A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-9. âyetlerinde Kur’ân’ın özellikleri ile ona tâbi olmanın gerekliliği üzerinde durmakta, pek çok nesli helak ettiğine, herkesi sorgulayacağına ve herkese yaptıklarını tastamam haber vereceğine temas etmekte, tartısı ağır veya hafif gelenlerin akıbetlerini dikkatlere sunmaktadır.

a) Vahyin Misyonu

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde mukatta‘a harflerinden dört tanesine yemin etmekte, Kur’ân hakkında Hz. Peygamber’in gönlünde hiçbir sıkıntı duymaması gerektiğini, vahyin müminler için gerçeği hatırlatma olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, herkesin Kur’ân’a tâbi olması ve başkalarını dost edinmemeleri gerektiği ile ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinizden size indirilen (Kur’ân’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da) başka dostlara uymayın! Ne kadar da azınız gerçeği hatırlıyorsunuz!”

ı. Vayhin Uyarıcılığı

الٓمٓصٓ كِتَابٌ اُنْزِلَ اِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ ف۪ي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِه۪ وَذِكْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Elif. Lâm. Mîm. Sâd. Kendisiyle (insanları) uyarman için ve müminlere (gerçeği) hatırlatma olsun diye sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiçbir sıkıntı olmasın!”

Buradaki الٓمٓصٓ elif lâm mîm sâd harfleri “mukatta‘a harfleri”; كِتَاب kitâbun sözcüğü “(bu) kitap”; اُنْزِلَ ünzile edilgen fiili “indirildi”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; فَلَا يَكُنْ fe lâ yekün emri “olmasın”; ف۪ي صَدْرِكَ fî sadrike ifadesi “senin kalbinde”; حَرَج haracun sözcüğü “herhangi bir sıkıntı”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan dolayı”; لِتُنْذِرَ li tünzira ifadesi “uyarman için”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”;وَذِكْرٰى ve zikrâ kelimesi “ve gerçeği hatırla(t)mak (için)”; لِلْمُؤْمِن۪ينَ li’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlere, müminler için” demektir.

Burada dört mukatta‘a harfi ile Hz. Peygamber’in vahye karşı tutumu ve müminler için vahyin gönderiliş gayesi gündeme getirilmektedir.

1. الٓمٓصٓ “Elif. Lâm. Mîm. Sâd.” Bakara 2/1’de adına mukatta‘a denen bu harflerin sayısı, kullanım gerekçeleri, muhtemel anlamları vb. noktalarda detaylı bilgiler vermiştik. Burada sadece “elif, lâm, mîm, sâd” harflerinin muhtemel anlamları üzerinde duracağız.

a) Râzî’nin beyanı çerçevesinde, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre bu harflerin manası انا الله أعلم و أفصل “Ben Allah’ım; en iyi ben bilirim ve en iyi ben açıklarım” veya “Ben Allah’ım; iyiden iyiye açıklıyorum” demektir.

b) Süddî, sâd harfinin المصور el-musavvir “şekil verici” kelimesinin kısaltılmışı (sembolü) olduğunu, bazıları ise bunun الناصر en-nâsır “yardım edici” sıfatının sembolü olduğunu belirtmişlerdir.

c) Ayrıca bunun İnşirâh sûresinin ilk âyetini içerdiğini beyan edenler de vardır. Buna göre maksat İnşirâh 94/1. âyetteki sadr kelimesiyle ilişkilendiriliyor demektir.

d) Hatta başka bazı âlimlerimiz bu harflerden maksadın انا الله الصادق “Ben Allah’ım; sâdık olan benim” olduğu kanaatindedir.

e) Bu harflerin her biri, Kur’ân’ın isimlerinden veya Yüce Allah’ın isimlerinden biri olduğu da beyan edilmektedir.(1)

f) “Râzî’ye göre bu harflerle ilgili gerçek olan şudur: Yüce Allah’ın elif, lâm, mîm, sâd ifadesi, bu surenin lakab ismidir. Lakab isimler ise ad oldukları şeylerde herhangi bir mana ifade etmezler; aksine onlar birtakım işaretler yerine geçerler.(2)

g) Esasında bu harflerin sûrede kıssası anlatılan peygamberlerin sembolü olabileceği gibi, onların kavimlerine tebliğ ettiği kitapları veya prensipleri de sembolize edebilir. Bu harflerin her biri Yüce Allah’ın bu harflerle başlayan isim ve sıfatlarını gösterebileceği gibi, ayrıca Rabbimizin bu harflere yemin etmekte olabileceği, dahası muhatapları uyarmayı da kast etmiş olabileceği de söz konusudur.

Bu tahminlerin her biri doğru olabileceği gibi, hiçbiri de doğru olmayabilir. Maksat her ne olursa olsun, bunlardan herhangi biri mutlak doğru olarak dayatılamaz. Çünkü bunların gerçek manasını ve Rabbimizin gerçek maksadını elbette sadece O bilir.

Bizim yaptığımız ise bu harflerin muhtemel anlamlarını dile getirmektir. Esasında manası tükenmeyen bu harflerin “manası yoktur” veya “bunlar bilinemez” ya da “bunlar birer şifredir” gibi yaklaşımların aksine, eski âlimlerimizin görüşlerini ve bilebildiğimiz kadarıyla kanaatlerimizi dile getirmeye çalışıyoruz. Başkaları da başka görüşler ileri sürebilirler. Mühim olan nokta “tek doğru şudur” diye kesip atmamaktır.

2. كِتَابٌ اُنْزِلَ اِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ ف۪ي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ لِتُنْذِرَ بِه۪ وَذِكْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ين “Kendisiyle (insanları) uyarman için ve müminlere (gerçeği) hatırlatma olsun diye sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiç bir sıkıntı olmasın.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ın ona indirildiğini söyleyerek, müşriklerin Kur’ân hakkındaki “beşer sözüdür” yakıştırmasını iptal etmekte ve kendilerine cevap vermektedir.

a) كِتَابٌ اُنْزِلَ اِلَيْكَ فَلَا يَكُنْ ف۪ي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ “Sana indirilen bu kitaptan dolayı kalbinde hiç bir sıkıntı olmasın!” Kur’ân’da 15 kez(3) geçen حَرَج harac kelimesi “sıkışmak”, “sıkıntı”, “daralmak”, “güçlük”, “zorluk”, “sorumluluk” gibi anlamlar içermektedir.(4) Hz. Peygamber’e yönelik olarak “Ondan dolayı kalbinde bir daralma, sıkıntı olmasın” ifadesi, Mekkeli müşriklerin onu yalanlaması veya ona zarar vermesi noktasında herhangi bir problem yaşamaması manasına alınmalıdır.

