Mücâdele Suresi

Medine’de hicrî 5. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 22 âyetten oluşan, adını 1. âyette geçen ve “tartışan kadın” anlamını dolaylı olarak içeren تُجَادِلُ tücâdilü fiilinin “tartışan kadın” manasında ism-i fâil veya mücâdele “tartışma” manasında mastarından alan Mücâdele sûresi, inişe göre 104, resmî sıralamada ise 58. sûredir. Bu sûrenin “tartışan kadın” anlamında Mücâdile şeklindeki isminin de doğru olduğunu belirtmeliyiz.

Mücâdele sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Hadîd sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “infaktan söz edilmesi” (Hadîd 7-11, 18; Mücâdele 12-13), ayrıca “münafıklar ve davranış özellikleri” (Hadîd 13-15; Mücâdele 14-20) bu iki sûrenin konu itibariyle birbirine bağlamaktadır.

Mücâdele sûresi ilk altı âyeti itibariyle kendisine eşi tarafından uygulanan “zıhâr” geleneği konusunda kadının şikâyetinin Yüce Allah tarafından işitilmesi, zıhar sebebiyle boşanmanın gerçekleşmeyeceği, bunu yapanların ödemek durumunda olduğu keffaretle ilgili bilgiler verilmekte, buna karşılık Yüce Allah’a ve Elçisi’ne sınır belirlemeye çalışanlara Yüce Allah’ın mahşerde bunun hesabını soracağı ifade edilmektedir.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağına dikkat çekilmekte, topluma zarar verici nitelikte gizli konuşmaların yapılmaması gerektiğine, bir toplumda daha layık kişiler için yer açılması istendiğine, buna itibar edilmesinin derecelerin artmasına vesile olacağına, Hz. Peygamber’le özel görüşme isteğinden önce sadaka verilmesi uygulamasına dair bilgiler verilmektedir.

14. âyetten itibaren, münafıkların Yüce Allah’ın gazabına ve şiddetli bir azabın kendilerine hazırlandığına dair bilgilere, yeminlerini hedeflerine kalkan kıldıklarına, fakat mallarının kendilerine hiçbir yarar sağlamadığına dikkat çekilmekte, münafıkların yalan yere yemin ettiklerine, bunları şeytanın kuşattığına ve onların şeytanın taraftarı olduklarına değinilmekte, Allah’a ve Elçisi’ne had çizmeye çalışanlara karşı Yüce Allah’ın ve elçilerinin mutlaka galip geleceği müjdelenmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise, Yüce Allah’a ve âhiret gününe iman edenlerin en yakınları bile olsalar inkârcıları sevemeyeceğine, onların kalplerine imanın yazıldığına ve nihayet altlarından ırmaklar akan bahçelere gireceklerine, çünkü bunların Yüce Allah’ın tarafında olduklarına ve bunların mutlaka kurtulacağına dair bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 14-22. âyetlerinde münafıkların ikiyüzlülüklerini ele almakta, onların mal ve çocuklarının mahşerde kendilerine yarar sağlamayacağını, Allah’ın huzurundaki yalan yeminlerini, şeytanla ilişkilerini, azgınların feci akıbetini ve Allah’ın ve elçilerinin mutlak galibiyetini beyan ederek yiğit bir toplumun bazı özelliklerini dile getirmektedir.

a) Münafıklar ve Feci Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 14-19. âyetlerinde Allah’ın kendilerine gazap ettiği bir topluluğu dost edinen münafıkların bulunduğunu, onların Müslümanlara da Yahudilere de yaslanmadıklarını, bilerek yalan yere yemin ettiklerini, bu yüzden Allah’ın onlara şiddetli bir azap hazırlamış olacağını haber vermekte, onların yaptıklarının çok kötü şeyler olduğunu bildirmektedir.

Ardından, münafıkların yeminlerini kalkan edinip Yüce Allah’ın yolundan yan çizdikleri, bu yüzden onlara alçaltıcı bir azap uygulanacağı, mallarının da çocuklarının da Allah’tan gelecek azapla ilgili olarak kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağı, bunların cehennemlik olup orada ebedî kalacakları ifade edilmekte, sonrasında şu bilgiler eyer verilmektedir:

“O gün Allah onların hepsini yeniden diriltecektir. Onlar (dünyada) size yemin ettikleri gibi (mahşerde de) O’na (Allah’a) yemin edecekler. Kendilerinin bir şey (hakikat) üzerinde olduklarını sanırlar. İyi bilin ki onlar gerçekten onlar yalancıların ta kendileridir. Şeytan onları etkisi altına aldı da kendilerine Allah’ı anmayı unutturdu. İşte onlar şeytanın yandaş(lar)ıdır. İyi bilin ki şeytanın yandaş(lar)ı hüsrana uğrayanların ta kendileridir.”

ı. Münafıkların İkiyüzlülüğü

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا اِنَّهُمْ سَآءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Allah’ın kendilerine gazap ettiği bir topluluğu dost edinenleri görmedin mi? Onlar (münafıklar) ne sizdendir ne de onlardan. Bilerek yalan yere yemin ediyorlar. Allah onlara şiddetli bir azap hazırlamış (olacak)tır. Şüphesiz ki onların yaptıkları çok kötüdür!”

Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi?, bakmadınız mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ ilellezîne ifadesi “(şu) kimselere ki”; تَوَلَّوْا tevellev fiili “dost edindiler”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavmi”; غَضِبَ ğadıbe fiili “gazap etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “kendilerine, onlara”; مَا هُمْ mâ hum ifadesi “onlar (şöyle) değildir”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, onlar ne sizdendir”; وَلَا مِنْهُمْ ve lâ minhum ifadesi “ne de onlardan(dır)”; وَيَحْلِفُونَ ve yahlifûne fiili “ve yemin ediyorlar, yemin ederler”; عَلَى الْكَذِبِ ‘ale’l-kezibi ifadesi “yalan yere”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “bilmektedirler, bile bile”; اَعَدَّ e‘adde fiili “hazırlamış (olacaktır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; عَذَابًا شَد۪يدًا ‘azâben şedîden tamlaması “şiddetli bir azap”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; سَآءَ sâe fiili “ne kadar da kötüdür”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyler” demektir.

Burada Medine’deki münafıkların Yahudileri dost edinmesi ve ortaya koydukları ikiyüzlü davranışların bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Âyeti incelemeye başlamadan önce nüzul sebebini kısaca hatırlatmak istiyoruz.

“Rivayet olunduğuna göre, münafıklardan Abdullah b. Nebtel, Hz. Peygamber’le oturur, sonra onun sözlerini Yahudilere götürürdü. Bir gün Rasûlüllah odasında iken birden o, ‘Yanınıza, size şeytanın sözüyle yani şeytanın iki gözüyle bakan bir adam girecek’ demişti. Derken, iki gözü mavi olan bir adam içeri girmişti. Hz. Peygamber de ona ‘Bana niçin küfrediyorsun?’ diye sorunca adam da yemin etmeye başlamıştı. Bunun üzerine de ‘Bile bile onlar yalan yere yemin ederler’ ayeti nazil oldu.”(1)

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Allah’ın kendilerine gazap ettiği bir topluluğu dost edinenleri görmedin mi? Onlar (münafıklar) ne sizdendir ne de onlardan. Bilerek yalan yere yemin ediyorlar.” Yüce Allah toplumsal hayatla ilgili düzeni sağlamak ve sağlamlaştırmak için çeşitli prensipleri hatırlattıktan sonra, bu defa konuyu Medine’de yaşamakta olan münafıklara getirmektedir.

a)اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ تَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ “Allah’ın kendilerine gazap ettiği bir topluluğu dost edinenleri görmedin(iz) mi?” Buradaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi?” manasına gelse de aslında “görüyorsun(uz) değil mi?” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü hitap şeklen Hz. Peygamber’e yönelik olsa da maksat ümmetin fertlerinin bu gerçeğin farkında olmasını sağlamaktır.

