kadar birbirinize borçlandığınız zaman onu yazın! Bir kâtip onu aranızda adaletle yazsın! Hiçbir kâtip, Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan kaçınmasın; (olduğu şekilde) yazsın!” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında üç noktayla ilgili beyanlarda bulunmaktadır.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ “Ey iman edenler! Belirlenmiş bir süreye kadar birbirinize borçlandığınız vakit onu yazın!” Yüce Allah faizle ilgili detay denebilecek bilgileri verdikten ve faizin ne korkunç akıbetleri bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu defa Kur’ân’ın en uzun âyetin olan ve müdâyene veya deyn âyeti diye bilinen bu âyette ekonomik hayatın en önemli unsurlarından birisi olan “borçların yazdırılması” ve “şahitlik” konularını detaylı bir şekilde ele almaktadır. Eğer borçlanma belli bir zaman aralığına yayılacaksa bunun mutlaka yazıyla kayda geçirilmesi emredilmektedir. Çünkü en silik yazı bile en güçlü, en sağlam hafızadan daha güvenilirdir. Zaten âyetin ilerleyen kısmında yazdırılmanın neden önemli olduğuna dair açıklamalar yapılmakta ve bunu daha âdil, ispat bakımından daha güvenilir ve şüphelerden uzak bulunmayı sağlamasından söz edilmektedir. Âyette borçların belirlenmiş bir süre ile ilişkilendirilmesi, yani ucu açık veya belirsiz bırakılmaması gerektiğine dair bir işaret yer almaktadır. Buradaki تَدَايَنْتُمْ tedâyentüm kalıbı “karşılıklılık” manasını içerdiği için, hem borç verenin hem de borç alanın bunu yazması veya kayıt altına aldırması gerektiği anlaşılmaktadır.

b)وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ “Bir kâtip onu aranızda adaletle yazsın!” Yüce Allah bu cümlede vadeli borçların yazdırılmasıyla ilgili olarak borçlu ve alacaklı arasında âdil birinin bunu yazmasını, Allah’ın emrettiği şekilde olmak üzere hiçbir yazıcının bunu yazmaktan geri durmamasını, borçlanmayı yazıyla kayıt altına almayı ikinci kez emretmektedir. Burada sözü edilen الْعَدْل el-‘adl kelimesi kâtibin borçlanmayı ne eksik ne de fazla bir mahiyete dönüştürmemesini, yazılan şeylerin farklı yorumlanmaya sebep olabilecek kapalılıktan veya esneklikten uzak kalmasını, her bir şeyi, maddeyi, bilgiyi en net şekilde kaydetmesini ve gerektiğinde bunu taraflara delil olarak sunabilecek şekilde kaleme almasını içermektedir.

c) وَلَا يَاْبَ كَاتِبٌ اَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّٰهُ فَلْيَكْتُبْ “Hiçbir kâtip Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan geri durmasın; (her şeyi olduğu gibi) yazsın!” Yüce Allah vadeli borçları yazmak durumunda olan her kim varsa bunu yazmaktan geri durmamasını ve Allah’ın emrettiği şekilde, yani her bir şeyi olduğu gibi, eksiltmeden, abartmadan olduğu gibi kaleme almasını emretmektedir.

Âyetteki لَا يَاْبَ lâ ye’be ifadesi “yüz çevirmemek”, “geri durmamak” gibi anlamlara gelmekte ve borçları yazabilecek durumda olanların bundan kaçınmaması gerektiği mesajını içermektedir. كَمَا عَلَّمَهُ اللّٰهُ “Allah’ın kendisine öğrettiği gibi” ifadesinden maksat, “senet ve belgelerdeki yazılış usül ve geleneklerine uygun olarak”, “adalet ve hakkaniyet üzere”, “tarafların herhangi birini zarara uğratmayacak şekilde”, “ifadeleri zora sokacak herhangi bir şerh düşmeyerek”, “istismara kapı aralamayacak biçimde” yazılmasıdır.(1) Bu bağlamda kendisine ilahi bir lütuf olan yazı bilmenin şükrünü ifa etmek için bu görevin yerine getirilmesi muhataplara emredilmektedir.(2)

Vadeli borçların yazılması veya yazdırılması ilahi bir emir olduğu için devletin bu işi yerine getirecek bir kurum oluşturması, mesela bu bağlamda “noterlik” kurumu ihdas etmesi bir zorunluluktur denebilir. Çünkü borçların yazdırılmasıyla ilgili bir sorumluluk olduğunda bunu yerine getirmek zorunlu olduğu için gerekli önlemlerin alınması gerektiğinde de herhangi bir şüphe bulunmamaktadır.

2.وَلْيُمْلِلِ الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْـًٔا “Üzerinde hak olan (borçlu) kişi de yazdırsın; Rabbine karşı takvalı duyarlı olsun ve borcundan hiçbir şey eksiltmesin (eksik yazdırmasın)!” Yüce Allah vadeli borçlanmalarda üzerinde hak bulunan yani borçlu olan tarafın bunu imlâ ettirmesini yani yazdırmasını özellikle emretmekte, bunun Allah’a karşı takvâ yani sorumluluk bilinci ve duyarlılık olduğunu, sorumlu davranması, Yüce Allah’a vereceği hesabı düşünerek hareket etmesi gerektiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede yazıda hiçbir şeyi hiçbir şekilde eksiltmemesini, hileye, art niyete sapmamasını, metne sulandırıcı ve kafa karıştırıcı ifadeler katıştırmamasını, hak ve hakikat her ne ise kırpmadan, abartmadan, gerçeği olduğu gibi ortaya koyup yazdırmasını, herhangi bir hususu gizleyip eksiltmemesini emretmektedir.

Buradaki يُمْلِل yümlil/imlâl kelimesi m-l-l kökünden gelmekte, Furkân 25/5’te zikredilen tümlâ edilgen fiili ise m-l-y kökünden gelmektedir; her ikisi de “imlâ ettirmek”, yani “yazdırmak” demektir.(3)

3. فَاِنْ كَانَ الَّذ۪ي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَف۪يهًا اَوْ ضَع۪يفًا اَوْ لَا يَسْتَط۪يعُ اَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ “Üzerinde hak olan (borçlu) kişi, aklı kıt veya zayıf biri ise ya da yazdırmaya gücü yetmiyorsa, velisi (onu) adaletle yazdırsın!” Yüce Allah üzerinde hak bulunan yani borçlu kişinin سَف۪يه sefîh yani “aklı ermez, beyinsiz”, “anlayış ve kavrayış kapasitesi kıt”, “ahmak” veya ضَع۪يف da‘îf yani çocuk, bunak, çok yaşlı veya deli olması nedeniyle “zayıf, yeteneksiz, zavallı” olması durumunu dile getirmektedir ki bu iki özellik, söz konusu borçlu kişinin aklî ve bedensel bakımdan problemli oluşunu ortaya koymaktadır.(4)

Borçlanacak kişi bu iki husustan ayrı olarak, eğer dilsizlik, dil bilmeme, tutuklu konuşmak, kekemelik, bilgisizlik vs. sıkıntılı bir halde olması nedeniyle kendisi yazdırmaya gücü yetmeyecek bir durumdaysa bu defa onun adına bu yazdırma işini adaletli bir şekilde onun velisinin yapması emredilmektedir.(5) Buradaki وَلِيُّهُ veliyyuhû “velîsi” ifadesinden maksat, söz konusu aciz kişinin bakımıyla ilgilenen, onun yerine işlerine bakıp onun görevlerini üstlenen, vâsisi, vekili, tercümanı, haklarını korumakla yükümlü kişi vs. anlamlarda değerlendirilmelidir. İşte böylesi durumlarda yapılması gereken şey, borcu yazdırmaktan vazgeçmek değil, aksine bu görevi borçlu kişinin yakınlarının yerine getirmesidir.

4. وَاسْتَشْهِدُوا شَه۪يدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَاِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَاَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ اَنْ تَضِلَّ اِحْدٰيهُمَا فَتُذَكِّرَ اِحْدٰيهُمَا الْاُخْرٰى وَلَا يَاْبَ الشُّهَدَآءُ اِذَا مَا دُعُوا “Erkeklerinizden iki şahit de bulundurun! İki erkek bulunamazsa, razı olacağınız bir erkek ile biri yanılırsa (şaşırırsa) diğerinin ona hatırlatması için iki hanım şahit (olsun)! Şahitler, çağrıldıkları zaman (şahitlik etmekten) kaçınmasınlar!” Yüce Allah borçların yazdırılması konusunda âyetin bu bölümünde çok önemli bir konuya, şahitlik meselesine temas etmektedir.

a) وَاسْتَشْهِدُوا شَه۪يدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ “Erkeklerinizden iki de şahit bulundurun!” Borçların kayıt altına alınması konusunda bu iş gerçekleştirilirken yani borçlar yazdırılırken iki erkek şahidin de şahitlik etmek üzere orada bulundurulması özellikle emredilmektedir. Burada yer alan رِجَالِكُمْ ricâliküm “sizin erkekleriniz” ifadesi şahitlerin müslüman erkeklerden olması gerektiğini göstermektedir.(6) Bu tamlamadan maksadın hür erkekler veya şahitliğine rıza gösterilecek erkekler olduğu da belirtilmektedir.(7)

b) فَاِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَاَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ اَنْ تَضِلَّ اِحْدٰيهُمَا فَتُذَكِّرَ اِحْدٰيهُمَا الْاُخْرٰى “Eğer (uygun) iki erkek bulunamazsa rıza göstereceğiniz şahitlerden bir erkek ile -biri yanılırsa (şaşırırsa, unutursa) diğerinin ona hatırlatması için- iki kadın (olsun)!” Yüce Allah borçların yazdırılmasına şahit tutulacak iki erkek şahidi zorunlu kılmasının ardından, bu defa eğer iki erkek şahit bulunamazsa bir erkek ve iki kadın şahidin getirilmesini emretmektedir. Ancak burada gözden kaçırılmaması gereken çok önemli bir nokta vardır ki o da şahitlik edecek erkeğin veya iki kadının “herhangi birileri” olmaması gerektiğidir. Âyette bu konuda مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَآءِ “Şahitlerden rıza gösterecekleriniz” buyrularak alış-verişi veya borçların yazdırılması konularını, yani bir anlamda ticareti bilebilecek durumda olanlar söz konusu edilmektedir.

Şahitliğine rıza gösterilecek bir erkek ve iki kadın ifadesinde neden iki kadının bir erkeğe denk sayıldığına dair açıklama getirilmekte, eğer kadınlardan birisi şaşırırsa diğerinin ona hatırlatması gerekçe olarak sunulmaktadır. Anlaşılıyor ki sebep kadın olmak değil, unutmaktır. Muhammed Abduh’un da belirttiği gibi, vahyin indirildiği dönemlerde alış-veriş ve ticaret yoğun olarak erkekler eliyle yürütüldüğü için, bu konuda erkeklerin daha çok bilgili oldukları açıktır.(8) Ancak her şeye rağmen, alış-verişlerde borçların yazdırılmasında sadece erkek olmak değil, şahitliğine rıza gösterilecek durumda olmak şarttır. Çünkü ayette yer alan “Şahitlerden rıza gösterecekleriniz” ifadesi bütün şahitleri içermektedir.

Şahitlik esnasında konu özellikli olduğu ve bir kısım detaylar içerebileceği için, ticaretle çok yakından içli dışlı olmamaları nedeniyle kadınların unutabilme ihtimali yüksektr. İşte böyle bir durumda kadınların birisi unutursa diğerinin ona hatırlatması devreye girecektir ki zaten konu hatırlatan kadın üzerinden yürüyeceği için şahitlikte ikiye bir oranı değil, bire bir denkliği söz konusu edilmekte, çok fazla istismar edilen bu konu kendi içerisinde çözüme kavuşturulmuş olmaktadır. Yeniden vurgulayalım ki eğer bir kadın şahitlik konusunda şaşırmazsa bir erkeğe karşı bir kadın söz konusudur. Eğer biri şaşırırsa diğeri devreye gireceği için şaşıran devreden çıkacaktır ki bu durumda da geriye bir erkek ve bir kadın şahit kalmaktadır.

Kadınların akıllarının eksikliğine delil sunulan bu konu aslında hiç de iddia edildiği gibi değildir. Kadınların bilebileceği konularda onların bilgisi esas alınarak hüküm onların şahitliği üzerinden gerçekleştirilir. Meselâ Nûr 24/6-9’da ele alındığı üzere, “eşine/hanımına zina iftirasında bulunan ve kendilerinden başka şahitleri de olmayan kişiler bu iddialarında doğru olduklarına dair dört kez yemin ederler.” Beşinci yeminlerinde ise “eğer yalancılardan iseler Allah’ın lanetinin kendi üzerlerine olabileceği”ni söyleyerek toplam beş kez yemin etmiş olurlar. Buna karşılık iftiraya uğrayan kadınlar ise “onlara zina isnat eden eşlerinin yalancılardan olduğuna dair yemin ederek” cezadan kurtulurlar. Dahası beşinci yeminlerinde “eğer kocaları haklıysa Allah’ın gazabını kabul edeceklerini” söylerler.

İşte demek ki taraflar beşer kez yemin ederler; iddia edildiği gibi erkekler beş, eşleri on kez yemin etmezler. Üstelik bu konudaki hüküm de kadınların yeminleri esas alınarak uygulanır ve kocalarına iftiracı hükmü verilir. Demek ki şahitlikte temel faktör cinsiyet değildir; eğer öyle olsaydı yeminlerin sayısı değişmeliydi. Kaldı ki hüküm kadınların yeminleri üzerinden verileceği için kadınlar leyhinde pozitif bir ayırımcılık yapıldığı dahi söylenebilir. Vahyin indirildiği dönemde kadınların toplumsal hayattaki korkunç mağduriyetlerine karşılık Kur’ân’ın getirdiği bu hukuki statü, İslâm’ın kadın karşıtı bir söylemin sahibi olmadığının en belirgin delillerinden birisidir.

Bu konuda yapılmış bir izahı burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu ibare öyle sanıldığı gibi iki kadını bir erkeğe denk saymak değildir. Âyet haksızlığı önleyip adaleti sağlama konusundaki titizlikle alâkalıdır. Bu, kadının ticaret ve ticarî anlaşmalar konusundaki bilgisizliğinden kaynaklanabilecek muhtemel hataları önleyici bir tedbirdir. Zaten tadılle, “unutma, yanılma, şaşırma, haktan sapma” anlamlarının tümüne birden gelir. Sözgelimi iki kadından biri unutmuşsa, doğal olarak şahit ikiden teke düşecek, sonuçta şahitlik yapan iki kadın değil tek kadın olacaktır. Kur’an bire iki oranını şahitlikte nisap olarak belirlemez. Zira Nisâ 4/15 ve Nûr 24/4-8’de zina dâvâsında cinsiyete bakılmaksızın dört şahit istenir. Talâk 65/2’de boşanma için iki şahit istenir. Hatta âdil yargılamayı sağlamak için bazı durumlarda erkeğin değil, sadece kadının şahitliği kabul edilir. Bunların hiçbirinde de cinsiyet belirtilmez. Burada da maksat şahitlik yapacak kimsenin cinsiyeti değil, hatta şahitlik bile değil, vadeli borçlanmalarda mağduriyeti önlemektir. Borç vermeyi aşırı teşvik eden vahyin verilen borçların tahsili konusunu ihmal etmesi düşünülemezdi.”(9)

c) وَلَا يَاْبَ الشُّهَدَآءُ اِذَا مَا دُعُوا “Çağrıldıkları vakit şahitler (şahitlikten) kaçınmasınlar!” Yüce Allah borçların yazımına şahit kılınanların şahitliğe çağrıldıklarında bundan kaçınmamalarını, şahitliklerini hakkıyla yapmaları gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Bu ifade hem şahitlik öncesinde böyle bir göreve davet edildiklerinde görevden kaçınmamalarını hem de şahitlik ettikten sonra kendilerinin şahitliğine müracaat edilme ihtiyacı olduğunda bundan kaçınmamalarını içermektedir.

5. وَلَا تَسْـَٔمُوٓا اَنْ تَكْتُبُوهُ صَغ۪يرًا اَوْ كَب۪يرًا اِلٰىٓ اَجَلِه۪ “Küçük veya büyük hiçbir şeyi süresiyle birlikte yazmaya sakın üşenmeyin!” Yüce Allah vâdeli borçların yazımıyla ilgili olarak uyarısını devam ettirmekte, bu defa kaleme alınacak miktarın azlığına veya çokluğuna bakmaksızın onları vâdesiyle, vâde tarihiyle birlikte yazılmasında herhangi bir üşengeçlik yapılmamasını emretmektedir. Âyette geçen لَا تَسْـَٔمُوا lâ tes’emû ifadesi “üşenmemek”, “usanmamak”, “önemsemezlik yapmamak”, “canı sıkılmamak” gibi anlamlar içermekte ve bu noktada azami hassasiyetin gösterilmesi istenmektedir.

Burada صَغ۪يرًا اَوْ كَب۪يرًا sağîran ev kebîran “az veya çok” diye bir kaydın düşülmesinin muhtemel sebebi, miktarı az olan nice borçlarda yaşanan korkunç kavgalar ve sonrasında yaşanan onulmaz pişmanlıklardır. Bu gibi korkunç akıbetlerle yüzleşmemek için azami dikkatin gösterilmesi gerektiği açıktır. Anlaşılıyor ki yazılacak şeyin miktarına bakılmaksızın vadeli borçların yazılmasında herhangi bir umursamazlık gösterilmemelidir.

6. ذٰلِكُمْ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ وَاَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَاَدْنٰىٓ اَلَّا تَرْتَابُوٓا اِلَّآ اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُد۪يرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَلَّا تَكْتُبُوهَا “Böyle yapmanız, Allah katında daha adil, şahitlik için daha sağlam, şüpheye düşmemeniz için daha uygundur. (Ancak) aranızda gerçekleştirdiğiniz ticaret peşin olursa bu hariç; bu durumda onu yazmamanızda sizin için hiçbir vebal yoktur.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde vadeli borçların yazılmasının neden bu kadar önemli olduğunu ve sonuçlarının nasıl şekilleneceğini haber vermektedir.

a) ذٰلِكُمْ اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ وَاَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَاَدْنٰىٓ اَلَّا تَرْتَابُوٓا “Böyle yapmanız Allah katında daha adaletli, şehadet için daha sağlam, şüpheye düşmemeniz için daha uygundur.” Vâdeli borçların yazılmasının faydaları olarak şu üç nokta üzerinde durulmaktadır:

ı. اَقْسَطُ عِنْدَ اللّٰهِ “Allah katında daha adaletli oluş.” Öncelikle belirtilen nokta, böyle bir davranışın Allah katında en makbul, en âdil, dengeli ve isabetli olmasıdır.

ıı. اَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ “Şehadet için daha sağlam oluş.” Yüce Allah ikinci gerekçeyi bunun şahitlik noktasındaki sağlamlığına ve güvenilirliğine dayandırmaktadır.

ııı. اَدْنٰىٓ اَلَّا تَرْتَابُوٓا “Şüpheye düşmemeniz için daha uygunluk.” Yüce Allah konunun üçüncü boyutunu ekonomik ilişkilerde en çok yaşanan sıkıntıların kaynağında yer alan “şüphelenmeme”yle ilişkilendirmektedir. Böyle bir duyarlılık sayesinde şüpheler ve bunun beraberinde yaşanacak olan suçlamalar devre dışı kalacak, çok daha dengeli bir tavır ortaya konulmuş olacaktır.

b) اِلَّآ اَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُد۪يرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ اَلَّا تَكْتُبُوهَا “Ancak aranızda yapıp bitirdiğiniz peşin bir ticaret olursa, (bu müstesna); bu durumda onu yazmamanızda sizin için hiçbir günah (sorumluluk) yoktur.” Yüce Allah konunun bu aşamasında bir detaya ve istisnaya yer vermekte, eğer alış-verişler peşin ödeme yani hemen devretmek şeklinde gerçekleşiyorsa o zaman ilgili alış-verişi yazmamakta herhangi bir sorumluluk olmadığını belirtmektedir.

Âyette kullanılan تِجَارَةً حَاضِرَةً تُد۪يرُونَهَا بَيْنَكُمْ ifadesi yapılan ticaretin hemen devredildiğini, yani peşin bir şekilde gerçekleştirildiğini göstermektedir. Böyle bir durumda yazıya geçirilmesi gerekecek herhangi bir borçtan söz edilemeyeceği ve tarafların her biri ürünü ve değerini karşılıklı olarak ellerine aldıkları için yazıyı gerektirecek herhangi bir ihtiyaç kalmamış demektir. Bu yüzden cümlenin sonunda “Bu konuda yazmamanızda size herhangi bir günah (sorumluluk) yoktur” buyrulmaktadır. Bu ifade yazıyı yasaklamamakta, sadece eğer yazılmazsa bunun günah olmadığını bildirmektedir. Her ihtimale karşı, yani verilen malın ve karşılığında ödenen miktarın inkâr edilmesi gibi bir tereddüt meydana gelmemesi isteniyorsa yine de yapılan işlemi yazmakta daima fayda vardır.

7.وَاَشْهِدُوٓا اِذَا تَبَايَعْتُمْ “Karşılıklı (yüz yüze) alışveriş yaptığınızda (da) şahit tutun!” Yüce Allah alış-verişle ilgili olarak çok temel bir kural daha getirmekte ve “alış-veriş yapıldığı zaman mutlaka şahit bulundurulması”nı emretmektedir. Bir alış-verişte peşin ödeme yapılmış olsa da bu işlemin yazıya geçirilmesi muhtemel problemlerin çıkmaması için her ihtimale karşı şahitlerin bulundurulması gerektiği öngörülmektedir. Bu sayede, çıkan problemleri çözmeye çalışmaktansa, problem çıkmaması için en baştan tedbirler uygulamak çok daha doğru bir duyarlılıktır.