Bu buyruk gereği Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde endişeye kapılmaması gerektiği ona öğütlenmektedir. Bu ifadede Yûnus 10/94’te de işaret edildiği gibi “vahyin kaynağı noktasında Hz. Peygamber’in hiçbir şüphesinin olmaması, ona teklif ettiği görevin olağanüstü önemi ve zorluğundan dolayı da sıkılmaması gerektiği” kendisine öğütlenmiş de olabilir.(5)

“Hz. Peygamber’in içerisinde bir daralma ve sıkıntı olmaması” ifadesinin ardından, vahyin indiriliş gayesi hakkında iki husus gündeme getirilmektedir. Buna göre önce konunun uyarı bölümü ele alınmakta, Hz. Peygamber’in risalet öğretilerini ne ile tebliğ edeceği beyan edilmektedir. Tıpkı Furkân 25/52, Sebe’ 34/50, Yâsîn 36/70 ve Kâf 50/45 vb. âyetlerde dile getirildiği gibi, Hz. Peygamber’in bu esaslı görevi vahiy ile yapması gerektiği belirlenmektedir. İşte bu gibi âyetlerin uyarısı ile Hz. Peygamber risalet hayatı boyunca uyarılarını daima vahiy ile yapmış, geriden gelen ümmetine de sünnet olarak bunu bırakmıştır.

b) لِتُنْذِرَ بِه۪ وَذِكْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ين “Kendisiyle (insanları) uyarman için ve müminlere (gerçeği) hatırlatma olsun diye.” İkinci husus ise vahyin müminler için ذِكْرٰى zikrâ oluşudur. Zikr (zikrâ, tezkirah) kelimesinin vahyin bir ismi olduğunu da hatırlatarak âyette verilmek istenen mesajı şöyle anlamak durumundayız: Yüce Allah insanoğlunun fıtratına gerçekleri yazıp programlamıştır. Orada yazılan ilkeleri hatırlattığı için vahyin bir ismi de zikr veya zikrâ olmuştur. Vahiy genelde bütün insanlar için, ancak özellikle de onun yol göstericiliğinden yararlanmak isteyenler, yani müminler için gerçeği hatırlatan bir rehber olarak tanıtılmaktadır. Gerçeği hatırlatmanın muhataplar açısından nasıl sonuç vereceği her ne kadar önceden bilinemezse de bunu yapanlar görevini yerine getirmiş olacağı için tebliğin yapanına faydası kesindir. Kaldı ki Zâriyât 51/55 ve A‘lâ 87/9’da beyan edildiği gibi hatırlatma işlemi müminlere muhakkak ki fayda sağlayacaktır.

ıı. Vahye Uymanın Önemi

اِتَّبِعُوا مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ “Rabbinizden size indirilene (Kur’an’a) uyun! O’nun peşi sıra (onu bırakıp da başka) dostlara uymayın! Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!”

Âyetteki اِتَّبِعُوا ittebi‘û emri “uyun, tâbi olun”; مَآ اُنْزِلَ mâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye, vahye, Kur’ân’a”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”;مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm tamlaması “sizin Rabbinizden”; وَلَا تَتَّبِعُوا ve lâ tettebi‘û emri “ve sakın uymayın”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; اَوْلِيَاء evliyâe kelimesi “(başka) dostlara”; قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ ifadesi “ne kadar az, ne kadar azınız”; تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili ise “(gerçeği) hatırlıyorsunuz” demektir.

Burada vahyin rehberliği ve onun dışındakilerin dost edinilmemesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اِتَّبِعُوا مَآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ “Rabbinizden size indirilene (Kur’ân’a) uyun!” Bu âyet, önceki âyetin anlamını devam ettirmekte, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır. En‘âm 6/106, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek “vahye tâbi olması gerektiği” beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, Lokmân 31/21, Zümer 39/55 ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği, Muhammed 47/3’te ise bunun başarıldığı ifade edilmektedir.

Bu üç grup âyetten ortaklaşa anlaşılan nokta, “prensip olarak vahye, insan olarak da Hz. Peygamber’e tabi olmaktır”; çünkü o Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi, o üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’in tâbi olduğu esas “vahiy” olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

2. وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اَوْلِيَآءَ “O’nun peşi sıra (onu bırakıp da başka) dostlara uymayın!” Bu cümlede vahyin dışında, onun peşi sıra başka şeylere uymamak gerektiği hatırlatılmaktadır. Âyetteki مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “peşi sıra, onun dışında, onu bırakıp da” gibi anlamlar vermekte, vahyi dışlamanın veya onu ikinci plana itmenin büyük bir yanlışlık ve hata olduğu, dolayısıyla Yüce Allah’ın emrine isyan manasına geldiği ifade edilmiş olmaktadır. Vahyin dışında herhangi bir şeye tâbi olmak, o şeyin üstünlüğünü ve etkinliğini kabul etmek demektir ki vahye göre bu tavır Kur’ân’ı dışlamayı veya onu ikinci plana itmeyi beraberinde getirmektedir.

Sadece dışlamak değil, vahyi ikinci plana itmek de korkunç bir hatadır. Her ne kadar söylemde ilk sırada zikredilse de pratikte Kur’ân’a biçilen rol ne yazık ki onu sıralamanın altlarına itmekten başka bir şey değildir. Âyeti “vahyin dışında dostlara tâbi olmayın” şeklinde anlayınca, her ne kadar sorun gözükmüyorsa da bu ifadeyle “onun peşi sıra başka dostlara uymayın” ifadesi arasında büyük farklar vardır. “Vahyi ikinci plana itmek” anlamına yakından bakıldığında ne demek istediğimiz çok net bir şekilde görülecektir.

Kur’ân’da peşine gidilmemesi emredilen şeyler “şeytanın izleri”,(6) “heva, heves, arzular”(7) ve “Allah’ın yolunun dışındaki yollar”(8) diye tanıtılmaktadır. Bütün bunlar sonuçta vahyi dışlamak manasına gelmekte, onun belirlediği yolları tanımamayı göstermektedir. Çünkü şeytanın daveti daima vahyi unutmak ve onu uygulamamak şeklindedir. İnsanların arzu ve hevesleri de şeytani duygulara esir olunca depreşir. Sonuç olarak bakıldığında bu gibi hususların hepsi Yüce Allah’ın sırât-ı müstakîm adını verdiği “hak yol”un dışındaki sapkınlık yollarıdır ki bu yollar kişiyi Allah’ın yolundan ayırır ve onların ucu da cehenneme açılmaktadır.

3. قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ “Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyor!” Bu âyetin sonunda inkârcı muhatapların çok azının iman ettiği ve gerçeği hatırladığı ifade edilmektedir.

a) Âyetlerde tercih edilen kalıp قَل۪يلًا مَا kalîlen mâ şeklindedir. Bu ifadenin birkaç anlam ihtimali vardır:

ı. Bu ifadede yer alan مَا mâ edatının “zâid” olduğu, yani anlama katkı sağlamadığı için, mesajın da “çok az inanmak” ve “çok az düşünmek” olduğu ifade edilmektedir.(9)

ıı. Bu arada söz konusu “azlık”, bazıları tarafından “yokluk” anlamında yorumlanmaktadır. Buna göre anlam, muhataplardan hiç kimsenin inanmadığı ve düşünmediği, küfür ve gafletlerinin şaşılacak düzeyde olduğu şeklindedir.(10)

ııı. Diğer bir yaklaşıma göre de “hiç inanmamak” değil, “az inanmak, azına inanmak” söz konusu edilmektedir. Elbette böyle bir durum kabul edilemez. Zira Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de vurgulandığı üzere bunun tam anlamıyla küfür olduğu Yüce Allah tarafından ilan edilmektedir.

Bu yaklaşımların vakaya uygun olmadığını düşündüğümüz için, söz konusu ifadelere “ne kadar da azınız” anlamını vermeyi tercih ettik. Bu durumda âyetlerin anlamı şöyledir: “Ne kadar da azınız (gerçeği) hatırlıyorsunuz”, “Ne kadar da azınız iman ediyorsunuz!”, “Ne kadar da azınız düşünüyorsunuz!” Muhataplara yönelik bu evrensel mesaja karşılık, az da olsa o toplumda daima inananlar ve düşünenler olduğu bilinmektedir. Bu gerçek nedeniyle anlamın böyle verilmesinin daha doğru olduğu açıktır.

b) Âyetin sonundaki قَل۪يلًا مَا تَذَكَّرُونَ ifadesi “Ne kadar da az (gerçeği) hatırlıyorsunuz” şeklinde de yorumlanabilir. Ancak biz muhatapların kimliklerini düşünerek maksadın müşrik bir toplumda çoğunluğun yoldan çıktığını, az bir bölümün gerçeği hatırladığını ifade etmekteyiz. Burada ve Neml 27/62 ile Hâkka 69/42’de geçen تَذَكَّرُونَ tezekkerûne fiili aslında Mü’min 40/58’de geçtiği gibi تَتذَكَّرُونَ tetezekkerûne kalıbındadır; muhatap kalıpta iki tâ/te harfi yan yana dile ağır geleceği için bir tanesi kural gereği düşürülmüştür.

b) Önceki Nesillerin Helaki

Yüce Allah sûrenin 4 ve 5. âyetlerinde azgınlıkları nedeniyle pek çok nesli gece uyurlarken veya gündüz kaylüle ederlerken helak ettiğini, helakleri esnasında zalim olduklarını itiraf ettiklerini beyan etmektedir.

ı. Gece Veya Gündüz Gelen Felaket

وَكَمْ مِنْ قَرْيَةٍ اَهْلَكْنَاهَا فَجَآءَهَا بَاْسُنَا بَيَاتًا اَوْ هُمْ قَآئِلُونَ “Nice şehirler vardı ki biz onları helak etmiştik. Azabımız onlara gece veya gündüz uyurlarken (istirahat ederlerken) gelmişti.”

Âyettekiوَكَمْ ve kem edatı “nice”; مِنْ قَرْيَةٍ min karyetin sözcüğü “kent(ler), şehir(ler)”;اَهْلَكْنَاهَا ehleknâhâ ifadesi “onları helâk etmiştik”; فَجَآءَهَا fe câehâ fiili “onlara gelmişti”; بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “bizim azabımız”; بَيَاتًا beyâten kelimesi “geceleyin, gece uykusundalarken”; اَوْ هُمْ ev hum ifadesi “veya onlar (şöyle iken)”; قَآئِلُونَ kâilûne kelimesi ise “gündüz ya da öğle vakti uykusundalar (iken)” demektir.

Burada çeşitli zamanlarda helak edilen milletler gündeme getirilmektedir.

Esasında قَرْيَة karyeh kelimesi “kent, şehir” manasına gelse de, maksat oralarda yaşayan inkârcı insanlardır. O nedenle maksadı “şehirlerin halkları” olarak anlamak durumundayız.

Kur’ân’da 25 kez geçen الْبَاْس/بَاْس be’s/el-be’s kelimeleri bulundukları bağlama göre “savaş”,(11) “azap”,(12) “güç, kuvvet”,(13) “ayrılık”(14) gibi anlamlar içermektedir. Bu âyetteki بَاْس be’s kelimesi “azap, gazap, ceza”; A‘râf 7/4, 97 ve Yûnus 10/50’de de geçen بَيَاتًا beyâten kelimesi “gece, gece uykusu” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve k-y-l kökünden kâil kelimesinin çoğulu olan قَآئِلُون kâilûne sözcüğü ise bölgede bilinen “gündüz veya öğle vakti uykusu” manasına gelmektedir. “Azabın şehre gelmesi”nden maksat da elbette o şehirde yaşayan halka gelmesidir.

Yüce Allah geçmiş topluluklar içerisinde hak ve hakikate karşı çıkan, zulüm yapan ve insanlık için bir fesada neden olan, bu çerçevede peygamberlere ve müminlere hayatı zindan eden, inananların değerlerine hakaret edip müminlerle alay eden ve onları yerlerinden yurtlarından çıkaran nice nesilleri helak ettiğini haber vermektedir. Böylece Mekkeli müşriklere seslenerek, benzer hataları yapmaları durumunda kendilerinin de aynı akıbeti paylaşacaklarını beyan etmek istemektedir.

Âyette hangi kavimlerin helak edildiği noktasında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Ancak sûrenin ilerleyen âyetlerinde kıssası anlatılacak olan kavimlerin veya başkalarının gece veya gündüz uykuları esnasında helak edildikleri anlaşılmaktadır. Örnek olarak ifade etmek gerekirse, gece helak edilenler için Hz. Lût’un kavmini, gündüz helak edilenler için de Hz. Şu‘ayb’ın kavmini zikredebiliriz.

ıı. Zulümleri İtirafları

فَمَا كَانَ دَعْوٰيهُمْ اِذْ جَآءَهُمْ بَاْسُنَآ اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا اِنَّا كُنَّا ظَالِم۪ينَ “Azabımız kendilerine geldiğinde ‘Biz zalimlermişiz!’ diye sızlanıp yalvarmaktan başka sözleri kalmamıştı.”

Âyetteki فَمَا كَانَ fe mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı”; دَعْوٰيهُمْ da‘vâhüm ifadesi “onların yalvarmaları”; اِذْ جَآءَهُمْiz câehum ifadesi “kendilerine geldiği zaman”; بَاْسُنَا be’sünâ tamlaması “bizim azabımız”; اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا illâ en kâlû istisnası “şunu demekten başka”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; ظَالِم۪ين zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada helaki hak edenlerin o esnadaki çaresizlikleri gündeme getirilmektedir.