Yüce Allah bu âyette münafıkların kendilerine Allah’ın lanet ettiği Yahudileri dost edindiklerini beyan etmek istemekte,(2) dolayısıyla onlarla işbirliği yaparak müslümanlar aleyhine faaliyetlere giriştiklerine işaret etmektedir. Nitekim Haşr 59/11’de belirtildiği üzere, onlarla birlikte hareket edecekleri, onlarla dayanışma içerisine girecekleri sözlerini verdikleri, Haşr 59/12’de de ifade edildiği gibi bunu söylerlerken yalan konuştukları haber verilmektedir.

Yüce Allah, kitap ehlinden sapkın ve inkârcı olanlara lanet ve gazap ettiğini beyan etmekte,(3) oysa Mümtehıne 60/13’te belirtildiği gibi Allah’ın gazap ettiği kişilerin dost edinilmemesini emretmekte, Feth 48/6’da dile getirildiği üzere, bu uyarıya itibar etmeyen münafıkların da aynı şekilde lanete ve gazaba uğratılmış olduklarını, olacaklarını haber vermektedir. Bu şekilde davranan münafıkların nasıl bir yapıya sahip olduklarını beyan etmek üzere âyetin devamında ifadeler zikretmektedir.

b) مَا هُمْ مِنْكُمْ وَلَا مِنْهُمْ وَيَحْلِفُونَ عَلَى الْكَذِبِ وَهُمْ يَعْلَمُونَ “Onlar ne sizdendirler ne de onlardan. Bilerek yalan yere yemin ediyorlar.” Yüce Allah münafıkların müslümanlardan olmadıkları gibi Yahudilerden de olmadıklarını, müslümanlardan olduklarına dair bile bile yalan yere yemin ettiklerini ifade etmektedir. Münafıkların bu durumu Nisâ’ 4/143’te şöyle dile getirilmektedir: “Onlar arada yalpalayıp duruyorlar. Ne bunlara, ne de diğerlerine (bağlanırlar).”

Demek ki münafıklar iki arada bir derede kalarak ne Müslümanlardan ne de Yahudilerden yana bir tavır içerisine girmişlerdi; ancak Müslümanlarla birlikteyken Müslüman olduklarını, diğerleriyle birlikteyken de onlardan olduklarını söylüyorlardı. Bu konudaki ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Bakara 2/14’te bilgi verilmektedir.

Ayrıca onların yalancılıkları ve yalan yere yemin edişleriyle ilgili olarak Tevbe 9/56’da şöyle buyrulmaktadır: “Sizden olduklarına Allah’a yemin ederler. Oysa onlar sizden değillerdir; fakat onlar korkak bir topluluktur.” Benzer ikiyüzlülükleri kitap ehlinden inkârcıların yaptığı ise Bakara 2/75 ve Âl-i İmrân 3/119’da haber verilmektedir.

Münafıkların bu türden yalan yeminleri hakkında Nisâ’ 4/62, Tevbe 9/42, 56, 62, 74, 95, 96, 107, Mücâdele 58/14, 18’de bilgi verilmekte, hepsinde de aynı fiil yani يَحْلِفُونَ yahlifûne kullanılmaktadır. Tevbe 9/107’de ise bunun başında lâm/le ve sonunda “şeddeli nûn” bulunan hali olarak leyahlifunne ifadesi kullanılmaktadır.

2. اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا اِنَّهُمْ سَآءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Allah onlara şiddetli bir azap hazırlamış (olacak)tır. Şüphesiz ki onların yaptıkları çok kötüdür!” Yüce Allah böyle ikiyüzlü davranan ve Allah’ın lanet ve gazap ettiği Yahudileri dost edinen münafıklara da şiddetli bir azap hazırladığını, nihayetinde yapıp ettikleri bu türden sahte dostluk ilişkilerinin, menfaate dayalı iletişimlerinin, bile bile yalan yere yemin edişlerinin, uyguladıkları ikiyüzlülüklerin vs son derece kötü olduğunu bildirmektedir.

Yüce Allah’ın bu gibiler için şiddetli bir azap hazırladığını beyan ederken kullandığı اَعَدَّ e‘adde fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında olsa da maksat gelecek zaman manası vermesidir. Çünkü bu bir Kur’ân üslubudur ki gelecekte gerçekleşmesi muhakkak olan işler için geçmiş zaman kalıbı kullanılır; böylece bu tür bilgilere inançta herhangi bir tereddüt ve şüphe olmaması amaçlanmaktadır. Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle ise benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ve benzer içeriklerde yer almaktadır.(4)

ıı. Mahşerde Ebedi Azabı Yaşayacakları

اِتَّخَذُوٓا اَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Yeminlerini kalkan (bahane) edinip Allah yolundan saptılar. Onlara küçük düşürücü bir azap vardır. Onların malları da çocukları da Allah(ın azabın)a karşı kendilerine hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır. İşte onlar ateş halkıdır; onlar orada ebedî kalacaklardır.”

Buradaki اِتَّخَذُوٓا ittehazû fiili “edindiler”; اَيْمَانَهُمْ aymânehum tamlaması “onların kendilerinin yeminlerini”; جُنَّةً cünneten kelimesi “kalkan”; فَصَدُّوا fe saddû fiili “ve saptılar, yan çizdiler”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; فَلَهُمْ fe lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînun ifadesi “alçaltıcı bir azap”; لَنْ تُغْنِيَ len tuğniye fiili “asla ve asla fayda vermeyecektir, gidermeyecektir”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan asla ve asla gideremeyecektir”; اَمْوَالُهُمْ emvâluhum tamlaması “malları da, ne malları”; وَلَآ اَوْلَادُهُمْ ve lâ evlâdühüm ifadesi “ne de çocukları”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelebilecek)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeyde”;اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennemlikler(dir), cehennem halkıdır”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcılar(dır)” demektir.

Burada münafıkların yeminlerinin arkasına saklanmaları, sapıp başkalarını da saptırmaları ile böyle davranmalarının sonuçlarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِتَّخَذُوٓا اَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ فَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Yeminlerini kalkan (bahane) edinip Allah yolundan saptılar. Onlara küçük düşürücü bir azap vardır.” Yüce Allah Münâfikûn 63/2’de de geçen benzer bir ifadede münafıkların bu türden sözler söyleyerek yeminlerini inkârcılıklarının önüne kalkan edindiklerini bildirmektedir. Böylece bir taraftan kendilerini Müslümanlardan korumayı hedeflemişler, diğer taraftan da bu türden sahtekârlıklar yaparak hem kendileri sapmışlar, hakikatten yüz çevirmişler,(5) hem de inanmak isteyen insanları Allah’ın yolundan engellemişlerdi.(6)

Âyette yer alan صَدُّوا saddû fiili “kaçındılar”, “yan çizdiler” şeklinde kendileriyle ilgili bir mana verebileceği gibi, “saptırdılar”, “engellediler”(7) gibi başkalarına yönelik bir çaba içerisine girdiklerini de gösterebilir. Dün yaşayan münafıklar bunu yaptıkları gibi sonrakiler de günümüzdekiler de aynı şeyleri yapmaya devam etmektedirler.

Kur’ân’da bir kez de Münâfikûn 63/2’de geçen جُنَّة cünneh kelimesi “kalkan”, “perde”, “örtü”(8) manasına gelmekte ve sahibini karşıdaki hedefinden saklamayı sağlayan perde vazifesi gören şeyler için kullanılmaktadır. Bu manasıyla söz konusu kelime tam da münafıkların durumunu ortaya koymakta, inanmadıkları bir hususu inanmış gibi söyleyerek o sözü kendilerine kalkan edinerek asıl niyetleri her ne ise onu gerçekleştirme uğrunda engelsiz bir duruma gelmeyi hedeflemişlerdir. Arzuladıkları şeyin ne olduğu da aslında âyetten anlaşılmakta ve bu kişilerin diğer insanları Yüce Allah’ın yolundan engelledikleri, bu uğurda çaba sarf ettikleri ifade edilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan فَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Onlar için alçaltıcı bir azap vardır” ifadesi çeşitli âyetlerde(9) de yer almaktadır. Yüce Allah âyetin sonunda, sözünü ettiği türden hareketleri yapan münafıklar için alçaltıcı, aşağılatıcı bir azabın uygulanacağını haber vermektedir.

2. لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Onların malları da çocukları da Allah(ın azabın)a karşı kendilerine hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır. İşte onlar ateş halkıdır; onlar orada ebedî kalacaklardır.” Bu âyetin içeriğini iki başlıkta ele alacağız.

a) لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا “Onların malları da çocukları da Allah(ın azabın)a karşı kendilerine hiçbir şeyde asla yarar sağlamayacaktır.” Metin ve içerik olarak benzerlerinin Âl-i İmrân 3/10 ve 116’da zikredildiği bu âyette Yüce Allah münafıkların sahip oldukları mal ve servetin de çoluk çocuklarının da dünyada veya mahşerde Allah’tan gelecek azabı giderme veya engelleme noktasında kendilerine hiçbir fayda vermeyeceğini haber vermektedir.

Yüce Allah’tan dünyada veya mahşerde gelebilecek azabı gidermede hiç kimsenin etkin olamayacağıyla ilgili Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(10) Bu çerçevede önemine binaen Âl-i İmrân 3/10’da da ele aldığımız üzere konuyla ilgili âyetlerin bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Şu‘arâ’ 26/88-89’da şöyle buyrulmaktadır: “O gün ne mal fayda verir ne de evlat. Allah’a teslim olmuş bir kalp ile gelen müstesna.”

Kehf 18/46’da şu bilgiler yer almaktadır: “Mal mülk ve çocuklar, dünya hayatının süsüdür. Salih amellerden oluşan kalıcı işlerin hem ödülü, hem de (kendilerine) ümit beslenmesi Rabbinin katında daha hayırlıdır.”

Leyl 92/11’de şu ifadeler yer almaktadır: “Düştüğü zaman/âhirette malı kendisine hiç fayda vermeyecektir.”

Dünyada sahip olunan ne kadar eşya vs. varsa bilinmelidir ki Allah yolunda değerlendirilmemişlerse bunların insanlara hiçbir faydası dokunmayacak, aksine sahiplerinin başına bela olacaklardır. Bu noktada Âl-i İmrân 3/180 ve Tevbe 9/34-35’te verilen bilgiler oldukça dikkat çekicidir. Dahası En‘âm 6/94 ve Meryem 19/81’de dile getirildiği üzere kişiler Yüce Allah’ın huzuruna tek başına, ellerinde herhangi bir şey olmadan ve kendilerini savunacak birileri bulunmadan geleceklerdir.

Sebe’ 34/37’de yer alan şu beyanlar da bu âyetin mesajını anlamada son dercee önemli bir yer işgal etmektedir: “Sizi huzurumuza biraz daha yaklaştıracak olan ne mallarınızdır ne de çocuklarınızdır. Ancak iman edip salih amel işleyenler müstesna.” Bu arada malların ve çocukların kişileri Yüce Allah’ı anmaktan engellememesi gerektiğiyle ilgili uyarının yer aldığı Münâfikûn 63/9’da verilen bilgiler de son derece önemli ve manidardır.

Başka varlıkların kişilere hiçbir fayda veremeyeceğiyle ilgili olarak Câsiye 45/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki onlar, Allah’a karşı sana hiçbir fayda vermezler. Muhakkak ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da takvâ sahiplerinin dostudur.”

Dühân 44/41-42’de şöyle buyurulmaktadır: “O gün, dostun dosta hiçbir faydası olmaz; kendilerine yardım da edilmez. Ancak Allah’ın merhamet ettiği kimseler böyle değildir. Muhakkak ki O, üstündür; merhametlidir.”

Benzer şekilde Me‘âric 70/10’da da “Hiçbir dost da dostu soramaz” buyrularak aynı mesaj verilmektedir. ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” beyanı da konuyu özetler mahiyettedir.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki onlar, Allah’a karşı sana hiçbir fayda vermezler. Muhakkak ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da takvâ sahiplerinin dostudur.”

Ayrıca benzer bir içerikte Fâtır 35/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.”

b) اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte onlar ateş halkıdır; onlar orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah münafıklara mallarının yani servetlerinin de çocuklarının yani nüfuzlarının da hiçbir yarar sağlamayacağını, Allah’tan gelecek azap noktasında kendilerinden hiçbir şey gideremeyeceğini beyan ettikten sonra, bu gibi ikiyüzlülerin cehennemlik olduklarını ve orada ebedi olarak kalacaklarını haber vermektedir. Unutulmamalıdır ki mahiyetini bilemesek de cehennemde kalış ebedidir.(11)

Pek çok âyette de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın gönderdiği prensipleri yalanlayanların cehennemlikler olacakları ve orada ebedi kalacakları beyan edilmektedir. Cennet ve cehennemin ebediliği konusunu çeşitli âyetlerin tefsirinde ele aldığımız için burada aynı konuyu tekrarlamayacağız. Şu kadarını iletmekle yetinelim: Cennet de cehennem de var oldukları sürece ebedidirler yani devamlıdırlar; kendilerinden çıkış olmayacaktır.

ııı. Yalancılıkları ve Şeytanla İlişkileri

يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ عَلٰى شَيْءٍ اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَاَنْسٰيهُمْ ذِكْرَ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ اَلَآ اِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ “O gün Allah onların hepsini diriltecektir. Onlar (dünyada) size yemin ettikleri gibi (mahşerde de) O’na (Allah’a yalan yere) yemin edeceklerdir. Kendilerinin bir şey üzerinde olduklarını sanırlar. Dikkat edin! Şüphesiz ki onlar yalancıların ta kendileridir. Şeytan onları etkisi altına aldı ve kendilerine Allah’ı anmayı unutturdu. İşte onlar şeytanın tarafındadır. Dikkat edin! Şeytanın tarafı(nda olanlar) kaybedenlerin ta kendileridir.”

Buradaki يَوْمَ yevme kelimesi “(şu) günde”; يَبْعَثُهُمُ yeb‘asühum ifadesi “onları toplayactır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini bir araya”; فَيَحْلِفُونَ fe yahlifûne fiili “yemin ederler, yemin edecekler”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; كَمَا يَحْلِفُونَ kemâ yahlifûne ifadesi “yemin ettikleri gibi”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”;وَيَحْسَبُونَ ve yahsebûne fiili “ve (şöyle) sanırlar, zannederler ki”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “şüphesiz ki onlar(ı), kendileri(ni)”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “bir şey üzerinde”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, bilin ki”; اِنَّهُمْ هُمُ innehum hum ifadesi “onlardır sadece onlar”; الْكَاذِبُونَ el-kâzibûne cümlesi “yalancılar, yalancıların ta kendileridir”; اِسْتَحْوَذَ istahveze fiili “kuşattı”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onları”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan”;فَاَنْسٰيهُمْ fe ensâhum ifadesi “ve onlara unutturdu”; ذِكْرَ اللّٰهِ zikrallâhi tamlaması “Allah’ı hatırlamayı”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; حِزْبُ الشَّيْطَانِ hızbu’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın yandaş(larıdır)”; اَلَآ elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ innehızbe’ş-şeytânı tamlaması “şeytanın taraflarları”; هُمُ hum zamiri “işte sadece onlardır onlar”; الْخَاسِرُونَ el-hâsirûne kelimesi ise “ziyana uğrayanlar, kaybedenler” demektir.

