Lokmân Suresi

Âyetteki اَلَمْ تَرَوْا elem terav ifadesi “görmediniz mi, düşünmediniz mi, hiç mi düşünmediniz”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَخَّرَ sehhara fiili “hizmete sunmuştur, amade kılmıştır”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyleri”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yeryüzündeki, yerdeki şeyleri”; وَاَسْبَغَ ve esbeğa fiili “ve bolca vermiştir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; نِعَمَهُ nı‘amehû tamlaması “O’nun nimetlerini”; ظَاهِرَة zâhiraten kelimesi “açık bir şekilde”; وَبَاطِنَةً ve bâtıneten sözcüğü “ve gizli olarak”; وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan (şöylesi vardır)”; مَنْ يُجَادِلُ men yücâdilü ifadesi “tartışmakta olan (kişiler)”; فِي اللّٰهِ fillâhi ifadesi “Allah hakkında”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayri ‘ılmin ifadesi “bilgisizce, ilmi olmaksızın”; وَلَا هُدًى ve lâ hüden ifadesi “ve hidayetçisi olmadan”; وَلَا كِتَابٍ مُن۪يرٍ ve lâ kitâbin münîrin tamlaması ise “ve aydınlatıcı kitabı olmadan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik sayısız nimetleri ve buna karşılık bazı insanların nankörlüğü gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَوْا اَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Allah’ın, göklerdeki ve yerdeki (imkânları) sizin emrinize verdiğini görmediniz mi?” Burada geçen اَلَمْ تَرَوْا elem terav ifadesi “görmediniz mi”, “düşünmez misiniz?” “neden düşünüp aklınızı çalıştırmıyorsunuz?”, “düşünsenize” gibi anlamlar içermekte ve muhatapların bu konuya dikkat kesilmeleri mesajını içermektedir.

Yüce Allah sûrenin onuncu âyetinde göklerin yaratılışını, yerin içindeki ağırlıkları, her türden canlıyı orada yaratıp yaydığını, yağmuru yağdırıp her türden çifti bitirdiğini beyan edip Hz. Lokmân’ın oğluna on nasihatine dikkat çektikten sonra, yeniden kâinat kitabından örneklere dönmekte, bu çerçevede göklerde ve yerde her ne varsa hepsini insanoğlunun hizmetine sunduğunu bildirmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, Güneş ve Ay’ın”,(1) “denizlerin”,(2) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(3) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir.

İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemelidir.

Bu genel bilgilerden ayrı olarak, Hacc 22/36-37’de kurbanlık hayvanların insanın hizmetine sunulduğu beyan edilmektedir. Hayvanların insan hizmetine verilmesi büyük bir nimettir. Çünkü onca cüsselerine rağmen eğer Yüce Allah onları boyun büktürmese ve insanların hizmetine vermeseydi onlardan yararlanmak imkânsız olurdu.

Zuhruf 43/12-14’te de beyan edildiği gibi, bütün çiftleri yaratan Allah, gemilerden ve hayvanlardan da üzerlerine binilsin ve taşımacılıkta kendilerinden istifade edilsin diye binekler var etmiştir. Bu nedenle, bilinçli kulların şu şekilde şükürde bulunması istenmektedir: “Bütün bunları bizim hizmetimize veren Allah ne yücedir; çünkü O ikram etmeseydi biz bunu elde edemezdik. O halde biz sadece O’na döneceğiz.”

Yüce Allah’ın neleri insanların hizmetine verdiğiyle ilgili olarak toparlayıcı bir bilgi içermesi bakımından İbrâhim 14/32 ve 33. âyetlerin mealini hatırlatmakla yetineceğiz:

“Allah, gökleri ve yeri yaratan ve gökten su (yağmur) indirip onunla size rızık olarak türlü meyveler çıkarandır. İzni ile denizde yüzüp gitmeleri için gemileri emrinize veren; nehirleri sizin (yararlanmanız için) hizmetinize sunan; düzenli seyreden Güneş’i ve Ay’ı size amade kılan; geceyi ve gündüzü de istifadenize sunan O’dur.”

2. وَاَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً “Nimetlerini açık ve gizli olarak size bolca ihsan etmiştir.” Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsini insanların hizmetine sunduğunu, her şeyi insanlar için yarattığını beyan ettikten sonra, bu şekilde açık-gizli, görünen-görünmeyen, bedensel-ruhsal, bilinen-bilinmeyen, iç-dış, âfakta-enfüste, dilde itiraf edilenler-kalpte idrak edilenler vs. pek çok nimeti onlara bolca verdiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen اَسْبَغَ esbeğa fiili “bolca vermek”, “nimetler içinde yüzdürmek”, “alabildiğine önüne sermek” gibi anlamları içermekte ve insanlara verilen nimetlerin sınırsız olduğunu ortaya koymaktadır. Bu arada نِعَمَهُ nı‘amehû ifadesindeki hû zamiri nimetlerin kaynağında Yüce Allah’ın bulunduğunu, nimetleri başkalarına nispet etmenin korkunç bir hata olacağını da dolaylı olarak öğretmektedir.

3. وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُن۪يرٍ “(Buna rağmen) insanların bir kısmı –bilgisi, rehberi ve aydınlatıcı bir kitabı olmaksızın– Allah hakkında tartışmaktadır.” Bu ifadenin aynısı Hacc 22/8’de de geçmektedir. “Hidâyet ve aydınlatıcı kitap” ifadeleri yerinde “her kaba şeytana tâbi olmak” cümlesi kullanılarak benzer bir cümle Hacc 22/3’te de yer almaktadır.

a) Yüce Allah dile getirdiği sayısız nimetine rağmen, yine de bazı insanların, bir grup insanın Allah, O’nun tekliği, eşsiz kudreti, bilgisi ve erişilmezliği hakkında tartışıp durduğunu haber vermekte, üstelik bunu da bilgisizce, herhangi bir rehberi olmadan ve aydınlatıcı bir kitaba da dayanmadan yaptıklarını bildirmektedir.

Âyette sözü edilenler “bütün insanlar” değil, içlerinden “bir kısmı”dır; kâfirler, nankörler, müşrikler, inkârcılardır; çünkü ifadenin başında yer alan مِنْ min edatı “bazıyet” manasında cümleye “bir kısmı” anlamını katmaktadır. Cümlede geçen يُجَادِلُ yücâdilü fiili de “tartışmak”, “ileri geri konuşmak”, “yerli yersiz laf yetiştirmek”, “düşmanlık etmek”(4) gibi anlamlar vermekte, söz konusu kişilerin olumsuz tavırlarını mana olarak içermektedir.

b) Yüce Allah bu olumsuz kişilerin Allah hakkındaki tartışmaları üç şeyden yoksun olarak yaptıklarını bildirmektedir ki bunlar “bilgi”, “hidayet rehberi” ve “aydınlatıcı bir kitap”tır.

