Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah sürenini 28-37. ayetlerinde mümin bir yiğidin dile getirdiği esasları, geçmiş nesillerin hayatlarından bazı ibret içerikli hatırlatmalarda bulunuşunu ve Firavun’un sınırı aşan söz ve isteklerini hatırlatmaktadır.

Hz. Musa’nın Kavminden Yiğit Bir Müminin Kıssası -I-

a) Mü’min Yiğidin Uyarıları

Yüce Allah, sûrenin 28-33. âyetlerinde Firavun ailesinden olup, imanını gizleyen bir mümin adamın şu sözlerini aktarmaktadır: “Siz bir adamı ‘Rabbim Allah’tır’ diyor diye öldürecek misiniz? Hâlbuki o, size Rabbinizden apaçık deliller getirmiştir. Eğer o (Mûsâ) yalancı ise yalanı kendi aleyhinedir. Eğer doğru söylüyorsa sizi tehdit ettiği (azâb)ın bir kısmı olsun gelip size çatar. Muhakkak ki Allah, haddi aşan, yalancı kimseyi doğru yola eriştirmez.”

Ardından, bu mümin kişinin “Ey kavmim! Bugün, yeryüzüne hâkim kimseler olarak hükümranlık sizindir. (Fakat) Allah’ın azabı bize gelip çatarsa, bize kim yardım edebilir ki!” deyince Firavun’un “Ben size kendi görüşümü söylüyorum ve yine size ancak doğru yolu gösteriyorum” cevabını verdiği ifade edilmektedir.

Daha sonra, mümin kişinin şöyle söylediği bildirilmektedir: “Ey kavmim! Doğrusu ben üzerinize önceki toplulukların günü gibi (bir günün gelmesinden) korkuyorum. Nûh kavminin, ‘Âd, Semûd (kavimleri) ve onlardan sonra gelenlerin durumu gibi. Allah, kullarına zulüm dilemez. “Ey kavmim! Gerçekten sizin için o bağrışıp çağrışma gününden korkuyorum. O gün arkanıza dönüp kaç(maya çalış)acaksınız. (Fakat) sizi Allah’tan (O’nun azabından) kurtaracak kimse yoktur. Allah kimi saptırırsa artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

ı. Hz. Mûsâ’yı Sahiplenmesi

وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ ا۪يمَانَهُٓ اَتَقْتُلُونَ رَجُلًا اَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللّٰهُ وَقَدْ جَآءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَاِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَاِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذ۪ي يَعِدُكُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ “Firavun ailesinden olup, imanını gizleyen mümin bir adam şöyle demişti: Siz ‘Rabbim Allah’tır!’ diyor diye bir adamı öldürecek misiniz? (Oysa) o, size Rabbinizden apaçık deliller getirmiştir. O (Musa) yalancı ise yalanı kendi aleyhinedir. Doğru söylüyorsa sizi tehdit ettiği (azab)ın bir kısmı olsun gelip size isabet eder. Şüphesiz ki Allah haddi aşan, yalancı kimseyi doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; رَجُلٌ مُؤْمِنٌ racülün mü’minun tamlaması “mümin bir kişi”; مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ min âli fir‘avne ifadesi “Firavun ailesinden”; يَكْتُمُ yektümü fiili “gizlemekte (olan)”; ا۪يمَانَهُ îmânehû tamlaması “onun kendi imanını”;اَتَقْتُلُونَ etaktülûne sorusu “öldürecek misiniz”; رَجُلًا racülen kelimesi “(şöyle) bir adamı, kişiyi”; اَنْ يَقُولَ en yekûle fiili “(şöyle) demesi nedeniyle”; رَبِّيَ rabbiye tamlaması “benim Rabbim”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”;وَقَدْ جَآءَكُمْ ve kad câeküm fiili “ve elbette size gelmiştir, size getirmiştir”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerle, apaçık belge”; مِنْ رَبِّكُمْ min arabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَاِنْ يَكُ ve in yekü fiili “eğer (şöyle) ise”; كَاذِبًا kâziben kelimesi “yalancı”; فَعَلَيْهِ fe‘aleyhi ifadesi “onun aleyhinedir”; كَذِبُهُ kezibuhû tamlaması “onun yalanı, yalancılığı”; وَاِنْ يَكُ ve in yekü fiili “eğer (şöyle) ise”; صَادِقًا sâdıkan kelimesi “doğru (söyleyen) biri”; يُصِبْكُمْ yusıbküm fiili “size isabet eder”; بَعْضُ الَّذ۪ي يَعِدُكُمْ ba‘dullezî ya‘ıdüküm tamlaması “size vaad ettiklerinin bir kısmı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْد۪ي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ men hüve müsrifun ifadesi “haddi aşan kişi(lere)”; كَذَّابٌ kezzâbun kelimesi ise “yalancı” demektir.

Burada Firavun’un ailesinden yiğit mümin kulun ona ve diğer azgınlara söylediği sözler gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ اٰلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ ا۪يمَانَهُٓ “Firavun ailesinden olup, imanını gizleyen mümin bir adam şöyle demişti:” Burada geçen مُؤْمِن mü’min kelimesi sûreye adını veren kelimedir. Yüce Allah Firavun’un ailesinden, hanedanından olup o zamana kadar imanını gizleyen birinin Hz. Mûsâ’yı öldürmek isteyen Firavun ve beraberindeki azgın yönecilere çıkıştığını haber vermektedir.