Taberî’nin de dediği gibi, âyette geçen دَعْوٰي da‘vâ kelimesi hem “dua etmek, yalvarmak”, hem de “hakkı iddia edip itiraf etmek” manasına gelmektedir.(15) Her iki durumda da maksat, muhatapların çaresizlik içerisindeki çırpınışlarını ortaya koymaktır.

Yüce Allah, önceki milletler içinde helak ettiği kavimlerin son anlarını ifade etmekte ve kendi suçlarını itiraf edip zalim olduklarını anlayacaklarını, fakat bunun onlara hiçbir faydasının da bulunmayacağını beyan etmektedir. Dile getirecekleri “zalimlik” itirafı, onların sadece kâfir olmadıklarını, aynı zamanda bu inkârı zulme dönüştürdüklerini, bu nedenle helak edildiklerini göstermektedir.

Sadece inkâr helakin sebebi değildir; çünkü bu tip insanların bir gün inanmaları daima muhtemeldir. Ancak inkâr zulme, başkalarının imanına müdahaleye ve yerinden yurdundan sürülmeye varmışsa, işte Rabbimiz bu duruma müdahale etmekte ve hak edenlere hak ettiklerinin karşılığını verdiğini haber vermektedir. Bu şekilde Mekkeli müşriklerin de bütün zamanların inkârcılarının da dikkati çekilmekte, Allah’ın azabını ve gazabını hak edenlerin benzer akıbetler yaşayacaklarını bildirmek istemektedir.

Kıssası büyük ölçüde bu sûrede de ele alınan Firavun örnekliğine bakıldığında, onun da benzer bir itirafını görmekteyiz. Yüce Allah Yûnus 10/90-91’de Firavun’un boğulurken iman itirafında bulunup kendisinin de Müslümanlardan olduğunu dile getirmiş olsa da bunu ispat için zamanı olmadığını, daha önce isyan edip toplumu fesada uğrattığını, bu nedenle son andaki imanını kabul etmediğini bildirmektedir. Benzer bir durum Nisâ’ 4/18’de gündeme getirilmekte, ölüm anındaki tevbenin tevbe olmadığı haber verilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu kuralın bir genelleme oluşturduğunu, ölümleri anında zulümlerini itiraf edenlere bunun hiçbir faydasının olmayacağı beyan edilmektedir.

c) Mahşerde Yaşanacakların Bir Kısmı

Yüce Allah, sûrenin 6-9. âyetlerinde peygamberler dâhil herkesin sorgulanacağını, bilgisi sayesinde herkesi bilgilendireceğini, yapılanlardan habersiz olmadığını beyan etmektedir. Ardından, amellerin tartılacağı, sevap tartıları ağır gelenlerin kurtulacağı, hafif gelenlerin ise dünyadaki zulümleri nedeniyle kendilerine yazık etmiş olacakları haber verilmektedir.

ı. Sorgulanma ve Gerçekle Buluşturulma

فَلَنَسْـَٔلَنَّ الَّذ۪ينَ اُرْسِلَ اِلَيْهِمْ وَلَنَسْـَٔلَنَّ الْمُرْسَل۪ينَ فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا كُنَّا غَآئِب۪ينَ “Elbette kendilerine elçi gönderilenleri de elçileri de sorgulayacağız. Onlara (olup biteni) tam bir bilgi ile elbette anlatacağız. Zaten biz onlardan habersiz değildik.”

Buradaki فَلَنَسْـَٔلَنَّ fe lenes’elenne fiili “muhakkak ki sorgulayacağız”; الَّذ۪ينَ اُرْسِلَ ellezîne ursile ifadesi “elçi olarak gönderilenleri de”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “kendilerine”; وَلَنَسْـَٔلَنَّ ve lenes’elenne fiili “ve yine muhakkak ki sorgulayacağız”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi “elçileri de”; فَلَنَقُصَّنَّ fe lenekussanne fiili “ve mutlaka anlatacağız”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; بِعِلْمٍ bi ‘ılmin ifadesi “bir bilgi ile”; وَمَا كُنَّا ve mâ künna fiili “ve biz (şöyle) değiliz”; غَآئِب۪ينَ ğâibîne kelimesi ise “gafiller, habersizler” demektir.

Burada mahşerdeki sorgulanma ve herkesin bilgilendirileceği gerçeği gündeme getirilmektedir.

1.فَلَنَسْـَٔلَنَّ الَّذ۪ينَ اُرْسِلَ اِلَيْهِمْ وَلَنَسْـَٔلَنَّ الْمُرْسَل۪ينَ “Elbette kendilerine elçi gönderilenleri de elçileri de sorgulayacağız.” Yüce Allah mahşerde bütün insanları sorgulayacağını haber vermekte, ümmetler sorgulanırken peygamberlerin de aynı şekilde hesaba çekileceklerini beyan etmektedir.

“Ümmetlerin sorgulanması”yla ilgili herhangi bir anlaşılmazlık söz konusu değildir. Zira Kur’ân’da pek çok âyette, sorgulamanın kıyâmetten sonra gerçekleştirileceği ve herkesi içereceği ifade edilmektedir. Kur’ân’da bu sorgulamada seele kökünden kelimelerin(16) veya doğrudan soru-cevap ifadelerinin(17) kullanılacağı bildirilmektedir.

Burada asıl üzerinde durulması gereken nokta ise, “peygamberlerin sorgulanması”dır. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi Mâide 5/109’da peygamberlerin de sorgulanacağını ifadeyle şöyle buyurmaktadır: “Allah’ın, peygamberleri toplayıp da ‘Size ne cevap verildi?’ dediği gün, (peygamberler) ‘Bizim hiçbir bilgimiz yok, şüphesiz gizlilikleri hakkıyla bilen ancak sensin’ diyeceklerdir.”

Ahzâb 33/7-8’de şöyle bir ifade yer almaktadır: “Hani biz peygamberlerden söz almıştık; senden, Nûh’tan, İbrahim’den, Mûsâ’dan ve Meryem oğlu İsâ’dan da. (Evet) biz onlardan pek sağlam bir söz aldık. (Allah) bu sözü, doğruları doğruluklarıyla sorumlu kılmak için aldı. Kâfirler için de çok acıklı bir azap hazırladı.”