ı. بِغَيْرِ عِلْمٍ “Bilgisizce.” “Bilgisizlik” bu sûrenin altı ve yedinci âyetlerinde de gönderme yapılan tiptir. Bunlar hakikat bilgisine değil de çeşitli oyalayıcı, boş, anlamsız, dedikodu türünden efsanelere itibarı tercih edenlerdir.

ıı. وَلَا هُدًى “Rehbersiz, hidyaetsiz bir şekilde”. “Hidayetsizlik” ifadesi insanı hak ve hakikate götüren ilâhî rehberlikten yoksunluğu içermektedir.

ııı. وَلَا كِتَابٍ مُن۪يرٍ “Aydınlatcı kitabı olmadan.” “Aydınlatıcı kitaptan yoksunluk” ise hem bilgiden hem de hidayetin kaynağını oluşturan ilâhî mesajlardan mahrumiyet demektir.

Bilgi çok önemlidir; ancak bunun önemi hidayet içermesine bağlıdır. Hidayet de bir rehberlik demektir ki bunun da anlamlı ve faydalı olabilmesi aydınlatıcı ilâhî bir kitaba bağılılık şartını gerektirmektedir. Yüce Allah hakkında bilgisizce, rehbersiz bir şekilde ve aydınlatıcı kitabı olmadan tartışanların da “ellerinde herhangi bir kitap bulunuyor oluşu” bir itiraz olarak sunulursa, buna karşılık âyette yer alan مُن۪ير münîr sıfatını dile getirebiliriz.

Elde bulunan herhangi bir kitaptan değil, Yüce Allah’tan geldiği için aydınlatıcı bir misyonu bulunan, bozulmamış, tahrife uğramamış bir kitabın bulunması şarttır. Aslı ilahi olan Tevrât, Zebûr ve İncil bile içlerinde bozulmayan kısımlar olsa da sonradan bozuldukları için artık “aydınlatıcı bir kitap” misyonuna sahip değillerdir.

Bu nedenle, delilli konuşmak bilgi ile, bilgili olmak hidayet ile, hidayet sahibi olmak da ilâhî bir kitapla mümkündür ki hepsinin ucu vahye yani Yüce Allah’ın son vahyi olan Kur’ân’a dayanmaktadır. Lokmân 31/2-3’te “Kur’ân’ın muhsinler için hidayet ve rahmet oluşu”nun zikredilmesindeki maksat da budur.

Secde 32/23’te dile getirildiği gibi “Hz. Mûsâ’ya verilen ve İsrailoğullarının elinde olan el-Kitâb da vakti zamanında onlar için bir hidayet idi”; ancak sonrasında onu bozarak hidayet kaynaklığı özelliğini yitirmesine neden olmuşlardır. Teslîs denen “üçleme”yi savunanlar da bunu kitaptan okuyorlar; ancak onların elindeki kitap da maalesef aslını koruyamamış, insanların ellerinde asırlar sonra kaleme alınarak ilâhî diye sanılmıştır.

İşte bütün bunların sonucunda şunu söyleyebiliriz: Kur’ân olmadan din adına yapılan tartışmaların hiçbir kıymeti harbiyesi yoktur; ciddiye alınabilir bir tarafı yoktur; onlarla kaybedilecek bir zaman da olmamalıdır. Bizim için prensip şudur: Din adına bilgi Yüce Allah’ın verdiğidir ki buna ulaşmanın yolu da sadece ve sadece Kur’ân’dan geçmektedir.

Ellerine geçirdikleri gece lambası değerindeki bilgileri güneş yerinde “aydınlatıcı kitap” sananlar, gerçek güneşi gördüklerinde onu tanıyamamakta, hatta ona bakamamaktadırlar bile. Oysa bir adı da nûr yani “aydınlık” olarak belirlenmiş olan Kur’ân sadece “aydınlık” değil, aynı zamanda münîrdir yani nurlandıran ve aydınlık saçan bir ışık kaynağıdır.

Din adına konuşmak için Kur’ân’ı referans almak bir seçenek veya lüks değil, tartışılamaz bir zorunluluktur. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyette önce “bilgi”, sonra “hidayet”, sonunda ise “aydınlatıcı kitap” sıralaması sunmaktadır.

Buna göre, bilginin anlamlı olması hidayet manasında hakikat içermesine, hidayet olması ise ilahî bir aydınlatıcı olan vahye dayanmasına bağlanmaktadır. Yol budur; gerisi derin ve korkunç bir yanılgıdır. Bilgisi hidayet içerikli olan, hidayeti de Kur’ân’dan beslenen yiğitlere selam olsun.

Âyetin tefsiri bağlamında son derece önemli olan bir değerlendirmeyi burada aktarmak istiyoruz:

“Bu âyette inkârın üç sebebi zikrediliyor:

- ‘Herhangi bir bilgiye dayanma ihtiyacı duymayanlar’: Bir sonraki âyette bunun gerekçesi babaları taklit olarak veriliyor. Yani kafalarını kullanmayanlar.

- ‘Yol gösterici bir kılavuza dayanmayanlar’: İlle de taklit edeceklerse, doğru yoldan giden bir rehberi izlemeleri gerekirken, yanlış rehberi izleyenler. Bunlar birincilerden daha aşağıdadırlar.

- ‘Bir belgeye dayanmayanlar’: Kur’an vahyinden önceki vahiylerden hiçbirini gündemine almamış olanların tartışmak için geriye tek dayanakları kalıyor: ya Nadr b. Haris’in yaptığı gibi ‘Pers mitolojisi’ ya da ‘atalar yolu’ nostaljisi.”(5)

ıı. Taklidin Ateş Oluşu

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا اَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ اِلٰى عَذَابِ السَّع۪يرِ “Onlara (müşriklere) ‘Allah’ın indirdiğine uyun!’ dendiği zaman, onlar ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol)a uyarız.’ dediler. Şeytan, onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse (de mi)!”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; اتَّبِعُوا ittebi‘û emri “uyun, tâbi olun”; مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ mâ enzellâhu ifadesi “Allah’ın indirdiği şeye”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, cevap vermişlerdi ki”; بَلْ bel edatı “aksine”; نَتَّبِعُ nettebi‘u fiili “uyarız, uyuyoruz, tâbi oluruz, tabi oluyoruz”; مَا وَجَدْنَا mâ vecednâ ifadesi “bulduğumuz şeye”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onun üzerinde”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim atalarımızı, bizim babalarımızı”; اَوَلَوْ كَانَ evelev kâne ifadesi “(şöyle) olsaydı bile de mi”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; يَدْعُوهُمْ yed‘ûhum ifadesi “onları çağırıyor olsa da”; اِلٰى عَذَابِ السَّع۪يرِ ilâ ‘azâbi’s-sa‘îri tamlaması ise “ateş azabına” demektir.