8. وَلَا يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلَا شَه۪يدٌ “Yazan da şahitlik eden de zarara uğratılmasın!” Yüce Allah gerek vadeli borçları yazan kâtiplerin, gerekse yazılan veya yazılmayan alış-verişlerdeki şahitlerin hiçbir şekilde zarara uğratılmamaları gerektiğini tenbihlemektedir. Bu manada لَا يُضَآرَّ lâ yudârra ifadesi meçhûl kalıpta kabul edilmiş olmaktadır. Böylece bu ilahi emri uygulamda insanların çekinmemesi, çok daha rahat ve gönüllü bir şekilde bu görevi yapmaları sağlanmış olmaktadır.

Âyette geçen لَا يُضَآرَّ lâ yudârra ifadesine ma‘lûm kalıpta kabul edilerek “zarar vermesin” anlamı verenler de vardır ki bu durumda maksat, kâtiplerin de şahitlerin de bu görevleri esnasında kendilerine güvenmiş olan borçluya veya alacaklıya herhangi bir şekilde zarar vermemesi gerektiğine dikkat çekiliyor demektir.(10)

Söz konusu ifadeyi meçhul kalıpta kabul ettiğimiz ve değerlendirdiğimiz için bu görevleri yapmış olmaları nedeniyle kâtiplerin ve şahitlerin zarara uğratılmamaları manasının öncelikli anlam olduğu kanaatindeyiz.

9. وَاِنْ تَفْعَلُوا فَاِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ “(Bunu) yaparsanız şüphesiz ki bu, yoldan çıkmanız demektir. Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun!” Yüce Allah âyetin bu kısmında iki hususa dikkat çekmektedir:

a)وَاِنْ تَفْعَلُوا فَاِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ “Eğer (bunu) yaparsanız muhakkak ki bu, sizin yoldan çıkmanız demektir.” Yüce Allah bu cümlede önceki cümlede dikkat çektiği uyarıyla ilgili açıklamalarda bulunmaktadır. Bu cümleyi iki türlü yorumlayabiliriz:

ı. Eğer önceki cümledeki muhataplar “katipler ve şahitler” değil de onlara zarar vermemesi istenen diğer kişiler ise o zaman bu uyarıya rağmen eğer katiplere ve şahitlere zarar verirlerse bu zararı verenler yoldan çıkmış olacaklardır.

ıı. Yok eğer önceki cümledeki maksat “eğer kâtiplerin ve şahitlerin borçlu ve alacaklıya zarar vermemesi” ise buradaki hitap onları ilgilendirmekte ve eğer kendilerine yasaklanan şeyi yapar da yanlış yazıp ya da yalan şahitlikte bulunup borçluya veya alacaklıya zarar verirlerse bu durum kendilerinin yoldan çıkmaları manasına gelmiş olacaktır.

Âyet bağlam itibariyle iki anlama da müsaittir; ancak اِنْ تَفْعَلُوا in tef‘alû “yaparsanız” veبِكُمْ biküm “sizinle ilgili olarak” ifadelerinde muhatap kalıp tercih edildiği için ilk yaklaşım daha öncelikli kabule layıktır. Söylenmek istenen şudur: “Eğer kâtibe ve şahite zarar verirseniz bu durum yoldan çıkmış olduğunuza delildir.”

b) وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun!” Yüce Allah muhatapların hepsini uyarmakta ve Allah’a karşı takvâlı olmaları gerektiğini herkese iletmektedir. “Allah’a karşı muttaki olmak” demek, O’nun uyarılarını dikkate almak, bu noktada sorumluluğunu bilip sorumlu ve duyarlı davranmak demektir. Alış-veriş ve vadeli borçlarla ilgili olarak verilen ilahi bilgilere itibar edilmeli, yapılan uyarılar dikkate alınmalı, sonuçta Yüce Allah’tan gelebilecek azaba karşı korunaklı olunmalıdır.

10. وَيُعَلِّمُكُمُ اللّٰهُ وَاللّٰهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah, size öğretiyor. Allah, her şeyi bilendir.” Yüce Allah uyarılarının sonunda kullarına sosyal ve ekonomik hayata dair verdiği görevlerin nelerden oluştuğunu bu şekilde öğretmekte olduğunu bildirmekte, nihayetinde bu bilgilendirmeyi de her şeyi biliyor oluşu nedeniyle gerçekleştirdiğini beyan etmektedir. Yüce Allah’ın bilgisi eşsizdir ve erişilmezdir. Kullarına düşen görev ise bu bilginin karşısında kesin ve tereddütsüz bir şekilde teslimiyet göstermektir.

ıı. Yolculuktaki Durum

وَاِنْ كُنْتُمْ عَلٰى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ اَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَاِنَّهُٓ اٰثِمٌ قَلْبُهُ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَل۪يمٌ “Yolculuktayken kâtip bulamazsanız (borca karşılık) alınmış bir rehin (kapora yeterlidir). Birbirinize güvenirseniz, kendisine güvenilen kişi, emaneti (sahibine) versin ve Rabbi olan Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olsun! Şahitliği (bildiklerinizi) gizlemeyin! Kim onu gizlerse onun kalbi günahkârdır. Allah yaptıklarınızı bilendir.”

Âyettekiوَاِنْ كُنْتُمْ ve in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) olursanız”; عَلٰى سَفَرٍ ‘alâ seferin ifadesi “herhangi bir yolculukta”; وَلَمْ تَجِدُوا ve lem tecidû fiili “ve bulamazsanız”; كَاتِبًا kâtiben kelimesi “herhangi bir katip”; فَرِهَانٌ fe rihânun kelimesi “bir rehin (yeterlidir)”; مَقْبُوضَةٌ makbûdatün tamlaması “alınmış”; فَاِنْ اَمِنَ fe in emine fiili “eğer güveniyorsa”; بَعْضُكُمْ ba‘duküm tamlaması “sizin bir kısmınız”; بَعْضًا ba‘dan ifadesi “bir kısmın(ız)a”; فَلْيُؤَدِّ fe’lyüeddi emri “ödesin”; الَّذِي اؤْتُمِنَ ellezi’tümine ifadesi “kendisine güvenilen kişi”; اَمَانَتَهُ emânetehû tamlaması “onun emanetini”; وَلْيَتَّقِ ve’lyettekı emri “takvâlı (duyarlı) olsun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun Rabbi olan”; وَلَا تَكْتُمُوا ve lâ tektümû emri “ve gizlemeyin”; الشَّهَادَةَ eş-şehâdete emri “şahitliği”;وَمَنْ يَكْتُمْهَا ve men yektümhâ ifadesi “her kim onu (şahitliği) gizlerse”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”; اٰثِمٌ âsimun kelimesi “günahkâr(dır)”; قَلْبُهُ kalbuhû ifadesi “onun kalbi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduklarınızı, yaptığınız şeyleri”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada yolculuk şartlarında alış-veriş veya vadeli borçların yazımıyla ilgili rehin alınması, güven varsa güvene layık davranılması ve şahitliklerin gizlenmemesi gerektiğiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ كُنْتُمْ عَلٰى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ “Yolculukta olur da kâtip bulamazsanız (borca karşılık olarak) alınmış bir rehin (kapora yeterlidir).” Yüce Allah alış-verişler ve borçlarla ilgili olarak verdiği bilgileri bir adım daha ileri götürmekte, bu vesileyle muhataplar eğer yolculuk durumundaysalar, bu nedenle de alış-verişi veya borcu yazacak birini bulamazlarsa bu durumda alınan bir rehinin yeterli olacağını bildirmektedir. Şartlar bu şekilde zor olursa, gerektiğinde satıp paraya veya mala çevrilebilecek herhangi bir şeyin rehin alınmasının da uygulanabilir bir işlem olduğu beyan edilmektedir. Âyette geçenفَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ fe rihânun makbûdatün tamlaması “alınmış rehin” demektir; ancak bu rehnin tam olarak nelerden oluştuğu bildirilmemektedir. Bunun sebebi, yapılan alış-verişlerin miktarının değişmesi ve her işlemde değişen oranda rehinlerin söz konusu olabilmesidir.

2. فَاِنْ اَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ اَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللّٰهَ رَبَّهُ “Birbirinize güvenirseniz, kendisine güvenilen kişi, emaneti (sahibine) versin ve Rabbi olan Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olsun!” Yüce Allah konuya bir başka açıdan daha yaklaşmakta ve eğer taraflar birbirlerine güveniyorlarsa o zaman yazılmayan ve rehin de alınmayan bu tür işlerde kendisine güvenilen kişinin bu güvene layık olacak şekilde emaneti yerine vermesi gerektiğini, böylece Allah’a karşı sorumluluğunu da yerine getirmesinin zorunlu olduğunu beyan etmektedir.

Burada geçen اَمِنَ emine fiili “inanmak, güvenmek” demektir. لْيُؤَدِّ li yüeddi emri “ödemek”, الَّذِي اؤْتُمِنَ ellezi’tümine ifadesi ise “kendisine güvenilen kişi” manasına gelmektedir. Bu şekilde insanlar arasında asıl belirleyici olan unsurun karşılıklı güven olduğuna dikkat çekilmekte, bu arada güvenin asla ve asla boşa çıkartılmaması, güven duygularının zedelenmemesi gerektiğine dair bilgilendirmelerde bulunulmaktadır. Bu emri yerine getirenler böylece Yüce Allah’a karşı takvâ görevini de yerine getirmiş olacaklarını bilmeli, ona göre daha dikkatli ve duyarlı davranmalıdırlar.

3. وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَاِنَّهُٓ اٰثِمٌ قَلْبُهُ “Şahitliği (bildiklerinizi) gizlemeyin! Kim onu gizlerse onun kalbi günahkârdır.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde şahitlere seslenmekte ve şahitlikleri gizlememeleri gerektiğini beyan etmekte, eğer herhangi bir şekilde gizlemiş olurlarsa böylelerinin kalbinin günaha dalmış olacağını haber vermektedir. Şahitler şahitliklerini gizlememek durumunda olduğu gibi borçluların da borçlarını gizlememeleri gerektiği zaten isteniyor ve emrediliyor demektir. Eğer borçlular borçlarını itiraf eder de bunu ödemeyi kabul ederlerse, şahitlerin şahitliklerine gerek de kalmayacaktır. Burada yer alan uyarı borçluların borçlarını itiraflarında herhangi bir sorun olduğu zaman devreye girmektedir.

Âyette yer alan اٰثِمٌ قَلْبُهُ âsimun kalbuhû ifadesi “kalbin günahkâr olması”, “kalben vebal altında olmak”, “kötü kalpli, günahkâr olmak” manalarına gelmektedir ki bu da bir davranışın nasıl isimlendirilmesi gerektiği noktasında belirleyici olanın kalb olduğunu göstermektedir. İnsanın kalbinde kötü niyet anlamında bir bozukluk olursa o kalbin sahibinin diğer bütün eylemlerinde sorun yaşanacaktır demektir. “Kalplerin kazanımları” konusunu Bakara 2/225’te incelediğimiz için detaya girmeyeceğiz.

Şahitlik kurumu ve şahitliği gizlemenin ne kadar feci bir günah olduğu konusunu Bakara 2/141 ve 159-162, 174-175’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Aynı konu Âl-i İmrân 3/187’de de zikredilmektedir. Şu kadarını söyleyelim: Şahitliği gizleyenler en zalimlerdir ve hem Yüce Allah, hem melekler hem de bütün lanet ediciler onlara lanet etmektedirler. Bu tipler dünyalık anlamında karınlarına ateş doldurdukları için mahşerdeki sonları da ateş azabıyla şekillenecektir.

Bu arada konunun çok çok önemli olması nedeniyle Hz. Peygamber’e nispet edilen iki rivayeti de hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Her kime (bildiği) bir konuda soru sorulur da o da onu gizlerse Allah ona Kıyâmet günü cehennem yularlarından birini takar.”(11) Benzer bir başka rivayette ise şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bildiği bir bilgiyi gizlerse kıyamet gününde ağzına ateşten bir gem vurulmuş olarak gelir.”(12) İşte durum son derece önemlidir ve Müslümanlar böyle bir akıbetten şiddetle kaçınmalıdır.

4. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَل۪يمٌ “Allah, yapmakta olduklarınızı bilendir.” Yüce Allah âyetin sonunda bilgisini dile getirmekte ve muhataplarının yapıp ettiği her ne varsa hepsini hakkıyla bildiğini beyan etmekte, böylece hak ve hakikat erlerine moral, hakikat düşmanlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamış olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاِنْ تُبْدُوا مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ اَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللّٰهُ فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah sizi onunla hesaba çekecektir. (Allah) dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar; dileyene (layık gördüğüne) de azap eder. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir, O’nun içindir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her bir şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdekilerin hepsi”; وَاِنْ تُبْدُوا ve in tübdû ifadesi “ve eğer açığa vurursanız”; مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ mâ fî enfüsiküm ifadesi “sizin içinizdekileri”; اَوْ تُخْفُوهُ ev tuhfûhu ifadesi “veya onu gizlerseniz”; يُحَاسِبْكُمْ yuhâsibküm ifadesi “sizi hesaba çekecektir”; بِهِ bihi ifadesi “onunla”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; فَيَغْفِرُ fe yağfiru fiili “bağışlar, affeder”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu cümlesi “dilediğini, layık gördüğünü”; وَيُعَذِّبُ ve yu‘azzibu fiili “ve azap eder”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪ير kadîrun kelimesi ise “kadir(dir), gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz bilgisi, kudreti ve her şeye gücünün yeteceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Burada bağlam gereği verilmek istenen mesaj, insanların şahitliğe konu olan ve gizlemeyi tercih ettikleri şeylerin hepsinin Yüce Allah’ın bilgisinde olduğunu vurgulamak, O’nun bilgisinin dışında hiçbir şeyin kalmayacağı mesajını vermektir. Bağlam gereği mana bu olsa da bu cümleye daha geniş açılardan bakarak da yorum yapılabilir. Bu çerçevede şunları söyleyebiliriz:

Daha önce Bakara 2/255’te de belirttiğimiz gibi, kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na ait oldukları müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(13) Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık rolü verilmemesi gerektiğiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Âyette لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik yapı bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(14) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(15) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da(16) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(17) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2. وَاِنْ تُبْدُوا مَا ف۪يٓ اَنْفُسِكُمْ اَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُمْ بِهِ اللّٰهُ “İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah, sizi ondan dolayı hesaba çekecektir.” Yüce Allah bağlam gereği olarak göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini beyan ettikten sonra, konuyu yeniden alış-verişlerdeki şahitlik meselesine getirmekte ve eğer hakikati gizlemiş olurlarsa bu durumda da içlerinde sakladıkları şeylerden dolayı da açıkladıkları şeyler nedeniyle de hesaba çekileceklerini kendilerine bildirmek istemektedir.

Bu cümle şahitlik kurumuyla ilişkili izah edilebileceği gibi daha genel olarak da yorumlanabilir. Buna göre, insanlar zihinlerini eğer bir günah atölyesine çevirmişlerse onların kalpleri kötülük kazanıyor demektir. Zaten önceki âyette de belirtildiği gibi, hakikati gizleyenlerin kalpleri günahla dolu bir hale gelmiş demektir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/225 ve 283’te de geçtiği üzere, Yüce Allah insanların kalplerinin kazandığı şeylerden dolayı kendislerini sorumlu tutacağını haber vermektedir. Dahası Mâide 5/89’da da aynı doğrultuda bilgiler verilmektedir. Benzer bir mesaj, yani kalplerin bilerek, tasarlayarak kazandıklarıyla ilgili sorumlulukların bulunduğu Ahzâb 33/5’te dile getirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de verilmek istenen mesaj büyük oranda aynıdır.

Bu arada Nahl 16/22’de de konuyla ilgili, yani kalplerin kazandığı şeylerle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Fakat) âhirete inanmayanlar var ya büyüklük tasladıkları için kalpleri inkârcıdır.” Benzer bir mesaj Nahl 16/106’da da söz konusudur. Esasında Kur’ân’da pek çok âyette(18) Yüce Allah’ın kalplerin özündekileri bildiğini ilan etmesinin anlamı da bu olsa gerektir.

Kişiler alış-verişle veya başka konularla ilgili olarak eğer içlerinde bir şeyleri tasarlarlarsa bu tasarlamalar onların hesaba çekilecekleri unsurlar arasında elbette yer almaktadır. İnsanlar akıllarını, beyinlerini, kalplerini fitne ve fucur alanına dönüştürmemeli, kafalarını şeytanın çalışma odası haline getirmemelidirler. Ancak kişinin elinde ve kontrolünde olmadan kalbine doğan istemsiz düşünceler gücün yetmeyeceği şeyler olduğu için Bakara 2/286 gibi bir kısım âyette de belirtildiği gibi “Allah insanları güçlerinin üstünde şeylerle sorumlu tutmaz.”

3. فَيَغْفِرُ لِمَنْ يَشَآءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ “(Allah), dileyeni (layık gördüğünü) bağışlar; dileyene (layık gördüğüne) de azap eder.” Kur’ân’daki bu tür cümleler şöyle de tercüme edilebilir: “(Allah bağışlanmayı) dileyenleri/layık gördüklerini bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere/layık gördüklerine de azap eder”, “(Allah) dilediğini/layık gördüğünü bağışlar, dilediğine/layık gördüğüne ise azap eder.” Konuyla ilgili âyetlerde de durum aynıdır.(19) Bizim tercihimizin gerekçesi şudur: Bu tercüme Kur’ân bütünlüğüne çok daha uygundur. Çünkü kişiler eğer dünya hayatında Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ediyorlar ve buna göre bir hayat yaşamaya çalışıyorlarsa bağışlanmayı diliyorlar ve istiyorlar demektir. Yok, eğer ilahi buyruklara itibar etmeyen bir hayatı tercih ediyorlarsa bu defa bunlar da azabı diliyor ve istiyor demektir. Her ne kadar mahşer şartlarında hiç kimse azabı istemezse de bu dünyadaki tercih ve tavırları böyle bir isteğin mecaz olarak tercih edildiğinin bir göstergesidir.

4. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah, her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah hem her şeyi bilmeye kâdirdir; hem kişilerin içlerinden geçirdikleriyle dışa vurduklarını bilmeye kadirdir; hem onları mahşerde hesaba çekmeye kadirdir; hem de layık gördüğünü bağışlamaya, layık gördüğüne de azap etmeye kâdirdir. Gücü her şeyin üzerinde olan Yüce Allah fiillerinde de elbette hiç kimseden hiçbir şekilde izin almaya muhtaç değildir; çekineceği hiçbir makam da asla ve asla yoktur.

b) Rasûl’ün ve Müminlerin İmanı

Yüce Allah, sûrenin 285-286. âyetlerinde Hz. Peygamber’in ve mümnlerin imanlarına dair bilgi vermekte, hepsinin her inanç prensibine inandıklarını ifade etmekte, peygamberler arasında ayırım yapmadıklarını, gerçekleri işittiklerini, itaat ettiklerini ve Rablerinden bağışlanma dileğinde bulunduklarını, varılacak makamın O’nun huzuru olduğunu bildiklerini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın hiçbir cana kaldırmayacağı yükü yüklemeyeceği, herkesin lehinde veya aleyhinde olacak şekilde kazancının kendisine ait olduğu beyan edilerek onların şu dualarına yer verilmektedir: “Ey Rabbimiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme! Ey Rabbimiz! Bize kendisine gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim mevlâmızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

ı. İmanda Bütünlük

اٰمَنَ الرَّسُولُ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه۪ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَمَلٰٓئِكَتِه۪ وَكُتُبِه۪ وَرُسُلِه۪ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه۪ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَص۪يرُ “O elçi, Rabbinden kendisine indirilene iman etti, müminler de. Hepsi Allah’a, meleklerine, kitaplarına, elçilerine iman ettiler. (Müminler) ‘O’nun (Allah’ın) elçilerinden hiçbiri arasında fark gözetmeyiz.’ (derler). ‘İşittik, itaat ettik. Rabbimiz, affına (sığındık)! Dönüş yalnızca sanadır.’ derler.”

Âyetteki اٰمَنَ âmene fiili “iman etti”; الرَّسُولُ er-rasûlü kelimesi “Rasûl, Elçi”; بِمَآ اُنْزِلَ bimâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-mü’minûne kelimesi “ve müminler de”; كُلٌّ küllün kelimesi “hepsi”; اٰمَنَ âmene fiili “iman ettiler”; بِاللّٰهِ ۪ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَلٰٓئِكَتِه ve melâiketihî ifadesi “ve O’nun meleklerine”; ۪ وَكُتُبِه۪ve kütübihî ifadesi “ve O’nun kitaplarına”; وَرُسُلِه ve rusülihî ifadesi “ve O’nun elçilerine, resüllerine, peygamberlerine”; لَا نُفَرِّقُ lâ nüferrıku fiili “ayırım yapmayız”; بَيْنَ اَحَدٍ ۪ beyne ehadin ifadesi “hiçbirinin arasında”; مِنْ رُسُلِه min rusülihî ifadesi “O’nun elçilerinden”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “(şöyle) dediler”; سَمِعْنَا semi‘nâ fiili “işittik”;وَاَطَعْنَا ve eta‘nâ fiili “ve itaat ettik”; غُفْرَانَكَ ğufrâneke duası “senin affına (sığındık)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَاِلَيْكَ ve ileyke ifadesi “ve sadece sanadır, sana olacaktır”; الْمَص۪يرُ el-mesîru ifadesi ise “dönüş, varış” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve bütün müminlerin imanları ile Yüce Allah’a yönelik duaları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Bakara sûresinin ilk âyetlerine “iman ve ibadet esaslarına inanan ve uygulayan muttakiler” beyanıyla başlayınca sûrenin sonunda aynı konuyu ele alarak şekillendirmektedir. Bu bağlamda gerçek müminlerin kimler olduğu, nelere iman ettikleri ve ne türden dualarla hayatlarını şekillendirdikleri ifade edilmektedir. Esasında önceki âyette “İçinizdekileri açıklasanız da gizleseniz de Allah onunla sizi hesaba çekecektir” buyrulunca, bunun aslında neyi içermeyeceğiyle ilgili bilgiye Bakara 2/286. âyetin ilk cümlesine yer verilmiş ve Yüce Allah’ın hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceği temel ilkesiyle konuya açıklık getirmiştir. Bazı sahâbiler Bakara 2/284. âyet indirildiğinde bundan endişelenince onların endişelerini gidermek üzere sûrenin bu son iki âyetinin indirildiği rivayet edilmektedir.(20)

Bu arada son iki âyetin indiriliş zamanının Mekke’de Mirac gecesinde ve Medine’de sûrenin diğer âyetleriyle birlikte indirildiğiyle ilgili olarak ikisi de İbn Abbâs’a nispet edilen iki görüş vardır. Anlaşılıyor ki herkes görüşünü güçlendirmek için İbn Abbâs’ın adını kullanmıştır.(21) Sûreyi tanıtırken de belirttiğimiz üzere, Bakara sûresinin bütün âyetleri değişik zamanlarda olsa da Medine’de indirilmiştir; Mekke dönemiyle ilişkili Mirâc’ın bu âyetlerle hiçbir ilgisi olamaz; çünkü arada yıllarca fark vardır.