Konuyla ilgili en çarpıcı örneklerden birisi de Mâide 5/116. âyettir: “Allah, ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, beni ve anamı, Allah’ın peşi sıra iki tanrı bilin, diye sen mi dedin?’ buyurduğu zaman o, ‘Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, hâlbuki ben senin zâtında olanı bilmem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin’ demişti.”(18)

Konunun Hz. Peygamber ve ümmetiyle ilgili boyutu ise şu âyette geçmektedir: “Doğrusu o (Kur’an), senin için ve kavmin için gerçeği hatırlatmadır (bir şereftir). İleride ondan sorumlu tutulacaksınız.”(19) Âyetin sonundaki “sorgulanacaksınız” fiili, hem Hz. Peygamber’i hem de kavmini yani bütün muhatapları içermektedir.

Kur’ân’da peygamberlerin sorgulanmasının yanında, ayrıca meleklerin de sorgulanacağına dair ifadeler de yer almaktadır. Bir örnek olarak şu âyeti zikredebiliriz:

Sebe’ 34/40-41: “O gün (Allah), onların hepsini toplayacak; sonra meleklere: Size tapanlar bunlar mıydı? diyecek. (Melekler de), ‘Sen yücesin, bizim dostumuz onlar değil, sensin. Aksine onlar cinlere tapıyorlardı. Çoğu onlara inanmıştı’ diyecekler.” Benzer bir konu Furkân 25/17-18’de de yer almaktadır.

Peygamberlerin de sorgulanacağı konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen rivayetler de vardır. Hz. Nûh’la ilgili rivâyet bu örneklerden biridir. Ebû Sa‘îd el-Hudrî, Nebî (as)’ın şöyle buyurduğunu bildirmiştir:

“Kıyâmet günü Nûh getirilecek ve ona ‘Tebliğ görevini yerine getirdin mi?’ denilecek. ‘Evet, yâ Rabbî’ cevabını verince, bu kez ümmetine ‘Size tebliğ etti mi?’ diye sorulunca, onlar ‘Bize herhangi bir uyarıcı gelmedi’ cevabını vereceklerdir. Bu defa Yüce Allah Hz. Nûh’a ‘Senin şahitlerin kimler?’ diye sorunca, o da ‘Muhammed ve ümmeti’ diyecektir. İşte bu ifadelerden sonra Hz. Peygamber, ümmetine yönelerek ‘Sizler getirileceksiniz ve şahitlik edeceksiniz’ demiş ve “İşte böylece sizi orta (mu‘tedil) bir ümmet yaptık…”(20) âyetini okumuştur.(21) Bu rivâyette sözü edilen şahitliğin fiilen ve aynı zamanda yaşayanların şahitliği şeklinde değil de, bilgi sahibi olmak anlamında gerçekleşeceği anlaşılmaktadır. Bir anlamda onlara sanki şöyle denmiş olacaktır: “Siz, beraberinizdeki peygamberi duymak ve getirdiği gerçeği görmek istemediniz; ancak onun haberi kıyâmete kadar herkese ulaşmıştır.”

Şu husus çok kesindir ki, hem peygamberlerin hem de meleklerin sorgulanması, elbette onların cezalandırılması anlamında değil, sistemin sorgulama işlemiyle gerçekleştirileceği hakikatini vurgulamak içindir. Zira peygamberlerin ilâhî huzurda korkudan uzak olacakları âyet ile sabittir: “Benim huzurumda peygamberler korkmaz.”(22)

Melekler de iradelerini kötülükten yana kullanamayacakları, yani günahları veya hataları olamayacağı için herhangi bir şekilde cezalandırılmaları söz konusu değildir. Ancak cezalandırılmayacak olmak, sorgulanmamak demek değildir. Yüce Allah, bu şekilde aslında insanlara sorgulanacakları gerçeğini hatırlarından hiç çıkarmamalarını öğütlemektedir.

Ayrıca bu sorgulamanın nedeni şu şekilde de ifade edilebilir: “Sorgulama konumunda olan kudret sadece Yüce Allah’tır; O’nun dışındaki tüm varlıklar mahlûktur ve sorgulanmaya tabi tutulacaklardır.”(23) Sorgulanmak durumunda olanlar hiçbir şekilde ilah olamazlar.

2. فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا كُنَّا غَآئِب۪ينَ “Onlara (olup biteni) tam bir bilgi ile elbette anlatacağız. Zaten biz onlardan habersiz değildik.” Yüce Allah bu âyette, mahşerdeki sorgulamada insanlara dünyadayken işledikleri her bir şeyi haber vereceğini ve insanların yaptıklarından hiçbir şekilde habersiz olmadığını beyan etmektedir.

Âyetteki لَنَقُصَّنَّ lenekussanne ifadesinin başındaki lâm/le ve sonundaki “şeddeli nûn” harfleri manaya te’kid “pekiştirme” katmakta, bu noktada hiçbir eksikliğin olmadığı mesajını vermektedir. Zirâ gaybı ve şehadeti sadece O bilmekte, gaybları da en iyi kendisinin bildiğini haber vermektedir.

Bu âyet, mahşerdeki yedi aşamadan dördüncüsünü yani “bilgilendirilme”yi içermektedir. İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, insanların davranışları Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. Bu husus Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ortaya konulmaktadır.(24) İnkâr ettikleri mahşer gününde bu kayıtlar birer karne gibi inkârcıların ellerine verilecektir.

Yazdırılan ameller insanlara sunulacaktır. Kur’ân’da bununla ilgili birtakım uygulamalardan söz edilmektedir. Yüce Allah insanları mahşerde beş şekilde bilgilendirecektir. Bunlar “kitap vererek (amel defterlerini vererek)”;(25) “haber vererek”;(26) “organlar konuşturularak”;(27) “beyan ederek”(28) ve “kıssa ederek”(29) bilgilendirilme şeklinde gerçekleşecektir.(30) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “kıssa ederek bilgilendirilme”den söz edilmektedir.

Yüce Allah kullarının yaptığı davranışlardan habersiz değildir. O kadar ki onların kalplerindekini de(31) gözlerinin gizlediklerini de(32) bilmektedir. Gökte ve yerde hiçbir şey O’na gizli değildir;(33) gaybları en iyi bilen, hatta tek bilen de sadece O’dur.(34) Çünkü gökte ve yerde bulunan her bir gayb apaçık bir kitapta mevcuttur ki bu da Yüce Allah’ın ilmidir.(35)

Peygamberler hariç diğer insanların sorgulanması, onların neleri yaptıkları veya neleri yapmadıklarıyla ilgili değildir; zira Yüce Allah onların neleri yapıp yapmadıklarını kendilerine bildirmiş olacaktır. Bu tür âyetlerde verilmek istenen mesaj, insanların yapıp ettiklerini neden öyle yaptıklarının sorgulanması ve bir anlamda yapılanları itiraf etmelerinin sağlanmasıdır. Yoksa kapalı ve bilinmeyen şeyler söz konusu olduğu için herhangi bir sorgulanma yapılıyor değildir.