Burada taklidin nasıl korkunç bir felaket olduğuyla ilgili mesaj gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا “Onlara (müşriklere) ‘Allah’ın indirdiğine uyun!’ dendiği zaman, onlar ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol)a uyarız.’ dediler.” Yüce Allah inkarcıların veya müşriklerin kendilerine verilen sayısız nimete rağmen Allah hakkında bilgisizce, hidayet rehberi olmadan ve aydınlatıcı bir kitaptan da yoksun bir şekilde tartıştıklarını hatırlattıktan sonra, onların en çirkin ve olumsuz taraflarını işte bu âyette dile getirmekte ve bunu “taklitçilik” şeklinde tanıtmaktadır.

a) Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Birkaçını hatırlatmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(6)

Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(7) Kasas 28/36’da İsrailoğullarının Hz. Mûsâ için dedikleri söz de Hz. Nûh’un kavminin ona dediğiyle aynı manayı içermekte, Hz. Mûsâ’yı suçladıkları ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”(8)

b) Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

c) Şu‘arâ’ 26/74’te ele aldığımız üzere, Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(9)

Sâd 38/6-7’de de beyan edildiği gibi Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

d) Yüce Allah insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve bir sonraki cümlede ele alacağımız üzere taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır.

e) Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önceden yani çok eski tarihlerde gelmiş olması doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(10)

Demek ki hakikat, değerini önceliği ve eskiliğinden değil, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık, taklit ise şeytandan yana olmaktır ve şeytanı takibin sonu ise elbette cehennem ateşidir.

Atalar Dinini Taklidin Kötülüğü ve Sonucu

Şu‘arâ’ 26/74’te de ifade ettiğimiz üzere, atalar dinini taklit Kur’ân’ın reddettiği bir konudur. Önemine binaen konuyu burada bir kez daha hatırlatmak istiyoruz.

“Atalarımızı böyle yapıyor bulduk” sözü taklidin itirafıdır ve taklit de elbette korkunç bir inanç bozukluğudur. Bütün peygamberlere yönelik karşı çıkışların gerekçesi böyle belirlenmiş, “babalarımızı ne yapıyor halde bulduysak biz de onu yaparız” diyerek risalet öğretilerini reddetmişlerdi.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(11) Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(12)

Nihayet Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin Sâd 38/6-7’de dile getirilen sözleri de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, ilahlarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.” Benzer bir sapkınlık ifadesi A‘râf 7/28’de müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik sözlerinde yer almaktadır.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bir kısmını hatırlatmakla yetineceğiz.

Bakara 2/170: “Onlara (müşriklere), ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ denildiği zaman; onlar, ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ dediler. Ya ataları bir şey anlamamış, doğruyu da bulamamış idiyseler?”

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

A‘râf 7/28: “Bu tür insanlar bir kötülük yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Yûnus 10/78: “Onlar dediler ki: Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz size inanacak değiliz.”

Hûd 11/53-54: “(Kavmi şöyle) demişti: Ey Hûd! Sen bize açık bir bilgi (delil, belge, mucize) getirmedin; biz de senin sözünle ilâhlarımızı terk edecek değiliz ve biz sana hiçbir şekilde iman edecek de değiliz. Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena halde çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemiyoruz.”

Hûd 11/62: “(Kavmi şöyle) cevap vermişti: Ey Sâlih! Sen bundan önce içimizde ümit beslenen birisiydin. (Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun? Doğrusu biz, bizi kendisine (kulluğa) çağırdığın şeyden ciddi bir şüphe içindeyiz.”

Hûd 11/87: “Dediler ki: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları), yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terketmemizi sana namazın mı emrediyor? Oysa sen yumuşak huylu ve çok akıllısın!”

Enbiyâ’ 21/52-53: “O (İbrâhîm), babasına ve kavmine ‘Şu karşısına geçip tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor?’ demişti. Onlar da, ‘Biz, babalarımızı bunlara tapar kimseler bulduk’ cevabını vermişlerdi.”

Lokmân 31/21: “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ dendiğinde; ‘Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ derler. Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse de mi?”

Sebe’ 34/43: “Onlara apaçık âyetlerimiz okunup (aktarıl)dığı zaman şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi babalarınızın taptığı (putlardan) çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir.’ ‘Bu (Kur’an) da uydurulmuş bir yalandan başka bir şey değildir’ demişlerdi. Hak kendilerine geldiğinde onu inkâr edenler ‘Bu (vahiy), apaçık bir büyüden başka bir şey değildir’ demişlerdi.”

Sâffât 37/69-74: “Kuşkusuz onlar atalarını dalâlette buldular. Şimdi de kendileri onların peşlerinden koşturuyorlar. Andolsun ki, onlardan önce eski milletlerin çoğu dalâlete düştü. Kuşkusuz, biz onlara uyarıcılar göndermiştik. Uyarılanların âkıbetinin ne olduğuna bir bak! Allah’ın ihlâslı kulları müstesna.”

Zuhruf 43/21-24: “Yoksa bundan önce onlara bir kitap verdik de ona mı tutunuyorlar? Hayır! ‘Sadece, biz babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izinde gidiyoruz’ derler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları, ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi. ‘Ben, size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine mi bana uymazsınız)?’ deyince; ‘Doğrusu, biz sizinle gönderilen şeyi inkâr ediyoruz’ cevabını vermişlerdi.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(13)

Demek ki hakikat, değerini önceliği ve eskiliğinden ya da taraftar kalabalıklığından değil, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık taklit ise şeytandan yana olmaktır ve şeytanı takibin sonu ise elbette cehennem ateşidir.

Bu noktada müşriklerin, suçu Yüce Allah’a atma ve kadeerci bir anlayışa sığınmalarıyla ilgili olarak En‘âm 6/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Putperestler (şöyle) diyecekler: Allah dileseydi ne biz ortak koşardık ne de atalarımız. Hiçbir şeyi de haram kılmazdık.” Benzer ifadeler Nahl 16/35’te de yer almaktadır. Her iki âyette de ileri sürülen bu tür bahaneler Yüce Allah tarafından reddedilmektedir; buna benzer sözlerin sahipleri bu tür bahanelerle kurtulamayacaklardır.