Bu kişinin kim olduğu konusunda çeşitli ihtimaller dile getirilmektedir. Bu çerçevede bu kişinin Kârûn’un amcaoğlu “Hazbîl b. Mîhâîl”, “Firavun’un amcasının oğlu”, “Firavun’un oğlu”,(1) “Cibrîl”,(2) “güvenlik işlerinden sorumlu elemanı”, “bir kıptî”, “İsrailoğullarından bir kişi”, “Sem‘ân”, “Habîb”, “Harbîl”, “Huzaybîl”(3) veya “Hz. Asiye” olduğu dile getirilmektedir. Hatta bu kişinin hanedan tarihinde istisnai bir kırılma noktası olan muvahhid kral Ahneton olma ihtimali de vardır. Ahneton iktidara gelince putperest Amon dinini yasaklamış, sarayı halka açmış, Ahateton (Tanrıya adanmış şehir) adlı yeni bir başkent kurmuştu.(4)

Yüce Allah bu zatın kim olduğunu açıkça zikretmediğine göre bu konuda ileri sürülecek kanaatlerin her biri bir tahminden öte kesinlik arz etmeyecektir. Şu kadarını söyleyelim ki, bu kişi Firavun’un zulmü nedeniyle imanını gizlemek zorunda kalmış, ancak Firavun ve adamlarıyla Hz. Mûsâ’nın nihai kararlılığını görünce artık imanını açıklama ihtiyacı hissedip olaya müdahale etme zaruriyeti hisseden duyarlı birisiydi. Mü’min 40/25. âyetten de anlaşıldığına göre, o toplumda Hz. Mûsâ ile birlikte iman eden bir topluluk vardı; işte bu zat onlardan biriydi.

Yâsîn 36/20-27’de anlatılan olaydaki “yiğit mümin kişi” gibi bu da tavrını peygamberden yana ve zalimlerin karşısında belirlemiş, bir anlamda zalimin yüzüne karşı hakkı haykıran harika bir yiğitlik ve erdemli davranış ortaya koymuştu. Anlaşılan o ki peygamberlerin hayatında böyle yiğitler hep olagelmiş, hak ve hakikat davasını güdenlerin çevresinde de bu türden yiğitlerin bulunacağı dolaylı olarak müjdelenmiş olmaktadır. “Sen Allah’tan yana olmana bak; Allah seni yardımsız ve sahipsiz bırakmaz.” Kaldı ki birinin yanında ve desteğinde Yüce Allah varsa ne gam kalır ne de kasavet.

2. اَتَقْتُلُونَ رَجُلًا اَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللّٰهُ وَقَدْ جَآءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ “Siz ‘Rabbim Allah’tır!’ diyor diye bir adamı öldürecek misiniz? (Oysa) o, size Rabbinizden apaçık deliller getirmiştir.” Yüce Allah bu mümin kişinin başta Firavun olmak üzere karşısındaki zalimlere hakikati haykırdığını beyan etmekte ve “Rabbim Allah’tır” dediği için, üstelik de sizlere hakikatin apaçık belgelerini getirmiş olan bir adamı nasıl olur da öldürürsünüz?” sözüyle onlara çıkışmıştır. “Öldürecek misiniz?” demek “onu öldürmeyin” demektir. Burada sözü edilen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesinden maksat Mü’min 40/23’te detayını verdiğimiz risalet öğretileri, deliller ve hakikatlerdir.

Demek ki bir haksızlık varsa ona karşı durmak, mümkünse eliyle, değilse diliyle tepki göstermek, bir zulüm varsa ona karşı sessiz kalmamak gerekmektedir. Konuyla ilgili olarak Nebî (as)’ın da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(5)

Gerek Yâsîn 36/20-27’de sözü edilen yiğidin gerekse burada yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde geçen kişinin tavrı müslüman hayatına dair çok önemli bir davranış modeli öğretmektedir. Müslüman haksızlığa karşı tepkili ve tavırlı adamdır. Haksızlığa uğrayan kişinin dini, dili, ırkı, milliyeti, coğrafyası ve cinsiyeti önemli değildir. Zalim zalimdir ve kimden olursa olsun ona karşı durulmalı, zulmüne engel olmaya çalışılmalıdır. Hucürât 49/9’da verilen harika bilgiler, saldırganın mümin olması durumunda bile onu saldırganlıktan vazgeçinceye kadar ona saldırılması emredilmektedir. Bu kıssada bu zatla ilgili detayın verilmesinin nedeni bu olsa gerektir.

3. وَاِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَاِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذ۪ي يَعِدُكُمْ “O (Musa) yalancı ise yalanı kendi aleyhinedir. Doğru söylüyorsa sizi tehdit ettiği (azab)ın bir kısmı olsun gelip size isabet eder.” Yüce Allah mümin kişinin karşısındaki azgın inkârcıları kararlarından vazgeçirmek için bu defa çok mantıklı bir gerekçe sunduğunu aktarmaktadır. Buna göre söz konusu kişi Hz. Mûsâ’nın durumunu dile getirmekte ve eğer yalancıysa bunun vebalinin ve zararının kendisine olacağını, cezasını kendisinin çekeceğini, yok eğer doğru söylüyorsa bu defa da muhataplarını tehdit ettiği zabın hiç olmazsa bir bölümünün olsun dünyada onlara isabet edebileceği uyarısında bulunmuştu.