Burada münafıkların çeşitli özellikleri ile şeytanla olan ilişkileri ve mahşerdeki feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ عَلٰى شَيْءٍ اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ “O gün Allah onların hepsini diriltecektir. Onlar (dünyada) size yemin ettikleri gibi (mahşerde de) O’na (Allah’a yalan yere) yemin edeceklerdir. Kendilerinin bir şey üzerinde olduklarını sanırlar. Dikkat edin! Şüphesiz ki onlar yalancıların ta kendileridir.” Yüce Allah bu âyette münafıklarla ilgili çeşitli bilgiler vermektedir.

a) يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللّٰهُ جَم۪يعًا “O gün Allah onların hepsini diriltecektir.” Mücâdele 58/6’da da geçen bu cümlede Yüce Allah bütün insanları ve elbette bağlam gereği elbette münafıkları da mahşer günü dirilteceğini haber vermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer alan ve mahşerdeki diriltilmeye dikkat çeken ifadelerin bulunması muhataplara bir âhiret bilinci kazandırmayı amaçlamaktadır ki vahyin indirildiği dönemdeki en büyük sorun da buradaydı.

b) فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ “Onlar (dünyada) size yemin ettikleri gibi (mahşerde de) O’na (Allah’a) yemin edecekler.” Yüce Allah münafıkların mahşerde Allah’a karşı yalan yere yemin edecekleriyle ilgili olarak bilgi vermekte, bunların da tıpkı En‘âm 6/23’te dile getirildiği üzere müşrikler gibi yalan yere yemin edeceklerini haber vermektedir. Münafıklar Mücâdele 58/14. âyette de geçtiği üzere dünya hayatlarında bile bile yalan yere yemin ediyorlardı.

Buna örnek olarak Tevbe 9/56’da zikredildiği gibi müslümanlardan olduklarına dair yalan yemin ettikleri bildirilmektedir. Dünyada alışkın oldukları türden mahşerde de yalan konuşacakları bildirilen münafıkların burada olduğu gibi mahşerde de muhataplarını inandıramayacaklardır; çünkü Yüce Allah onların yalancı olduğunu haber vermektedir.

c) وَيَحْسَبُونَ اَنَّهُمْ عَلٰى شَيْءٍ “Kendilerinin bir şey (bir hakikat) üzerinde olduklarını sanırlar.” Yüce Allah münafıkların bu türden davranışlarının sebebini bildirmekte ve kendilerini doğru bir esas üzere sandıklarını bildirmektedir. Bu ifade “hâl cümlesi” olarak kabul edilirse bu defa anlam önceki cümle ile bağlantılı bir durum alır ve tercüme şöyle olur: “Kendilerine bir şey (fayda) sağlar sanarak (dünyada) size karşı yemin ettikleri gibi (mahşerde de) O’na (Allah’a) yemin edecekler.”

Her iki bakış açısı da doğrudur; çünkü metin iki yoruma da müsaittir. Münafıklar dünyada kendilerinin haklı olduğunu düşündükleri için yemine başvurmuşlardı; mahşerde de aynı düşünce ile yeminlerini bu defa Yüce Allah’a yönlendireceklerdir. Fakat elbetteki bütün bunların kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

d)اَلَآ اِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ “İyi bilin ki onlar gerçekten yalancıların ta kendileridir.” Yüce Allah münafıkların son derece yalancı olduğunu beyan etmek üzere cümlenin başına bir tenbih edatı olan ve “dikkat edin” manasına gelen اَلَا elâ edatı getirmekte, ardından devam eden cümleyi isim cümlesi olarak belirlemekte ve nihayet bir de اِنَّهُمْ innehum ifadesinden sonra bir kez daha هُمْ hum zamiri kullanarak hasr/kasr yollarından birisi olan zamir-i fasl kullanımı ile “vurgulu” bir beyana yer vermektedir. Bütün bunlar münafıkların yalancılıklarının ne kadar kesin olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

İnsanlar belki karşıdaki diğer insanları kandırabilirler; ancak bir insanın Yüce Allah’ı kandırabileceğini düşünmesi ve bu nedenle yemin etmesi, yalancılığın onda nasıl bir tabiata dönüştüğünün ve doğru bir Allah tasavvurundan ne kadar yoksun ve uzak olduklarının apaçık bir göstergesidir.

Bakara 2/10, Tevbe 9/107, Mücâdele 58/14, 18 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayette de “münafıklık alametlerinin üç tane olduğu ve ilkinin de konuştukları zaman yalan söyledikleri” beyan edilmektedir.(12)

2. اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَاَنْسٰيهُمْ ذِكْرَ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ اَلَآ اِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Şeytan onları etkisi altına aldı ve kendilerine Allah’ı anmayı unutturdu. İşte onlar şeytanın tarafındadır. Dikkat edin! Şeytanın tarafı(nda olanlar) kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah münafıkların çeşitli özelliklerini beyan ettikten sonra, şeytanın onları kuşattığını, Allah’ı anmayı kendilerine unutturduğunu, böylece şeytanın tarafında yer aldıklarını ve sonunda da kaybedeceklerini beyan etmektedir.

a) اِسْتَحْوَذَ عَلَيْهِمُ الشَّيْطَانُ فَاَنْسٰيهُمْ ذِكْرَ اللّٰهِ “Şeytan onları etkisi altına aldı ve kendilerine Allah’ı anmayı unutturdu.” Bir kez de Nisâ’ 4/141’de nestahviz kalıbında geçen اِسْتَحْوَذَ istahveze fiili “kuşatmak”, “hâkimiyet kurmak”, “üstünlük sağlamak”, “sarmak”(13) gibi manalara gelmekte, şeytanın münafıkları çepeçevre kuşattığını göstermektedir. Bu arada söz konusu kuşatmanın sonucunda şeytan bu kişilere Yüce Allah’ı hatırlamayı, O’nun yüceliğini ve hayata hâkim oluşunu anmayı unutturmuştur.

b) اُو۬لٰٓئِكَ حِزْبُ الشَّيْطَانِ اَلَآ اِنَّ حِزْبَ الشَّيْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ “İşte onlar şeytanın tarafındadır. Dikkat edin! Şeytanın tarafı(nda olanlar) kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah kendilerini şeytanın kuşattığı münafıkların Allah’ı unuttuklarını beyan ettikten sonra, artık onların şeytanın hızbi yani askeri,(14) taraftarı, yandaşı, partisi olduklarını ifade etmektedir.

Önceki âyetin sonunda dile getirildiği türden اَلَا elâ tenbih edatı kullanılarak, cümle اِنَّ inne pekiştirme edatıyla başlatılmakta, هُمُ hum “zamir-i faslı” getirilerek hasr/kasr denen “vurgulu” bir beyan tercih edilmekte ve şeytanın yandaşı olan bu kişilerin ve şeytanın güdümündeki bütün insanların muhakkak surette hüsrana yani zarara ve ziyana uğrayacakları haber verilmektedir.

Burada “şeytanın taraftar(lar)ı, yandaş(lar)ı” manasında kullanılan حِزْبُ الشَّيْطَانِ hızbu’ş-şeytâni tamlamalarının zıddı, sûrenin son âyetinin son cümlesinde bu defa Yüce Allah’ın tarafında olanlar şeklinde dile getirilmektedir. Çünkü kişi ya şeytanın tarafında olur ya da Yüce Allah’ın. İnsanlar ya Allah’a kaçarlar ya da Allah’tan kaçarlar. Bunların ortası bir yol olmadığı gibi mahşerde cennet veya cehennemin dışında gidilebilecek üçüncü ebedi bir mekân da yoktur.

b) Azgınlar, Yüce Allah’ın Vaadi ve Yiğitler

Yüce Allah, sûrenin 20-22. âyetlerinde Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelenlerin en alçaklar arasında olacaklarını, buna karşılık Allah’ın ve elçilerinin mutlaka galip geleceğini hükme bağladığını, güçlü ve üstün olduğunu bildirmektedir.