Bakara sûresinin son iki âyetinin, önceki bölümle nasıl bir anlam ve konu ilişkisinde olduğu noktasında Râzî’nin dile getirdiği bazı hususları aktarmakta yarar görmekteyiz. Çünkü son derece ufuk açıcı beyanları sayesinde âyetlerin mesajının daha iyi anlaşılmasında çok önemli katkıları söz konusudur.

“Yüce Allah, (önceki âyette) ‘Siz, içinizdekini açıklasanız da gizleseniz de, Allah onunla sizi hesaba çeker’ buyurunca, bizim ne gizli, ne açık, ne zâhir ne de batınımızdan hiçbir şeyin O’na asla gizli kalamayacağını beyan etmiştir. Daha sonra Yüce Allah, bizim için bir övgü ifâde eden açıklamaları getirerek, (bu âyetin ilk cümlesinde) ‘O Peygamber de kendisine ‘(Rabb’inden indirilene imân etti, müminler de’ buyurmuştur. Yüce Allah sanki lütfü ve keremi vesilesiyle şöyle demiş olmaktadır: ‘Kulum, her ne kadar ben senin bütün hallerine bilsem de bunlardan ancak senin için bir övgü olacak olanları zikrederim. Öyle ki sen böylece benim, mülk, ilim ve kudret hususunda kemâl sahibi olduğum gibi aynı şekilde cömertlik, merhamet, iyilikleri izhar ve hataları örtme hususunda da kemâl sahibi olduğumu bilir, anlarsın!”

“Yüce Allah Bakara sûresinin başında, ‘gayba iman eden’, ‘namazlarını dosdoğru kılan’ ve ‘kendilerine rızık olarak verdiklerinden infâk eden muttakîleri överek’ başlamış, sûrenin sonunda da başında övdüğü kimselerin, Hz. Muhammed’in ümmeti olduğunu beyan ederek, ‘Müminler de (onlardan) herbiri, Allah’a, O’nun meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine inandı.’ ‘O’nun peygamberlerinden hiçbirini diğerlerinden ayırmayız (hepsine inanırız derler)’ buyurmuştur. İşte, Yüce Allah’ın sûrenin başında üçüncü âyetteki, ‘Onlar gayba imân ederler’ ifadesinin maksadı budur. Sonra, Yüce Allah Bakara 2/285’te ‘Dinledik, itaat ettik’ buyurmuştur; bununla da üçüncü âyette yer alan ‘Namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine rızık olarak verdiklerimizden de infak ederler’ cümlesinden maksat da budur. Yüce Allah Bakara 2/285. âyette ‘Affını dileriz ya Rabbi. Varış ancak sanadır’ buyurmuştur. Bu ifade dördüncü âyette yer alan ‘Âhirete ise kesin olarak inanırlar’ cümlesinden maksat da budur. Yüce Allah burada daha sonra Bakara 2/286. âyette, ‘Ya Rabbi, unutur yahut yanılırsak, bizi tutup sorguya çekme’ sözleriyle onların Rablerine nasıl niyazda bulunduğunu açıklamıştır ki bu da O’nun beşinci âyette zikrettiği ‘İşte onlar, Rablerinden gelen bir hidâyet üzerindedirler. İşte onlar, kurtuluşa erenlerin tâ kendileridirler’ beyanından kastedilen mesajdır.”

“Vahiy meleği Yüce Allah katından Hz. Peygamber’e gelip de ona, ‘Muhakkak ki Allah seni bütün varlıklara peygamber olarak yolladı’ deyince, Hz. Peygamber’in de meleğin sözünde sadık olup olmadığını bilmesi, ancak Yüce Allah’ın bu meleğin doğru söylediği hususunda izhar edeceği bir mucize ile mümkün olabilir. Eğer böyle bir mucize olmazsa, Hz. Peygamber, haber veren bu varlığın sapmış ve başkalarını da saptıran bir şeytan olduğunu düşünebilir. Bu melek, yine Yüce Allah’ın sözünü işittiğinde duyduğu şeyin başkasının değil de Yüce Allah’ın sözü olduğuna delâlet edecek bir mucizeye ihtiyaç duyar.”

Bu harika bağlantıları ortaya koyan Râzî, açıklamalarının sonunda bazı müfessirlere bir de eleştiri getirerek şunları zikretmektedir:

“İşte kim bu sûrenin nazmı, yani kelamın dizilmesindeki inceliklerin ve tertibinin eşsizliği hususunda iyiden iyiye düşünürse, Kur’ân-ı Kerim’in lafızlarının fesahati ve manalarının üstünlüğü yönünden bir mucize olduğu gibi, tertibi ve âyetlerinin dizilişi bakımından da bir mucize olduğunu anlar. ‘Kur'ân, üslûbu bakımından bir mucizedir’ diyenler de galiba bunu kastetmişlerdir. Ancak, şu kadar var ki ben müfessirlerin çoğunun bu meselelerin farkına varmayıp, böylesi inceliklere dönüp bakmadıklarını gördüm. Bu konuda durum hiç de böyle küçümsenecek gibi değildir. Şâir şöyle demiştir: Gözler yıldızı küçük görür. Küçük görmenin günahı yıldıza değil, göze aittir.”

“Yüce Allah’tan bizi bildiklerimizden faydalandırmasını, lütfü ve keremi ile bize faydası olacak şeyleri öğretmesini niyaz ederiz.”(22)

Râzî’nin bu harika bağlantılarına başka herhangi bir ilavede bulunmaya gerek yoktur. Dolayısıyla Bakara sûresinin son iki âyetinin diğer âyetlerinden çok önce Mekke’de ve Mirac olayında indiği yönündeki kanaatleri(23) doğru bulmadığımızı tekrar hatırlatmakla yetinelim.

1. اٰمَنَ الرَّسُولُ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه۪ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَمَلٰٓئِكَتِه۪ وَكُتُبِه۪ وَرُسُلِه۪ “O elçi, Rabbinden kendisine indirilene iman etti, müminler de. Hepsi Allah’a, meleklerine, kitaplarına, elçilerine iman ettiler.” Âyetin bu ilk kısmında iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a) اٰمَنَ الرَّسُولُ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه۪ وَالْمُؤْمِنُونَ “O Peygamber, Rabbi tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman ettiler).” Yüce Allah bu son vahyin ilk muhatabı olan Hz. Peygamber’in ve ilk müslümanların kendilerine Rableri tarafından indirilmiş bulunan her ne varsa hepsine tereddütsüz bir şekilde iman ettiklerini haber vermektedir. Âyette geçen الرَّسُول er-rasûl kelimesinin başındaki eliflâm takısı maksadın Hz. Peygamber” olduğunu göstermektedir. Bu çerçevede bu vahye önce Hz. Peygamber’in, sonrasında ise müminlerin iman ettikleri haber verilmekte, böylece bütün peygamberlerin vahye öncelikle kendilerinin iman ettikleri, ardından ümmetlerinin de onları izledikleri anlaşılmaktadır.

Bu bağlamda A‘râf 7/143’te Hz. Mûsâ’nın “Ben müminlerin öncüsüyüm” beyanı ile En‘âm 6/14, 163, Zümer 39/12’de Hz. Peygamber için yer alan “Benim müslümanların öncüsü olmam emredildiği” ifadesinin manası اٰمَنَ الرَّسُولُ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه۪ “O peygamber Rabbinden kendisine indirilene iman etti” cümlesiyle buluşturulmuş olmaktadır. Bu arada Şu‘arâ’ 26/51’de beyan edildiği üzere, Hz. Mûsâ’nın yanında, Firavun’un karşısında yer alan büyücülerin dile getirdiği “Hatalarımızı Rabbimizin bağışlamasını ve müminlerin öncüsü olmamızı gönülden dileriz” beyanları da yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan وَالْمُؤْمِنُونَ “müminler de (iman etti)” kısmını karşılamaktadır.

Âyette yer alanبِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مِنْ رَبِّه۪ bimâ ünzile ileyhi min rabbihî cümlesinde yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki مَا mâ edatı mutlak umum ifade etmekte ve Yüce Allah’tan indirilen ne varsa hepsine inandıklarını açıkça göstermektedir. İman istisna kabul etmediği için, âyetteki bu önemli ve ince mesaj içeren kullanımın gözardı edilmemesi gerekmektedir. Bu arada, âyetteki اُنْزِلَ ünzile edilgen fiili vahyin Hz. Peygamber’in kendi sözü olmadığını, kendisine Allah tarafından indirildiğini ortaya koymakta, böylece Nahl 16/103, Furkân 25/4 ve Müddessir 74/25 gibi âyetlerde dile getirildiği üzere, “vahyin beşer sözü olduğu” yönündeki bütün isnatlar ve iftiralar da cevaplandırılmış olmaktadır.

b)كُلٌّ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَمَلٰٓئِكَتِه۪ وَكُتُبِه۪ وَرُسُلِه۪ “Hepsi de Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve rasüllerine iman ettiler.” Yüce Allah kendisine mümin denen herkesin inanılması gereken bütün değerlere iman ettiklerini ifade etmek üzere bu âyette imanın dört esasına gönderme yapmaktadır.

ı. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/177’de şöyle buyrulmaktadır: “İyilik (erdem, takvâ), yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik (erdem), kişinin Yüce Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve nebîlere inanmasıdır.” Yüce Allah iman esaslarıyla ilgili olarak Bakara 2/177’de beş şeyi saymakta, “Allah’a”, “âhiret gününe”, “meleklere”, “kitaba” ve “nebîlere” imanı şart koşmaktadır.

Yüce Allah kendisini nasıl tanıtıyorsa O’nu o şekilde kabul etmek, bütün sıfatlarıyla O’nu benimsemek, O’nun vermediği bilgileri kullanmamak, nihayetinde O ne dediyse onunla yetinmek gerekmektedir. “Allah’a iman” imanın ilk şartıdır. Bununla beraber Bakara 2/177. âyette الْيَوْم الْاٰخِر “âhiret günü”ne, الْمَلٰٓئِكَة “meleklere”, الْكِتَاب el-kitâb’a ve النَّبِيّ۪ن “nebîlere” iman da imanın esasları arasında sayılmaktadır. Bu arada, Yüce Allah’ın “her şeye gücünün yetmesi” ve “her bir şeyi belli bir ölçüye göre yaratması” anlamında “kader” de iman esaslarının sayıldığı pasajlarda geçmese de Kamer 54/49 gibi başka âyetlerde zikredildiği için bu da inancın konusudur. Ancak “kader”in insanların kendi irade ve tercihleriyle ilgili “alınyazısı” olmadığı unutulmamalıdır.

“Yüce Allah’a” ve “meleklerine” imanla ilgili fazla söze ihtiyaç yoktur. Bu iki değer imanın en önemli şartları arasında yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette الْيَوْم الْاٰخِر “âhiret günü” zikredilmese de bu esas başka âyetlerde yer almaktadır. Hatta bu âyetin sonunda yer alan اِلَيْكَ الْمَص۪يرُ ileyke’l-mesîru “Dönüş sadece sanadır” ifadesi müminlerdeki âhiret inancının bir göstergesi ve beyanıdır. Bu arada Bakara 2/177’de النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîne “nebîler/peygamberler” kelimesi zikredilmişken, bu âyette ise رُسُل rusül sözcüğü ifade edilmekte, böylece “nebîler” ile “rasüller” kelimelerinin aslında aynı peygamberlerin iki sıfatını oluşturdukları bildirilmiş olmaktadır.

ıı. İman esaslarının sayıldığı Bakara 2/285’te, ayrıca imanın beş esasının yer aldığı Nisâ’ 4/136 ile bir esasının yer aldığı Tahrîm 66/12’de geçen kütüb kelimeleri çoğul getirilmişken, Bakara 2/177’de, ayrıca Bakara 2/213, En‘âm 6/89 ve Hadîd 57/25 gibi âyetlerde الْكِتَاب el-kitâb kalıbında tekil getirilmiş olması bir çelişki değildir. Çünkü Allah katında kitap tektir; Ra‘d 13/39 ve Zuhruf 43/4’te belirtildiği gibi ümmü’l-kitâb yani “ana kitap” sadece ve sadece O’nun katındadır. İşte o ana kitaptan her peygambere kendi kavminin diliyle çeşitli pasajlar gönderilmiştir. Buradan hareketle, âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesine “ilâhi mesaj” manası verilmesinde herhangi bir sakınca yoktur. Yüce Allah’ın gönderdiği bütün kitaplar aynı ana kitabın esaslarını içermektedir ve bütün peygaberlere indirilen de bu kitabın prensipleridir. Kütüb yani “kitaplar” kelimesine “mesajlar” manası verilirse bu mesele açıklığa kavuşturulmuş olacaktır.

ııı. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/136’da iman ve inanılacak değerlerle ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara şöyle) deyin: Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk.” Benzer bir mesaj Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ’ 4/152’de de yer almaktadır. Demek ki imanın iman olabilmesi için inanılması gereken bütün değerlere inanmak ve onlara güvenmek, dahası inanç esasları arasında herhangi bir istisnaya kesinlikle yer vermemek gerekmektedir. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151. âyetlerde verilen bilgilere bakıldığında imanda istisnanın tam anlamıyla bir küfür olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

2. لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه۪ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَص۪يرُ “(Müminler) ‘O’nun (Allah’ın) elçilerinden hiçbiri arasında ayrım yapmayız’ (derler). ‘İşittik, itaat ettik. Rabbimiz, affına (sığındık)! Dönüş yalnızca sanadır’ derler.” Yüce Allah âyetin bu kımsında müminlerin imanlarıyla ilgili dile getirdiği beyanlarına yer vermektedir.

a) لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ اَحَدٍ مِنْ رُسُلِه۪ “(Müminler) ‘O’nun (Allah’ın) elçilerinden hiçbiri arasında ayrım yapmayız’ (derler).” Yüce Allah imanın en önemli unsrularından birisi olan “peygamberlere iman” konusunda çok önemli bir noktaya değinmekte ve her müminin itiraf etmesi gereken bir cümleye dikkat çekmektedir. Buna göre, bir insanın mümin olabilmesi için Yüce Allah’ın peygamberleri arasında hiçbir şekilde ayırım yapmaması gerektiğini bildirmektedir. Bu konuyu Bakara 2/136’da geniş bir şekilde ele almıştık. Ancak önemine binaen bazı bilgileri tekrar hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

ı. Yüce Allah müminlerin peygamberlere iman noktasındaki duyarlılıklarıyla ilgili olarak Bakara 2/136 ve Âl-i İmrân 3/84’te şöyle demeleri gerektiğini beyan etmektedir: “Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz.” Benzer bir mesaj Nisâ’ 4/152’de de söz konusudur. Yüce Allah imanın iman olabilmesinin yolunun risalet öğretileri arasında ayırım yapmamaktan geçtiğini işte bu cümlesinde beyan etmektedir.

ıı. Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah bu âyette din konusunda bize kanun olarak belirlediği şeyleri daha önce Hz. Nûh’a da bu arada Hz. Peygamber’e de aynı şekilde yine daha önce Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya da emrettiğini bildirerek, ilahi mesajlardaki kaynak ve ruh birlikteliğine dikkat çekmektedir.

ııı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de Peygamberlerin kendilerinden sonra gönderilecek peygambere iman etmeleri ve ona yardım etmeleri sözünü aldığını beyan etmektedir.

ıv. Şu‘arâ’ 26/192-196. âyetler oldukça dikkat çekicidir: O âyetlerdeki ifadelerden anlaşıldığına göre Kur’ân’ın mesaj derinlikleri öncekilerin sayfalarına kadar uzanmakta, oralarda da yer almış olarak, bir misyon birlikteliğine vurgu yapılmaktadır.

v. Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Şûrâ 42/13’te belirtildiği gibi Hz. Nûh’a neler vahyedilmişse, şeriat olarak Hz. Muhammed’e de onlar vahyedilmiştir. Ayrıca önceki ümmetlerin inanırlarına da Yüce Allah tarafından “müslüman” adı verildiği Hacc 22/78’de ifade edilmektedir.(24) Bu arada Fussılet 41/33’te “ben Müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü kimsenin olmadığı ifade edilmekte, böylece inanç birlikteliğine dikkat çekilmektedir.

vı. Yüce Allah, insanlığa vahiy gönderirken onları birbirinin karşıtı veya zıddı olarak göndermiş değildir. En‘âm 6/83-90’da pek çok peygamber zikredildikten sonra, Yüce Allah Nebî (as)’a “Sen de onların hidayetine uy” talimatını vermiş, hidayetin herkes açısından aynı değeri ve anlamı ifade ettiğini belirtmiştir.

vıı. Ahkâf 46/9’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “De ki: Ben peygamberlerin ilki değilim; bana da size de ne yapılacağını bilmiyorum.” Âyette geçen bid‘an kelimesi, bir taraftan “bid‘at”, diğer taraftan da “türedi, öncesi olmayan” anlamına gelmektedir. Demek ki Hz. Peygamber ilk peygamber değildi; peygamberlik anlamında herhangi bir bidat da ortaya koymuyordu; çünkü peygamberlik kurumu onunla başlamamıştı. O, peygamberler zincirinin son halkasıydı ve peygamberlik kurumu onunla bitirilmiştir.

vııı. A‘lâ 87/18-19’da şu bilgiler yer almaktadır: “Şüphesiz bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı.” Benzer bir mesaj Necm 53/36-37’de de yer almaktadır.

Bütün bu ve benzer âyetlerde vurgulanan husus, peygamberlerin ve getirdikleri mesaj içeriklerinin ruh ve misyon açısından birlikteliklerini ortaya koymaktır. Bu itibarla tekrar vurgulayalım ki önceki peygamberlere veya kitaplara nispet edilen ilâhî mesajların doğruluk değeri veya doğruluk ölçüsü, Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun iseler doğru ve geçerlidirler; aykırı iseler bozulmuşlardır ve geçerliliklerini de haliyle yitirmişlerdir. Bütün bu nedenlerle bizler de bütün peygamberlere eşit derecede iman etmeli, aralarında herhangi bir fark görmediğimizi özellikle beyan etmeliyiz. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus açıkça bundan başka bir şey değildir. Bu arada daha önce yorumladığımız Bakara 2/253’te dile getirilen “peygamberlerin tafdîli” konusunu prensip olarak peygamberlikte değil de her peygamberin diğerine göre öne çıkan özel fedakârlıklarında görmek gerektiğini belirtmiştik.

b) وَقَالُوا سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَص۪يرُ “(Devamında da) ‘İşittik, itaat ettik. Rabbimiz, affına (sığındık)! Dönüş yalnızca sanadır’ derler.” Yüce Allah gerçek müminleri tanıtmaya devam etmekte, onlara dair çok önemli iki noktaya daha değinmektedir. Bu arada, cümlenin başındaki قَالُوا kâlû fiili hem ilk müminlerin bu sözü söylediklerini göstermekte, hem de sonraki müminlerin de bunu söylemeleri gerektiğine işaret etmektedir. Bu nedenle, biz de tercümeyi “dediler” şeklinde “geçmiş zaman” olarak değil de “derler” şeklinde “geniş zaman” olarak vermeyi tercih ettik.

ı. سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا semi‘nâ ve eta‘nâ “İşittik, itaat ettik.” Gerçek müminler bu beyanlarıyla ilahi mesajları “işittiklerini”, bununla beraber hemen “itaat ettiklerini” dile getirmişlerdir ki bu ifadeler aslında her müminin böyle bir teslimiyet içerisinde olması gerektiğini göstermekte, muhataplara bu noktada bir bilinç verilmesi amaçlanmaktadır. Hakikatlar işitildikten sonra onlara “itaat ettik” demek, bu gerçekleri gönülden kabul edip benimsemek demektir. İnançta zorlamanın ve baskının olamayacağının beyan edildiği Bakara 2/256’da verilen bilgi ile bu ifadeler birbirini tamamlar mahiyettedir.

ıı. غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَاِلَيْكَ الْمَص۪يرُ “Ey Rabbimiz, affına (sığındık)! Dönüş sadece ve sadece sanadır.” Yüce Allah duyarlı müminlerin bu itiraflarının yanında غُفْرَانَكَ رَبَّنَا ğufrâneke rabbenâ beyanlarıyla Rablerinden bağışlanma dileğinde bulunduklarını ifade etmektedir ki bu ifade aslında dua yani bağışlanma dileğinde bulunma manası vermektedir.(25) İnsanlar ne kadar çaba sarf etseler de yine de kullukta eksiklikleri bulunacağı için daima ilahi mağfirete muhtaçtırlar. Bu yüzden, Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmalı ve kendilerini hiçbir şekilde garantide görmemelidirler.