Âyette geçen بَعْضُ الَّذ۪ي يَعِدُكُمْ ba‘dullezî ye‘ıdüküm “size vaadettiklerinin bir kısmı” ifadesinden maksat bu beyana uygun olarak vaadettiklerinin bir kısmı manasına gelebileceği gibi, Zuhruf 43/63’te de beyan edildiği gibi “hepsi” manasına da gelebilir.(6) Bir kısmı kastediliyorsa o zaman maksat dünyada başlarına gelebilecek kısmıdır; diğeri de mahşerde söz konusu olacaktır. Mümin kişi bu ifadeleriyle olayı duygusal, kızgınlık ve öfke zemininden akıl ve mantık zeminine çekmeye çalışmış, böylece hidayet adına bir kişi eğer yanlış şeyler söylüyorsa buna insanların ceza vermemesi gerektiğini, onun hesabını Yüce Allah’ın soracağını ifade etmek istemiştir.

4. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ “Şüphesiz ki Allah haddi aşan, yalancı kimseyi doğru yola ulaştırmaz.” Mümin kişi bu bağlamdaki sözlerini Yüce Allah’ın bir prensibini hatırlatarak bitirmektedir. Anlaşılıyor ki bu zat Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği dini değerleri ve prensipleri gayet doğru bir şekilde anlamış, hidayet ve dalalet konularında Yüce Allah’ın uygulamasının nasıl olduğunu kavramıştı. İşte onun sözlerinde ortaya koyduğu husus, haddini aşanları ve sürekli yalan konuşanları Yüce Allah’ın hidayete erdirmeyeceği gerçeğidir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

a) Kur’ân’da bir kez de yine Mü’min sûresinin 34. âyetinde geçen مُسْرِف müsrif kelimesi sözünde ve davranışında “haddini aşan”, “aşırı giden”, “kendini harcayıp ziyan eden” manalarına gelirken; Kur’ân’da beş kez(7) zikredilen كَذَّاب kezzâb sözcüğü ise “ara sıra yalan söyleyen kişi” için değil de mübâlağa kalıbında getirildiği için “sürekli yalan konuşan ve her çeşit yalan söyleyen, âdeti yalan olan kişi” manasına gelmektedir.

Mümin kişi belli ki inkârcı muhataplarının Hz. Mûsâ için dile getirdikleri sâhır “büyücü” ve kezzâb “yalancı” suçlamalarını bilmekte ve eğer Hz. Mûsâ yalan konuşuyorsa Allah’ın onu başarıya ulaştırmayacağını kendilerine tekrar hatırlatmaktadır. Mümin kişi durumdan emin olduğu için Hz. Mûsâ eğer yalancı olsaydı onca delili getiremeyeceğini de bilmekteydi. Bu nedenle, dolaylı yollardan Hz. Mûsâ’nın değerine gönderme yaparken Firavun’un haddini aştığını ve yalancı olduğunu dile getirmiş olmaktadır.

b) Bu ifade hidayet ve dalâlet konusunda akla gelen ve gereksiz sonuçların üretildiği bir konuya açıklık getirmekte, Yüce Allah’ın dilediğini saptırıp dilediğine hidayet etmediğini, dileyene ve hak edene hidayet verip, dileyeni ve hak edenleri de saptırdığı gerçeğini gözler önüne sermektedir. Kendilerine hidayet edilmeyenler zaten gerçekleri yalanlayan ve haddini aşanlardır. “Hidâyet ve dâlalet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Yüce Allah’ın Gücünü Hatırlatması

يَا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَاهِر۪ينَ فِي الْاَرْضِ فَمَنْ يَنْصُرُنَا مِنْ بَاْسِ اللّٰهِ اِنْ جَآءَنَا “(Şöyle devam etmişti:) ‘Ey kavmim! Bugün, yeryüzüne hâkim kişiler olarak hükümdarlık sizindir. (Fakat) Allah’ın azabı bize gelip çatarsa bize kim yardım edebilir ki!”

Âyetteki يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için vardır”; الْمُلْك el-mülkü kelimesi “otorite, egemenlik”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; ظَاهِر۪ينَ zâhirîne kelimesi “üstün kişiler olarak”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; فَمَنْ يَنْصُرُنَا fe men yensurunâ sorusu “bize kim yardım edecek”; مِنْ بَاْسِ اللّٰهِ min be’sillâhi tamlaması “Allah’ın azabından”;اِنْ جَآءَنَا in câenâ fiili ise “eğer bize gelirse” demektir.

Burada mümin kişinin karşıtlarına söylediği uyarıcı sözler gündeme getirilmektedir.

1. يَا قَوْمِ لَكُمُ الْمُلْكُ الْيَوْمَ ظَاهِر۪ينَ فِي الْاَرْضِ “(Şöyle devam etmişti:) Ey kavmim! Bugün, yeryüzüne hâkim kişiler olarak hükümdarlık sizindir.” Mümin kişi bu konuşmayı muhtemelen kalabalık bir ortamda yapmış ve elbetteki içlerinde yöneticilerin bulunduğu muhataplarına çok önemli bir hususu hatırlatmıştı.