Ardından, ideal denebilecek bir toplumun özellikleri ve mahşerdeki akıbetleri şu şekilde dile getirilmektedir: “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir toplumun -babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa- Allah’a ve Rasûlü’ne düşman olanlarla dostluk ettiğini göremezsin. İşte (Allah) onların kalbine iman yazmış ve katından bir rûh ile onları desteklemiştir. (Allah) onları içlerinde ebedi kalacakları altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Allah kendilerinden razı, onlar da O’ndan (Allah’tan) memnun olmuşlardır. İşte onlar, Allah’ın tarafında olan(lar)dır. İyi bilin ki Allah’ın tarafında olan(lar) kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.”

ı. Azgınların Sonu

اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحَآدُّونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُٓ اُو۬لٰٓئِكَ فِي الْاَذَلّ۪ينَ “Şüphesiz ki Allah’a ve Elçisine karşı gelenler, işte onlar en alçaklar arasındadır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يُحَآدُّونَ innellezîne yuhâddûne ifadesi “muhakkak ki karşı gelenler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’ne”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; فِي الْاَذَلّ۪ينَ fi’l-ezellîne ifadesi ise “en alçakların arasında(dırlar), en alçakların içinde olacaklardır” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin sınırlarına karşı çıkanların rezil edilecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah münafıkların çeşitli özelliklerini, şeytanla olan ilişkilerini ve nihayet hüsrana uğrayacaklarını beyan ettikten sonra, kendisine ve mesajlarını iletmekte olan Elçisi’ne her kim karşı gelirse, bunların “aşağıların aşağısına” itileceklerini haber vermektedir.

Bir kez de daha önce yorumladığımız Mücâdele 58/5’te geçen يُحَآدُّونَ yühâddûne fiili “karşı gelmek”, “meydan okumak”, “rekabete kalkışmak”, “muhalefet etmek”, “baş kaldırmak” gibi anlamlar içermektedir.(15) Bu fiilin, kullanıldığı bağlama uygun olarak “haddini bildirmek”, “yeni bir sınır çizmek”, “sınırları tanımamak” gibi anlam boyutunun bulunduğu kanaatindeyiz. Gerçekten de Yüce Allah’ın sınırlarına itibar etmeyenler O’na karşı gelmiş, O’na meydan okumuş, O’nunla rekabete girişmiş ve O’na muhalefet etmiş olacakları için sınır tanımaz bir duruma da gelmişlerdir demektir.

Yüce Allah bu gibilerin akıbetinin الْاَذَلّ۪ين el-ezellîne dediği kişiler arasında bulunmak şeklinde tecelli edeceğini ifade etmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen الْاَذَلّ۪ين el-ezellîne kelimesi “en alçaklar”, “zillet içinde olanlar”, “en sefil olanlar” gibi manaları içermekte, münafıkların mahşerdeki perişan durumlarını ifade etmektedir. Bu âyetteki bilgi ile münafıkların cehennemin en derin, en aşağı yerinde bulunacaklarının bildirildiği Nisâ’ 4/145’teki mesaj birbiriyle uyumludur.

ıı. Yüce Allah’ın Galibiyet Hükmü

كَتَبَ اللّٰهُ لَاَغْلِبَنَّ اَنَا۬ وَرُسُل۪ي اِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Allah ‘Ben -elbette ben- ve elçilerim şüphesiz ki galip geleceğiz.’ diye yazmıştır. Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).”

Âyetteki كَتَبَ ketebe fiili “(şu prensibini) yazdı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَاَغْلِبَنَّ le ağlibenne fiili “mutlaka galip geleceğim”; اَنَا۬ ene zamiri “ben”; وَرُسُل۪ي ve rusulî ifadesi “ve benim elçilerim”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; قَوِيٌّ kaviyyun kelimesi “kuvvetli(dir)”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi ise “üstün(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bütün peygamberleriyle ilgili olan ezeli bir kararı gündeme getirilmektedir.

1.كَتَبَ اللّٰهُ لَاَغْلِبَنَّ اَنَا۬ وَرُسُل۪ي “Allah ‘Ben -elbette ben- ve elçilerim şüphesiz ki galip geleceğiz.’ diye yazmıştır.” Yüce Allah yazdığı yani verdiği bir hükmü beyan etmekte ve kendisinin de elçilerinin de mutlaka galip geleceklerini haber vermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(16) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

Müslümanların üstün olacaklarıyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz” buyrulmaktadır. Benzer şekilde Münâfikûn 63/8’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ‘Andolsun ki eğer Medine’ye (şehre) dönersek, üstün olan(lar), zayıf olan(lar)ı oradan mutlaka çıkaracaktır’ diyorlardı. Hâlbuki asıl izzet, (şeref, üstünlük) ancak ve ancak Allah’a, Rasûlü’ne ve müminlere aittir; fakat münafıklar (bunu) bilmezler.”

Mâide 5/23 ve 56’da da olduğu gibi, çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca müminlerin üstün gelecekleriyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/139’da şöyle buyrulmaktadır: “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz.” Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmektedir.

A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmekte, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.,

Kasas 28/35’te Hz. Musa ve Hz. Harun’un Firavun’a ve adamlarına karşı galip gelecekleri ifade edilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir. Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

Bütün bu âyetlerden ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da Müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Bu yüzden, geçici sıkıntıları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız. Dostu Yüce Allah, Rasûlü ve müminler olana hiç kimsenin hiçbir şekilde kalıcı bir zararı dokunamaz. Çünkü bu dostlukta kayıp riski yoktur.

2. اِنَّ اللّٰهَ قَوِيٌّ عَز۪يزٌ “Şüphesiz ki Allah kaviyy’dir (çok kuvvetlidir); ‘azîz’dir (çok üstündür).” Yüce Allah’ın bu sıfatlarıya ilgili mesajlar çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(17) Âyetin sonunda Yüce Allah’ın münafıkları perişan etmesi ve hem kendisinin hem de elçilerinin galip gelmesiyle ilgili olarak kaviyy ve ‘azîz yani çok güçlü oluşunu ve her şeyden daha üstün olduğunu hatırlatmakta, başka hiçbir varlığın böyle bir özelliğinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir.

Yüce Allah hiçbir varlığın sahip olamayacağı düzeyde güçlü olduğunu, hiç kimsenin kendisine galip gelemeyeceği şekilde de üstün olduğunu beyan etmektedir. Dolayısıyla ilah olduğu sanılan başka varlıkların kuvvetli, kudretli ve güçlü olmadıkları ifade edilmek istenerek, gerçek ilahın bu iki sıfata sahip olmayı da gerektirdiği ortaya konuluyor demektir. Cümlenin اِنَّ inne edatıyla başlaması bu mesaj doğultusunda anlamı pekiştiren bir katkı sunmaktadır.