Âyetin sonunda yer alan اِلَيْكَ الْمَص۪يرُ ileyke’l-mesîru ifadesi de müminlerin ahirete inandıklarını ilan ve itiraf ettiklerini göstermektedir. Bağışlanma talebinde bulunan insanların bağışlanmanın yeri olmak üzere âhiret inancına sahip oldukları anlaşılmaktadır. Bu arada âyette yer alan اِلَيْكَ الْمَص۪يرُ ileyke’l-mesîru ifadesindeki takdim-te’hîrden oluşan devrik yapı, cümleye “vurgu” manası katmakta ve âhiret inancı dışında bu inancı zedeleyecek herhangi bir şeye inanmadıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

ıı. Yüce Allah’a Dua Ve Niyaz

لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَآ اِنْ نَس۪ينَآ اَوْ اَخْطَاْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَآ اِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِه۪ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا اَنْتَ مَوْلٰينَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle sorumlu tutmaz. (Herkesin) kazandığı (iyilik) kendi lehine, kazandığı (kötülük) de kendi aleyhinedir. Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efendimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Âyetteki لَا يُكَلِّفُ lâ yükellifu fiili “sorumlu tutmaz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; نَفْسًا nefsen kelimesi “hiçbir nefse, hiçbir insana”; اِلَّا وُسْعَهَا illâ vüs‘ahâ ifadesi “gücünün yettiğinden başka”; لَهَا lehâ ifadesi “onun içindir, ona aittir, kendinedir”; مَا كَسَبَتْ mâ kesebet ifadesi “kazandığı (iyilik)”; وَعَلَيْهَا ve ‘aleyhâ ifadesi “ve onun aleyhinedir”; مَا اكْتَسَبَتْ me’ktesebet ifadesi “kazandığı (kötülük)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; لَا تُؤَاخِذْنَآ lâ tüâhıznâ duası “bizi sorumlu tutma”;اِنْ نَس۪ينَا in nesînâ ifadesi “eğer unutursak”; اَوْ اَخْطَاْنَا ev ahta‘nâ fiili “veya hata edersek”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”;وَلَا تَحْمِلْ ve lâ tahmil emri “yükleme”; عَلَيْنَآ ‘aleynâ ifadesi “bize, üzerimize”; اِصْرًا ısran duası “ağır bir yük”; كَمَا حَمَلْتَهُ kemâ hameltehû ifadesi “onu yüklediğin gibi”; عَلَى الَّذ۪ينَ ‘alellezîne ifadesi “(şu) kişiler üzerine”; مِنْ قَبْلِنَا min kablinâ ifadesi “bizden öncekilere”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَلَا تُحَمِّلْنَا ve lâ tuhammilnâ duası “ve bize yükleme”; مَا لَا طَاقَةَmâ lâ tâkate ifadesi “gücü(müzü)n yetmediği şeyleri”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisine”; وَاعْفُ عَنَّا va‘fu ‘annâ duası “bizi affet”; وَاغْفِرْ لَنَا vağfir lenâ duası “bizi bağışla”; وَارْحَمْنَا varhamnâ duası “bize merhamet et”; اَنْتَ ente zamiri “sen”; مَوْلٰينَا mevlânâ tamlaması “bizim mevlamız(sın)”, Rabbimiz(sin)”; فَانْصُرْنَا fensurnâ duası “bize yardım et”; عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ ‘ale’l-kavmi’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfir topluma karşı” demektir.

Burada sorumlulukların gücün üstünde olmadığı ve şahsiliği ile bazı dua ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1.لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ “Allah, hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle sorumlu tutmaz. (Herkesin) kazandığı (iyilik) kendi lehine, kazandığı (kötülük) de kendi aleyhinedir.” Yüce Allah kullarının durumunu bildiği için güçlerinin üstünde herhangi bir görev kendilerine yüklemeyeceğini beyan etmekte, bu arada sorumlulukların şahsiliğine dikkat keçmektedir.

a) لَا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْسًا اِلَّا وُسْعَهَا “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz.” Yüce Allah bu cümlede çok temel bir prensibe değinmekte ve hiç kimsenin üstesinden gelemeyeceği, gücünün yetmeyeceği herhangi bir şeyle yükümlü tutulamayacağını, yükümlü tutulmaması gerektiğini ilkeleştirmektedir. Böylece emrettiği ve yasakladığı her bir buyruğunun aslında kulların yapabileceği türden kolay şeyler olduğunu dolaylı olarak ifade etmiş olmaktadır.

Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı nefyü istisna tekniğiyle cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve bunun dışında herhangi bir şeyin söz konusu olamayacağı hükme bağlanmaktadır. Bu noktada Bakara 2/185’te yer alan şu ifade son derece önemlidir: “Allah sizin için kolaylık ister; sizin için zorluk istemez.” Din başlı başına kolaylık içeren bir kurumdur; zorluklar daha çok insanların yorumlarından kaynaklanmaktadır. Çünkü zorlukta daha çok sevabın bulunduğu sanılmaktadır. Oysa gerçek durum bu değildir. Din zor değildir; zorlama da kaldırmaz. Çünkü Yüce Allah hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklememektedir.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/233’te şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir can (insan) gücünün dışında (bir şeyle) yükümlü tutulamaz.” Konu hakkında orada yaptığımız açıklamaların bir bölümünü önemine binaen burada yeniden aktarmak istiyoruz. Yüce Allah temel prensibi olan bu hususta En‘âm 6/152 ve A‘râf 7/42’de şu beyanına yer vermektedir: “Biz hiç kimseye gücünün yeteceğinden başkasını yüklemeyiz.” Yüce Allah ele aldığı ve hükme bağladığını esaslar çerçevesinde hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili bu ve benzer cümleler benzer içerikte Kur’ân’da yedi yerde(26) geçmektedir. İfadenin kullanıldığı her bir âyette verilmek istenen mesaj gayet açıktır: Yüce Allah’ın verdiği emirler ve muhatapları sorumlu tuttuğu hususlar hem doğrudur ve insanın yararınadır; hem de yapılması kolaydır. Bu haliyle Kur’ân’da zikredilen bu ve benzer ifadeler aynı zamanda “iman etmeye” ve “salih amel işlemeye” teşvik manası da içermektedir. Teklîf-i mâ lâ yutak denilen “güç yetirilemeyecek şeyin teklif edilmesi” bu ve benzer cümleler sayesinde gündemden çıkartılmak istenmektedir.

Talâk 65/7’de “her zorluğun sonrasında kolaylık yaratılacağı”, İnşirâh 94/5-6’da ise “her zorlukla birlikte en az bir tür kolaylığın bulunduğu” beyan edilmektedir. Bu genel bilgiyi devam ettirmek üzere, bu defa Leyl 92/4-10’da şöyle ifadeler yer almaktadır: “Muhakkak ki işleriniz çeşitlidir. (Bu nedenle) kim, (malını Allah rızası için) verir, duyarlı davranır ve en güzeli tasdik ederse, kolayı ona (daha da) kolaylaştırırız. Kim de cimrilik eder, kendi kendine yeterli olacağını sanır, en güzeli yalanlarsa ona da zoru kolaylaştırırız.” Demek ki Yüce Allah’ın emirleri yapılınca sonuç kolaylaşıyor; yasakları işlenince de bu zor olan cehenneme giriş kolaylaştırılıyor. Belli ki bütün mesele kulun tercihi ve iradesinde şekillenmektedir.

Yüce Allah hiç kimseye kaldıramayacağı yükü yüklemez; hiç kimseyi gücünün yetmeyeceği şeylerle de sorumlu tutmaz. Mâide 5/48, En‘âm 6/165 ve Talâk 65/7’de yer alan bilgiye göre “Yüce Allah insanlara ne kadar imkân vermişse herkesi verdiği imkân kadar imtihana tabi tutacaktır.” Esasında bu tür ifadelerin hepsi bir sonraki başlıkta ele alacağımız bir duanın da kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyleri yükleme; bizi onlarla sorumlu tutma!” Bazılarının sandığı veya iddia ettiği gibi mahşerdeki sorgulama standart değildir; herkese aynı sorular da sorulmayacaktır. Aksi takdirde tam bir adaletsizlik söz konusu olur ki Rabbimiz hem adaletsizlikten hem de zulümden uzaktır.

b)لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ “(Herkesin) kazandığı (hayır) kendine, yapacağı (şer) de kendi aleyhinedir.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde de bir başka evrensel ve temel prensibine dikkat çekmekte ve sorumlulukların şahsi olduğunu beyan etmekte, kişinin kazandığı şeyler iyiyse bunların kendi leyhine, kötü şeyler ise kendi aleyhlerine olacağını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Bakara 2/134 ve 141’de geniş bilgiler vermeye çalışmıştık. İlgili âyetlerde şöyle buyurulmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.” Yüce Allah bu âyette önceki nesillerin birer ümmet olduklarını, gelip geçtiklerini, onların kazanıp ettiklerinin kendilerine yazıldığını, muhataplarınkinin de onlara yazılacağını, öncekilerin yaptıklarından muhatapların yani sonrakilerin sorumlu tutulmayacağını beyan etmekte, böylece sorumlulukların şahsiliğine dair çok önemli bir ilkeyi hatırlatmaktadır. Pek çok âyette de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.(27) Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumlu olacaktır.

Bu konuda çok önemli mesajlar içeren bazı âyetleri özellikle hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/133, 141, 272, En‘âm 6/164, İsra 17/13-15, Fâtır 35/18, Zümer 39/7, Fussılet 41/46, Câsiye 45/15, Necm 53/37-42, Zilzâl 99/7-8 ve benzer âyetlerde(28) verilmek istenen mesaj açıktır: “Kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajın doğru anlaşılabilmesi için sorumluluklarının şahsiliğini vurgulamak üzere birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren bir hadisi zikretmek istiyoruz:

Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(29) Bu hadiste ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir. “Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan garanti edilemeyeceği ortadadır. Bu arada, bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanlar da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünce de kesinlikle doğru değildir. Son söz olarak söyleyelim ki kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun olmamaktadır.

2. رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَآ اِنْ نَس۪ينَآ اَوْ اَخْطَاْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَآ اِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِه۪ “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yükleme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme!” Yüce Allah âyetin bu kısmında gerçek müminlerin yaptığı dualara yer vermekte, bu noktada bizlere de rehberlik yapmaktadır.

a) رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَآ اِنْ نَس۪ينَآ اَوْ اَخْطَاْنَا۪ “Ey Rabbimiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma!” Yüce Allah müminlerin dualarında öncelikle unutabilecekleri veya bilmeden hata yapabilecekleri ihtimalini dile getirdiklerini, bir anlamda hatasızlığın söz konusu olamayacağını ortaya koyduklarını ifade etmektedir. Unutkanlık bir insanlık halidir. Herhangi bir kasıt olmaksızın kişiler eğer birtakım görevlerini unuturlarsa yani farzları yerine getirmeyi unuturlarsa veya bir şeyin doğru olduğunu sanıp onun hata olduğunu fark edemeyip yanılarak hata işlerlerse, bunu affetmesi için Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmak, mahşerde bunlardan dolayı sorgulanmamayı talep etmek bu dua cümlesiyle dile getirilmektedir.

Farzın unutulması nadiren muhtemel olsa da haramların işlenmemesinin unutulması pek söz konusu olmaz. Bu nedenle, âyetin mesajını her türlü şeyi unutmak veya her türlü işte hata yapmak gibi çok genele taşımamak gerekmektedir. Âyette kullanılan لَا تُؤَاخِذْنَا lâ tüazhıznâ “bizi sorumlu tutma” ifadesi Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da bu defa لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللّٰهُ lâ yüâhızükümüllâhu “Allah sizi sorumlu tutmaz” şeklinde beyan edilmekte, dolayısıyla bu duanın kabul edildiği adeta müjdelenmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’den nakledilen çok önemli bir müjde de söz konusudur. Buna göre Nebî (as) şöyle buyurmaktadır: “Hata ve unutmadan doğan sorumluluklar ümmetimden kaldırılmıştır.”(30) Başka bazı rivayetlerde buna bir de “zorlanmalar”, “bir şeye zorla mecbur bırakılmalar” da ilave edilmektedir ki nihayetinde hepsinin bu âyetin kapsamında düşünülmesi mümkündür.

b)رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَآ اِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا “Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme!” Yüce Allah müminlerin dua cümleleri bağlamında ikinci sırada bu sözü söylediklerini beyan etmekte, öncekilere yüklenen gibi ağır yüklerin kendilerine yüklenmemesini istediklerini bildirmektedir. Burada maksadın ne olduğuyla ilgili iki temel yorum yapılamaktadır.

ı. Burada sözü edilen ısr yani “ağır yük”, Âl-i İmrân 3/81’de zikredilen ve Hz. Peygamber’e kadar gönderilen bütün nebilerden alınan “yeni gelecek olan rasûle iman edip ona yardım etmeleri” şeklindeki sözdür. Hz. Peygamber son nebî ve rasûl olduğu için Bakara 2/286’da zikredilen “Ey Rabbimiz! Bize öncekilere yüklediğin ağır yükü yükleme” şeklindeki dua haliyle kabul edilmiştir ki A‘râf 7/157’de de buna değinilmektedir.(31) Bizim tercih ettiğimiz anlam bu şekildedir; ancak daha farklı bir yorum da şu şekilde söz konusudur:

ıı. Burada sözü edilen “öncekilere yüklenen ağır yük”ten kasıt muhtemelen Yahudilere kendi aşırılıkları ve ilahi kuralları tanımayıp kendilerinin ürettiği kuralların ve yasakların onaylanması olabilir. Konuyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir:

- Âl-i İmrân 3/50’de Hz. İsa’nın beyanlarında yer alan “Size haram kılınan şeylerin bir kısmını helal kılmak için (gönderildim)” şeklindeki ifadeler Yahudilerin kendi başlarında bazı hükümler ve yeni yeni haramlar ihdas ettiklerini göstermektedir.

- En‘âm 6/146’da şöyle buyrulmaktadır: “Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık). Bu (durum), zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezâdır. Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz.”

- Bu ifadenin bir benzeri ve gerekçenin daha açık bir delili olarak Nisâ’ 4/160’ta şöyle buyrulmaktadır: “Yahudilerin yaptıkları zulümden, bir de çok kimseyi Allah yolundan çevirmelerinden, menetmelerinden dolayı kendilerine (daha önce) helâl kılınmış bulunan temiz ve iyi şeyleri onlara haram kıldık.” Demek ki tabiatında pislik ve çirkinlik bulunmayan şeylerin haram kılınması muhatapların azgınlıklarının cezaya dönüştürülmüş şeklidir. Bu yüzden Yahudilere özel olan bu haramlık son vahiyde yer almamaktadır.

- Konuyla ilişkili olan bir ifade de Âl-i İmrân 3/93’te şu şekildedir: “Tevrat’ın indirilmesinden önce, İsrail’in (Ya‘kûb’un) kendisine haram kıldıkları dışında, yiyeceğin her türlüsü İsrailoğullarına helâl idi. De ki: Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun.”

- Mesele elbette sadece Yahudilerle sınırlı değildir. Buna benzer bir cezalandırma ifadesi Seba kavmiyle ilgili olarak Sebe’ 34/17’de şu şekilde zikredilmektedir: “Nankörlük ettikleri için onları böyle cezalandırmıştık. Nankörden başkasını hiç cezalandırır mıyız!?”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilen bilgileri içerecek şekilde Hz. Peygamber’in durumu büyük önem kazanmaktadır. A‘râf 7/157’de Hz. Peygamber’in nitelikleri sayılırken onun insanların boyunlarında bulunan “ağır yükleri ve prangaları söküp atması”ndan söz edilmekte, orada verilen mesajla bu âyetteki bilgiler aynı noktada buluşmaktadır.

Âl-i İmrân 3/81 ve A‘râf 7/157’de de geçen اِصْر ısr kelimesi “yük”, “esaret”, “hapis”, “ağır yük”, “bağ”, “boyunduruk”, “ağır sözleşme” gibi manalar içermektedir. Bu cümlede verilen ve bizim ikinci yorum olarak aktardığımız mesaj Yüce Allah’ın insanlara takatlarının çekemeyeceği şeyleri yüklediği manasına alınmamalıdır. Şu nokta asla unutulmamalıdır: “Eski milletlere verilen nimetlerle onlara uygulanan imtihanlar birbiriyle denkti.” Onlar nimetlerin kadrini bilmedikleri için kendilerine uygulanan cezalar da ona göre şekillendirilmiştir. Dahası, kendi yaptıkları azgınlıkları kendi başlarına bir azap sebebi olarak dönmüş, Yüce Allah onların sınır tanımayan hallerini kendileri için ağır bir yüke dönüştürmüştür. İşte müminler eski kavimlerin başına gelenlerin hiç olmazsa bir kısmını bildikleri için Yüce Allah’tan böyle bir talepte bulunmuşlar, ağır imtihanlara tâbi kılınmamalarını talep etmişlerdir.

c) رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِه۪ “Ey Rabbimiz! Bize kendisine gücümüzün yetmediği şeyler yükleme!” Yüce Allah müminlerin üçüncü dua cümlesini bu şekilde haber vermekte, güç ve takat getirilemeyecek şekilde yükümlü tutulmamak arzusunu dile getirdiklerini bildirmektedir. Onların bu cümlesi zaten bu âyetin başındaki “Allah hiçbir canı gücünün yetmeyeceği şeyle yükümlü tutmaz” ifadeyle cevaplandırılmış ve Yüce Allah’ın hiçbir cana kaldıramayacağı yükü yüklemeyeceği beyanıyla müjdelenmiş olmaktadır. Nihayetinde Bakara 2/253, Hûd 11/107, İbrâhim 14/27 ve Burûc 85/16 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, Yüce Allah dilediğini yapabilen yegâne kudrettir. Enbiyâ’ 21/23’te dile getirildiği üzere, yaptığından ve verdiği görevlerden dolayı sorumlu tutulamayacağı için, Rabbimizin bizlerden takat getiremeyeceğimiz istekte bulunmaması müminlerin duası olarak belirlenmektedir.

3. وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا اَنْتَ مَوْلٰينَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِر۪ينَ “Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efendimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!” Yüce Allah müminlerin dua cümleleri bağlamında “af”, “bağışlanma”, “merhamet edilme” ve “kâfir topluma karşı kendilerine yardım edilmesi” ifadelerini kullandıklarını hatırlatmakta ve bizim de aynı isteklerde bulunmamız gerektiğini bu şekilde öğretmektedir.

Bakara 2/109 ve Nûr 24/22’de “af” ve “safh”, Teğâbun 64/14’te “af”, “safh” ve “mağfiret” kelimeleri geçmesine karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “af”, “mağfiret” ve “merhamet” istekleri zikredilmekte, her birinde Yüce Allah’ın bağışlayıclılık ve merhamet edicilik sıfatları gereği O’ndan yardım istenmektedir. Bu nedenle, âyetin sonunda geçen “bize kâfir topluma karşı yardım et” talebi Rabbimizin “mevlâmız” oluşuyla ilişkilendirilmektedir. Yüce Allah, kendisinden yardım talep edilmesinde kâfirlere karşı bir yardım isteğinden söz ederek, bizim de Müslümanlara karşı değil, kâfirlere karşı böyle bir talebimizin olması gerektiğini öğretmektedir. Rabbimizden niyazımız bizim de “âmîn” dediğimiz bu dualarımızı kabul buyurmasıdır.

Burada geçen مَوْلٰينَا mevlânâ ifadesi “efendimiz”, “yardımcımız”, “işlerimizi çekip çevirenimiz”,(32) “sahibimiz”, “mâlikimiz”, “dostumuz”,(33) “koruyucumuz”(34) gibi manalar çermektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde el-mevlâ,(35) mevlâ,(36) mevlâküm,(37) mevlâhu,(38) mevlâhum(39) ve mevlânâ(40) kalıplarında geçmekte ve dört âyetteki kullanım hariç(41) hepsinde de Yüce Allah için kullanılmaktadır. Nahl 16/76’da “(kölenin) efendisi”, Hacc 22/13’teki “kötü dost”, Dühân 44/41’de “faydasız dost”, Hadîd 57/15’te ise “cehennemin oradakilere dost olması” manasında kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki bu kelime olumlu manada Yüce Allah için kullanıldığı için bunun başka insanlara sıfat olarak verilmesi son derece sakıncalı bir durumdur.

BAKARA SÛRESİNİN GENEL MESAJLARI

(1-20. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde mukatta‘a harfleriyle başlayıp Kur’an’da asla şüphe olmadığını, muttakîler için bir yol gösterici olduğunu beyan etmekte, sonrasında takvâ sahiplerinin gayba inandıklarını, namaz kılıp kendilerine verdiklerinden infak ettiklerini, Hz. Peygamber’e indirilene ve önce indirilenlere de iman ettiklerini, âhiret gününe de kesinkes inandıklarını, sonuçta bunların Rableri tarafından hidayet üzere olduklarını ve kurtuluşa ereceklerini bildirmektedir.

Sûrenin 6-10. âyetlerinde kâfirleri uyarıp uyarmamanınn kendilerinde değişiklik yapmadığı, inanmadıkları, bu nedenle kalplerinin ve işitme duyularının mühürlendiği, gözlerinde perde bulunduğu, büyük bir azabı hak ettikleri bildirilmekte, bazılarının inanmadıkları halde “Allah’a ve âhiret gününe inandık” dedikleri, Allah’ı ve müminleri aldatmaya kalkıştıkları, hâlbuki ancak kendilerini aldattıkları beyan edilmekte, bu gibilerin kalplerinde bir (inançsızlık) hastalığı bulunduğu, Allah’ın da onların hastalığını arttırdığı ve söylemekte oldukları yalanlar sebebiyle de onlar için elem verici bir azap olacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 11-16. âyetlerinde inkârcılara “Yeryüzünde fesat çıkarmayın” denildiği zaman, “Biz ancak ıslah edicileriz” dediklerini, ancak onların bozguncuların ta kendileri olduğunu bildirmekte, sonrasında kendilerine “(Şu) insanların iman ettiği gibi siz de iman edin” denildiği vakit “Biz hiç, sefihlerin (akılsız ve ahmak kişilerin) iman ettikleri gibi iman eder miyiz!” dediklerini, ancak sefihlerin ancak ve ancak kendileri olduğunu haber vermektedir.