Mümin kişi inkârcı yöneticilere öncelikle ülke yönetimindeki durumlarını hatırlatmaktadır. Hem bu âyette, hem de devam eden âyetlerde geçen يَا قَوْمِ yâ kavmi “Ey kavmim” ifadesi aslında يَا قَوْميِ yâ kavmî şeklinde sonunda “mütekellim yâ”sı var kabul edilen bir kullanımdır. Mîm harfinin kesra “esre” harekesiyle yetinildiği için mütekellim yâ’sı düşürülmüştür. Bu ifade söz konusu kişinin kavmini sahiplendiğini, onların kurtuluşunu ve iyiliğini istediğini, onları dışlamadığını ifade eden sahiplenici bir nezaket hitabıdır.

Âyetteki الْمُلْك el-mülk kelimesi “hükümranlık, yetki, otorite, güç, iktidar” manalarına gelmekte ve Firavun’un taraftarlarının güçlü olduğunu ortaya koymaktadır. Bu arada cümlede yer alan ظَاهِر۪ين zâhirîne sözcüğü “üstünler, galipler, hâkim olanlar”, فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi ise “arzda, Mısır’da ülkede, yaşadıkları toprakta, bölgede” gibi anlamlar içermektedir.(8) Bugün yeryüzünde yani ülkede hükümranlığın kendi ellerinde olduğunu özellikle hatırlatmakta, muhtemelen o dönemde başka milletlerin onlara üstün gelemeyeceğini, yeryüzünün en güçlüsünün onlar olduğunu da kendilerine dolaylı olarak iletmekte, durumun farkında olduğunu göstermekteydi.

2. فَمَنْ يَنْصُرُنَا مِنْ بَاْسِ اللّٰهِ اِنْ جَآءَنَا “(Fakat) Allah’ın azabı bize gelip çatarsa, bize kim yardım edebilir ki!” Burada geçen بَاْسِ اللّٰهِ be’sillâh ifadesi “Allah’ın azabı, cezası” demektir.(9) Mümin kişi inkârcı muhataplarına dünya şartlarındaki güç ve otoritelerini hatırlattıktan sonra bu defa Hz. Mûsâ’yı öldürmeleri durumunda Allah’ın kendilerine takdir edeceği bir helak veya azap olması durumunda bu dünyalık güçlerinin hiçbir işe yaramayacağını yüzlerine haykırmıştı. Bu sözleriyle bir taraftan beşer gücünün yetersiziliğini vurgularken, diğer taraftan ilâhî güç ve otoritenin alt edilemezliğini de tebliğ etmişti.

Bu arada mümin kişinin kullandığı ifadede çok önemli bir incelik daha vardır ki o da çoğul kalıpları tercih etmesiydi: “Allah’ın azabı bize gelirse bize kim yardım edebilir ki!” Demek ki bir kötülüğe o toplumda bulunan herkes karşı çıkmazsa veya hiç olmazsa bir grup karşı çıkmaz, kötülüğü engellemeye gayret etmezlerse gelecek azap genel olacak ve herkesi kapsayacaktır. Bu durum Enfâl 8/25’teki prensibin ta kendisidir.

ııı. Firavun’un Tepkisi

قَالَ فِرْعَوْنُ مَآ اُر۪يكُمْ اِلَّا مَآ اَرٰى وَمَآ اَهْد۪يكُمْ اِلَّا سَب۪يلَ الرَّشَادِ “Firavun ise ‘Ben size sadece kendi görüşümü söylüyorum ve yine size ancak doğru yolu gösteriyorum!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; مَآ اُر۪يكُمْ mâ urîküm ifadesi “size göstermiyorum, size göstermem”; اِلَّا مَآ اَرٰى illâ mâ erâ istisnası “gördüğümden, düşündüğümden başka bir şey, ben size sadece kendi görüşümü söylüyorum”;وَمَآ اَهْد۪يكُمْ ve mâ ehdîküm fiili “ve size rehberlik etmiyorum”; اِلَّا سَب۪يلَ الرَّشَادِ illâ sebîle’r-raşâdi tamlaması ise “kurtuluş yolundan başka (bir yol)” demektir.

Burada mümin kişinin karşıtlarına söylediği sözlere Firavun’un verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَهْد۪يكُمْ اِلَّا سَب۪يلَ الرَّشَادِ “Firavun ise ‘Ben size kendi görüşümü söylüyorum’ demişti.” Belli ki mümin kişinin söylediklerinden halkın veya çevresindekilerin etkilendiğini gören Firavun durumun kötüye gittiğini farketmiş ve kendi durumunu مَا mâ ve اِلَّا illâ edatı kullanımıyla vurgulu ifadelerle dile getirmişti. Firavun karşısındakilere çok kararlı bir şekilde kendi görüşünün bu olduğunu beyan etmiş, kendisi açısından yararlı gördüğü şeyi halkı için de düşündüğünü dile getirmişti. Mü’min 40/26. âyette dile getirdiği “Bırakın beni; Mûsâ’yı öldüreyim” sözünün de aslında bir durum değerlendirmesi olduğu ve onlarla istişare amacı taşıdığı anlaşılmaktadır.

2. وَمَآ اَهْد۪يكُمْ اِلَّا سَب۪يلَ الرَّشَادِ “Size sadece ve sadece doğru yolu gösteriyorum.” Firavun’un bu ifadesi gereği, Hz. Mûsâ’yı öldürme isteğinin kendisine faydası olan bir karar olmadığını, kararında halkına herhangi bir kötülük amacı taşımadığını, aksine onlara faydası olacak şekilde kendilerine doğru yolu gösterdiğini beyan etmişti. Burada ve bir kez de Mü’min 40/38. âyette geçen سَب۪يل الرَّشَادِ sebîlu’r-raşâdi ifadesi “doğru yol”, “doğruluk yolu”, “hidayet yolu”, “hak yol” gibi anlamlar içermekte ve amacının hak yola iletmek olduğunu dile getirmekteydi. Çünkü Mü’min 40/26. âyette de geçtiği üzere Firavun’a göre Hz. Mûsâ’nın durumu şuydu: “Muhakkak ki ben onun, sizlerin dininizi değiştirmesinden veya yeryüzünde (ülkede) fesat çıkarmasından korkuyorum.”