ııı. İdeal Toplum ve Mahşerdeki Ödülleri

لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ يُوَآدُّونَ مَنْ حَآدَّ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوٓا اٰبَآءَهُمْ اَوْ اَبْنَآءَهُمْ اَوْ اِخْوَانَهُمْ اَوْ عَش۪يرَتَهُمْ اُو۬لٰٓئِكَ كَتَبَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْا۪يمَانَ وَاَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ اُو۬لٰٓئِكَ حِزْبُ اللّٰهِ اَلَآ اِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir toplumun, Allah’a ve Elçisine karşı gelenlerle –babaları (ataları) veya çocukları veya kardeşleri veya akrabaları da olsa– dostluk ettiğini göremezsin. İşte (Allah) onların kalbine iman yazmış ve katından bir rûh (Kur’an) ile onları desteklemiştir. (Allah) onları içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. İşte onlar Allah’ın tarafındadır. Dikkat edin! Allah’ın tarafı(nda olanlar) kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki لَا تَجِدُ lâ tecidü fiili “bulamazsın”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavim”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman etmekte (olan)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; يُوَآدُّونَ yüvâddûne fiili “sevgi beslemekte (olduklarını)”; مَنْ حَآدَّ men hâdde ifadesi “karşı gelen(ler)e”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; وَلَوْ كَانُوا ve lev kânû ifadesi “isterse onlar (şöyle) olsunlar”; اٰبَآءَهُمْ âbâehum ifadesi “onların babaları”;اَوْ اَبْنَآءَهُمْ ev ebnâehum ifadesi “veya onların çocukları”; اَوْ اِخْوَانَهُمْ ev ıhvânehum ifadesi “veya onların kardeşleri”; اَوْ عَش۪يرَتَهُمْ ev ‘aşîratehum ifadesi “ve onların yakınları”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; كَتَبَ ketebe fiili “yazdı”; ف۪ي قُلُوبِهِمُ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerine”; الْا۪يمَانَ el-îmâne sözcüğü “imanı”; وَاَيَّدَهُمْ ve eyyedehum ifadesi “ve onları destekledi”; بِرُوحٍ bi rûhin ifadesi “bir ruh ile”; مِنْهُ minhu ifadesi “O’ndan, katından”; وَيُدْخِلُهُمْve yüdhılhüm ifadesi “ve onları koyacaktır, yerleştirecektir”; جَنَّات cennâtin kelimesi “(şöyle) cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, içlerinde”; رَضِيَ radıye fiili “razı oldu”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَرَضُوا ve radû fiili “ve onlar da razı, menun oldular”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “O’ndan”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; حِزْبُ اللّٰهِ hızbullâhi tamlaması “Allah’ın tarafında olanlar(dır)”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, bilin ki”; اِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ inne hızbellâhi ifadesi “muhakkak ki Allah’ın tarafından olanlar”; هُمُ hum zamiri “işte sadece onlardır onlar”; الْمُفْلِحُونَ el-müflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ideal bir müslüman toplumunun nasıl olması gerektiğiyle ilgili belirlediği birtakım özellikler ve onlara sahip olanlara mahşerde vereceği ödüller gündeme getirilmektedir.

1. لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ يُوَآدُّونَ مَنْ حَآدَّ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوٓا اٰبَآءَهُمْ اَوْ اَبْنَآءَهُمْ اَوْ اِخْوَانَهُمْ اَوْ عَش۪يرَتَهُمْ “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir toplumun, Allah’a ve Elçisine karşı gelenlerle –babaları (ataları) veya çocukları veya kardeşleri veya akrabaları da olsa– dostluk ettiğini göremezsin.” Yüce Allah önceki âyetlerde münafıklara dair çeşitli bilgiler verdikten, onların şeytanın yandaşı olduklarını, sonuçta hüsrana uğrayacaklarını belirtip Allah’ın ve elçilerinin mutlaka galip geleceklerini müjdeledikten sonra, bu defa gerçek müminlerin kimlerden oluşan bir toplum olduklarına dair bilgiler vermektedir.

Enfâl 8/53 ve Ra‘d 13/11’de de belirtildiği gibi fertler kendilerini değiştirecek, sonra da Yüce Allah onların oluşturduğu toplumu dönüştürecektir. Toplu bir dönüşüm için de Âl-i İmrân 3/103’te belirtildiği gibi “Yüce Allah’ın ipi olarak tanımlanan vahye topluca sarılmak”, beraberinde Nûr 24/31’de dile getirildiği gibi “topyekün Yüce Allah’a tevbe edilecek, yani yöneliş gerçekleştirilecektir.”

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan يُوَآدُّونَ yüvâddûne fiili vedde, vedûd kökünden gelmekte ve “karşılıklı olarak birbirine beslenen sevgi, meveddet” manasını vermektedir. Ayrıca bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَآدَّ hâdde fiili ise daha önce yorumladığımız Mücâdele 58/5 ve 20’de de geçen يُحَآدُّونَ yühâddûne fiili “karşı gelmek”, “düşmanlık etmek”, “meydan okumak”, “savaş açmak”, “rekabete kalkışmak”, “muhalefet etmek”, “baş kaldırmak”, “sınır çizmek”, “haddini aşmak” gibi anlamlar içermektedir.(18)

Anlaşılıyor ki bu kişiler aktif düşmanlık besleyenlerdir; yoksa Mumtehıne 60/8-9’da da belirtildiği gibi pasif olarak inkarcılık yapanlar bu fiilin kapsamında yer almamaktadır. Bu arada Tevbe 9/24, Şu‘arâ’ 26/214 ve Mücâdele 58/22’de geçen عَش۪يرَة ‘aşîrah kelimesi ise “yakınlar” manasına gelmektedir.

a) Âyetin inişine neden olduğu ifade edilen bazı bilgiler tefsirlerimizde yer almaktadır. Bu çerçevede âyetin mesajını daha iyi kavrayabilmemiz noktasında bir kısmını burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

“İbn Abbâs şöyle demiştir: ‘Bu ayet-i kerime, Uhud günü babası Abdullah b. el-Cerrâh’ı öldüren Ebû Ubeyde b. el-Cerrâh, Bedir günü dayısı el-Âs b. Hişâm b. el-Muğîra’yi öldüren Hz. Ömer ve yine Bedir günü oğlunu mübarezeye davet eden Hz. Ebû Bekir hakkında nazil olmuştur. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Senin burada da faydanı görelim’ buyurdu.”

“Bu ayet, kardeşi Ubeyd b. Umeyr’i öldüren Mus‘ab b. Umeyr, Utbe, Şeybe ve el-Velîd b. Utbe’yi öldüren Hz. Ali ve Ubeyde hakkında nazil olmuştur. Yüce Allah bununla, Allah ve dini için gazaplanarak bu kişilerin, akraba ve soy-soplarıni bile sevmediklerini haber vermektedir.”(19)

Bu âyetin Mümtehıne sûresinin ilk grup âyetinin, hakkında indirildiği Hâtib b. Ebî Belte‘a ile ilgili olarak nazil olduğu da ileri sürülmektedir.(20)

Âyette herhangi bir isim verilmemesi sebebiyle biz de mesajı şahıslar üzerinden değil de metin üzerinden anlamayı tercih etmekteyiz. Yüce Allah burada ideal bir toplum inşa etmek üzerinden konuyu ele almakta ve Allah’a ve âhiret gününe iman eden bir topluluğun en yakınları bile olsalar Allah’a ve Elçisi’ne karşı gelenlere meveddet beslemeyeceklerini bildirmekte, böyle bir sevgi beslenmesini yasaklamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Mumtehıne 60/1’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Benim de düşmanım olan sizin de düşmanınız olan kişileri dostlar edinmeyi. Onlar size gelen gerçeği inkâr ettikleri, Rabbiniz Allah’a inandığınızdan dolayı Elçi’yi ve sizi (yurdunuzdan) çıkardıkları halde siz onlara sevgi besliyor, (sevgi iletiyor)sunuz. Benim yolumda cihad etmek ve benim rızamı kazanmak için (yurdunuzdan) çıktığınız halde içinizden onlara sevgi (mi) gizliyorsunuz?. Oysa ben sizin gizlediğiniz ve açığa vurduğunuz her şeyi bilirim. Sizden her kim bunu yaparsa doğru yoldan sapmış olur.” İşte bu âyette verilen mesajla birebir uyumlu olacak şekilde Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne düşman olanlara meveddet beslenmesini yasaklamaktadır.

b) Yüce Allah âyette kendisine ve Rasûlü’ne karşı çıkanların yapmaması veya sahip olmaması gereken sevgi için يُوَآدُّونَ yüvâddûne fiilini kullanmaktadır. Dolayısıyla buradan anlaşılan şey, âyette yasaklanan sevginin meveddet olduğudur, muhabbetin yasaklanmadığıdır.

ı. Kasas 28/56’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen sevdiğini hidâyete erdiremezsin; ancak Allah dileyene hidâyet eder. O, hidâyete erdirilecek olanları gayet iyi bilir.” Âyette dikkat çeken en önemli hususlardan birisi, “muhabbet denen sevgi”nin doğuştan getirilen boyutunun görmezlikten gelinmemesidir.

Meveddet sonradan elde edilen ve içini belli ilkelerin dolduğu sevgidir; muhabbet ise hem değerlerden oluşabilir; hem de doğuştan getirilebilir. Sevginin meveddet olabilmesi iman birlikteliğine bağlıdır; ancak muhabbette iki tarafın da imanlı olması şart değildir. İşte Kasas 28/56. âyet bunun açık bir delilidir.