Ardından, münafıkların müminlerle karşılaştıkları vakit “(Biz de) iman ettik” dedikleri, şeytanları ile başbaşa kaldıklarında ise “Biz sizinle beraberiz, biz onlarla (müminlerle) sadece alay ediyoruz” sözlerini dile getirdikleri, gerçekte Allah’ın onlara alay etmelerinin cezasını vereceği, fakat kendilerine fırsat vermekte olduğu, bu yüzden taşkınlıkları içinde bocalayıp durmakta oldukları, hidâyetin karşılığında sapkınlığı satın aldıkları, ancak bu ticaretlerinin kazançlı olmadığı, zaten doğru yola da girmedikleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde münafıkların durumunun karanlık gecede bir ateş tutuşturan kimse gibi olduğunu, ateş etrafını aydınlattığı anda hemen onların aydınlığını giderebildiğini ve onları karanlıklar içinde bıraktığını, artık hiçbir şey göremediklerini ifade etmekte ve kendilerinin sağır, dilsiz ve kör olduklarını, gerçeğe geri dönmeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, münafıkların durumunun gökten boşanan, içinde karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan sağanağa tutulmuş kimselerin durumu gibi olduğu, münafıkların yıldırımlardan kaynaklanan ölüm korkusuyla parmaklarını kulaklarına tıkadıkları, Allah’ın kâfirleri çepeçevre kuşattığı belirtilmektedir.

Daha sonra, yine münafıkların çaresizliklerini açıklama bakımından şu sözlere yer verilmektedir: “(O esnada) şimşek sanki gözlerini alacakmış gibi çakar. (Şimşek) onlar için etrafı aydınlatınca orada birazcık yürürler; üzerlerine karanlık çökünce de oldukları yerde kalırlar. Allah dileseydi elbette onların işitmelerini ve gözlerini giderirdi. Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir.”

(21-29. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde insanlığa seslenmekte, “Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz. Umulur ki, böylece korunmuş (Allah’ın azabından kendinizi kurtarmış) olursunuz” buyurmakta, O’nun yeri insanlar için bir döşek, göğü de güçlü bir tavan yaptığını, gökten su/yağmur indirip onunla kendilerine rızık olarak türlü meyveler çıkardığını, artık bu gerçeği bile bile Allah’a ortaklar koşmamaları gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, inkârcılara meydan okuyarak şu beyanlara yer verilmektedir: “Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüphedeyseniz onun (vahyin) benzeri bir sûre getirin; eğer iddianızda doğru iseniz Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın. (Bunu) yapamazsanız (yapamadıysanız) -ki ebediyen yapamayacaksınız-, yakıtı insan(lar) ve taş(lar) olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun.”

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde iman edip sâlih ameller işleyenlere (iyi davranışlarda bulunanlara), altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu, cennetlerdeki herhangi bir meyveden kendilerine zaman rızık verilince “Bu, daha önce bize verilmişti” diyeceklerini, bu rızıkların kendilerine dünyadakine benzer olarak verileceğini, onlar için cennetlerde tertemiz eşlerin bulunduğunu ve orada ebedî kalacaklarını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın hakkı açıklamak için sivrisinek ve onun da ötesinde bir varlığı misal getirmekten çekinmeyeceği, iman edenlerin bütün misallerin Rablerinden bir hak ve gerçek olduğunu bildikleri, kâfir olanlara gelince “Allah böyle misal vermekle ne murat etmiştir ki!” dedikleri, böylece Allah’ın onunla birçok kimseyi saptırıp birçoklarını da doğru yola yönelttiği, bununla sadece ve sadece fâsıkları saptırdığı beyan edilmektedir. Bu kişilerin Allah’a verdikleri (fıtrat) sözünü kuvvetle pekiştirdikten sonra bozdukları, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri terk ettikleri ve yeryüzünde fesat çıkardıkları, bu yüzden onların gerçekten zarara uğrayanlar olduğu ifade edilmektedir.

Sûrenin 28-29. âyetlerinde inkârcılara seslenilmekte ve “(Ey kâfirler!) Siz ölü (cansız) iken sizi dirilten (size hayat veren) Allah’ı nasıl olur da inkâr ediyorsunuz?! Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda sadece O’na döndürüleceksiniz” buyurulmakta, Yüce Allah’ın yeryüzünde ne varsa hepsini insanlar için yarattığı, sonra semaya yöneldiği, onu yedi kat olarak yaratıp düzenlediği, her şeyi bildiği haber verilmektedir.

(30-39. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde meleklere “Ben yeryüzünde bir halife atayacağım” dediğini, “Bizler hamdinle seni tesbih ve seni takdis edip dururken, yeryüzünde fesat çıkarmakta ve kan dökmekte olan insanı mı halife kılıyorsun?” diye sorduklarını, “Sizin bilemeyeceğiniz şeyleri muhakkak ki ben bilirim” dediğini, bunun üzerine Âdem’e bütün isimleri öğrettiğini, sonra onları meleklere arz edip “Eğer sözünüzde sadık iseniz, şunların isimlerini bana bildirin” buyurduğunu bildirmektedir.

Ardından, meleklerin “Yâ Rab! Seni noksan sıfatlardan tenzih ederiz; senin bize öğrettiklerinden başka bizim bilgimiz yoktur. Muhakkak ki sen her şeyi bilensin; hikmet sahibisin” dedikleri, bunun üzerine Yüce Allah’ın “Ey Âdem! Onların isimlerini onlara (meleklere) bildir” diye emrettiği, Âdem onların isimlerini kendilerine bildirince, “Ben size, muhakkak ki göklerin ve yerin gaybını (oralardaki sırları) bilirim. (Bundan da öte), açıkladıklarınızı da gizlemiş olduklarınızı da bilirim dememiş miydim?” dediği ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 34-36. âyetlerinde bir zaman meleklere, “Âdem için (Allah’a) secde edin” dediğini, İblis hariç onların da hemen secde ettiklerini, İblis’in yüz çevirdiğini, büyüklük taslayıp böylece kâfirlerden olduğunu beyan etmekte, ardından Hz. Âdem’e “Ey Âdem! Sen ve eşin şu bahçede yerleşip dilediğiniz yerden (ürünlerden) yiyin; sadece şu ağaca yaklaşmayın; yoksa ziyana uğrayanlardan olursunuz” diye emrettiğini haber vermektedir. Daha sonra şeytanın onların ayaklarını kaydırıp içinde bulundukları yerden onları çıkardığı, bunun üzerine hepsine hitaben “Bir kısmınız diğerine düşman olarak ininiz; sizin için yeryüzünde belli bir süre kalma ve yararlanma söz konusudur” dendiği bildirilmektedir.

Sûrenin 37-39. âyetlerinde Hz. Âdem’in Rabbinden birtakım kelimeler aldığı, derhal tevbe ettiği, Allah’ın tevbeleri çok kabul ettiği, merhametinin bol olduğu beyan edilmekte, daha sonra kendilerine “Hepiniz oradan (cennetten) inin! Benden size bir hidâyet gelir de her kim hidâyetime tâbi olursa onlar için herhangi bir korku yoktur ve onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir” denildiği, inkâr edip Alah’ın âyetlerini yalanlayanların cehennemlik oldukları ve orada ebedî kalacakları bildirilmektedir.

(40-52. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde İsrailoğulları’na şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Size verdiğim nimetlerimi hatırlayın. Bana verdiğiniz sözü yerine getirin ki ben de size vaadettiklerimi vereyim. Yalnızca benden korkun. Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’an’a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın. Yalnız bana karşı duyarlı olun. Bilerek hakkı bâtıl ile karıştırmayın, hakkı gizlemeyin.”

Sûrenin 43-46. âyetlerinde namaz, zekat ve ilahi buyruklara boyun eğme emirlerinin verildiği, sonrasında yine İsrailoğulları’na hitaben “Sizler el-Kitâb’ı tilâvet ettiğiniz halde kendinizi unutup iyiliği insanlara siz mi emrediyorsunuz!? Aklınızı kullanmıyor musunuz?” denildiği beyan edilmekte, “Sabır ve salât ile (Allah’tan) yardım isteyin! Muhakkak ki o (sabır ve salât), derin saygı duyanlar dışındakilere zor ve ağır gelir. Onlar, Rablerine kavuşacaklarına ve O’na döneceklerine kesin olarak iman eden kimselerdir” ifadelerine yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 47-49. âyetlerinde yine İsrailoğullarına yönelik nimetlerini hatırlamalarını emrettiğini bildirmekte, onları diğer insanlara farklı kıldığını, devamında şu buyruğu dile getirdiğini bildirmektedir: “Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, (o gün) hiç kimse hiç kimse için herhangi bir şey karşılayamaz (ödemede bulunamaz); hiç kimseden şefaat kabul edilmez; hiç kimseden fidye alınmaz; onlara yardım da edilmez.”

Ardından, İsrailoğullarına yönelik Yüce Allah’ın bir nimeti daha şöyle hatırlatılmaktadır: “Hani Biz sizi işkencenin en kötüsüne sürmekte ve oğullarınızı kesip, kadınlarınızı (kızlarınızı) bırakmakta olan Firavun ailesinden kurtarmıştık. İşte bu size anlatılanlarda Rabbinizden büyük bir imtihan vardır.”

Sûrenin 50-52. âyetlerinde İsrailoğulları için denizin yarıldığı, kendilerinin kurtarıldığı, bakıp dururlarken Firavun’un taraftarlarının da denizde boğulduğu beyan edilmekte, Hz. Mûsâ’ya kırk gece (vahyetmek üzere) söz verildiği, sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı ilah edindikleri hatırlatılmakta, o davranışlarından sonra şükretsinler diye kendilerinin affedilidği hatırlatılmaktadır.

(53-66. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 53-57. âyetlerinde doğru yolu bulsunlar diye Hz. Mûsâ’ya el-kitâb’ı ve el-furkân’ı verdiğini, onun da muhataplarına şöyle seslendiğini bildirmektedir: “Ey kavmim! Muhakkak ki siz, buzağıyı (ilah) edinmekle kendinize kötülük ettiniz. Onun için Yaradanınıza tevbe edin de nefislerinizi (kötü duygularınızı) öldürün. Öyle yapmanız Yaratıcınızın katında sizin için mutlak manada iyidir. Böylece Allah tevbenizi kabul etmiş olur. Muhakkak ki O (Allah) tevbeleri çok kabul edendir; merhameti bol olandır.”

Ardından kavminin ona şöyle cevap verdiği bildirilmektedir: “Ey Mûsâ!’ Biz Allah’ı açıkça görmedikçe asla sana inanmayız’ demiştiniz de bakıp dururken hemen sizi yıldırım yakalamıştı (çarpmıştı). Sonra ölümünüzün ardından şükredesiniz diye sizi diriltmiştik. Sizi bulutla gölgelendirmiş, size kudret helvası ile bıldırcın eti indirmiş (vermiş), ‘Size rızık olarak verdiklerimizin en temizlerinden yiyin’ (demiştik). (Emirlerimizi dinlememekle) onlar bize değil, aslında kendilerine yazık etmişlerdi.”

Yüce Allah, sûrenin 58-61. âyetlerinde İsrailoğullarına şöyle dediğini haber vermektedir: “Şu ülkeye girip (yerleşin); onun (nimetlerinden) dilediğiniz gibi bolca yiyip (yaralanın); kapıdan eğilerek girin ve ‘hıttah!’ (af diliyoruz) deyin ki hatalarınızı bağışlayalım. İyilik yapanların (ödülünü) daha da arttıracağız.”

Bunun karşılığında içlerinden bazı zalimlerin kendilerinden (söylemeleri) istenen sözü başka sözle değiştirdikleri, bu şekilde yoldan çıkmaları nedeniyle üzerlerine gökten bir azap gönderildiği beyan edilmektedir. Ardından, Hz. Mûsâ kavmi için su isteyince Yüce Allah’ın ona “Asânla taşa vur!” dediği, derhal ondan oniki pınar fışkırdığı, her kabilenin de içeceği yeri bellediği, kendilerine “Allah’ın rızkından yiyin, için; (ancak) sakın yeryüzünde (ülkede) bozgunculuk yapmayın” dendiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya şöyle seslendikleri ifade edilmektedir: “Bir tek yemeğe sabredemeyiz. Bizim için Rabbine dua et de yerin bitirdiği şeylerden; sebzesinden, salatalığından (acurundan), sarımsağından, mercimeğinden ve soğanından bize çıkarsın.”

Buna karşılık, Hz. Mûsâ’nın onlara “Daha iyiyi daha düşük ile değiştirmek mi istiyorsunuz? O halde şehre inin. Zira istedikleriniz sizin için (orada) var” dediği, işte bu olaydan sonra üzerlerine aşağılık ve yoksulluk damgası vurulduğu, Yüce Allah’ın gazabına uğradıkları, bunun sebebinin ise Allah’ın âyetlerini inkâra devam etmeleri ve haksız olarak peygamberleri öldürmeleri olduğu, bütün bunların, isyan etmiş olmaları ve haddi aşmış olmaları sebebiyle gerçekleştiği belirtilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 62-66. âyetlerinde iman edenler, Yahudiler, Sâbiîler ve Hıristiyanlardan her kim Allah’a (şirksiz) ve ahiret gününe (şeksiz yani doğru bir şekilde) inanıp sâlih amel işlerlerse onlar için Rableri katında ödüllerinin olacağını, onlara herhangi bir korku olmayacağını, üzüntü de çekmeyeceklerini haber vermekte, ardından İsrailoğullarından sağlam bir söz aldığını, üzerlerine (adeta Sînâ) Dağı’nı kaldırdığını, onlara “Size verdiğimizi kuvvetle tutun; onda bulunanları daima hatırlayın, umulur ki duyarlı davranırsınız” dediğini hatırlatmaktadır.

Ardından, İsrailoğullarının yeniden sözlerinden döndüğü, Allah’ın ihsanı ve rahmeti üzerlerine olmasaydı zarara uğrayanlardan olacakları bildirilmekte, sonrasında “İçinizden Cumartesi günü (avlanma yasağını) çiğneyenleri ve bu yüzden kendilerine ‘Aşağılık maymunlar (gibi) olun!’ dediğimizi elbette bilmektesiniz. Biz bunu öndekilere (onları bizzat görenlere) ve arkalarındakilere (sonradan gelenlere ibretlik) bir ceza, duyarlı olanlar için de bir öğüt vesilesi kılmıştık” buyruğuna yer verilmektedir.

(67-74. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 67-71. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın kavmine “Allah herhangi bir inek kesmenizi/kurban etmenizi emrediyor” dediğini, onların “Bizimle alay mı ediyorsun?” diye cevap verdiğini, onun da “Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım” dediğini aktarmakta, ardından “Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun (mahiyetinin, yaşının) ne olduğunu açıklasın” dediklerini, Hz. Mûsâ’nın “Allah buyuruyor ki o, ne yaşlı ne de körpe, ikisi arasında (orta yaşta) bir inektir. Size emredileni hemen yapın” cevabını verdiğini, buna karşılık onların “Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun renginin nasıl olduğunu açıklasın” dediklerini, Hz. Mûsâ’nın da “Allah buyuruyor ki o, bakanlara huzur veren parlak renkli sarı bir inektir” dediğini aktarmaktadır.

Ardından, İsrailoğullarının Hz. Musa’ya hitaben “Bizim adımıza Rabbine dua et de onun nasıl bir inek olduğunu bize açıklasın; (nasıl) bir inek (keseceğimizi iyice) karıştırdık. Biz, inşâallah (emredileni yapma) yolunu buluruz” dedikleri, Hz. Mûsâ’nın da “Allah buyuruyor ki o, henüz boyunduruk altına alınmayan, toprak (tarla) sürmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaşan (salma), renginde hiç alacası bulunmayan bir inektir” buyurduğu, bunun üzerine onların “İşte şimdi gerçeği getirdin” cevabını verdikleri ve hemen onu bulup kestikleri, ama nerdeyse yapamayacakları aktarılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 72-74. âyetlerinde İsrailoğullarının bir kişiyi öldürdüklerini, onun hakkında birbirleriyle atıştıklarını, hâlbuki gizlemekte oldukları şeyleri Allah’ın ortaya çıkaracağını bildirmekte, kendilerine “Haydi, şimdi ona (öldürülen kişiye kesilen ineğin) bir parçasıyla vurun” dediğini, böylece Allah’ın ölüleri dirilteceğini ve düşünsünler diye âyetlerini kendilerine gösterdiğini beyan etmektedir.

Ardından, bütün bunlardan sonra İsrailoğullarının yine kalplerinin katılaştığı, onların kalplerinin taş gibi hatta daha da katılaşmış bir hâl aldığı, çünkü bazı taşlardan ırmaklar fışkırdığı, bazılarının yarılıp içinden su çıktığı, bir kısmının da Allah’a saygısı nedeniyle (yukardan aşağı) yuvarlandığı, nihayetinde Yüce Allah’ın yapmakta olduklarından hiçbir şekilde gafil olmadığı beyan edilmektedir.

(75-82. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 75-79. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve vahyin indirildiği dönemdeki kitap ehlinin kendilerine inanacaklarını mı umduklarını sormakta, oysa onlardan bir grubun, Allah’ın kelâmını işitip de iyice anladıktan sonra bile bile onu tahrif ettiklerini bildirmekte, müminlerle karşılaştıkları vakit “(Biz de) iman ettik” dediklerini, birbirleriyle başbaşa kaldıklarında “Allah’ın size açtıklarını (Tevrat’taki bilgileri), Rabbiniz katında sizin aleyhinize delil getirmeleri için mi onlara anlatıyorsunuz? Bunları düşünemiyor musunuz?” dediklerini, onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bildiğini ifade etmektedir.

Ardından, içlerinde birtakım ümmîlerin kulaktan dolma şeylerden başka el-Kitâb’ı (Tevrat’ı) bilmedikleri, sadece zanda (tahminde) bulundukları, el-Kitâb’ı kendi elleriyle yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için “Bu, Allah katındandır” diyenlere yazıklar olacağı, “elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Kazandıklarından ötürü vay haline onların!” hitabına muhatap oldukları bildirilmektedir.

Sûrenin 80-82. âyetlerinde kitap ehlinden bazılarının “Sayılı birkaç gün müstesna, bize ateş dokunmayacaktır” dedikleri, onlara “Siz Allah katından bir söz mü aldınız -ki Allah sözünden caymaz-, yoksa Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?” diye cevap verildiği bildirilmekte, devamla “Hayır (hayır)! Her kim bir kötülük işler de kötülüğü kendisini çepeçevre kuşatırsa işte o kimseler cehennemliktirler. Onlar orada ebedi olarak kalacaklardır. İman edip iyi davranışlarda bulunanlara gelince onlar cennetliktirler. Onlar da orada ebedi kalacaklardır” beyanına yer verilmektedir.

(83-96. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 83-86. âyetlerinde İsrailoğullarından “Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz; ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik edeceksiniz” diye söz aldığını, insanlara güzel söz söylemelerini, namazı kılıp zekâtı vermelerini emrettiğini, sonunda bir kısmı müstesna, yüz çevirerek dönüp gittiklerini beyan etmekte, ayrıca “Birbirinizin kanlarını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza dair sizden söz almıştık. Her şeyi görerek sonunda bunları kabul etmiştiniz” şeklindeki sözlerini hatırlatmaktadır.

Ardından, bunların verdikleri sözlere rağmen birbirini öldürdüğü, aralarından bir grubu yurtlarından çıkardıkları, günahta ve düşmanlıkta onlara karşı birleştikleri, yurtlarından çıkarmak haram olduğu halde hem çıkarıp hem de kendilerine esirler olarak geldiklerinde fidye verip onları kurtardıkları bildirilmektedir. Daha sonra el-Kitâb’ın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr ettikleri, böyle davrananların cezasının dünya hayatında ancak ve ancak rüsvaylık olduğu, kıyamet gününde ise en şiddetli azaba çarptırılacakları, yapmakta olduklarından Yüce Allah’ın hiçbir şekilde gafil, yani habersiz olmadığı, çünkü bu kişilerin ahirete karşılık dünya hayatını satın aldıkları, bu yüzden azaplarının hafifletilmeyeceği ve kendilerine yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 87-90. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı verdiğini, ondan sonra birbiri ardınca peygamberler gönderdiğini, Meryem oğlu İsâ’ya da apaçık belgeler verdiğini, onu Rûhu’l-Kudüs (kutsal ruh) ile desteklediğini beyan etmekte, ancak arzulamadıkları şeyleri söyleyen bir elçi geldikçe ona karşı büyüklük tasladıklarını, peygamberlerden bir kısmını yalanladıklarını, bir kısmını ise öldürdüklerini bildirmekte, sonrasında “Kalplerimiz perdelidir” dediklerini, ancak küfür ve inkârları sebebiyle Allah’ın onlara lânet ettiğini, o yüzden çok azının inandığını haber vermektedir.

Ardından, kâfirlere karşı zafer isterlerken kendilerine Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap (Kur’ân) ulaşıp da (Tevrat’tan) bildikleri gerçekler kendilerine gelince onu inkâr ettikleri, Allah’ın lânetinin böyle inkârcılara olacağı bildirilmekte, Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmalarının çok kötü bir şey olduğu, böylece onların gazap üstüne gazaba uğratıldıkları, ayrıca o kâfirler için alçaltıcı bir azap gerçekleşeceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 91-93. âyetlerinde kitap ehline “Allah’ın indirdiğine iman edin” denilince, “Biz sadece bize indirilene (Tevrât’a) inanırız” dediklerini, ondan başkasını inkâr ettiklerini, o (Kur’an) kendilerinde bulunan Tevrat’ın aslını, özünü doğrulayıcı gerçek olduğunu beyan etmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in kendilerine “Şâyet siz gerçekten inanıyor idiyseniz daha önce Allah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?” diye sormasını emretmektedir.

Ardından, Hz. Mûsâ’nın kavmine apaçık deliller getirdiği, onun ardından, zalimler olarak (haksızlık ederek) buzağıyı (ilah) edindikleri ifade edilmekte, sonrasında kendilerine şöyle seslenildiği bildirilmektedir: “Hani, sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (adeta Sînâ) Dağı’nı kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi kuvvetle tutun; (ondaki gerçekleri) dinleyin’ (demiştik). Onlar ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi. İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı sevgisi içirilmişti. De ki: Eğer (böyle) inanıyorsanız, inancınız size ne kötü şeyler emrediyor!”