ıv. Eski Kavimlerden Örnekler Vermesi

وَقَالَ الَّذ۪يٓ اٰمَنَ يَا قَوْمِ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْاَحْزَابِ مِثْلَ دَاْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَمَا اللّٰهُ يُر۪يدُ ظُلْمًا لِلْعِبَادِ “İman eden kişi şöyle devam etmişti: Ey kavmim! Doğrusu ben üzerinize önceki toplulukların günü gibi (bir felaket gelmesinden) korkuyorum. Nuh kavminin, Âd ile Semûd (kavimlerinin) ve onlardan sonra gelenlerin durumunun örneği gibi. Allah kullarına haksızlık dilemez.”

Buradakiوَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪يٓ اٰمَنَ ellezî âmene ifadesi “iman etmiş kişi”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizinle ilgili”; مِثْلَ يَوْمِ الْاَحْزَابِ misle yevmi’l-ahzâbi tamlaması “o grupların günü gibi”; مِثْلَ دَاْبِ misle de’bi tamlaması “(şunların) durumu gibi”; قَوْمِ نُوحٍ kavmi nûhın tamlaması “Nûh’un kavminin”; وَعَادٍ ve ‘âdin kelimesi “‘Âd (kavmin)in)”; وَثَمُودَ ve semûde kelimesi “ve Semûd (kavmi gibi)”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ vellezîne min ba‘dihim ifadesi “ve onlardan sonra gelenler (gibi)”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “ve Allah (şöyle) değildir”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “istemekte (olan değildir), istemez”; ظُلْمًا zulmen kelimesi “haksızlık, zulüm”; لِلْعِبَاد li’l-‘ıbâdi ifadesi ise “kulları için” demektir.

Burada bu kişinin helak edilen eski azgın milletlerin helak günleri gibi bir akıbetten korktuğu gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪يٓ اٰمَنَ يَا قَوْمِ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ مِثْلَ يَوْمِ الْاَحْزَابِ “İman eden kişi şöyle devam etmişti: Ey kavmim! Doğrusu ben üzerinize önceki toplulukların günü gibi (bir felaket gelmesinden) korkuyorum.” Mümin kişi Firavun’un sözlerinin peşinden muhataplarını uyarmaya devam etmiş ve daha önce yaşamış olan çeşitli azgın milletlerin başına gelen gibi bir felaketin onların da başına gelmesinden korktuğunu dile getirmişti. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, buradaki يَا قَوْمِ yâ kavmi “Ey kavmim” ifadesi aslında يَا قَوْميِ yâ kavmî şeklinde söz konusu mümin kişinin kavmini kendinden bildiğini, onların iyiliğini istediğini, onları dışlamadığını ifade eden sahiplenici bir nezaket hitabıdır.

Âyette geçen يَوْمِ الْاَحْزَابِ yevmu’l-ahzâbi tamlaması “hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişilerin, kâfir toplulukların helak edilme gün(leri)” demektir. Sonraki âyetten de anlaşıldığı gibi, burada sözü edilen grupların helak günlerinden maksat, azgınlıkları sebebiyle başlarına gelen “felaket günleri”dir. Özellikle Fussılet 41/16, Kamer 54/19 ve Hâkka 69/7 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur.

Bu noktada İbrâhim 14/5’te verilen şu bilgi manayı anlamakta yardımcı olacaktır: “Yemin olsun ki Mûsâ’yı da ‘Kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar ve onlara Allah’ın (geçmiş kavimlerin başına getirdiği felâket) günlerini hatırlat’ diye âyetlerimizle göndermiştik. Şüphesiz ki bunda çok sabırlı, çok şükreden herkes için ibretler vardır.” Burada geçen اَيَّام اللّٰهِ eyyâmullâh “Allah’ın günleri” tamlaması Câsiye 45/14’te de yer almakta ve Yüce Allah’ın geçmişte kafirleri nasıl helak ettiğiyle ilişkili olarak da yorumlanmaktadır.(10)

2. مِثْلَ دَاْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ وَمَا اللّٰهُ يُر۪يدُ ظُلْمًا لِلْعِبَادِ “Nuh kavminin, Âd ile Semûd (kavimlerinin) ve onlardan sonra gelenlerin durumunun örneği gibi. Allah kullarına haksızlık dilemez.” Âyetin bu bölümünde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) مِثْلَ دَاْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ “Nuh kavminin, Âd ile Semûd (kavimlerinin) ve onlardan sonra gelenlerin durumunun örneği gibi.” Kur’ân’da dört kez(11) geçen دَاْب de’b kelimesi “durum, vaziyet” manasına gelmektedir. Mümin kişi önceki nesillerin başına gelen helak günleri bağlamında Hz. Nûh’un kavmini, Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ve Hz. Sâlih’in kavmi Semûd’u isim zikrederek örnek vermekte, ayrıca bunlardan sonra gelen azgın bazı kavimlerin de benzer şekillerde cezalandırıldıklarını, helak edildiklerini hatırlatmaktadır.

b) وَمَا اللّٰهُ يُر۪يدُ ظُلْمًا لِلْعِبَادِ “Allah kullarına haksızlık dilemez.” Bu cümlenin anlam ve mesaj olarak benzerleri Âl-i İmrân 3/182, Enfâl 8/51, Yûnus 10/44, Nahl 16/111, Kehf 18/49, Hacc 22/10, Yâsîn 36/54, Fussılet 41/46 ve Kâf 50/29 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Mümin kişinin muhataplarına yaptığı bu çok önemli uyarıda dikkat çektiği bir başka konu ise, “Yüce Allah’ın kulları için hiçbir şekilde zulüm istemeyeceği”dir.