Hz. Peygamber amcası Ebû Tâlib’i seviyor, ona muhabbet besliyordu. Ancak müminler kendilerinden olmayan inkârcılara mahabbet beslese de meveddet besleyemeyeceklerini unutmamalıdırlar. Zira yorumunu yapmakta olduğumuz Mücâdele 58/22 ve ayrıca Mümtehıne 60/1’de verilen bilgiler bunu gerektirmektedir.

Belki de sırf bu nedenledir ki Hz. Peygamber şu harika uyarısını yapmak durumunda kalmıştır:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir; sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(21)

ıı. Konuyla ilgili olarak Yüce Allah, Meryem 19/96’da iman edip salih amel işleyenler için bir sevgi yaratacağını beyan etmekte, iman ve salih amelin sonucu olacağı için bu sevgi için de vüdd yani meveddet kelimesini kullanmaktadır. Bu sayede hem Yüce Allah bunları sevecek, hem de insanlara sevdirecektir.(22)

İbn Abbâs’tan rivayet edilen bu görüşe göre, iman ve salih amel birlikteliği bütünüyle değerlerden oluşan bir sevginin yaratılmasının sebebidir. Gerçek mümin olmanın gereği, birbirini sevmektir. Nitekim Şûrâ 42/23’te Hz. Peygamber’e tebliğine karşılık muhataplarından sadece Yüce Allah’a yakınlıkta bir meveddet istemesi emredilmiş ve el-meveddeh kelimesi kullanılmıştır.

ııı. Burûc 85/14 gibi çeşitli âyetlerin izahında ele aldığımız üzere, doğuştan getirilen ve zaman zaman içinde dini değerlerin de olabildiği sevgiye mahabbet denirken, sonradan kazanılan ve içi dini değerlerden oluşan sevgiye ise meveddet adı verilmektedir. Bu arada bir âyeti özellikle hatırlatmak gerekmektedir. ‘Ankebût 29/25’te geçtiği üzere, meveddet’in içi bazen sahte şeylerle doldurulmuş olabilir.

Dolayısıyla bu sevgi dünya hayatıyla ilgili ve sınırlı kalıyor demektir. İçini doğru değerlerin şekillendirdiği meveddet asıl maksadımızdır ve bu tür sevginin sonu cennettir. Ucu hayra ve cennete açılmayan sevgiler sahtedir, geçicidir; mahşerde ise sahibini derin hicrana gark edecektir.

ıv. Muhabbet de elbette çok önemli bir değerdir; hatta “De ki, eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin”(23) âyetinde kullanılan kelime tuhıbbûne/yuhbib kalıplarında mahabbettir. Dahası, “Birbirinizi sevmedikçe cennete giremezsiniz”(24) mealindeki hadiste “sevmek” manasında kullanılan kelime de mahabbettir.

“Allah bir kulunu sevdiğinde Cebrâîl’e nida eder ve ‘Ben filancayı sevdim; siz de onu sevin’ diye buyurur. O da gök ehline ve yer ehline duyurur. Bir kuluna buğz edince de aynısı olur.”(25) Bütün bu ve benzer rivayetlerde kullanılan ilgili kelimeler mahabbet kökündendir.

v. Pek çok rivayette de yer alan mahabbetle ilgili kelimelerin kültürümüzde ne kadar yer aldığı herkesin malumudur. “Muhammed’den muhabbet oldu hâsıl; Muhammed’siz muhabbetten ne hâsıl” beyti bunun en güzel örneklerinden bir tanesidir.

Bizim üzerinde durduğumuz nokta mahabbetin içinde her zaman böyle değerlerin olmayabileceğini beyan etmektir. Rûm 30/21’de beyan edildiği gibi, birbiriyle evlenen eşlerin arasına Yüce Allah’ın koyacağını belirttiği sevgi için meveddet kelimesinin kullanılması da bu sevginin sonradan kazanıldığının bir delilidir.

vı. Bakara 2/165’te “İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır” buyrularak, sevgide zirvenin Yüce Allah’a yönelik olmasının şart olduğu bildirilmekte, bir müminin Yüce Allah’tan, Rasûlü’nden ve O’nun yoluda fedakârlıktan daha çok hiç kimseyi veya hiçbir şeyi sevemeyeceği gibi O’nun sevgisine denk bir sevgiyi de başkalarına besleyemeyeceği ifade edilmektedir.

Tevbe 9/24’te de belirtildiği gibi, biyolojik yakınların, akrabaların, mal, mülk, servet, mesken vs. şeylerin Yüce Allah’tan, sonrasında Hz. Peygamber’den ve nihayet Allah yolunda fedakârlık demek olan cihad etmekten daha çok sevilmesi durumunda artık azabın kaçınılmaz olacağı bildirilmektedir.

Tevbe 9/23’te de imana karşı küfrü sevdirmeleri veya tercih etmeleri durumunda babaların ve kardeşlerin bile dost edinilmemesi gerektiği bildirilmektedir. İşte bu hassas nokta nedeniyle müminlerin hata etmemesi için onların en çok Yüce Allah’ı sevdikleri veya sevmeleri gerektiği açıkça hükme bağlanmış olmaktadır.

İşte bütün bu anlattıklarımızın ışığında yeniden vurgulayalım ki doğru ve sahih bir imana sahip olanlar Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı çıkıp düşmanlık edenlere, en yakınları bile olsalar meveddet yani kalbî bir sevgi besleyemezler, beslememelidirler, vesselâm.

2. اُو۬لٰٓئِكَ كَتَبَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْا۪يمَانَ وَاَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ “İşte (Allah) onların kalbine iman yazmış ve katından bir rûh (Kur’an) ile onları desteklemiştir.” Yüce Allah gerçek iman sahiplerinin Allah’a ve Rasûlü’ne baş kaldıranlara kalben bir sevgi beslemeyeceklerini ifade ettikten sonra, bunun gerekçesini veya sonucunu işte bu cümlede vermektedir. Bu çerçevede bu duyarlı müminlerin kalplerine imanı yazıp nakşettiğini, lütuf ve inayetiyle kendilerini desteklediğini ifade etmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(26) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah Şems 91/7-8’de belirttiği üzere, “insana fucûr denen yoldan çıkabilme özelliğini de takvâ denen korunaklı ve duyarlı olabilme kabiliyetini de vermiştir.” Bu kadarla kalmayıp Hucürât 49/7’de geçtiği gibi, müminlere imanı sevdirdiğini, onu kalplerinde süslü gösterdiğini haber vermekte, bu arada Rûm 30/30’da dile getirildiği üzere din ile fıtratı eşitleyerek herkesin tek Allah inancına sahip olabilecek özellikte yaratıldığını “Elest bezmi” denen olayla A‘râf 7/172’de beyan etmektedir.

İşte bütün bu âyetlerde verilen bilgiler ışığında bakıldığında, Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “sözünü ettiği müminlerin kalplerine imanı yazıdığını yani onların kalplerinde ve fıtratlarında var olan iman hakikatine sahip çıkıp onu beslediklerini”, dahası, katından bir rûh ile bu kişileri desteklediğini ifade etmektedir.

Bilindiği üzere Şûrâ 42/52’de beyan edildiği gibi Kur’ân’ın bir adı da rûh’tur ve Nahl 16/2, Mü’min 40/15 ve Kadr 97/4’te de olduğu gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen رُوح rûh kelimesinin de “vahiy” manasında “Kur’ân” demek olduğu kanaatindeyiz. Yüce Allah muttakiler için hidayet rehberi ilan ettiği Kur’ân ile müminleri devamlı desteklemekte, onların vahiyden beslenmesini sağlamaktadır.