Yüce Allah, sûrenin 94-96. âyetlerinde Hz. Peygamber’in kitap ehline “Şâyet (iddia ettiğiniz gibi) âhiret yurdu Allah katında diğer insanlara değil de yalnızca size aitse ve bu iddianızda samimi iseniz haydi ölümü temenni edin (bakalım)” demesini emretmekte, onların ise kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günah ve isyanları) sebebiyle ölümü asla istemeyeceklerini, Allah’ın zalimleri iyi bildiğini haber vermektedir.

Ardından, kitap ehlinin hayata düşkünlüğüyle ilgili şunlara yer verilmektedir: “Muhakkak ki, sen onları (dünya) hayatına karşı insanların en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile. Her biri bin sene yaşatılsın diye arzu eder. Oysa (o kadar) yaşatılması (hiç kimseyi) hiçbir şekilde azaptan uzaklaştırmaz. Allah onların yapmakta olduklarını (hakkıyla) görendir.”

(97-103. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 97-99. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kitap ehline “De ki: Cebrâîl’e kim düşman ise (şunu iyi bilsin ki) Allah’ın izniyle onu (Kur’an’ı) senin kalbine kendisinden önce gelen (kitapları) doğrulayıcı, hidâyet rehberi ve müminler için de müjde olarak o indirmiştir” buyruğunu iletmesini emrettiğini bildirmekte, kim, Allah’a, meleklerine, peygamberlerine, Cebrâîl’e ve Mikâîl’e düşman olursa Allah’ın da inkârcı kâfirlerin düşmanı olduğunu beyan etmekte, Hz. Peygamber’e apaçık âyetler indirdiğini, onları da sadece ve sadece fasıkların inkâr edeceğini haber vermektedir.

Sûrenin 100-103. âyetlerinde kitap ehlinin Allah’a ne zaman bir söz vermişlerse, içlerinden bir grubun onu bozduğu, gerçekte onların çoğunun iman etmediği bildirilmekte, Allah tarafından kendilerine, beraberlerindekini tasdik edici bir elçi gelince kitap ehlinden bir grubun sanki Allah’ın kitabını bilmiyormuş gibi onu arkalarına attıkları haber verilmektedir.

Ardından, bu kişilerin Hz. Süleyman’ın hükümranlığı hakkında şeytanların uydurup söylediklerine tâbi oldukları, halbuki Hz. Süleyman’ın büyü yapıp kâfir olmadığı, insan şeytanlarının kâfir oldukları, onların insanlara büyü ve Babil’de Hârut ile Mârut isimli iki melike indirileni öğrettikleri, o iki melikin “Biz ancak ve ancak bir imtihanız; sakın kâfir olmayın” demeden hiç kimseye bir şey öğretmedikleri bildirilmektedir. Dahası, onların o iki melikten, karı ile koca arasını açacak şeyleri öğrendikleri, büyücülerin Yüce Allah’ın izni olmadan hiç kimseye hiçbir zarar veremeyecekleri, kendilerine zarar veren, yarar sağlamayan şeyleri kendilerinden öğrendikleri, büyü satın alanların ahiretten hiçbir nasibinin olmadığını çok iyi bildikleri, karşılığında kendilerini sattıkları şeyin çok kötü olduğu beyan edilmektedir. İman edip takvâ sahibi olsalardı Allah tarafından verilecek sevabın daha hayırlı olacağını anlayabilecekleri de belirtilmektedir.

(104-110. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 104-107. âyetlerinde “müminlere hitap etmekte “Râ‘inâ’ demeyin, ‘unzurnâ’ deyin ve (söylenenleri) dinleyin! Kâfirler için elem verici bir azap vardır” şeklindeki buyruğuna yer vermekte, kitap ehlinden ve müşriklerden kâfirlerin Rabbinizden müminlere herhangi bir hayır indirilmesini istemediklerini, hâlbuki Allah’ın rahmetini dilediğine (layık gördüğüne) vereceğini, büyük lütuf sahibi olduğunu beyan etmekte, bu arada şu evrensel prensibe dikkat çekmektedir: “Biz, bir âyetten her neyi nesheder, yani unutturursak daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misin(iz) ki Allah her şeye kâdirdir. (Yine) bilmez misin(iz), göklerin ve yerin hükümranlığı yalnızca Allah’ındır? Sizin için Allah’tan başka ne bir dost ne de bir yardımcı vardır.”

Sûrenin 108-110. âyetlerinde inkârcı muhataplarının daha önce Hz. Mûsâ’ya sorulduğu gibi Hz. Peygamber’e de sorular sormak istedikleri, kim imanı küfre değişirse, şüphesiz dosdoğru yoldan sapmış olacağı bildirilmekte, kitap ehlinin çoğunun, hakikat kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü, müminleri imanlarından vazgeçirip küfre döndürmek istedikleri, yine de Allah onlar hakkındaki emrini getirinceye kadar kendilerini affedip bağışlamaları gerektiği emredilmekte, nihayet Allah’ın her şeye kadir olduğu hatırlatılmakta ve şu beyana yer verilmektedir: “Namazı kılın, zekâtı verin; önceden kendiniz için yaptığınız her iyiliği Allah’ın katında bulacaksınız. Muhakkak ki Allah, yapmakta olduklarınızı görendir.”

(111-123. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 111-113. âyetlerinde kitap ehlinin “Yahudiler yahut Hıristiyanlar hariç hiç kimse cennete giremeyecek” dediklerini, ancak bunun onların kuruntusu olduğunu, kendilerine “eğer doğru söylüyorsanız delilinizi getirin” demesini Hz. Peygamber’e emrettiğini beyan etmekte, kuruntuyla değil de kurtuluş için şu bilgileri vermektedir: “Bilâkis, kim güzel davranarak yüzünü (özünü, benliğini) Allah’a teslim ederse, onun ecri Rabbinin katındadır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

Ardından, kitap ehlinin birbirleriyle ilgili sözleri şu şekilde belirtilmektedir: “el-Kitâb’ı okumakta oldukları halde Yahudiler ‘Hıristiyanlar doğru yolda değillerdir’; Hıristiyanlar da ‘Yahudiler doğru yolda değillerdir’ demişlerdi. (el-Kitâb’ı) bilmeyenler de (birbirleri hakkında) tıpkı onların dediklerini söylemişlerdi. Allah, Kıyamet günü onların ihtilafa düştükleri şey hakkında aralarında hüküm verecektir.”

Yüce Allah, sûrenin 114-117. âyetlerinde Allah’ın mescidlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve onların harap olmasına çalışandan daha zalim kimsenin olamayacağını, bunların oralara ancak korkarak girebilmeleri gerektiğini, böyleleri için dünyada rezillik, ahirette de büyük bir azap olacağını bildirmekte, ayrıca doğunun da batının da sadece ve sadece Allah’a ait olduğunu, nereye dönerlerse Allah’ın rızasınının orada bulunduğunu, Allah’ın imkânlarının geniş ve her şeyi bilenin de kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, müşriklerin “Allah çocuk edindi” dedikleri, oysa Allah’ın bundan münezzeh olduğu, göklerde ve yerde olanların hepsinin sadece O’na aidiyeti, hepsinin sadece O’na boyun eğdiği, göklerin ve yerin yoktan yaratıcısı olduğu, bir işe hükmettiği zaman, ona sadece “ol” dediği ve onun da hemen olmaya başladığı ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 118-120. âyetlerinde ilâhi bir bilgiye sahip olmayanların “Allah bizimle konuşmalı ya da bize bir âyet (mucize, delil) gelmeli değil miydi?” şeklinde söylediklerini bildirmekte, böylece onlardan öncekilerin de tıpkı onların dediklerini söylediklerini, kalplerinin nasıl da birbirine benzediğini, gerçekleri bilmek isteyenlere âyetleri gösterdiğini belirtmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’in bir amaç ile müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderildiği, kendisinin cehennemliklerden sorumlu olmadığı, milletlerine uymadıkça Yahudilerin de Hıristiyanların da ondan asla razı olmayacakları belirtilmekte, kendilerine şu bildirimde bulunulmaktadır: “De ki: Allah’ın rehberliği asıl rehberliktir. Sana gelen ilimden sonra onların arzularına uyacak olursan, Allah’tan (gelecek bir azaba karşı) senin için hiçbir dost ve yardımcı olmayacaktır.”

Sûrenin 121-123. âyetlerinde kendilerine kitap verilen kimselerden bazısının onu, hakkını gözeterek tilâvet ettikleri, onların vahye iman ettikleri, onu inkâr edenlere gelince, işte gerçekten zarara uğrayanların da bunlar olduğu bildirilmekte, İsrailoğullarına yönelik şu uyarılara yer verilmektedir: “Ey İsrailoğulları! Size verdiğim nimetimi ve sizi (bir zamanlar) âlemlere (inançsızlara) üstün kıldığımı hatırlayın. Öyle bir güne karşı duyarlı olun ki, (o gün) hiç kimse hiç kimse için herhangi bir şey karşılayamaz (ödemede bulunamaz); hiç kimseden fidye kabul edilmez; hiç kimseye şefaat fayda vermez; onlara yardım da edilmez.”

(124-134. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 124-126. âyetlerinde Hz. İbrahim’i birtakım kelimelerle sınadığını, onları tam olarak yerine getirince “Ben seni insanlara önder yapacağım” dediğini, onun da “Soyumdan da (önderler yap, yâ Rabbi!)” deyince “Ahdim zalimlere ermez (onlar için söz vermem)” buyurduğunu beyan etmekte, Kâbe’yi insanlara toplanma yeri ve güven mekanı kıldığını, muhatapların da onun makamından bir namaz yeri edinmelerini kendilerine emrettiğini bildirmekte, nihayetinde Hz. İbrahim ve İsmail’e “Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun” diye emrettiğini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. İbrahim’in “Ey Rabbim! Burayı güvenli bir şehir yap, halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle” diye dua ettiği, Yüce Allah’ın da ona cevaben şöyle buyurduğu ifade edilmektedir: “Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra onu cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varılacak yerdir orası!”

Yüce Allah, sûrenin 127-131. âyetlerinde Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in Kâbe’nin temellerini yükselttiğini ve şöyle dua ettiklerini beyan etmektedir: “Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur. Muhakkak ki sadece sen (her duayı) işitensin; (her şeyi) bilensin. Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenler eyle; neslimizden de boyun eğen bir ümmet (var et). Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et. Muhakkak ki sadece sen tevbeleri çokça kabul edensin; çok merhametlisin. Ey Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin âyetlerini kendilerine tilâvet edecek (okuyup aktaracak), onlara kitap ve hikmeti öğretecek, onları arındıracak bir peygamber gönder. Muhakkak ki sadece sen üstün gelensin; her şeyi yerli yerince yapansın.”

Ardından, Hz. İbrahim’in dininden kendini bilmezlerden başkalarının yüz çevirmeyeceği, çünkü onun dünyada (elçi) seçildiği, ahirette de sâlihlerden olacağı, Rabbi’nin ona “Teslim ol” dediği, onun da “Âlemlerin Rabbine teslim oldum” cevabını verdiği bildirilmektedir.

Sûrenin 132-134. âyetlerinde Hz. İbrahim’in kendi oğullarına vasiyetlerde bulunduğu, Hz. Yakub’un: “Yavrularım! Allah sizin için bu dini (İslâm’ı) seçti. O halde sadece müslümanlar olarak ölünüz” dediği, Hz. Yakub’a ölüm geldiği zaman oğullarına “Benden sonra neye (kime) kulluk edeceksiniz?” diye sorduğu, onların da “Senin ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilâhı olan tek Allah’a kulluk edeceğiz; biz ancak O’na teslim olmuşuzdur” cevabını verdikleri bildirilmekte, nihayet sorumlulukların şahsiliğiyle ilgili şu bilgi aktarılmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

(135-141. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 135-138. âyetlerinde kitap ehlinin “Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız” dediklerini, kendilerine “Hayır! (Biz) istikamet sahibi olarak İbrahim’in dinine (uyarız). O, müşriklerden değildi” şeklinde cevap vermesini Hz. Peygamber’e emrettiğini, şöyle bir imanın geçerli olacağını belirtmektedir: “Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya’kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk.”

Ardından, eğer kitap ehlinin de bunlar gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olacakları, dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşecekleri, onlara karşı Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yeteceği, işiten ve bilen olduğu, Allah’ın boyası ile boyanmak gerektiği, çünkü Allah’ın boyasından daha güzel boyanın olamayacağı, bizim sadece O’na kulluk ediciler olduğumuz beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 139-141. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “De ki: O bizim de Rabbimiz, sizin de Rabbiniz olduğu halde Allah hakkında bizimle tartışıyor musunuz? Bizim yaptıklarımız bize, sizin yaptıklarınız da size aittir. Biz sadece O’na gönülden bağlananlarız” demesini emretmekte, Hz. İbrahim, İsmail, İshak, Ya‘kub ve esbâtın (torunların) Yahudi veya Hıristiyan olduklarını sanmalarının yanlış olduğunu, buna karşılık “Siz mi daha iyi bilirsiniz, yoksa Allah mı!? Allah tarafından kendisine (bildirilmiş) bir şahitliği gizleyenden daha zalim kim olabilir ki!? Allah yaptıklarınızdan hiçbir şekilde gafil (habersiz) değildir” buyruğunu belirtmektedir.

Ardından, sorumlulukların şahsiliği gündeme getirilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

(142-152. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 142-145. âyetlerinde bazı beyinsizlerin “Yönelmekte oldukları kıblelerinden onları çeviren nedir?” diyeceklerini, buna karşılık Hz. Peygamber’in “Doğu da batı da sadece ve sadece Allah’ındır. (O), dileyeni/layık gördüğünü dosdoğru yola iletir” demesini emrettiğini, böylece müslümanların insanlığa, Rasûl’ün de kendilerine şahit olması için müminleri orta bir ümmet kıldığını beyan etmekte, üzerinde bulunulan Kâbe’nin Rasûl’e uyanı, ökçeleri üzerinde geri dönenlerden ayırdetmek için kıble yaptığını ifade etmekte, bunun, Allah’ın hidâyet ettiği kimselerden başkasına ağır geleceğini, Allah’ın müminlerin imanını asla zayi etmeyeceğini, çünkü Allah’ın insanlara karşı şefkatli ve merhametli olduğunu bildirmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve kendisine şöyle buyrulmaktadır: “Biz senin yüzünün göğe doğru çevrilmekte olduğunu (yücelerden haber beklediğini) görüyoruz. (İşte şimdi), muhakkak ki seni memnun olacağın bir kıbleye döndürüyoruz. Artık yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir. (Ey müslümanlar!) Muhakkak ki kendilerine kitap verilmiş olanlar, onun Rablerinden (gelen) gerçek olduğunu çok iyi bilirler. Allah onların yapmakta olduklarından hiçbir şekilde gafil (habersiz) değildir. Yemin olsun ki sen kendilerine kitap verilmiş olanlara her türlü âyeti (delili) getirsen yine de onlar senin kıblene dönmezler. Sen hiçbir şekilde onların kıblesine tâbi olacak değilsin. Onlar da hiçbir şekilde birbirlerinin kıblesine tâbi olmazlar. Sana gelen bilgiden sonra eğer onların arzularına uyacak olursan, işte o zaman zalimlerden olursun.”

Sûrenin 146-148. âyetlerinde kendilerine kitap verilenlerin kıbleyi kendi oğullarını tanıdıkları gibi tanıdıkları, buna rağmen onlardan bir grubun hakikatı gizledikleri bildirilmekte, gerçeğin Allah’tan gelen olduğu, o halde şüphelenenlerden olmamak gerektiği beyan edilmekte, herkesin yöneldiği bir yönünün bulunduğu ifade edilerek “Siz hayırlarda yarışın. Nerede olursanız olun, (sonunda) Allah hepinizi bir araya getirecektir. Muhakkak ki Allah her şeye kâdirdir” beyanına yer verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 149-152. âyetlerinde nereden yola çıksalar namazda Mescid-i Harâm tarafa dönmek gerektiğini, bu emrin Allah’tan geldiğini, nihayet yapmakta olduklarından Allah’ın hiçbir şekilde habersiz olmadığını bildirmekte, nerede olunursa olsun yüzlerin o yana çevrilmesini emretmekte, bu şekilde aralarından haksızlık edenler müstesna, insanların müminlerin aleyhinde kullanabilecekleri bir delilinin bulunmamasını istediğini, onlardan çekinmemelerini, yalnız Allah’a saygı duymaları gerektiğini, böylece müminlere olan nimeti tamamlayıp doğru yolu bulmalarını isteğini beyan etmektedir.

Ardından, müminlerin kendi içlerinden onlara Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet eden, kötülüklerden arındıran, kendilerine Kitâb’ı ve hikmeti bildiren, bilmediklerini öğreten bir Rasûl gönderildiği bildirilmekte ve şu uyarıya yer verilmektedir: “Öyle ise siz beni (iman ve ibadetle) anın ki ben de sizi (mağfiret ve ödülle) anayım. Bana şükredin; sakın bana nankörlük etmeyin!”

(153-167. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 153-158. âyetlerinde sabır ve salât ile Allah’tan yardım istenmesini, Allah’ın sabredenlerle beraber olduğunu, Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” dememek gerektiğini, onların diri olduğunu, ancak bunu insanların anlayamayacağını bildirmekte, sonrasında hayatın yaratılış gayesine dair şu bilgileri vermektedir: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; (ayrıca) mallardan, canlardan ve ürünlerden azaltma (fakirlik) ile deneyeceğiz. Sabredenleri müjdele! Onlar (sabredenler), kendilerine bir musibet geldiği zaman ‘Biz Allah’a aitiz ve biz elbette sadece ve sadece O’na döneceğiz’ derler. İşte Rablerinden salevât (yardımlar, destekler) ve merhamet hep onlaradır; doğru yolu bulanlar da işte onlardır.”

Ardından, konu Safa ve Merve’ye getirilmekte, bunların Allah’ın sembollerinden olduğu, her kim el-Beyt’i (Kâbe’yi) hacceder veya umre yaparsa o ikisini tavaf etmesinde kendisine herhangi bir günah olmayacağı, gönüllü olarak bir hayır (iyilik, ibadet) yapanların şükrüne Allah’ın karşılık vereceği, çünkü şükredenleri bildiği beyan edilmektedir.

Sûrenin 159-162. âyetlerinde indirilen açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiği hidâyet yolunu gizleyenlere hem Allah’ın hem de bütün lânet edicilerin lânet edeceği, ancak tevbe edip durumlarını düzeltenlerin ve gerçeği açıkça ortaya koyanların müstesna olduğu, onların tevbelerinin kabul edileceği beyan edilmektedir. Ardından, gerçekleri örtenlere ve kâfirlere yani örtenler olarak ölenlere gelince Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lânetinin onların üzerine olacağı, onların ebediyyen orada lânet içinde kalacakları, artık ne azaplarının hafifletileceği ne de onların yüzlerine bakılacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 163-164. âyetlerinde tevhide dikkat çekmekte ve “İlâhınız bir tek ilahtır. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), Rahmân’dır; Rahîm’dir” buyurmakta, sonrasında ise gücüne ve kudretine şu şekilde dikkat çekmektedir: “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde, insanlara fayda veren şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda ve yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında emre hazır bulutları yönlendirmesinde akleden bir toplum için nice deliller vardır.”

Yüce Allah, sûrenin 165-167. âyetlerinde bazı insanların Allah’ın peşi sıra ortaklar edindiklerini, onları Allah’ı sever gibi sevdiklerini, iman edenlerin Allah’a olan sevgilerinin ise onlarınkinden çok daha fazla olduğunu, azabı gördükleri zaman zalimlerin anlayacağı gibi bütün kuvvetin Allah’a aidiyetini ve Allah’ın azabının çok şiddetli olduğunu önceden görüp anlayabilmelerinin gerektiğini dile getirmektedir.

Ardından, kendilerine uyulup arkalarından gidilenlerin mahşerde onlara uyanlardan uzaklaştıkları, azabı gördüklerinde aralarındaki bütün bağların kopup gideceği haber verilmekte, saptırılanların şu arzularına dikkat çekilmektedir: “Keşke bir kez daha (dünyaya dönmemiz) mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini hasretler olarak gösterecektir; onlar artık hiçbir şekilde ateşten çıkamazlar.”

(168-176. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 168-171. âyetlerinde bütün insanlara seslenmekte, gıdalar ve şeytanın adımlarını izlememeleriyle ilgili olarak kendilerini şu şekilde bilgilendirmektedir: “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların helâl ve temiz olanlarından yiyin; şeytanın adımlarını izlemeyin. Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır. O size ancak kötülüğü, çirkini ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi emreder.”

Ardından, müşriklere “Allah’ın indirdiğine uyun” denildiği zaman, onların “Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız” dedikleri, ataları hiçbir şey akletmemiş, doğruyu bulamamış idiyseler de böyle yapmalarının hata olduğu bildirilmekte, böylelerinin durumunun (çobanın) bağırıp çağırmasından başka bir şey işitmeyen hayvanların durumuna benzediği, onların sağır, dilsiz ve kör oldukları ve akletmedikleri beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 172-173. âyetlerinde müminlere seslenmekte ve verdiği rızıklardan yemelerini, böylece Allah’a şükretmelerini emrettiğini bildirmekte, haram gıdalarla ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “(Allah) size, sadece ölü hayvanı (leşi), kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvan)ı haram kılmıştır. (Ancak, fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa (bilsin ki) ona bir günah yoktur. Muhakkak ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Sûrenin 174-176. âyetlerinde Allah’ın indirdiği kitaptakileri gizleyip onu az bir paha ile satanların yiyip de karınlarına doldurdukları şeylerin ateşten başka bir şey olmadığı, kıyamet günü Allah’ın onlara konuşmayacağı, onları temize çıkarmayacağı, kendilerine elem verici bir azabın uygulanacağı haber verilmektedir. Ardından, bunun sebebiyle ilgili olarak onların hidayetin karşılığında sapıklığı, bağışlanmanın karşılığında da azabı satın aldıkları, ateşe karşı dayanmak zorunda kalacakları bildirilmekte, Allah’ın bir amaç ile indirdiği kitapta ayrılığa düşenlerin derin bir anlaşmazlığın içinde olacakları haber verilmektedir.