Anlaşılıyor ki bu mümin bilge kişi Yüce Allah’ın sıfatlarını da gayet iyi bilmekteydi. Esasında Hz. Mûsâ’nın tevhid ve kullukla ilgili ilâhi bildirilerini gayet iyi bildiği gibi azgınlık yapanların akıbetinin nasıl olduğunu da çok iyi bilmekteydi. Bu çerçevede helak edilen kulların herhangi bir şekilde haksızlığa uğratılmadıklarını, aksine onların zalimlik ve azgınlık yapmaları nedeniyle helaki kendilerinin hak ettiklerini, Yüce Allah’ın kulları için hiçbir şekilde zulüm istemeyeceğini tebliğine konu edinmişti.

v. Mahşerle İlgili Uyarısı

وَيَا قَوْمِ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنَادِ يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِر۪ينَ مَا لَكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عَاصِمٍ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Ey kavmim! Şüphesiz ki sizin için o bağrışıp çağrışma gününden korkuyorum. O gün arkanıza dönüp kaç(maya çalış)acaksınız. Sizi Allah’tan (azabından) kurtaracak kimse yoktur. Allah kimi saptırırsa artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

Buradaki وَيَا قَوْمِ ve yâ kavmi hitabı “ve ey benim kavmim”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkuyorum”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizinle ilgili”; يَوْم التَّنَادِ yevme’t-tenâdi tamlaması “birbirlerine seslenme gününden”; يَوْمَ yevme kelimesi “(şu) gün ki”; تُوَلُّونَ tüvellûne fiili “döneceksiniz, yüz çevireceğiniz gün”; مُدْبِر۪ينَ müdbirîne kelimesi “arkanızı dönerek”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için olmayacaktır, yoktur”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah tarafından (gelen azaba karşı)”; مِنْ عَاصِمٍ min ‘âsımin kelimesi “herhangi bir koruyucu”; وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “ve kimi saptırırsa, sapmasına izin verirse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ هَادٍ min hâdin kelimesi ise “herhangi bir yol gösterici” demektir.

Burada mümin kişinin muhataplarının mahşerdeki akıbetinden korktuğuyla ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.وَيَا قَوْمِ اِنّ۪يٓ اَخَافُ عَلَيْكُمْ يَوْمَ التَّنَادِ “Ey kavmim! Şüphesiz ki sizin için o bağrışıp çağrışma gününden korkuyorum.” Mümin kişi Firavun’un çevresinde bulunan ve ondan korktukları için Hz. Mûsâ’nın davetine icabet edemeyen kişilere bu defa mahşerle ilgili korkularını iletmektedir.

Âyette geçen يَوْم التَّنَادِ yevme’t-tenâdi ifadesi “birbirlerine seslenme günü”, “bağırışıp çağrışma günü”, “feryadü figan etme günü”, “imdat ve yardım dileme günü” manalarında “mahşer günü”nü ifade etmektedir. Benzer başka ifadeleri daha önce yorumladığımız Mü’min 40/15, 16, 18. âyetlerde ele almıştık. Çünkü bu ifade A‘râf 7/44, 50 gibi âyetlerde de geçtiği gibi “cehennemliklerin cennetliklere, cennetliklerin de cehennemliklere sesleneceğini”, Hâkka 69/19-25’te beyan edildiği üzere “amel defterleriyle ilgili diyalogları”, Müddessir 74/40-47’de belirtildiği üzere “Sekar cehennemine giriş nedeninin sorulup verilen cevapları” kapsamaktadır.

2. يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِر۪ينَ مَا لَكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عَاصِمٍ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “O gün arkanıza dönüp kaç(maya çalış)acaksınız. Sizi Allah’tan (azabından) kurtaracak kimse yoktur. Allah kimi saptırırsa artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” Bu âyette özellikle yiğit mümin kulun dile getirdiği üç nokta üzerinde durulmaktadır:

a)يَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِر۪ينَ “O gün arkanıza dönüp kaç(maya çalış)acaksınız.” Mümin kişi, kavmi eğer Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği esaslara itibar etmezse mahşerde bağırıp çağıracaklarını, çünkü o gün her birinin azaptan kaçıp kurtulmaya çalışacaklarını haber vermektedir. Onların kaçış istekleri ve bunun imkansız olduğuyla iligli olarak Kıyâmet 75/7-12’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte göz(ler kamaşıp) şimşek çaktığı (dehşetle etrafa bakındığı), Ay karardığı, Güneş ve Ay bir araya getirildiği zaman, işte o gün (nankör) insan, ‘(Acaba) nereye kaçmalı?’ diyecektir. Hayır, hayır! (Kaçıp) sığınacak (başka) yer yoktur! O gün varıp durulacak yer, sadece Rabbinin huzurudur.” Bu bağlamda ‘Abese 80/34-37’de verilen bilgiler de hatırlanmalıdır.

b) مَا لَكُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ عَاصِمٍ “Sizi Allah’tan (azabından) kurtaracak kimse yoktur.” Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/37’de geçmektedir. Mümin kişi mahşerde inkarcıların kaçıp kurtulma girişimlerinin sonuçsuz olacağını beyan ettikten sonra, Yüce Allah’ın huzurundan ve O’nun vereceği karardan kimsenin kimseyi hiçbir şekilde koruyamayacağını beyan etmektedir.