Âyette yer alan مِنْهُ minhu ifadesindeki hu zamiri “Allah onu katından bir rûh ile destekledi” manasında Yüce Allah’a ait olabileceği gibi, öncesindeki الْا۪يمَان el-îmân kelimesine de ait olabilir. Bu durumda da anlam “Allah onları imandan doğan bir ruh ile bir güç ile desteklemiştir”(27) şeklini alır.

Bakara 2/87, 253 ve Mâide 5/100’da rûh ile desteklenen kişi “Hz. İsa” olarak belirlenmekte, maksat ise Yüce Allah’ın layık gördüğü kişileri vahiy ile vahiy meleği ile desteklemesidir. Muhatap Hz. İsa gibi bir peygamber ise “onun rûh ile desteklenmesi” vahye muhatap kılınıp vahiy almasıdır; muhatap yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi diğer müminler ise bu defa maksat Hz. Peygamber’e gönderilen vahiy ile onların desteklenip beslenmesidir.

3. وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ “(Allah) onları içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır. Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır.” Yüce Allah âyette sözünü ettiği iman erlerine dünyada vereceği ödül bağlamında kalplerine imanı yazması ve katından bir ruh ile onları desteklemesinin yanında mahşerde de onları ödüllendireceğini müjdelemektedir.

a)وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “(Allah) onları içlerinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacaktır.” Yüce Allah yiğitler dediği bu iman erlerini fedakârlıklarının karşılığı olarak âhirette altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları bahçelerde ağırlanacaklarını haber vermektedir. Kur’ân’da cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin yer aldığını hatırlatmak gerekir.(28) Bu arada cennette kalışın ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(29)

b) رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ “Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır.” Bu cümle Mâide 5/119, Tevbe 9/100, Mücâdele 58/22 ve Beyyine 98/8’de geçmektedir. Yüce Allah övdüğü bu iman erlerine cennet nimetleri vereceğini beyan ettikten sonra, ayrıca kendilerinden razı olduğunu, onların da kendilerine verilen ödüllerden memnun olacaklarını ifade etmektedir. Âyetin önceki cümlesinde dile getirilen ödüllerden çok daha önemlisi, cennete girenlerden Yüce Allah’ın razı oluşu, onların da Yüce Allah’tan memnuniyetleridir. Bu durum özellikle vurgulanarak, bir anlamda detaya girilmekte, cennet hayatı ve ödülleri bütün güzellikleriyle insanlara hatırlatılmış olmaktadır.

4. اُو۬لٰٓئِكَ حِزْبُ اللّٰهِ اَلَآ اِنَّ حِزْبَ اللّٰهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar Allah’ın tarafındadır. Dikkat edin! Allah’ın tarafı(nda olanlar) kurtulanların ta kendileridir.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mücâdele 58/19’da bu ifadenin tersini dile getirmiş ve şeytanın yandaşı olanların kesinlikle hüsrana uğrayacaklarını haber vermişti.

Şimdi ise onların zıddına olarak bu defa Mâide 5/56’da da zikredilen حِزْبُ اللّٰهِ hızbullâhi yani “Yüce Allah’ın tarafında olanların, O’nun davasını dava edinenlerin, bu uğruda fedakârlık yapanların, tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyenlerin” işte bu âyette sayılan duyarlılıkları ortaya koyanlar olduğunu ve sonuçta bunların mutlak surette kurtuluşa ereceğini haber vermektedir.

Mücâdele 58/18 ve 19’da da olduğu gibi, bu âyetin sonunda da اَلَا elâ tenbih edatı kullanılarak, cümle اِنَّ inne pekiştirme edatıyla başlatılmakta, هُمُ hum “zamir-i faslı” getirilerek hasr/kasr denen “vurgulu” bir beyan tercih edilmekte ve Yüce Allah’ın tarafında olanların muhakkak surette kurtuluşa erecekleri müjdelenmektedir.

“Kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)ne kelimeleri ile(30) “kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(31) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir.

Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacaklar arasına katmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 482; Râzî, age., XXIX, 273-274.
• 2 - Semerkandî, age., III, 419; Taberî, age., XXVIII, 22-23.
• 3 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112; Mâide 5/60.
  • Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Mâide 5/60
• 4 - Bakara 2/165, 196, 211; Âl-i İmrân 3/4, 11, 56; Mâide 5/2, 98; En‘âm 6/124; A‘râf 7/164; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Yûnus 10/70; Hûd 11/80; Ra‘d 13/6, 13; İbrâhim 14/2, 7; İsrâ’ 17/58; Kehf 18/2; Hacc 22/2; Mü’minûn 23/77; Sebe’ 34/46; Fâtır 35/7, 10; Sâd 38/26; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/27, 43; Şûrâ 42/16, 26; Kâf 50/26; Hadîd 57/20; Mücâdile 58/15; Haşr 59/4, 7; Talâk 65/8, 10.
  • Bakara 2/165 Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/4 Âl-i İmrân 3/11 Âl-i İmrân 3/56 Mâide 5/2 Mâide 5/98 En‘âm 6/124 A‘râf 7/164 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Yûnus 10/70 Hûd 11/80 Ra‘d 13/6 Ra‘d 13/13 İbrâhîm 14/2 İbrâhîm 14/7 İsrâ 17/58 Kehf 18/2 Hacc 22/2 Mü'minûn 23/77 Sebe' 34/46 Fâtır 35/7 Fâtır 35/10 Sâd 38/26 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/27 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/16 Şûrâ 42/26 Kâf 50/26 Hadîd 57/20 Mücâdele 58/15 Haşr 59/4 Haşr 59/7 Talâk 65/8 Talâk 65/10
• 5 - Taberî, age., XXVIII, 107. 6 - Zemahşerî, age., IV, 527.
• 7 - Semerkandî, age., III, 451. 8 - Taberî, age., XXVIII, 106.
• 9 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 10 - Âl-i İmrân 3/10, 116; Meryem 19/42; Yâsîn 36/23; Câsiye 45/10, 19; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Mücâdele 58/17; Tahrîm 66/10; Leyl 92/11; Mesed 111/2.
  • Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/116 Meryem 19/42 Yâsîn 36/23 Câsiye 45/10 Câsiye 45/19 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Mücâdele 58/17 Tahrîm 66/10 Leyl 92/11 Tebbet 111/2
• 11 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 12 - Buhârî, Îmân, 24; Şehâdet, 28; Edeb, 69; Müslim, İman, 107, 109; Tirmizî, İman, 14; Nesâî, İman, 20.
• 13 - Semerkandî, age., III, 420; Taberî, age., XXVIII, 25; Zemahşerî, age., IV, 483. 14 - Semerkandî, age., III, 420; Taberî, age., XXVIII, 25; Zemahşerî, age., IV, 483.
• 15 - Semerkandî, age., III, 415; Taberî, age., XXVIII, 11; Zemaheşrî, age., IV, 477; Râzî, age., XXIX, 262-263.
• 16 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 17 - Hûd 11/66; Hacc 22/40, 74; Ahzâb 33/25; Şûrâ 42/19; Hadîd 57/25; Mücâdile 58/21.
  • Hûd 11/66 Hacc 22/40 Hacc 22/74 Ahzâb 33/25 Şûrâ 42/19 Hadîd 57/25 Mücâdele 58/21
• 18 - Semerkandî, age., III, 415; Taberî, age., XXVIII, 11; Zemaheşrî, age., IV, 477; Râzî, age., XXIX, 262-263.
• 19 - Zemahşerî, age., IV, 484-485; Râzî, age., XXIX, 276-277. 20 - Semerkandî, age., III, 420.
• 21 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59. 22 - Semerkandî, age., II, 405; Taberî, age., XVI, 132-133; Zemahşerî, age., III, 45.
• 23 - Âl-i İmrân 3/31. 24 - Müslim, İmân, 93; Ebû Dâvûd, Edeb, 131.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 25 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 6; Edeb, 41; Tevhîd, 33; Müslim, Birr, 157; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 19.
• 26 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 27 - Semerkandî, age., III, 421; Zemahşerî, age., IV, 484.
• 28 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 29 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 30 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16. 31 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10.
  • Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10