ıı. Amellerin Tartılması ve İki Ana Grup

وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍۨ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِاٰيَاتِنَا يَظْلِمُونَ “O günkü tartı tamamen hakka uygun olacaktır. Kimin (sevap) tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kimin de tartıları hafif gelirse, işte onlar, âyetlerimize karşı haksızlık ettiklerinden dolayı kendilerini ziyana sokanlardır.”

Buradaki وَالْوَزْنُ ve’l-veznu kelimesi “tartı”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak(tır), gerçekleşecek(tir)”;فَمَنْ ثَقُلَتْ fe men sekulet ifadesi “kimin ağır gelirse”;مَوَاز۪ينُهُ mevâzînuhû tamlaması “onun (sevap) tartıları”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike sözcüğü “işte onlar”; هُمُ hum zamiri “sadece onlar”; الْمُفْلِحُون el-müflihûne kelimesi “kurtuluşa erenler(dir)”; وَمَنْ خَفَّتْ ve men haffet ifadesi “ve kimin de hafif gelirse”;مَوَاز۪ينُهُ mevâzînuhû tamlaması “onun (sevap) tartıları”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike sözcüğü “işte onlar”; الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا ellezîne hasirû ifadesi “yazık edenler(dir)”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; بِمَا كَانُوا bimâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları için, olmaları sebebiyle”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim ayetlerimize”; يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ise “haksızlık ediyor(lardı), haksız etmeleri nedeniyle” demektir.

Burada mahşer şartlarında gerçekleşecek olan tartı ve sevap tartıları ağır veya hafif gelenlerin durumu gündeme getirilmektedir.

1. وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍۨ الْحَقُّ “O günkü tartı tamamen hakka uygun olacaktır.” Yüce Allah bu cümlede hem tartının hakkaniyet içereceğini, yani gerçeği ortaya koyacağını, adalet tesis edeceğini,(36) hem de böyle bir tartı işleminin mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyan etmektedir.

- “Mîzân”: Mahşer Terazisi

Yüce Allah, âhiret sürecinde insanlara “yedi aşama” yaşatacaktır. Bunlar, “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete ya da cehenneme sevk edilme”dir.(37) İşte bu yedi aşama içerisinde yaşanacak “değerlendirme”nin bir parçası da “mîzân/tartı”dır.

İlâhî kararda, dünyadayken insanların anlayabileceği en kestirme yargılama usulü “tartı”dır. İnsanlar, adaleti terazi ile sembolize ederler. Nitekim Hukuk Fakültelerinin sembolü de genellikle terazidir. Hâkimin adaleti, iki kefesi dengede duran teraziye benzetilir. Kur’ân’da sözü edilen “terazi” ile Yüce Allah’ın âhiretteki şaşmaz adaleti anlatılmak istenmektedir.

A‘râf 7/8, Enbiyâ’ 21/47, Mü’minûn 23/102-103 ve Kâri‘a 101/6-8’de de vurgulandığı gibi, âhirette mîzân kurulacağı bir gerçektir. Mîzân, adaleti temsil etmektedir.(38) İnsanlar gündelik hayatlarında ticari ihtiyaçlarını genellikle terazi kullanarak veya bu işlevi görecek başka bir yöntemle giderirler. Neyin fazla, neyin az olduğunu mukayese ederek hayatlarını bu şekilde devam ettirirler. Ölçünün kullanılması, adaleti temine ve haksızlığı önlemeye yöneliktir. Sevap-günah mukayesesi de aynı şekilde terazinin iki kefesiyle karşılaştırılarak öğrenilebilir. Bu nedenle, Yüce Allah nasıllığını dünya hayatında kavrayamayacağımız bir biçimde terazi sistemi kuracağını beyan etmekte ve hesabın böylece son şeklini alacağını veya hesaba son şeklinin verileceğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da zikri geçen مَوَاز۪ين/ الْمَوَاز۪ينmevâzîn/el-mevâzîn kelimesi, الْم۪يزَان el-mîzân kelimesinin çoğuludur. Mîzân, “tartı aleti veya terazi”, mevzûn ise “tartılan şey”, yani özellikle bu tür âyetlerde “insanların dünya hayatlarında yaptıkları davranış(lar)” anlamına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْوَزْن el-vezn kelimesi de “tartı” demektir.

Yüce Allah, mevâzîn denen tartı âletleriyle, insanların dünyada yaptıklarını kıyâmette tartacak veya tarttıracaktır. Bazı kaynaklarda tartılan şeylerin ameller değil de onların kaydedildiği sayfalar, yani amel defterleri olduğu da ifade edilmektedir.(39) Her ne tartılırsa tartılsın, kıyâmet günü insanlar hakkındaki değerlendirmenin bu tartıdan sonra gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır.

Mîzân veya el-vezn kelimesinden asıl kasıt “adaletin tecellisi”dir. Terazilerin günümüzde elektronik olmasından hareketle, bu ifadenin tarihsel olduğu da iddia edilemez. Çünkü mîzân sadece adaletin tecellisi için bir semboldür. Kıyâmette mutlak adalet sağlanacak; her hak sahibine hak ettiği tastamam verilecektir.

b) Âyette geçen وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍۨ الْحَقُّ “O gün tartı tam doğrudur” ifadesi, genel kural olarak tartının, âhiretteki yargılama ve değerlendirme aşamalarından biri olduğunu göstermektedir. Ayrıca Enbiyâ’ 21/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, kıyâmet günü için adalet terazileri kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapılan iş,) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap gören olarak biz (herkese) yeteriz.”(40) Bu âyet de adalet terazilerinin âhirette kurulacağını ortaya koymaktadır. Ancak daha önce de belirttiğimiz üzere, mutlak anlamda kâfir olan bazıları için böyle bir tartıya dahi gerek duyulmayacağı Kehf 18/105’te şu şekilde belirtilmektedir:

“İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyâmet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız.” Benzer şekilde Kasas 28/78 ve Rahmân 55/39-41’de de bazılarına soru sorlmayacağına gerek kalmayacağından söz edilmektedir. Burada “acaba bazıları için yargısız infaz mı yapılıyor?” sorusu akla gelebilir.