Mümin yiğit kişi cehennemliklerin orada kesin olarak savunmasız ve destekçisiz olacağını haber vermekte, Firavun’a, putlara veya başka şeylere güvenenlerin derin bir mahrumiyetle yüzleşeceklerini bildirmektedir. Yûnus 10/27 ve Hûd 11/43’te de geçen عَاصِم ‘âsım kelimesi “kurtarıcı, savunucu, koruyucu”(12) anlamına gelmektedir.

Bu cümlede olumsuzluk manası veren مَا mâ edatıyla مِنْ min edatı birlikte kullanıldığı için anlam bütünüyle “imkansızlık” üzerine inşa edilmiş olmaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: Cehennemlikleri Yüce Allah’ın azabına ve gazabına karşı koruyup savunabilecek hiçbir kimse kesinlikle olmayacaktır.

Âyette geçen مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah tarafından” manasına gelebileceği gibi “Allah’ın azabına karşı” anlamına da gelebilir. Verilmek istenen mesaj, Allah’a rağmen hiçbir dost ve koruyucunun mahşerde iş göremeyeceğini zihinlere kazımaktır. Yüce Allah’ın dışında mahşerde hiçbir dostun kişiye faydası olmayacağı gibi, hiçbir kişinin de onu Allah’ın azabından koruması mümkün olmayacaktır.

Zaten Zuhruf 43/67’de de beyan edildiği gibi, mahşer günü muttakiler hariç dünyadaki dostların düşman olacağı bildirilmektedir. Demek ki gerçek dostluk mahşere uzanan ve oradan da cennete varabilendir.

c) وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Allah kimi saptırırsa artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” A‘râf 7/186, Ra‘d 13/33, Rûm 30/29, Zümer 39/23, 36 ve Câsiye 45/23. âyetlerde de geçtiği üzere, mümin yiğit kişi Yüce Allah’ın hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla Allah’ın da sapkınlığını onayladığı kişiler için hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir.

Bu konuda bilinmesi gereken hususlardan birisi Câsiye 45/23’teki şu beyandır: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözünün üstüne de perde çektiği kimseyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen kim doğru yola eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Demek ki sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişiye hiç kimse hidayet edemez.

Genel manada “hidâyet ve dalâlet”, “kimlerin hidayete erdirildiği”, “kimlerin sapıklıkta bırakıldığı” vs. konularını Fâtiha 1/6’da genişçe ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim:

Âyetin bu son cümlesinde insanların dalaleti tercih etmeleri ve Yüce Allah’ın da bunu onaylaması durumunda, artık bu insan tipi için hiçbir hidayet edicinin olamayacağı beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın insanı saptırması, insanın sapıklığını onaylaması demektir. Nihayetinde Yüce Allah’ın saptırdığı, yani sapıklıkta bıraktığı kişileri hiç kimse hidayete erdiremez; ona yol gösteremez.

Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatları “hiçbir” manası vermekte, dolayısıyla ilâhi iradenin onayının artık değişmeyeceği beyan edilmiş olmaktadır. Bu ifadeleriyle mümin yiğit kişi muhataplarını mahşerdeki akıbet ve hidayet-dalâlet konusunda da açıklıkla uyarmış, hak ve hakikati düşünmeleri için kendilerine bilgi sunumunda bulunmuştu.

b) Uyarılar ve Firavun’un Sınırı Aşan Talebi

Yüce Allah, sûrenin 34-37. âyetlerinde yiğit mümin kişinin kavmine eski atalarının yaptığı yanlışı yapmamaları gerektiği noktasındaki uyarısını dile getirmekte, bu çerçevede şu sözlerini aktarmaktadır: “Andolsun ki, (Mûsâ’dan) önce Yûsuf da size açık deliller getirmişti ve onun size getirdiği şeyler hakkında şüphe edip durmuştunuz. Nihâyet o vefat edince ‘Allah ondan sonra peygamber göndermez’ demiştiniz. İşte Allah aşırı giden (bütün) şüphecileri böyle sapıklıkta bırakır.”

Ardından, kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı halde Yüce Allah’ın âyetleri hakkında mücadele edenlerin gerek Allah katında, gerekse iman edenler yanında büyük bir nefretle karşılandığı, Allah’ın her zorba kibirlinin kalbini işte böyle mühürlediği bildirilmektedir.

Daha sonra, Firavun’un şu sözü hatırlatılmaktadır: “Ey Hâmân, bana yüksek bir kule yap; belki sebeplere (yollara) yani göklerin sebeplerine (yollarına) ulaşırım. (Böylece belki) Mûsâ’nın ilâhına ulaşırım; (ama) muhakkak ki ben onu yalancı sanıyorum (biliyorum).” Bu sözlerin sahibi olan Firavun’a, yaptığı kötü işlerin süslü gösterildiği ve yoldan saptırıldığı, ama Firavun’un tuzağının elbette boşa çıktığı ifade edilmektedir.