(177-182. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 177-179. âyetlerinde iyiliğin yüzlerin doğu ve batı tarafına çevirmek olmadığını, asıl iyiliğin kişinin Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaba ve peygamberlere inanması, yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, açıktan isteyenlere ve kölelere sevdiği maldan harcaması, namazı kılmak, zekâtı vermek, antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirmek olduğunu, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabretmek gerektiğini, sadakat sahiplerinin yani müttakîlerin de sadece bunlar olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, konu kısasa getirilmekte ve şu beyana yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı: Hür kişiye karşılık bizzat o hür kişi, köleye karşılık bizzat o köle, kadına karşılık da bizzat o kadın (kısas edilir). Her kimin cezası, kardeşi (öldürülenin velisi) tarafından bir miktar bağışlanırsa artık (taraflar) hakkaniyete uymalı ve (öldüren kişi) ona (öldürdüğünün yakınlarına gereken diyeti) güzellikle ödemelidir. Bu söylenenler, Rabbinizden bir hafifletme ve rahmettir. Her kim bundan sonra haddi aşarsa onun için elem verici bir azap vardır. Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki (suç işlemekten) korunursunuz”

Sûrenin 180-182. âyetlerinde müminlere ölüm geldiği zaman, eğer geriye bir hayır (mal/servet) bırakacaksa ana-babaya ve yakınlara örfe uygun bir biçimde vasiyet etmesinin takvâ sahipleri üzerinde bir borç olarak farz kılındığı, her kim işittikten sonra vasiyeti değiştirirse, günahının onu değiştirenlere olacağı, Allah’ın her şeyi işiten ve bilen olduğu bildirilmekte ve şu uyarı yapılmaktadır: “Her kim, vasiyet edenin haksızlığa veya günaha meyletmesinden endişe eder de (ilgililerin) arasını bulursa kendisine günah yoktur. Muhakkak ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

(183-189. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 183-185. âyetlerinde müminlere seslenmekte, “Oruç sizden öncekilere farz kılındığı gibi sayılı günlerde olmak üzere size de farz kılındı. Umulur ki takvâya erişirsiniz” buyurmakta, her kim hasta yahut yolcu olursa (tutamadığı günler kadar) diğer günlerden bir sayı sayıp oruç tutacağını beyan etmekte, oruç tutmaya zar zor güçleri yetenlere ise bir fakir doyumu kadar fidye gerektiğini bildirmekte, kim gönüllü olarak hayır yaparsa, bunun kendisi için daha iyi olacağını, her şeye rağmen eğer bilinirse güçlüğüne rağmen oruç tutmanın inananlar için çok daha hayırlı olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, söz Ramazan ayının hayata dair etkinliğine getirilmekte, o ayda insanlara yol gösterici, doğrunun ve doğruyu eğriden ayırmanın açık delilleri olarak Kur’an’ın indirildiği, o ayı idrak edenlerin onu oruç tutmasının gerekli olduğu, her kim hasta yahut yolcu olursa tutamadığı günler kadar diğer günlerden bir sayı oruç tutacağı bildirilmekte, Yüce Allah’ın insanlar için kolaylık dilediği, zorluk istemediği, bütün bunların sayıyı tamamlamak ve doğru yolu göstermesine karşılık Allah’ı yüceltmek, dahası şükretmek için gerekli olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 186-187. âyetlerinde kullarına yakınlığını dile getirmekte ve şu evrensel beyanına yer vermektedir: “Kullarım sana, beni sorduğunda (onlara de ki): Ben (kendilerine) çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin isteğine icabet ederim. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana inansınlar ki doğru yolu bulabilsinler.”

Ardından, oruca dair başka detaylara yer verilmekte, oruç gecesinde hanımlara yaklaşmanın helâl kılındığı, eşlerin birbirlerinin örtüsü olduğu, Allah’ın yapıp edilen ne varsa hepsini bildiği, bu nedenle tevbeleri kabul edip onları bağışladığı, Ramazan gecelerinde eşlere yaklaşılabileceği, Allah’ın yazdığı neslin istenmesi gerektiği, sabahın beyaz ipliği (aydınlığı, gecenin) siyah ipliğinden ayırt edilinceye kadar yiyip içilebileceği, sonra da geceye kadar orucu tamamlamak gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu arada mescitlerde itikâfta iken hanımlara yaklaşmamak gerektiği, bütün bunların Allah’ın koyduğu sınırları olduğu, onlara yaklaşmamak gerektiği, böylece Allah’ın takvâya erişsinler diye âyetlerini insanlara açıkladığı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 188-189. âyetlerinde rüşvete yer vermekte ve şu beyanla kullarına seslenmektedir: “Mallarınızı aranızda bâtıl sebeplerle yemeyin! Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için malları hâkimlere vermeyin!”

Ardından, söz hilalin hallerine getirilmekte, hilâlin hallerini soranlara “De ki: Onlar, insanlar ve (özellikle) hac için vakit ölçüleridir. İyi davranış, asla evlere arkalarından gel(ip gir)meniz değildir. Ancak iyi davranış, sorumlu davranan (ve ölçülü giden) kimse(nin davranışı)dır. Evlere kapılarından giriniz. Allah’a karşı duyarlı olun; umulur ki kurtuluşa erersiniz” cevabının verilmesi istenmektedir.

(190-195. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 190-193. âyetlerinde kimlerle ve nasıl savaşılması gerektiğine dair şu evrensel bilgileri vermektedir: “Size karşı savaş açanlarla siz de Allah yolunda savaşın! Sakın aşırı gitmeyin; muhakkak ki Allah aşırıları sevmez. Onları (size karşı savaşanları) yakaladığınız yerde öldürün. Sizi çıkardıkları yerden siz de onları çıkarın. Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür. Mescid-i Harâm’da onlar sizinle savaşmadıkça, siz de onlarla savaşmayın. Eğer onlar size karşı savaş açarlarsa siz de onları öldürün. İşte kâfirlerin cezası böyledir. Eğer onlar (savaştan ve inkârdan) vazgeçerlerse, (şunu iyi bilin ki) Allah bağışlayıcıdır; merhamet sahibidir. Fitne (baskı ve zulüm) kalmayıncaya ve din (kulluk ve hesap) da yalnız Allah için oluncaya kadar onlarla savaşın. Şâyet vazgeçerlerse zalimlerden başkasına düşmanlık (ve saldırı) yoktur.”

Sûrenin 194-195. âyetlerinde Haram aylar konusuna değinilmekte, bu ayların karşılıklı hukuk oluşturması gerektiği, hürmetlerin yani dokunulmazlıkların karşılıklı olduğu bildirilmekte, kim saldırırsa ona misillemede bulunulması gerektiği, Allah’a karşı duyarlı olunması ve Allah’ın müttakîlerle beraber olduğu beyan edilmekte, konu şu ifadelerle özetlenmektedir: “Allah yolunda infak edin! (Bunu yapmayarak) kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye atmayın! Her türlü iylik yapın (güzel davranın). Muhakkak ki Allah işini düzgün yapanları sever.”

(196-203. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 196-199. âyetlerinde haccı ve umreyi Allah için tam yapmak gerektiğini, bunlardan alıkonulursa kolaya gelen kurbanın gönderilmesini, kurban, yerine varıncaya kadar başları tıraş etmemek gerektiğini, kim hasta olursa yahut başından bir rahatsızlığı varsa, oruç veya sadaka veya kurban olmak üzere fidye gerektiğini, hac yolculuğu için güvende olunduğu zaman hac günlerine kadar umre ile faydalanmak isterse, kolayına gelen bir kurban kesmek gerektiğini beyan etmektedir. Bu arada kurban kesemeyen kimse ile ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Hac günlerinde üç, memleketine döndüğü zaman yedi olmak üzere oruç tutar ki hepsi tam on (gün)dür. Bu (hüküm), ailesi Mescid-i Harâm civarında oturmayanlar içindir. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun. Biliniz ki muhakkak ki Allah cezası şiddetli olandır.”

Ardından, haccın bilinen aylarda olduğu, kim o aylarda haccederse (ihramını giyerse), hac esnasında kadına yaklaşmanın, günah sayılan davranışlara yönelmenin ve kavga etmenin yasak olduğu hatırlatılmakta, ne hayır işlenirse Allah’ın onu bildiği, kendilerine “Azık edinin. Muhakkak ki azığın en hayırlısı takvâdır. Ey akıl sahipleri! Bana karşı muttaki (duyarlı) olun” buyrulmaktadır. Bu arada hac mevsiminde ticaret yaparak Allah’tan gelecek bir kazancı aramakta herhangi bir günah olmadığı, Arafat’tan ayrılıp akın edildiğinde Meş‘ar-i Harâm’da (Müzdelife’de) Allah’ı anmak gerektiği ve O’nu gösterdiği şekilde zikredilmesi emredilmekte, şu bildirime yer verilmektedir: “Sonra insanların aktığı yerden siz de akın. Allah’tan bağışlanma dileyin!”

Yüce Allah, sûrenin 200-203. âyetlerinde hac ibadetleri bitirilince, babalarını andıkları gibi, (hatta) yani ondan daha kuvvetli bir şekilde Allah’ı anmayı emretmekte, insanlardan bazılarının “Ey Rabbimiz! Bize (vereceğini) dünyada ver” dediklerini, böylelerinin ahiretten hiçbir payı olmayacağını beyan etmekte, diğer bir kısmının da “Ey Rabbimiz! Bize dünyada da iyilik ver; ahirette de iyilik ver. Bizi cehennem azabından koru!” diye dua ettiğini haber vermekte, bunlar için, kazandıklarından bir nasip olduğunu bildirmektedir.

Ardından, hacca dair şu çok önemli bilgilendirmede bulunulmaktadır: “Sayılı günlerde (eyyam-ı teşrikte telbiye ve tekbir getirerek) Allah’ı anın! Duyarlı davranmak isteyenler için her kim iki gün içinde acele edip (Mina’dan Mekke’ye) dönmek isterse ona günah yoktur. (Ayrıca dönüşü) geciktirenler için de günah yoktur. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun ve bilin ki hepiniz sadece O’nun huzurunda toplanacaksınız.”

(204-212. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 204-206. âyetlerinde bazı insanların dünya hayatı hakkında söylediklerinin hoşa gidebileceğini, kalbinde olana yani samimi olduğuna Allah’ı şahit tuttuklarını, oysa bu tiplerin hasımların en yamanı olduğunu bildirmekte, dönüp gittiğinde (yahut bir iş başına geçtiğinde) yeryüzünde ortalığı fesada vermek ve ekinleri tahrip edip nesilleri bozmak için çalıştığını, Allah’ın da bozgunculuğu sevmediğini, nihayetinde “Allah’a karşı muttaki (duyarlı) ol!” denilince benlik yani gururun kendisini günaha sevkedeceğini, böylelerine azap olarak cehennemin yeteceğini, orasının çok kötü bir yer olduğunu beyan etmektedir.

Sûrenin 207-209. âyetlerinde bu defa söz iyilere getirilmekte, bazı insanların Allah’ın rızasını kazanmak için kendini, malını, servetini feda ettiği, Allah’ın da kullarına çok şefkatli olduğu beyan edilerek şu çağrısına yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin. Şeytanın adımlarını izlemeyin. Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır. Size (hakikate dair) apaçık deliller geldikten sonra, eğer (barıştan) sapar, (şeytanın adımlarını izler)seniz, şunu iyi bilin ki Allah azîzdir; hakîmdir.”

Yüce Allah, sûrenin 210-212. âyetlerinde yeniden nankörlere değinmekte, onların ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklediklerini, hâlbuki işin bitirildiğini, Allah’ın sisteminin değişmeyeceğini, bütün işlerin sadece ve sadece Allah’a döndürüleceğini beyan etmekte, sözü İsrailoğullarına getirerek şu ifadelere yer vermektedir: “İsrailoğullarına sor ki kendilerine nice apaçık delil(ler) vermiştik. Kim (deliller) kendisine geldikten sonra Allah’ın nimetini (âyetlerini) değiştirirse (bilsin ki) muhakkak ki Allah’ın azabı şiddetlidir.”

Ardından, kâfirlerle ilgili olarak onlara dünya hayatının süslü gösterildiği, onların bazı müminlerle alay ettikleri, iman edip muttaki olanların kıyamet gününde onların üstünde yer alacağı, çünkü Allah’ın dilediğine hesapsız rızık verebileceği ifade edilmektedir.

(213-223. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 213-215. âyetlerinde insanların bir tek ümmet olduğunu, onlara müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri gönderdiğini, anlaşmazlığa düştükleri hususlarda insanlar arasında hüküm vermeleri için bir amaç doğrultusunda el-kitâb’ı indirdiğini, ancak kitap verilenlerin kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan ötürü dinde anlaşmazlığa düştüklerini, Allah’ın iman edenlere, üzerinde ihtilafa düştükleri şeyi izniyle gösterdiğini, çünkü dileyeni dosdoğru yola ileteceğini beyan etmektedir.

Ardından, muhatapların çeşitli şekillerde deneneceğini ifade etmek üzere şu beyana yer verilmektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzeri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız!? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı ki nihâyet (her) peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Daha sonra, konu infaka getirilmekte ve nereye yani kimlere infak edileceğinin sorulduğu ifade edilerek kendilerine şu şekilde cevap verilmesi gerektiği belirtilmektedir: “De ki: İnfak edeceğiniz her bir şey, ana-baba, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolcular için olmalıdır. Her ne hayır (yardım) yaparsanız muhakkak ki Allah onu bilir.”

Yüce Allah, sûrenin 216-218. âyetlerinde hoşa gitmese de kâfirlere karşı savaşın farz kılındığını, daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemenin de daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmenin de mümkün olduğunu, Allah’ın her şeyi bildiğini, insanların bilmediğini beyan etmektedir.

Ardından, haram ayda savaşmanın büyük bir günah olduğu, insanları Allah yolundan çevirmek, Allah’ı ve Mescid-i Harâm’ın (saygınlığını) inkâr etmek ve (Mekke’nin Müslüman) halkını oradan çıkarmanın ise Allah katında daha büyük (günah) olduğu, fitne çıkarmanın ise (insan) öldürmekten daha büyük bir günah teşkil edeceği belirtilmekte, güçleri yeterse, müminleri dinlerinden döndürünceye kadar savaşa devam edecekleri ifade edilmektedir. Daha sonra, her kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların yaptıkları işlerin dünyada da ahirette de boşa gideceği, onların cehennemlik olduğu ve orada ebedi kalacakları haber verilmektedir.

Devam eden bölümde kurtuluş için şu çok önemli hususa değinilmektedir: “İman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad edenler var ya işte bunlar Allah’ın rahmetini umabilirler. Allah çok bağışlayıcıdır; çok merhametlidir.”

Yüce Allah, sûrenin 219-220. âyetlerinde konuyu içki ve kumara getirmekte, her ikisinde de büyük bir günah ve insanlar için birtakım menfaatlar olduğunu, günahlarının menfaatlarından daha büyük olduğunu beyan etmekte, neyi infak edeceklerini soranlara da şu cevabın verilmesini emretmektedir: “İhtiyaç fazlasını.” Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki dünya ve ahiret hakkında iyice düşünesiniz.”

Ardından, konu yetimlere getirilmekte ve şu beyanlara yer verilmektedir: “Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek (yüzüstü bırakmaktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, (unutmayın ki) onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanı düzelten(den ayırmayı) bilir. Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı. Muhakkak ki Allah güçlüdür; hikmet sahibidir.”

Yüce Allah, sûrenin 221-223. âyetlerinde konuyu müşriklerle evlenilmemesi gerektiğine getirmekte ve şu uyarılara yer vermektedir: “İman edinceye kadar müşrik kadınlarla evlenmeyin. İmanlı bir câriye, hoşunuza gitse de putperest bir kadından kesinlikle hayırlıdır. İman edinceye kadar müşrik erkekleri de (kızlarınızla) evlendirmeyin. İnanmış bir köle, hoşunuza gitse de müşrik bir (kişi)den kesinlikle hayırlıdır. Onlar (müşrikler) ateşe çağırır. Allah ise izni (buyruğu) ile cennete ve mağfirete çağırır. (Allah, gerçeği) hatırlasınlar diye âyetlerini insanlara açıklıyor.”

Ardından, kadınların ay halleriyle ilgili şu bilgiler verilmektedir: “O, bir sıkıntıdır. (Bu sebeple) ay halinde kadınlardan uzak durun! Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın! Temizlendiklerinde Allah’ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın!”

Daha sonra, kadınların insan nesli için önemine değinilmekte onlarla ilişki noktasında şu ifadeler zikredilmektedir: “Kadınlarınız sizin için bir (tür) tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın. Kendiniz için takdimde bulunun. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun. Biliniz ki siz muhakkak ki O’na kavuşacaksınız. (Ey Peygamber,) müminleri (büyük ödülle) müjdele!”

(224-233. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 224-227. âyetlerinde yeminlerden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmeye, O’na karşı muttaki olmaya ve insanların arasını ıslah etmeye engel kılmamak gerektiğini, kasıtsız yeminlerle ilgili insanları sorumlu tutmayacağını, sadece kasıtlı yapılanların sorumluluk getireceğini bildirmekte, sonrasında kadınlara yaklaşmamaya yemin edenlerin dört ay beklemesi gerektiğini, bu sürede hanımlarına dönerlerse, muhakkak ki Allah’ın çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu, bu sürede dönmeyip hanımlarını boşamaya karar verirlerse ayrılabileceklerini bildirmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 228-230. âyetlerinde boşanmış kadınların kendilerini (evlenmeden) üç ay hali bekleyeceklerini, onlar Allah’a ve ahiret gününe (gerçekten) inanmışlarsa, rahimlerinde Allah’ın yarattığını gizlememelerini, eğer kocaları barışmak isterlerse, bu durumda onları (boşanma sürecindeki eşlerini) geri almaya daha fazla hak sahibi olduklarını, erkeklerin kadınlar üzerindeki (hakları gibi), kadınların da (erkekler üzerinde) adalet ölçüsünde (hakları) bulunduğunu, erkeklerin kadınlara göre bir derece (önceliğe) sahip olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, boşamanın öncelikle iki defa gerçekleşeceği, bundan sonrasının ya iyilikle tutmak ya da güzellikle salıvermek olduğu, kadınlara verdiklerinden boşanma esnasında bir şey almamak gerektiği, ancak eşlerin Allah’ın sınırlarında kalıp evlilik haklarını tam uygulayamamaktan korkarlarsa bu durumun müstesna olduğu ifade edilerek şu bilgiye yer verilmektedir: “Siz de onların (eşlerin), Allah’ın sınırlarını koruyamayacaklarından korkarsanız, kadının (erkeğe) fidye vermesinde her iki taraf için de sakınca yoktur. Bu (hüküm)ler Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır; sakın onları aşmayın. Kim(ler) Allah’ın sınırlarını aşarsa işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Daha sonra, erkek eşini üçüncü defa boşarsa, ondan sonra kadın bir başka erkekle evleninceye kadar onu almasının kendisine helâl olmayacağı, eğer bu kişi yani ikinci eş de onu boşarsa, her iki tarafın da Yüce Allah’ın sınırlarını koruyacaklarına inandıkları takdirde, yeniden evlenmelerinde herhangi bir günah olmadığı, bu hükümlerin gerçeği bilmek, öğrenmek isteyen bir topluluk için Allah’ın açıklamakta olduğu sınırları olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 231-233. âyetlerinde kadınları boşadıkları ve onlar da üç aylık bekleme sürelerinin sonuna geldiklerinde ya onları iyilikle tutmak yahut iyilikle bırakmak gerektiğini, haksızlık ederek ve kendilerine zarar vermek için onları (zorla nikâh altında) tutmamak gerektiğini, kim bunu yaparsa muhakkak ki (öncelikle) kendine kötülük etmiş olacağını bildirmekte ve şu uyarıya yer vermektedir: “Allah’ın âyetlerini eğlenceye almayın! Allah’ın sizin üzerinizdeki nimetini, (size verdiği hidâyeti), size öğüt vermek üzere indirdiği Kitab’ı ve hikmeti hatırlayın! Allah’a karşı muttaki olun! Bilesiniz ki muhakkak ki Allah her şeyi bilendir.”

Ardından, kadınlar boşandığı ve onlar da bekleme müddetlerini bitirdikleri vakit, aralarında iyilikle anlaştıkları takdirde, onların (eski veya aday) kocalarıyla evlenmelerine engel olmamak gerektiği, işte bununla Yüce Allah’a ve ahiret gününe inanan kimselere öğüt verdiği, bu öğüdü tutmanın muhataplar için en iyisi ve en temizi olduğu beyan edilmektedir.

Daha sonra emzirmeyi tamamlatmak isteyen için annelerin çocuklarını iki tam yıl emzirecekleri, onların örfe uygun olarak beslenmesi ve giyimlerinin babalara ait olduğu, bir insanın ancak gücü yettiğinden sorumlu tutulacağı, hiçbir insanın gücünün dışında bir şeyle yükümlü tutulamayacağı, hiçbir annenin çocuğu sebebiyle, hiçbir babanın da çocuğu yüzünden zarara uğratılmaması gerektiği hükme bağlanmaktadır. Sonrasında benzeri nafaka temininin vâris üzerine de gerekli olduğu, eğer ana ve baba karşılıklı anlaşarak ve birbiriyle görüşerek çocuğu iki yıldan önce sütten ayırmak isterlerse kendilerine herhangi bir günah olmayacağı, sütanne tutup çocukların emzirtilmek istendiği takdirde sütanneye verilenin iyilikle teslim edilmesinde hiçbir günah olmadığı beyan edilmektedir.