Bu soruya şöyle cevap verebiliriz: Yüce Allah’ın âyetlerini ve âhireti inkâr edenlerin bütün amelleri silinmiş olacağından, kıyâmette onlar için teraziye gerek kalmayacaktır.(41) Bu insanlar zor ölecekleri gibi,(42) diriltilirken de irkilerek ve derin pişmanlıklar içerisinde haşr edileceklerdir.(43) Ardından, amel defterleri kendilerine sol arka taraflarından verilecek,(44) kendileri suçluluklarını bilip görecekler,(45) dahası bu durumları adeta simalarından okunacaktır.(46) Çünkü yüzleri toz toprak kaplanmış olarak karardıkça kararacak,(47) umutsuzca donup kalacaklardır.(48) Başları arkaya düşmüş, gözleri hareketsiz kalmış,(49) yılgın ve bitkin gözlerle(50) savrulmuş çekirge sürüsü gibi yerlerinden çıkacaklar, panik içinde davetçiye doğru koşacaklardır.(51)

İşte böyleleri için mizana gerek kalmayacaktır; çünkü o aşamaya kadar sonucun nasıl olacağı çoktan anlaşılmış olacaktır. Demek ki, bu tür insanlar yargılanmaya layık bile bulunmayacak, Allah katında hiçbir değer ve kıymetleri olmayacaktır.

Konuyu özetlemek bakımından tekrar hatırlatalım ki, bir önceki âyette de zikrettiğimiz üzere, beş çeşit bilgilendirme sayesinde, dahası ayrıntılı olarak ölüm anında yaşanacaklar, söz konusu suçlu kişinin hesap görücü olarak kendisinin yeterli olacağı(52) ifade edilmektedir. Ayrıca kitapta küçük-büyük her şeyin sayıldığını gören suçluların pişmanlık ifadeleri;(53) kitabı sol taraftan verilenlerin “Keşke bana kitap verilmeseydi, hesabımı bilmeseydim! Keşke ölüm her şeyi bitirseydi!” şeklindeki itirafları(54) da verilen bilgiler arasında yer almaktadır.

İnsanın kendi kendisinin şahidi olduğu bilgisi,(55) son olarak da suçluların simalarından tanınacakları(56) ve bu nedenle de sorguya gerek kalmayacağının bildirilmesi(57) gibi hususlar, bu tür kişilere gerekli bilgilendirmenin yapılmış olacağını göstermektedir. Bu arada söz konusu kişilerin durumlarını kendilerinin bizzat görmüş olacaklarını, dolayısıyla diğer insanlara uygulanan prosedürün bütün unsurlarıyla onlara da uygulanmasının gereksiz olacağı ortaya çıkmaktadır. Konuyla ilgili tüm âyetler bir araya getirildiği zaman, âyetler arasında herhangi bir çelişkinin veya anlam uyuşmazlığının bulunmadığı apaçık bir şekilde görülmektedir.(58)

2. فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِاٰيَاتِنَا يَظْلِمُونَ “Kimin (sevap) tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kimin de tartıları hafif gelirse, işte onlar, âyetlerimize karşı haksızlık ettiklerinden dolayı kendilerini ziyana sokanlardır.” Bu iki cümlede akıbeti farklı şekillenecek iki insan grubuna değinilmektedir.

a) فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Kimin (sevap) tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.” Kur’ân’da konuların ikişerli anlatımı veya bir konuyu zıddıyla ele alma prensibi gereği, konu ikişerli olarak ele alınmakta, önce “iyilerin akıbeti” gündeme getirilmektedir. Aynısı Mü’minûn 23/102’de de geçen bu ifadenin bir benzeri Kâri‘a 101/6-7’de yer almakta ve “sevap tartıları ağır gelenlerin mutlu bir hayat içerisinde olacakları” beyan edilmektedir.

Hz. Peygamber ameller tartılırken “terazide en ağır gelen şeyin güzel ahlak olduğunu” bildirmektedir.(59) Bu ve benzer ifadelerden anlaşıldığına göre, mahşerdeki tartının nesnel şeyleri tartmaktan ziyade bir durum tespiti olduğu söylenebilir.

b) وَمَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِاٰيَاتِنَا يَظْلِمُونَ “Kimin de tartıları hafif gelirse, işte onlar, âyetlerimize karşı haksızlık ettiklerinden dolayı kendilerini ziyana sokanlardır.” Benzer konunun ele alındığı Kâri‘a 101/8-9’da sevap tartıları hafif gelenlerin anasının yani akıbetinin hâviyeh “uçurum ve bir felaket” olacağı beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/103-104’te ise bu kişilerin kendilerine yazık etmiş olacağı, ateş azabında ebedî kalacakları, yüzlerini ateşin yalayacağı ve azap sonucunda dişlerinin adeta dışarı fırlayacağı bildirilmektedir.