İşte bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, tıpkı İblis’in yaptığı gibi müşrikler de kendi sorumluluklarını kabul etmeyip meseleyi Yüce Allah’ın dilemesiyle ilişkilendirmiş, A‘râf 7/16-17 ve Hıcr 15/39 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi, İblis’in iftira dolu sözlerinin hiçbir şekilde doğru olmadığı ortaya konulmak istenmiştir. Zira Bakara 2/34, A‘râf 7/11, Hıcr 15/31, İsrâ’ 17/61, Sâd 38/74 vs. âyetlerde beyan edildiği gibi, İblis bizzat kendisi kibir göstermiş, emri reddetmiş ve küfrü kendisi tercih etmiştir.

İblis’in izinden gidenler suçu veya sorumluluğu üstlenme yiğitliğini göstermeyip bunu Yüce Allah’a havale ederek kurtulacaklarını sanmışlardı. Ancak verilen bunca malumattan da anlaşıyor ki, bu türden mazeret girişimleri hiçbir şekilde sonucu değiştirmeyecektir. Esasında pek çok âyette verilen bilgiler insanların kendilerinin saptıklarını göstermekte, Yüce Allah’ın hak etmeyen hiç kimseyi saptırmadığı ifade edilmektedir.

Bir tek âyet meali vererek bu konudaki izahımızı bitirmek istiyoruz. Yüce Allah Zümer 39/59’da şöyle buyurmaktadır: “(Allah bu kişilere mahşerde şöyle diyecektir): Hayır (bunlar geçerli değil)! Âyetlerim sana gelmişti de sen onları yalanlamış, büyüklük taslamış ve inkârcılardan olmuştun.”

2. اَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ اِلٰى عَذَابِ السَّع۪يرِ “Şeytan, onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse (de mi)!” Yüce Allah taklide saplananlara son derece önemli ve sarsıcı, hatta susturucu bir soru sormakta, taklidi insanlara hoş gösteren şeytanın kendilerini ateş azabına çağırdığını haber vermektedir.

Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(14) İşte Yüce Allah, hakkında bilgilendirmede bulunduktan sonra şeytanın düşman edinilmesi gerektiğini ifade etmekte, bu arada taklidi insanlara öğütleyen şeytanın kendilerini ateş azabına davet ettiğini haber vermektedir. Buradaki اَوَلَوْ كَانَ evelev kâne ifadesine bazı âlimlerimiz اَوَلَيْسَ eveleyse “değil mi” manası vererek bu gerçeğe işaret etmek istemişlerdir.

b) İyi ve Kötü İnsanların Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 22-24. âyetlerinde bütün benliğiyle Allah’a yönelenlerin en güçlü kulpa yapıştıklarını, işlerin sonunun Allah’a varacağını, buna karşılık küfredenlere Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiğini, varıp dönecekleri yerin sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olacağını, bir süre dünyada yaşatılsalar da sonuçta korkunç bir azaba çarptırılacaklarını haber vermektedir.

ı. İyi İnsanların Sağlam Kulpa Yapışması

وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُٓ اِلَى اللّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى وَاِلَى اللّٰهِ عَاقِبَةُ الْاُمُورِ “Kim iyilik yaparak yüzünü Allah’a teslim ederse elbette en sağlam kulpa yapışmıştır. Bütün işlerin sonu yalnızca Allah’a varır.”

Âyetteki وَمَنْ يُسْلِمْ ve men yüslim ifadesi “ve her kim teslim ederse, çevirirse”; وَجْهَهُٓ vechehû tamlaması “onun kendi yüzünü, benliğini”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a, O’nun dinine, prensiplerine”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (şöyle iken)”; مُحْسِنٌ muhsinun kelimesi “ihsan sahibi olarak, güzel davranarak”; فَقَدِ اسْتَمْسَكَ fe kad’istemseke fiili “muhakkak ki yapışmış olur”; بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى bi’l-‘urvetü’l-vüskâ tamlaması “güçlü, sapasağlam, kopması mümkün olmayan, sarsılmayan kulpa”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’adır”; عَاقِبَةُ الْاُمُور ‘âkıbetü’l-ümûri tamlaması ise “işlerin sonu” demektir.

Burada iyi insanların akıbetlerinin de iyi olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُٓ اِلَى اللّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى “Kim iyilik yaparak yüzünü Allah’a teslim ederse elbette en sağlam kulpa yapışmıştır.” Yüce Allah Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği önceki âyetlerdeki bilgilerin zıddına, bu defa iyi insanlarla ilgili bilgi vermektedir.

a) وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُٓ اِلَى اللّٰهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ “Kim iyilik yaparak yüzünü Allah’a teslim ederse.” Her kim muhsince yani “iyi ve iyilik yapan bir insan” olarak yüzünü yani özünü, benliğini, hayat değerlerini, bütünüyle varlığını Allah’a teslim eder, O’na hakkıyla kulluk ederse onun en güçlü dayanağa yapışmış olacağını müjdelemektedir. Burada geçen يُسْلِمْ وَجْهَهُٓ اِلَى اللّٰهِ yüslim vechehû ilellâhi ifadesini bazı âlimlerimiz “dinini Allah’a halis ve has kılmak” şeklinde yorumlamışlardır.(15)

Âyette yer alan وَجْه vech yani “yüz” kelimesinin kullanım amacı bu kelimenin insanın bütün benliğini ifade etmesi nedeniyledir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/112’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilâkis, kim muhsin olarak yüzünü Allah’a döndürürse (Allah’a hakkıyla kulluk ederse) onun ecri Rabbi katındadır. Öyleleri için ne bir korku vardır, ne de üzüntü çekerler.”

Nisâ’ 4/125’te şu bilgiler yer almaktadır: “İşlerinde doğru olarak kendini Allah’a veren ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.” En‘âm 6/79’da ise şu ifadeler yer almaktadır: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.” Yûnus 10/105, Rûm 30/30 ve 43’te de benzer içerikte bilgiler yer almaktadır.

Konuyla ilgili âyetlerde yer alan وَجْه vech kelimesi “yüz” anlamına gelmekte, burada bağlam itibariyle “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği mecazi bir içerikte olmak üzere “bütün benlik, bütün varlık, kişilik” manasında zikredilmiş olmaktadır. Bu ifadenin övücü içerikte başka şekillerde örnekleri Bakara 2/112, Âl-i İmrân 3/20, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/79 gibi âyetlerde de geçmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, şirkten ve inkârdan arınmış olarak bütün benliğiyle Yüce Allah’a teslimiyet inancı üzerinde durulmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki “din fıtrattır” ve “dini reddetmek fıtratı ve vicdanı reddetmek”tir. Esasında Hz. Peygamber’in “Her doğan İslâm fıtratı üzere doğar”(16) ifadesindeki kastı bu olduğu gibi o hadisin kaynağı da söz konusu âyetlerdir. Çünkü Hz. Peygamber’in sahih sözlerinin referansı Kur’ân’dır.