(234-242. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 234-237. âyetlerinde ölenlerin geride bıraktıkları eşlerinin kendi başlarına yani yeni bir evlilik yapmadan dört ay on gün iddet beklemeleri gerektiğini, bu süre bitirilince kendileri hakkında yaptıkları meşru işlerde muhataplara herhangi bir günah ve sorumluluk olmadığını bildirmekte, iddet beklemekte olan kadınlarla evlenme hususundaki düşünceleri üstü kapalı biçimde anlatmakta veya onu gizlide tutmakta herhangi bir günah olmadığını, meşru sözler söylemek müstesna, onlara gizlice buluşma sözü vermemek ve bekleme süresi doluncaya kadar nikâh düğümünü pekiştirmemek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, nikâhtan sonra henüz onlarla birlikte olmadan veya onlar için belli bir mehir tayin etmeden kadınlar boşanırsa bunda muhataplara herhangi bir sorumluluk olmadığı, bu durumda onlara herkesin kendi ekonomik durumuna göre hediye cinsinden bir şeyler vermek gerektiği, bu durumun muhsinler için bir borç olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, kendilerine mehir tayin ederek evlenilen kadınlar onlarla birleşilmeden boşanırlarsa, tayin edilen mehrin yarısının onların hakkı olduğu, ancak kadınların vazgeçmesi veya nikâh bağı elinde bulunanın yani kocanın/velinin vazgeçmesi halinin müstesna olduğu beyan edilmekte, affetmenin yani mehirden vazgeçmenin takvâya daha uygun olduğu, çünkü iyilik ve ihsanı unutmamak gerektiği ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 238-242. âyetlerinde namazlara ve orta yani ideal namaza devam etmek gerektiğini, Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılınmasını, eğer herhangi bir şeyden korkulursa namazları yürüyerek yahut binmiş olarak kılmak gerektiğini, güvene kavuşulunca Allah’ın öğrettiği şekilde O’nu anıp ibadet etmek gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Ardından, dul eşler bırakıp vefat edecek kimselerin evlerinden çıkarılmadan bir yıla kadar bıraktıkları maldan dul kalan eşlerinin faydalanmaları hususunda sağlıklarında vasiyet etmeleri, eşi ölen kadınlar kendiliklerinden çıkıp giderlerse, kendileri hakkında yaptıkları meşru şeylerden muhataplara herhangi bir günah olmadığı beyan edilmekte, boşanmış kadınların, hakkaniyet ölçülerinde (kocalarından) menfaat sağlamanın hakları olduğu, bunun muttakiler üzerine bir borç olduğu ifade edilmektedir.

(243-251. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 243-245. âyetlerinde binlerce oldukları halde, ölüm korkusundan dolayı yurtlarından çıkıp gidenlere Allah’ın “(manen) ölün!” dediğini, sonra da onları dirilttiğini, insanlara karşı lütufkâr olduğunu bildirmekte, savaşla ilgili olarak “Allah yolunda savaşın ve bilin ki Allah, her şeyi işitendir; bilendir” buyurduğunu, her kim Allah’a güzel bir borç verirse Allah’ın da ona pek çok katını vereceğini, sonuçta darlık verenin de bolluk verenin de Allah olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 246-248. âyetlerinde Hz. Mûsâ’dan sonra İsrailoğullarından gelen bir grubun bir hükümdar talebinde bulunduklarını, onunla Allah yolunda savaşa katılacakları sözünü verdiklerini, tereddüt göstermeyeceklerini söylediklerini, ancak az bir kısmı hariç diğerlerinin yüz çevirdiğini beyan etmekte, peygamberleri onlara “Allah, Tâlût’u size hükümdar olarak gönderdi” deyince, onların “Biz, hükümdarlığa daha lâyık olduğumuz halde, kendisine servet ve zenginlik yönünden geniş imkânlar verilmemişken o bize nasıl hükümdar olur!?” diye çıkıştıklarını, o peygamberin de kendilerine şöyle dediğini ifade etmektedir: “Allah sizin üzerinize onu seçti, ilimde ve bedende ona üstünlük verdi. Allah mülkünü dilediğine verir.”

Ardından, peygamberlerinin onlara şöyle dediği bildirilmektedir: “Onun hükümdarlığının alâmeti, meleklerin taşıdığı, içinde Rabbinizden size bir ferahlık ve sükûnet, Mûsâ ve Hârûn hanedanlarının bıraktıklarından bir kalıntı bulunan Tâbût’un size gelmesidir. Eğer inanmış kimseler iseniz sizin için bunda muhakkak ki nice delil(ler) vardır.”

Yüce Allah, sûrenin 249-251. âyetlerinde Tâlût’un şöyle dediğini nakletmektedir: “Allah sizi bir ırmakla imtihan edecek. Kim ondan içerse benden değildir. Eliyle bir avuç alan müstesna, kim ondan tatmazsa bendendir.” İçlerinden azı hariç hepsinin ırmaktan içtiğini, Tâlût ve onunla birlikte iman edenlerin beraberce ırmağı geçince “Bugün bizim Câlût’a ve askerlerine karşı koyacak hiç gücümüz yoktur” dediklerini, buna karşılık Allah’ın huzuruna varacaklarına inananların ise “Nice az sayıda birlik Allah’ın izniyle çok sayıdaki birliği yenmiştir. Allah sabredenlerle beraberdir” dediğini beyan etmektedir.

Ardından, Câlût ve askerleriyle savaşa tutuştuklarında, Tâlût’un askerlerinin “Ey Rabbimiz! Üzerimize sabır yağdır. Ayaklarımızı sabit tut. Kâfir kavme karşı bize yardım et” diye dua ettiği, sonunda Allah’ın izniyle onları yendikleri, Hz. Dâvûd’un da Câlût’u öldürdüğü, Yüce Allah’ın Hz. Davud’a hükümdarlık ve hikmet verdiği, dilediği ilimlerden ona öğrettiği, eğer Allah’ın insanlardan bir kısmının kötülüğünü diğerleriyle savması olmasaydı elbette yeryüzünün altüst olacağı, ancak Allah’ın bütün insanlığa karşı lütuf sahibi olduğu haber verilmektedir.

(252-260. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 252-254. âyetlerinde bütün bu anlatılanları Hz. Peygamber’e bir amaç ile tilavet ettiği âyetleri olduğunu, o peygamberlerin bir kısmını diğerlerine tafdîl ettiğini, onlardan bir kısmına konuştuğunu, bazılarını da derece derece yükselttiğini, nitekim Meryem oğlu İsa’ya da açık deliller verdiğini, onu Rûhu’l-Kudüs ile güçlendirdiğini, dileseydi o peygamberlerden sonra gelen milletlerin, kendilerine açık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmayacaklarını, fakat onların ihtilafa düştüklerini, içlerinden kiminin iman edip kiminin de inkâr ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, müminlere hitap edilerek şu evrensel beyana yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve kayırma bulunmayan gün (kıyamet, mahşer günü) gelmeden önce, size verdiğimiz rızıktan infak edin! (Nimetlere) nankörlük edenler elbette zalimlerdir.”

Yüce Allah, sûrenin 255-257. âyetlerinde öncelikle kendi zatıyla ilgili bilgiler vermekte ve zâtının başka hiçbir şeyle mukayese edilmeyeceği mesajını şu ifadelerle dile getirmektedir: “Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur; el-hayy’dir (diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır). Kendisini ne uyuklama tutar ne de uyku. Göklerde ve yerdekilerin hepsi sadece O’nundur. İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir ki!? Onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir. (Hiç kimse) O’nun (bildirmeyi) dilediklerinin dışında ilminden hiçbir şeyi kuşatamaz (tastamam bilemez). O’nun kürsîsi gökleri ve yeri kuşatmıştır (kaplamıştır). Onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-‘azîm’dir (büyüktür).”

Ardından, bir başka hakikate dikkat çekilmekte ve dinde zorlamanın yapılamayacağı beyan edilerek “doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır. O halde kim tâğutu reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmış demektir. Allah işitendir; bilendir” buyrulmaktadır. Sonrasında Yüce Allah’ın inananların dostu olduğu, onları karanlıklardan aydınlığa çıkardığı, inkâr edenlere gelince, onların dostlarının ise tâğût olduğu, onları aydınlıktan alıp karanlıklara götürdüğü, böylelerinin cehennemlikler olduğu haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 258-260. âyetlerinde kendisine mülk (hükümdarlık) verdiği için (şımararak) Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya giren Nemrut’u gündeme getirmekte, Hz. İbrahim’in ona “Rabbim yaşatan ve öldürendir” deyince, buna karşılık Nemrut’un “Ben de yaşatır ve öldürürüm” cevabını verdiğini, Hz. İbrahim’in “Allah Güneş’i doğudan getirmektedir; haydi sen de onu batıdan getir” dediğini ve Nemrut’un şaşırıp kaldığını haber vermektedir.

Ardından, evlerinin duvarları çatıları üzerine çökmüş bir kasabaya uğrayan kişinin örneği verilmekte, “(Şehrin) ölümünden sonra Allah bunları nasıl diriltir acaba!” dediği, bunun üzerine Allah’ın onu yüz sene öldürdüğü, sonra tekrar dirilttiği, Allah’ın “Ne kadar kaldın?” diye sorunca “Bir gün yahut günün bir kısmı kadar” dediği nakledilmekte, sonrasında şu bilgilere yer verilmektedir: “Hayır, yüz sene kaldın. Yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamıştır. Eşeğine de bak! Seni insanlara bir ibret kılalım diye (böyle yaptık). Şimdi kemiklere bak, onları nasıl düzenliyor, sonra onlara nasıl et giydiriyoruz.”

Daha sonra, Hz. İbrâhim’in ölülerin diriltilmesiyle ilgili bir isteği ve kendisine verilen cevaplar şu şekilde dile getirilmektedir: “Hani, İbrahim ‘Ey Rabbim! Ölüyü nasıl dirilttiğini bana göster’ demişti. (Rabbi ona) ‘İnanmadın mı?’ diye sorunca (İbrahim) ‘Bilakis (elbette) inandım; fakat kalbimin mutmain olması için (görmek istedim)’ demişti. Bunun üzerine (Allah şöyle) buyurmuştur: Dört tane kuş al; onları kendine alıştır. Sonra her dağa onlardan bir parça koy. Sonra da onları çağır; koşarak (uçarak) sana gelirler.”

(261-266. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 261-263. âyetlerinde Allah yolunda mallarını infak edenlerin örneğinin yedi başak bitiren bir tohum dânesi gibi olduğunu, her başakta yüz dâne (ürün) bulunduğunu, Allah’ın dilediğine/layık gördüğüne kat kat fazlasını vereceğini beyan etmekte, mallarını Allah yolunda infak edip arkasından başa kakmayan, (fakirlerin) gönlünü kırmayan kimselerin Rableri katında ödülleri olacağını, onlara herhangi bir korku da hüzün de erişmeyeceğini, buna karşılık güzel söz ve bağışlamanın, arkasından eziyet/incitme gelen sadakadan daha hayırlı olduğunu müjdelemektedir.

Yüce Allah, sûrenin 264-266. âyetlerinde Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak ve eziyet ederek sadakaları iptal etmemek gerektiğini, böylesinin durumunun, üzerinde biraz toprak bulunan kayaya benzediğini, sağanak bir yağmurun ona isabet edip de onu çıplak pürüzsüz hale getiriverdiğini, bunların kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, iyi insanların infakları şuna benzetilmektedir: “Allah’ın rızasını kazanmak yani ruhlarındaki cömertliği kuvvetlendirmek için mallarını hayra sarfedenlerin durumu, bir tepedeki bahçeye benzer ki üzerine bol yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir. Bol yağmur yağmasa bile bir çisinti (düşer de yine ürün verir). Allah, yaptıklarınızı görmektedir.”

Daha sonra, Yüce Allah’ın rızası dışındaki faaliyetlerin benzediği bir başka hususa şöyle yer verilmektedir: “Sizden biriniz arzu eder mi ki, hurma ve üzüm ağaçlarıyla dolu, arasından sular akan ve kendisi için orada her çeşit meyveden (bir miktar) bulunan bir bahçesi olsun da, bakıma muhtaç çoluk çocuğu varken kendisine ihtiyarlık gelip çatsın, ona (bahçeye) içinde ateş bulunan bir kasırga isabet ederek yakıp kül etsin! (Elbette bunu kimse arzu etmez.) Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki iyice düşünesiniz.”

(267-274. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 267-269. âyetlerinde müminlere hitap etmekte ve kazancın en iyisinden ve topraktan çıkan ürünlerin en kalitelilerinden verilmesi gerektiğini, infakta kişinin kendisine yapılmasını istemediğini başkalarına yapmaması gerektiğini hükme bağlamakta, bu arada şeytanın insanları fakirlikle korkuttuğunu, cimriliği telkin ettiğini, Allah’ın ise katından bir mağfiret ve bir lütuf vaadettiğini bildirmekte, şu çok önemli bildirme yer vermektedir: “Allah hikmeti dileyene/layık gördüğüne verir. Kime hikmet verilirse, ona pek çok hayır verilmiş demektir. Ancak ve ancak sağduyu sahipleri gerçeği hatırlarlar (öğüt alırlar).”

Sûrenin 270-274. âyetlerinde, yapılan her infakı ve adanan her adağı Allah’ın bildiği, zalimler için hiçbir yardımcı olmayacağı, eğer sadakaları yani zekât ve benzeri hayırları açıktan verirlerse bunun güzel olacağı, onları gizler de fakirlere öylece verirlerse bunun daha hayırlı olacağı, bu sayede Allah’ın da muhatapların günahlarının bir kısmını örteceği müjdelenmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’e hitap edilerek hem hidayet hem de infakla ilgili çok önemli bir uyarıya yer verilmektedir: “Onları doğru yola iletmek sana ait değildir. Lâkin Allah dileyeni/layık gördüğünü doğru yola iletir. Her ne infak ederseniz kendi iyiliğiniz içindir. Sadece ve sadece Allah rızası için infak edeceksiniz. Her neyi infak ederseniz (karşılığı) size tastamam verilecek ve sizler haksızlığa uğratılmayacaksınız.”

Daha sonra, yapılacak hayırların kendilerini Allah yoluna adamış, bu sebeple yeryüzünde kazanç için dolaşamayan fakirler için olması gerektiği, bilmeyenlerin bunları iffetlerinden dolayı zengin zannedeceği, oysa simalarından tanınabilecekleri, onların yüzsüzlük ederek kimseden bir şeyler istemeyecekleri beyan edilmekte ve mahşerde ödüle ulaşabilmek için gerekli bir noktaya şu şekilde değinilmektedir: “Mallarını (Allah yolunda) gece-gündüz, gizli-âşikâr infak edenler var ya onların Rableri katında mükâfatları vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

(275-281. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 275-277. âyetlerinde faiz yiyenlerin, şeytan çarpmış kimselerin (cinnet nöbetinden) kalktığı gibi kalktığını, bu durumun “Alış-veriş tamamen faiz gibidir” demeleri yüzünden olduğunu, hâlbuki Allah’ın alım-satımı helâl, faizi haram kıldığını, kime Rabbinden bir öğüt gelir de faizden vazgeçerse, geçmişte olanın affedileceğini, kim de tekrar faize dönerse, işte onların cehennemlik olacağını ve orada ebedi kalıcı olduklarını haber vermekte, Allah’ın faizi yani getirisini sileceğini, sadakaları ise arttıracağını, buna karşılık küfre dalanları, günahta ısrar edenleri sevmediğini beyan etmektedir.

Ardından, kurtuluşla ilgili olarak şu evrensel hakikat dile getirilmektedir: “İman edip sâlih ameller işleyen, (bu bağlamda) namaz kılan ve zekât verenler var ya, onların Rableri katında mükâfatları vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

Yüce Allah, sûrenin 278-281. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olmalarını, eğer gerçekten inanıyorlarsa faizden geri kalan kısmı terketmelerini, şâyet faiz hakkında söylenenleri yapmazlarsa Allah ve Rasûlü tarafından faizcilere karşı açılan savaştan haberlerinin bulunmasını, eğer tevbe ederler, faizden vazgeçerlerse malın aslının yani anaparanın kendilerinin olacağını, böylece ne haksızlık etmiş ne de haksızlığa uğramış olacaklarını haber vermektedir.

Ardından, eğer borçlu kişi darlık içinde ise, eli genişleyinceye kadar ona zaman tanımak gerektiği, yapacakları fedakarlığın anlamını bilirlerse tasadduk etmenin kendileri için çok daha hayırlı olacağı beyan edilerek mahşere dair şu uyarı hatırlatılmaktadır: “Kendisinde Allah’a döndürüleceğiniz, sonra da herkese hak ettiğinin eksiksiz verileceği ve kimsenin haksızlığa uğratılmayacağı bir güne karşı duyarlı olun.”

(282-286. ÂYETLER):

Yüce Allah, sûrenin 282-284. âyetlerinde belirlenmiş bir süre için borçlanıldığı vakit onu yazmak gerektiğini, bir kâtibin onu yazmasını, hiçbir kâtibin Allah’ın kendisine öğrettiği gibi yazmaktan geri durmamasını, üzerinde hak olan kimsenin yani borçlunun da yazdırmasını, Rabbine karşı muttaki olmalarını ve borcundan hiçbir şey eksiltmemesini, şâyet borçlu sefih veya aklı zayıf ya da yazdırmaya gücü yetmiyorsa, velisinin adaletle yazdırmasını hükme bağlamaktadır.

Ardından, erkeklerden iki de şahit bulundurmak, eğer iki erkek bulunamazsa rıza göstericek şahitlerden bir erkek ile -biri yanılırsa diğerinin ona hatırlatması için- iki kadın olması, çağrıldıkları vakit şahitlerin şahitlikten kaçınmamaları, küçük veya büyük, süresine kadar hiçbir şeyi yazmaktan üşenmemeleri gerektiği, böyle yapmanın Allah nezdinde daha adaletli, şehadet için daha sağlam, şüpheye düşülmemesi için daha uygun olduğu, ancak yapıp bitirilen peşin bir ticaret olursa, yazmaya gerek olmadığı belirtilmektedir. Daha sonra karşılıklı olarak alış-veriş yapıldığında şahit tutulması, yazanın da şahitlik yapanın da zarara uğratılmaması, eğer bunu yaparlarsa bunun yoldan çıkmak manasına geldiğine dikkat çekilmektedir.

Yolculukta olur da yazacak kimse bulunamazsa borca karşılık alınmış bir rehinin yeterli olacağı, birbirlerine güvenirlerse kendisine güvenilen kişinin emaneti (sahibine) vermesi ve bu hususta Rabbi olan Allah’a karşı muttaki (duyarlı) davranılması, şahitliği yani bildiklerini gizlememeleri gerektiği, kim onu gizlerse, kalbinin günahkâr olacağı haber verilmekte ve şu çok önemli huşusa dikkat çekilmektedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir. (Allah bağışlanmayı) dileyenleri bağışlar; (azabı tercih edip) dileyenlere de azap eder. Allah her şeye kâdirdir.”

Yüce Allah, sûrenin 285-286. âyetlerinde Hz. Peygamber’in ve müminlerin imanlarına dair bilgi vermekte, hepsinin her inanç prensibine inandıklarını ifade etmekte, peygamberler arasında ayırım yapmadıklarını, gerçekleri işittiklerini, itaat ettiklerini ve Rablerinden bağışlanma dileğinde bulunduklarını, nihayet varılacak makamın O’nun huzuru olduğunu bildiklerini beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın hiçbir cana kaldırmayacağı yükü yüklemeyeceği, herkesin lehinde veya aleyhinde olacak şekilde kazancının kendisine ait olduğu beyan edilerek onların şu dualarına yer verilmektedir: “Ey Rabbimiz! Unutursak veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır bir yük yükleme! Ey Rabbimiz! Bize kendisine gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize acı! Sen bizim mevlâmızsın. Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Rabbimizden niyazımız, bizi kitabını doğru anlamada ve doğru yaşamada başarılı kılması, emrilerine ve yasaklarına karşı azami dikkati göstermede bizlere yardımcı olması, affına, bağışlamasına, rahmetine ve kafirlere karşı yardımına bizleri de kabul buyurmasıdır.

Dipnotlar

1 - Zemahşerî, age., I, 320. 2 - Semerkandî, age., I, 186.

3 - Râzî, age., VIII, 112. 4 - Semerkandî, age., I, 186; Taberî, age., III, 122-123; Zemahşerî, age., I, 321; Râzî, age., VIII, 112.

5 - Râzî, age., VIII, 112.

6 - Semerkandî, age., I, 186; Taberî, age., III, 123; Zemahşerî, age., I, 321. 7 - Râzî, age., VIII, 112.

8 - Muhammed Abduh, el-Menâr, III, 124.

9 - İslamoğlu, age., s. 99’da 3. not.

10 - Taberî, age., III, 134-135; Zemahşerî, age., I, 322.

11 - Ebû Dâvûd, İlim, 9; Tirmizî, İlim, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 263, 305, 344, 353, 495. 12 - İbn Mâce, Mukaddime, 24.

13 - Mü’minûn 23/84-89.

Mü'minûn 23/89

14 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 15 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 16 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 17 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.

Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83

18 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.

Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13

19 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.

Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31

20 - Taberî, age., III, 151-152.

21 - Semerkandî, age., I, 189; Yazır, age., II, 272.

22 - Râzî, age., VII, 127-128. 23 - Semerkandî, age., I, 189;

24 - Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/52; A‘râf 7/126.

Âl-i İmrân 3/52 A‘râf 7/126

25 - Taberî, age., III, 153; Zemahşerî, age., I, 327.

26 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.

Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7

27 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.

Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8

28 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38. 29 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; Zekât, 69; Nesâî, Zekât, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.

Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38

30 - İbn Mâce, Talâk, 16. Ayrıca rivayet için bk. Semerkandî, age., I, 190.

31 - Bu yorumu Abdülaziz Bayındır hocama borçluyum.

32 - Zemahşerî, age., I, 328. 33 - Taberî, age., III, 159. 34 - Semerkandî, age., I, 190. 35 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 36 - Muhammed 47/11. 37 - Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2. 38 - Tahrîm 66/4. 39 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30. 40 - Bakara 2/286; Tevbe 9/51. 41 - Nahl 16/76; Hacc 22/13; Dühân 44/41; Hadîd 57/15.

Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Muhammed 47/11 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Bakara 2/286 Tevbe 9/51 Nahl 16/76 Hacc 22/13 Duhân 44/41 Hadîd 57/15