Burada sözü edilenler, “Yüce Allah’ın âyetlerine karşı zalimlik yapanlardır” ki âyetleri kabul etmek adalet, yalanlamak ise zulümdür. Bu nedenle bu tip insanların ziyana uğrama nedeni, Yüce Allah’ın ayetlerine karşı haksızlık etmeleridir. Burada bir “sebep-sonuç” ilişkisine dikkat çekilmekte, âyetlere karşı haksızlık edip onları dünya hayatında yalanlamak “sebep”, mahşerde ziyana uğramak ise “sonuç”tur. Bu arada “kendilerine yazık edenler” ifadesi de kişilerin kendi sonlarını kendilerinin hazırladığına, Yüce Allah’ın hiç kimseye haksızlık etmemiş olacağına da dikkat çekilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 502; Taberî, age., VIII, 115-116. 2 - Râzî, age., XIV, 14-15.
• 3 - Nisâ’ 4/65; Mâide 5/6; En‘âm 6/125; A‘râf 7/2; Tevbe 9/91; Hacc 22/78; Nûr 24/61; Ahzâb 33/37, 38, 50; Feth 48/17. 4 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 391; Zeccâc, age., III, 440; Semerkandî, age., II, 405. 5 - Taberî, age., VIII, 116; Râzî, age., XIV, 16; Yazır, age., IV, 10.
  • Nisâ 4/65 Mâide 5/6 En‘âm 6/125 A‘râf 7/2 Tevbe 9/91 Hacc 22/78 Nûr 24/61 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/50 Fetih 48/17
• 6 - Bakara 2/168, 208; En‘âm 6/142; Nûr 24/21. 7 - Nisâ’ 4/135; Mâide 5/77. 8 - En‘âm 6/153.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 En‘âm 6/142 Nûr 24/21 Nisâ 4/135 Mâide 5/77 En‘âm 6/153
• 9 - Semerkandî, age., III, 492. 10 - Zemahşerî, age., IV, 594.
• 11 - Bakara 2/177; Nahl 16/81; Enbiyâ’ 21/80; Ahzâb 33/18. 12 - En‘âm 6/43, 147, 148; A‘râf 7/4, 5, 97, 98; Yûsuf 12/110; Enbiyâ’ 21/12; Mü’min 40/29, 84, 85; Kehf 18/2. 13 - Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/65; İsrâ’ 17/5; Neml 27/33; Feth 48/16; Hadîd 57/25. 14 - Haşr 59/14.
  • Bakara 2/177 Nahl 16/81 Enbiyâ 21/80 Ahzâb 33/18 En‘âm 6/43 En‘âm 6/147 En‘âm 6/148 A‘râf 7/4 A‘râf 7/5 A‘râf 7/97 A‘râf 7/98 Yûsuf 12/110 Enbiyâ 21/12 Mü'min 40/29 Mü'min 40/84 Mü'min 40/85 Kehf 18/2 Nisâ 4/84 En‘âm 6/65 İsrâ 17/5 Neml 27/33 Fetih 48/16 Hadîd 57/25 Haşr 59/14
• 15 - Taberî, age., VIII, 119.
• 16 - Hıcr 15/92-93; Nahl 16/56, 93; Enbiyâ’ 21/13, 23; Zuhruf 43/19. ‘Ankebût 29/13; Sâffât 37/24; Zuhruf 43/44; Tekâsür 102/5-8. 17 - Bakara 2/114, 134, 141; En‘âm 6/22, 30, 128, 130; A‘râf 7/37-38; Nahl 16/27-30; Mü’minûn 23/99-104; 105-108; Furkân 25/17-19; Şu‘arâ 26/87-98; Neml 27/83-84; Kasas 28/62-75; Sebe’ 34/25; Yâsîn 36/60-62; Sâffât 37/24; Mü’min 40/71-74; Câsiye 45/31-32; Mülk 67/8-10.
  • Hicr 15/93 Nahl 16/56 Nahl 16/93 Enbiyâ 21/13 Enbiyâ 21/23 Hicr 15/92 Nahl 16/56 Enbiyâ 21/13 Sâffât 37/24 Zuhruf 43/44 Tekâsür 102/8 Bakara 2/114 Bakara 2/134 Bakara 2/141 En‘âm 6/22 En‘âm 6/30 En‘âm 6/128 En‘âm 6/130 A‘râf 7/38 Nahl 16/30 Mü'minûn 23/104 Furkân 25/19 Şu‘arâ 26/98 Neml 27/84 Kasas 28/75 Sebe' 34/25 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/24 Mü'min 40/74 Câsiye 45/32 Mülk 67/10
• 18 - Mâide 5/116.
  • Mâide 5/116
• 19 - Zuhruf 43/44.
  • Zuhruf 43/44
• 20 - Bakara 2/143. 21 - Buhârî, İ‘tisâm bi’s-Sünneh, 19. Başka bir rivâyette bu konuda Hz. Nûh’un kavminin ilgili soruya, “Bize herhangi bir peygamber gelmedi” cevabını verdiği, Yüce Allah Hz. Nûh’a, “Senin şahitlerin kimler?” diye sorunca onun, “Muhammed ve ümmeti” dediği, bunun üzerine Hz. Peygamber’in, “Onun, görevini tebliğ ettiğine biz şahitlik ederiz” sözünü ifade ettiği nakledilmektedir (Buhârî, Enbiyâ, 3).
  • Bakara 2/143
• 22 - Neml 27/10. 23 - Konuyla ilgili detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada âhiret, Sorgulanma bölümü.
  • Neml 27/10
• 24 - Âl-i İmrân 3/181; Yûnus 10/21; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Meryem 19/79; Yâsîn 36/12; Zuhruf 43/80; Câsiye 45/29; Kâf 50/18; Kamer 54/53; İnfitâr 82/10-12; Târık 86/4.
  • Âl-i İmrân 3/181 Yûnus 10/21 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Meryem 19/79 Yâsîn 36/12 Zuhruf 43/80 Câsiye 45/29 Kâf 50/18 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Târık 86/4
• 25 - İsrâ’ 17/13-14; Kehf 18/47-49; Zümer 39/69; Hâkka 69/19-26; İnfitâr 10-12; İnşikâk 84/7-11; Beled 90/17-20. 26 - Mâide 5/14, 48, 105; En‘âm 6/60, 108, 158, 159, 160, 164; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Cum‘a 52/8; Teğâbün 64/7; Mücâdele 58/6, 7; Kıyâmet 75/7-13. 27 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/19-21. 28 - Nahl 16/92. 29 - En‘âm 6/57; A‘râf 7/7. 30 - Konuyla ilgili detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada âhiret, Bilgilendirilme bölümü. 31 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/22; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13. 32 - Mü’min 40/19. 33 - Âl-i İmrân 3/5; İbrâhim 14/38. 34 - Mâide 5/116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48. 35 - Neml 27/75.
  • İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Zümer 39/69 Hâkka 69/26 İnşikâk 84/11 Beled 90/20 Mâide 5/14 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/158 En‘âm 6/159 En‘âm 6/160 En‘âm 6/164 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Tûr 52/8 Teğâbun 64/7 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Kıyâmet 75/13 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21 Nahl 16/92 En‘âm 6/57 A‘râf 7/7 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/22 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Mü'min 40/19 Âl-i İmrân 3/5 İbrâhîm 14/38 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48 Neml 27/75
• 36 - Semerkandî, age., I, 504; Taberî, age., VIII, 122-123. 37 - Âhirette yaşanacak aşamalar hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün Yayınları, 2015.
• 38 - Mizân hakkındaki çeşitli tartışmalar ve farklı görüşler ve eleştirileri için bk. Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, I, 209-218.
• 39 - Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, I, 211.
• 40 - Enbiyâ’ 21/47.
  • Enbiyâ 21/47
• 41 - Kehf 18/105. 42 - En‘âm 6/39; Enfâl 8/50; Muhammed 47/27. 43 - Yâsîn 36/52. 44 - Vâkı‘a 56/41; Hâkka 69/25-27; İnşikâk 84/10; Beled 90/19. 45 - İsrâ’ 17/14; Kehf 18/49; Kıyâmet 75/14. 46 - Rahmân 55/39-41; Kasas 28/78. 47 - ‘Abese 80/40-41. 48 - Kıyâmet 75/24. 49 - İbrâhim 14/43. 50 - Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Ğâşiye 88/2. 51 - Kamer 54/7-8.
  • Kehf 18/105 En‘âm 6/39 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27 Yâsîn 36/52 Vâkı‘a 56/41 Hâkka 69/27 İnşikâk 84/10 Beled 90/19 İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/41 Kasas 28/78 ‘Abese 80/41 Kıyâmet 75/24 İbrâhîm 14/43 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Ğâşiye 88/2 Kamer 54/8
• 52 - İsrâ’ 17/14. 53 - Kehf 18/49. 54 - Hâkka 69/25-27.
  • İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Hâkka 69/27
• 55 - Kıyâmet 75/14. 56 - Rahmân 55/39. 57 - Rahmân 55/41; Kasas 28/78. 58 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, 2015, s. 211-216.
  • Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/39 Rahmân 55/41 Kasas 28/78
• 59 - Taberî, age., VIII, 123.