Âyette geçen وَهُوَ مُحْسِنٌ ve huve muhsinun ifadesindeki “muhsin veya ihsân” terimi Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette şöyle tarif edilmektedir: “İhsân, Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmendir. Sen her ne kadar O’nu görmüyorsan da O seni görüyor.”(17) Demek ki ihsân, hayatı Yüce Allah’ın şahitliğinde yaşama bilincidir; hayatın merkezinde Yüce Allah’ın bulunduğunu bilmek ve O’na göre duyarlı yaşamaktır.

“Muhsince davranarak benliğini Allah’a teslim etmek” her şeyden önce kalp safiyetini ve niyet düzgünlüğünü beraberinde getirmektedir. Hz. Peygamber “Ameller niyetlere göredir”(18) buyurarak davranışların değer kazanmasının yapılış niyetlerine bağlı olduğunu ifade etmiştir. Ameller hangi niyetlerle yapılırsa karşılıkları da ona göre verilir. Niyetlerin ne olduğunu sadece ve sadece Yüce Allah bildiği için kimin ne kadar ödül hak ettiğine de sadece O karar verir.

Bu arada kitap ehlinin kendilerini ayrıcalıklı görmelerinin de son derece yanlış olduğu Hucürât 49/13’te “Sizin en değerliniz Allah’a karşı en çok muttaki (duyarlı) olanınızdır” beyanıyla reddedilmektedir. Dahası, konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır: “Allah sizin suretlerinize ve cesetlerinize bakmaz; fakat kalplerinize ve niyetlerinize bakar”(19) buyurarak, meselenin nasıl anlaşılması gerektiği noktasında son derece önemli bir beyanda bulunmuştur.

b)فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى “Elbette en sağlam kulpa yapışmıştır.” Yüce Allah muhsin olarak benliğini kendisine teslim eden, O’na çeviren kişilerin sonuçta sapasağlam bir kulpa yapışmış olacağını haber vermektedir. Bakara 2/256’da da geçen الْعُرْوَة الْوُثْقٰى el-‘urvetü’l-vüskâ tamlaması “güçlü, sapasağlam, kopması mümkün olayan, sarsılmayan kulp” manasında kişiyi hak ve hakikate götürecek olan temel değer manasına gelmektedir.

Bakara 2/256, Lokmân 31/22 ve Zuhruf 43/43’te geçen istimsâk kelimesi “sıkıca yapışmayı, ayrılamamak üzere sarılmayı” içermektedir. Demek ki tevhide sahip olan kişi en sağlam kulpa yapışmış olacaktır.

Müslümanların sımsıkı yapışması gereken değer bağlamında Âl-i İmrân 3/103’te hablüllâh’tan, Zuhruf 43/43’te de “vahyedilen bilgi” olan Kur’ân’dan söz edilmektedir. Anlaşılıyor ki her kim Allah’ın ipi olan Kur’ân’a sıkıca sarılır, ona yapışırsa sonuçta sapasağlam bir kulpa yapışmış olacak ve yaratılış gayesini yerine getirmeyi başaracaktır. Esasında ifadenin başında yer alan قَد kad edatı da manayı pekiştirici bir anlam içermektedir.

2. وَاِلَى اللّٰهِ عَاقِبَةُ الْاُمُورِ “Bütün işlerin sonu yalnızca Allah’a varır.” Benzeri Hacc 22/41’de de geçen bu ifadede insanlarla ilgili hayatta her ne varsa, amel veya düşünce bağlamında sahip olunan veya üretilen her şeyin akıbetinin sadece ve sadece Yüce Allah’a varacağı bildirilmektedir.

Burada اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınıp عَاقِبَة ‘akıbeh kelimesinin sona bırakılması yani takdîm-te’hîr ile elde edilen devrik yapı, cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta, dolayısıyla gerçekleştirilen her bir işin sonunun sadece Yüce Allah’a varacağı, başka varlıklardan korkmanın da onlardan herhangi bir beklentiye girmenin de gereksiz olduğunu öğretmeyi amaçlamaktadır.

ıı. İnkârcılara Üzülmemek Gerektiği

وَمَنْ كَفَرَ فَلَا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ اِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “İnkâr edenin inkârı seni üzmesin! Onların dönüşü ancak bizedir. Elbette yaptıklarını kendilerine bildireceğiz. Şüphesiz ki Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki وَمَنْ كَفَرَ ve men kefera ifadesi “ve her kim inkar ederse, küfrederse”; فَلَا يَحْزُنْكَ fe la yahzünke emri “sakın seni üzmesin”; كُفْرُهُ küfruhû tamlaması “onun nankörlüğü, inkârı”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “sadece bize(dir)”; مَرْجِعُهُمْ merci‘uhum tamlaması “onların dönüşü”;فَنُنَبِّئُهُمْ fe nünebbiuhum fiili “onlara haber vereceğiz”; بِمَا عَمِلُوا bimâ ‘amilû ifadesi “yapmış oldukları şeyleri”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “mukakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُور bi zâti’s-sudûri ifadesi ise “gönüllerin özündekini” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e moral kazandırılması ve karşıtlarına gözdağı verilmesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ كَفَرَ فَلَا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ “İnkâr edenin inkârı seni üzmesin! Onların dönüşü ancak bizedir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in çevresinde yaşayan müşriklerin ve inkarcıların durumuna üzülmemesi gerektiğini, neticede küfrü kendilerinin tercih ettiğini beyan etmekte, bir anlamda ona moral vermektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir.

Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

Bu mesajın benzerleri olarak Rûm 30/44 ve Lokmân 31/12’de de açıklamalar yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

2. اِلَيْنَا مَرْجِعُهُمْ فَنُنَبِّئُهُمْ بِمَا عَمِلُوا “Elbette yaptıklarını kendilerine bildireceğiz.” Daha önce yorumunu yaptığımız Lokmân 31/15. âyette, ayrıca Yûnus 10/4’te de ele aldığımız üzere, Yüce Allah bütün insanların nihai olarak dönüşlerinin sadece kendisine olacağını ve dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsini kendilerine haber vereceğini beyan ederek, müminlere moral, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(20) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.

Olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(21) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme de kapılmamalıdır.(22)

ııı. Dünya ve Âhiretteki Akıbetleri

نُمَتِّعُهُمْ قَل۪يلًا ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ اِلٰى عَذَابٍ غَل۪يظٍ “Onları biraz yararlandırırız; sonra da kendilerini ağır bir azaba sürükleriz.”

Âyetteki نُمَتِّعُهُمْ nümetti‘uhum ifadesi “onları geçindireceğiz, faydalandıracağız”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az bir şekilde, az bir süreliğine”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; نَضْطَرُّهُمْ nadtarruhum fiili “onları çarptıracağız”; اِلٰى عَذَابٍ غَل۪يظٍ ilâ ‘azâbın ğalîzın tamlaması ise “ağır bir azaba” demektir.

Burada olumsuz insanların dünyada kalış süreleri ve sonrasında mahşerdeki feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. نُمَتِّعُهُمْ قَل۪يلًا “Onları biraz faydalandırırız.” Yüce Allah küfrü tercih edenler nedeniyle üzülen Hz. Peygamber’i teselli ettikten sonra bu âyette de kâfirleri ve müşrikleri dünya nimetlerinden az çok faydalandıracağını, sonrasında ise kendilerini ağır bir azaba çarptıracağını haber vermektedir.

Âyette geçen قَل۪يل kalîl kelimesi bütün dünya hayatını ve nimetlerini içerse de âhirete ve oradaki nimetler göre bunlar hep azdır.(23) O nedenle Müslümanların dünyada yaşarken âhirete yatırım yapmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/117’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez geçmekte(24) ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için نُمَتِّعُهُمْ قَل۪يلًا “Onları az bir şekilde faydalandıracağız” ifadesi yer almaktadır. Esasında burada yer alan قَل۪يل kalîl kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manası devreye sokulmak istenmektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

2. ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ اِلٰى عَذَابٍ غَل۪يظٍ “Sonra da kendilerini ağır bir azaba sürükleriz.” Mahşerde ağır bir azaba çarpıtılmayla ilgili olarak kullanılan نَضْطَرُّ nadtarru fiili bir kez de aynı anlamda olmak üzere Bakara 2/126’da geçmekte ve “çarptırmak”, “sürüklemek”, “mahküm etmek” manalarını içermektedir. Ayrıca mahşerdeki azabın sıfatı olarak kullanılan غَل۪يظ ğalîz kelimesi de hem dünyevi hem de uhrevî azabın sıfatı olarak Kur’ân’da dört kez(25) geçmekte ve azabın şiddetini ve ağırlığını ifade etmektedir.

Bakara 2/126’da konunun Hz. İbrâhim’in duasıyla da bağlantılanarak anlaşılması mümkündür. Âyet mealen şöyledir: “İbrahim de demişti ki: ‘Ey Rabbim! Burayı emin bir şehir yap; halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle.’ Allah buyurdu ki: Kim inkâr ederse onu (da) az bir süre faydalandıracağım; sonra onu cehennem azabına sürükleyeceğim. Ne kötü varılacak yerdir orası!” İşte her iki âyette de ortaklaşa verilmek istenen mesaj aynıdır. İnsanlar küfrü tercih etmişlerse Yüce Allah onları hemen cezalandırmamakta, kendilerine zaman vermektedir.(26)

Ancak eğer gerçeği görüp tevbe etmezler ve istikamet sahibi olmazlarsa dünyada kendilerine verilen fırsat ve nimetlerin kendi lehlerine olduğunu sanmamaları da Âl-i İmrân 3/178’de şöyle beyan edilmektedir: “İnkâr edenler sanmasınlar ki, kendilerine mühlet vermemiz onlar için daha hayırlıdır. Onlara ancak günahlarını arttırmaları için fırsat veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.” İşte Yüce Allah inkârcılara verdiği imkânı değerlendirmemeleri durumunda korkunç bir felaket yaşayacaklarını işte bu ifadeleriyle ortaya koymuş olmaktadır.

c) Şirk Çıkmazı ve Yüce Allah’ın Sınırsız Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde müşriklerin inançlarındaki tutarsızlığı ortaya koymak üzere kendilerine “Gökleri ve yeri kim yarattı?” diye sorulsa mutlaka “Allah” diyeceklerini, bu nedenle “(Öyleyse) övgü de yalnız Allah’a mahsustur; ama onların çoğunun (ne dediklerini) bilmediklerini” beyan etmekte, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece Allah’a aidiyetini, gerçek zengin ve hamde layık olanın da sadece ve sadece kendisi olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, şu bilgi doğrultusunda Yüce Allah’ın kelimelerinin sınırsız olduğu ilan edilmektedir: “Şâyet yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz katılarak (mürekkep olsa) yine de Allah’ın sözleri (yazmakla) tükenmez. Muhakkak ki Allah mutlak galiptir; hikmet sahibidir.”

ı. Yaratıcı Allah’ı Kabul Etmeleri

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, elbette ‘Allah.’ derler. De ki: Hamd (övgü) Allah içindir; esasında onların çoğu (ne dediklerini) bilmezler.”

Âyetteki وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ ve lein seeltehum fiili “ve eğer onlara sorarsan”; مَنْ خَلَقَ men haleka ifadesi “yaratan kimdir, kim yaratmıştır (diye)”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeryüzünü, yeri”;لَيَقُولُنَُّ leyekûlünne ifadesi “elbette (şöyle) diyeceklerdir”; اللّٰه allâhu kelimesi “Allah”; قُل kul emri “de ki”; الْحَمْدُ el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâh ifadesi “Allah’adır, Allah içindir; بَلْ bel edatı “aksine, esasında”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhüm tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedir, bilmezler” demektir.

Burada müşriklerin “Allah inancı”yla ilgili nasıl bir çarpık tavrı olduğu gündeme getirilmektedir.

1.وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ “Onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, elbette ‘Allah.’ derler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onların inkarı nedeniyle üzülmemesi gerektiği söyledikten sonra inanç noktasında nasıl mantıksızlıklar içerisinde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Yüce Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını ortaya koymaktadır.

Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte soruyu sordurup cevabını yine Yüce Allah’ın verdiği örnekler de En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16, Sebe’ 34/24 ve Mü’min 40/16. âyette zikredilmektedir.

Konunun detaylı bir örneğini oluşturması bakımından Yûnus 10/31’i mealen hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Konunun işlendiği âyetlerde görüldüğü üzere, müşriklere kâinatı kimin yarattığı sorulduğunda hemen ve kesin ifadeler kullanarak “Allah yarattı” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ifade لَيَقُولُنَّ leyekûlünne şeklinde yer almaktadır ki hem fiilin başındaki lâm/le hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfleri pekiştirici mana vererek onların bu noktadaki pozisyonları net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Yaratıcı Allah’ı kabul eden bu insanlar Yüce Allah’ın risalet görevlendirmesini, kitap göndermesini, hayata müdahale etmesini ve öldükten sonra mahşerdeki diriltmesini reddetmekte, bu halleriyle günümüzdeki deistlerin durumunu ortaya koymaktalardı. Müşrikler deistlerden farklı olarak Allah’a ulaşabilmek için aracı ilahlar edinerek tevhid inancını ortadan kaldırmaktalardı.

2. قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “De ki: Hamd (övgü) Allah içindir; esasında onların çoğu (ne dediklerini) bilmezler.” Aynı konu içeriğinde olmak üzere benzeri ‘Ankebût 29/63’te de geçen bu ifadede Yüce Allah müşriklerin vereceğini bildirdiği “Allah yaratmıştır” cevabını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitabına devam etmekte ve onlara yönelik olarak “Hamd, övgü Allah’a mahsustur” diyerek tebliğini sürdürmesini istemektedir.

“Hamdin sadece Yüce Allah’a olduğu”nun ifade edilmesi müşriklerin putlara itibar etmemeleri gerektiğini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır. Yaratan kim ise hamde layık olan da odur. Bir taraftan yaratıcının Yüce Allah olduğunu itiraf edip öte taraftan kulluk için putlara itibar etmek, hamd ve övgüyü onlara yönlendirmek son derece anlamsız ve faydasız bir durum olarak kendilerine aktarılmak istenmektedir.

Esasında söz konusu cevabı veren müşriklerin bu cevabı verirken nasıl bir duygu karmaşası içerisinde bulundukları ortaya konulmakta, yaratıcı Allah inancına sahip olmanın aynı zamanda mantıksal olarak O’na her konuda tam teslimiyeti de beraberinde getirmesi gerektiğini anlamadıkları, dolayısıyla kaba bir düşünce alışkanlığına kapılarak veya ağız alışkanlığıyla böyle bir cevap verdikleri anlaşılmaktadır. İşte bu yüzdendir ki Yüce Allah âyetin sonunda onların pek çoğunun gerçeği yani ne dediklerini bilmediklerini beyan etmektedir.

ıı. Her Şeyin Yüce Allah’a Aidiyeti

لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir. Şüphesiz ki el-ğaniyy (asıl zengin, ihtiyaçsız), el-hamîd (övülmeye lâyık olan) sadece ve sadece Allah’tır.”

Âyetteki لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan şeyler”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerdekiler, yeryüzündekiler”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “mukakkak ki Allah”; هُوَ hüve zamiri “O’dur sadece O”; الْغَنِيّ el-ğaniyyu sıfatı “zengin (olan)”; الْحَم۪يد el-hamîdü sıfatı ise “övgüye layık (olan)” demektir.

Burada tek Allah inancının hayatın ve kâinatın bütün alanlarını kapsayacak yönü gündeme getirilmektedir.

1. لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah müşriklerin yaratıcı Allah inancına sahip olmalarına rağmen, idare edici olarak O’nu kabul etmemelerini kınamakta, hamde layık olanın sadece Allah olduğunu vurguladıktan sonra, bu âyette de göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

Âyette لِلّٰهِ lillâhi “Allah’a aittir” ifadesinin öne alınmış olması bir takdîm-te’hîr tekniği olarak hasr/kasr denen “vurgulu” mana elde etme yollarından birisidir ve burada da böyle bir mana ortaya konulmak istenmektedir.

“Gökleri ve yeri yaratan Allah’tır” diyenlere seslenen Rabbimiz, göklerde ve yerde müşriklerin tapındığı her ne varsa hepsinin Yüce Allah’a ait olduğunu, onların Allah’tan bağımsız bir varlıklarının, etki ve yetki alanlarının bulunmadığını, bu nedenle başka varlıklara ilah muamelesi göstermenin hiçbir şekilde doğru olamayacağını beyan etmek istemektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Şüphesiz ki el-ğaniyy (asıl zengin, ihtiyaçsız), el-hamîd (övülmeye lâyık olan) sadece ve sadece Allah’tır.” Bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde(27) de yer almaktadır.

Yüce Allah kendisinin الْغَنِيّ el-ğaniyy olduğunu beyan ederek, başka varlıkların hiç birisinin kendi başlarına olmadıklarını, mutlak sûrette bir başka kudrete muhtaç olduklarını ifade ederek, puta tapmanın esasında doğru ilah anlayışıyla hiçbir şekilde uyumlu olamayacağını hatırlatmayı amaçlamaktadır. İşte bu şekilde verilen mesaj sayesinde müşriklerin nasıl derin bir yanılgı içerisinde oldukları ortaya konulmak istenmektedir.

Bu arada âyette yer alan الْحَم۪يد el-hamîd sıfatı da aynı şekilde başka hiçbir varlığa hamdedilmemesi gerektiğini, çünkü hamde layık olanın sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu ortaya koymaktadır. Câsiye 45/36-37’de şöyle buyrulmaktadır: “Hamd, ancak ve ancak göklerin Rabbi, yerin Rabbi yani bütün âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Göklerde ve yerde azamet yalnız O’nundur. O, azîzdir; hakîmdir.”

İşte hem bu âyetteki devrik “vurgulu” ifadeler, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki zamir-i fasl ile elde edilen hasr/kasr içerikli “vurgulu” beyanlar aynı mesaja dikkat çekmekte, hamde layık olanın sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/70’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte O, Allah’tır. Kendisinden başka hiçbir ilâh yoktur. Önünde de sonunda da (dünyada da âhirette de) hamd sadece O’na aittir. Hüküm sadece O’nundur ve sadece O’na döndürüleceksiniz.” Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğu işte bu şekilde belirtilmek istenmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Erişilmez ve Eşsiz Bilgisi

وَلَوْ اَنَّ مَا فِي الْاَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ اَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِه۪ سَبْعَةُ اَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz daha katılarak (mürekkep) olsa yine de Allah’ın sözleri (yazmakla) tükenmez. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak galiptir, üstündür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّ مَا فِي الْاَرْضِ ve lev enne mâ fi’l- ardı ifadesi “eğer yeryüzündeki şeyler (şöyle) olsaydı”; مِنْ شَجَرَةٍ min şeceratin ifadesi “ağaç türünden, eğer yeryüzünde bulunan ağaçlar”; اَقْلَام aklâmun kelimesi “kalemler (olsaydı)”; وَالْبَحْرُ ve’l-bahru sözcüğü “ve deniz de”; يَمُدُّهُ yemüddühû fiili “ve onu desteklese de”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”; سَبْعَةُ اَبْحُرٍ seb‘atü ebhurin tamlaması “yedi deniz (daha)”; مَا نَفِدَتْ mâ nefidet fiili “(yine de) bitmezdi”; كَلِمَاتُ اللّٰهِ kelimâtüllâhi tamlaması “Allah’ın kelimeleri”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “mukakkak ki Allah”; عَز۪يز ‘azîzün sıfatı “üstün(dür), yüce(dir), güçlü(dür)”; حَك۪يم hakîmun sıfatı ise “hükmünde hikmet sahibi, hikmetli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bilgi ve kudretinin erişilmezliği ve eşsizliğiyle ilgili bir mesaj gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَنَّ مَا فِي الْاَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ اَقْلَامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِه۪ سَبْعَةُ اَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللّٰهِ “Yeryüzündeki ağaçlar kalem, deniz de arkasından yedi deniz daha katılarak (mürekkep) olsa yine de Allah’ın sözleri (yazmakla) tükenmez.” Yüce Allah mutlak kudretini, eşsizliğini ve erişilmezliğini beyan bağlamında harika bir örnek vererek, puta tapmanın ne kadar boş ve anlamsız bir şey olduğunu ortaya koymaktadır.

Putlar hiçbir şeye malik değilken, hiçbir şeye güçleri yetmez, kendilerine tapanlara yönelik hiçbir yarar ve zarar ortaya koyamazlarken, onlara tapmanın ne kadar saçma olduğu beyan edilmek istenmekte, bu bağlamda Yüce Allah’ın kudreti ve bilgisiyle ilgili bir beyan zikredilmektedir. Buna göre, yeryüzündeki bütün gövdeli bitkiler kalem olsa, denizler ve onları destekleyecek yedi deniz daha mürekkep olsa hepsi biter, Yüce Allah’ın kelimeleri yine de bitmez. Mürekkep manasına gelen midâd kelimesi bu âyette olmasa da Kehf 18/109’da zikredilmektedir.

Âyetin iniş sebebi olarak şöyle rivayetler vardır:

a) “Bu ayet Yahudiler hakkında gelmiştir. Çünkü onlar ‘Allah, herşeyi Tevrat’ta zikretmiş ve söylemediği, bahsetmediği hiçbir şey bırakmamıştır’ deyince, Yüce Allah ‘Tevrat'ta bulunanlar Allah'ın bütün kelâmına nispetle denizden bir damla kadar bile değildir’ buyurmuş ve bu ayeti indirmiştir.

b) Bu ayetin, Hz. Peygamber’e ‘Sen, ‘İlimden size ancak pek az birşey verilmiştir’(28) ve ‘Kendisine hikmet verilmiş olana pek çok hayır verilmiş demektir’(29) buyuruyorsun’ diyen birisi hakkında nazil olduğu da ileri sürülmüştür. İşte bu ayet, bütün bunların, kullara nispetle ‘bol hayır’, Allah'a ve O’nun ilmine nispetle ise pek az birşey olduğuna delâlet etmek üzere nazil olmuştur.

c) Yine bu ayetin, ‘Peygamberin getirdiği (söylediği) şeyler bitecek’ dedikleri için, kâfirlere bir reddiye olmak üzere nazil olduğu ve Hz. Peygamber'in buna karşılık, ‘Bu, ilahî kelamdır; bitmez’ dediği de ileri sürülmüştür.”(30)

Bu ve benzer nüzul sebebi rivayetlerinin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinde durmaya gerek görmüyoruz. Çünkü metnin yapısıyla rivayetlerin bir sorunu görünmemektedir; sadece konunun Yahudilerle ilişkisi âyetlerin iniş yeri ve zamanı bakımından biraz sorun teşkil etmektedir. Bu nedenle, meseleyi müşriklerin bozuk din ve ilah algısıyla ilişkilendirerek ele almaya çalışacağız.

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/109’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Rabbimin sözleri(ni yazmak) için deniz mürekkep olsa ve bir o kadar da ilâve getirsek, Rabbimin sözleri bitmeden önce deniz tükenirdi.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen كَلِمَاتُ اللّٰهِ kelimâtüllâh “Allah’ın kelimeleri” ifadesi Kehf 18/109’da كَلِمَات رَبّ۪ي kelimâtü rabbî “Rabbimin kelimeleri” şeklinde yer almaktadır. Her iki tamlamada da maksat, elbette elimizdeki Kur’ân kelimeleri değildir. Bu durumda Kur’ân’ın bir kısmının eksik olduğu gibi bir izlenim söz konusu olabilir.

Kanaatimizce “kelimeler”den kasıt “Yüce Allah’ın bilgisi, kudreti ve sıra dışı mucizevî şeyler yaratmasıdır.” Hz. İsâ’ya kelimetühû “Allah’ın kelimesi” denmesinin muhtemel sebebi de onun babasız yaratılarak sahip kılındığı mucizevî ayrıcalıktır. Bakara 2/255’te belirtildiği gibi, hiçbir bilgi ve kudret O’nu kuşatmaya yetmez. Dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretiyle yarattığı şeyleri yazmaya kalkmanın bir anlamı yoktur; çünkü yazmakla onların sonu getirilemez.

Kehf 18/109’da “bir denizin ve bir o kadar daha denizin mürekkep olması” ifadesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki “deniz ve onu destekleyen yedi deniz daha mürekkep olsa” ifadeleri birbirini tamamlamakta ve maksadın aslında çokluk manası vermek olduğu ortaya konulmaktadır. Yani “bir, iki, yedi veya sekizden fazla sayıda denizin mürekkep olması halinde Yüce Allah’ın kelimelerinin biteceğini söylemek” kesinlikle doğru değildir. Çünkü âyetten maksat Yüce Allah’ın kelimelerinin bitmeyeceğini beyandır. Öyleyse “yedi deniz” ifadesini “sayısız denizler” şeklinde anlamak gerektiği açıktır.

Bu âyeti bağlam gereği önceki âyetle de ilişkilendirebiliriz. Buna göre önceki âyetlerde kendilerine gönderme yapılan putperestlere hitap edilmek istenmekte ve putların etkisiz, yetkisiz, bilgisiz, güçsüz, çaresiz durumlarına karşı Yüce Allah’ın bilgi ve kudretinin eşsizliği ve erişilmezliği ortaya konulmuş olmaktadır. Buradan hareketle, putperestliğin insan fıtratına da akla da aykırı olduğu üzerinden bir mesaj verilmiş olmaktadır.

2. اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak galiptir, üstündür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah عَز۪يز ‘azîz olduğunu söyleyerek gücünün erişilmezliğini ve alt edilemezliğini, ayrıca izzet ve şerefin sadece kendi katında olduğunu, başkalarında güç ve izzet vehmetmenin yanlış olduğunu ortaya koyarken, حَك۪يم hakîm sıfatı gereği hikmetsiz, faydasız ve anlamsız hiçbir şey yapmayacağını da beyan etmiş olmaktadır.