ı. Yiğit Müminin Muhataplarına Seslenişi

وَلَقَدْ جَآءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِمَّا جَآءَكُمْ بِه۪ حَتّٰىٓ اِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللّٰهُ مِنْ بَعْدِه۪ رَسُولًا كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتَابٌ “Yemin olsun ki (Musa’dan) önce Yusuf da size apaçık deliller getirmişti; onun size getirdiği şeyler hakkında şüphe edip durmuştunuz. Sonunda o vefat edince ‘Allah ondan sonra asla elçi göndermez!’ demiştiniz. İşte Allah aşırı giden (bütün) şüphecileri böyle sapkınlıkta bırakır.”

Âyetteki وَلَقَدْ جَآءَكُمْ ve lekad câeküm fiili “yemin olsun ki size gelmişti”; يُوسُف yûsufu kelimesi “Yusuf”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti kelimesi “apaçık delillerle”; فَمَا زِلْتُمْ fe mâ ziltüm ifadesi “siz devam etmiştiniz”; ف۪ي شَكٍّ fî şekkin ifadesi “şüphede olmaya”;مِمَّا جَآءَكُمْ ۪ mimmâ câeküm ifadesi “size getirdiği şeyden, size getirdiği şeylerle ilgili”; بِه bihî ifadesi “onu, kendisini”; حَتّٰىٓ اِذَا هَلَكَ hattâ izâ heleke ifadesi “öldüğü zaman”; قُلْتُمْ kultüm fiili “(şöyle) demiştiniz”; لَنْ يَبْعَثَ len yeb‘ase fiili “asla ve asla göndermeyecektir, göndermez”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”; رَسُولًا rasûlan kelimesi “herhangi bir rasül, elçi”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُضِلُّ yudıllu fiili “saptırır, sapmasına izin verir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مَنْ هُوَ men hüve ifadesi “(şöyle) olan kişiyi”; مُسْرِفٌ müsrifun kelimesi “haddini aşan”; مُرْتَاب mürtâbun sözcüğü ise “şüpheci, şüphe duyan (kişiyi)” demektir.

Burada mümin kişinin kavmine eski atalarının yaptığı yanlışı yapmamaları gerektiği uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ جَآءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا زِلْتُمْ ف۪ي شَكٍّ مِمَّا جَآءَكُمْ بِه۪ “Yemin olsun ki (Musa’dan) önce Yusuf da size apaçık deliller getirmişti; onun size getirdiği şeyler hakkında şüphe edip durmuştunuz.” Önceki âyette dile getirilen “Allah’ın saptırdığına yol gösterici olmaz” ifadesinin bir örneği olarak işte Hz. Mûsâ döneminden çok daha önce yaşamış olanlar örnek olarak hatırlatılmaktadır.

Mümin yiğit kişi muhataplarına seslenmeye devam etmekte ve daha önce yani Hz. Mûsâ’dan önce de Hz. Yûsuf’un deliller getirdiğini, onun getirip tebliğ ettiği esaslara karşı o dönemde yaşayan ve aynı inkarcı mantığa sahip olan “atalarının” da şüphe içinde olmaya devam ettiklerini hatırlatmaktadır. Hz. Yûsuf’un daha önce getirip kavmine tebliğ ettiği الْبَيِّنَات el-beyyinât denen “apaçık bilgiler, deliller” bağlamında Yûsuf 12/37-40’ta verilen tevhid içerikli ve şirki reddeden prensipleri zikredebiliriz.

Mümin kişinin buradaki sözleri, küfrün mantığının aynı olduğunu, aynı şeytânî kaynaktan beslendiğini ve yaşadığı dönemdekilerin de taklit batağına saplandığını ortaya koyması bakımından çok önemlidir. Âyette geçen فَمَا زِلْتُمْ ف۪ي شَكٍّ fe mâ ziltüm fî şekkin ifadesi “şüphede olmaya devam etmek” manasına gelmekte ve atalarının da aynı şekilde küfür ve inkar kararlılığı gösterip helak edildiklerini ortaya koymak istemektedir.

2. حَتّٰىٓ اِذَا هَلَكَ قُلْتُمْ لَنْ يَبْعَثَ اللّٰهُ مِنْ بَعْدِه۪ رَسُولًا “Sonunda o vefat edince ‘Allah ondan sonra asla elçi göndermez!’ demiştiniz.” Mümin yiğit kişi muhataplarını bilgilendirmeye devam etmekte ve Hz. Yûsuf vefat ettikten sonra o dönemde yaşayanların veya daha sonra gelenlerin ısrarla Yüce Allah’ın ondan sonra asla ve asla peygamber göndermeyeceğini söylediklerini hatırlatmaktadır. Âyette geçen لَنْ len edatı bu kesin ve kararlı manayı içermektedir.

Bu kişiler yani aynı zihniyete sahip olan ataları hem Hz. Yûsuf yaşarken onun risaletini inkar etmişlerdi; hem de ondan sonra gönderilen peygamberlerin tamamını reddetmiş oluyorlardı. İşte Hz. Mûsâ zamanında yaşamakta olan inkarcıların da atalarının izinden gittiği ve peygamberliğini kabul etmedikleri Hz. Yûsuf’tan sonra da hiçbir peygamberi benimsemedikleri anlaşılmaktadır.

3. كَذٰلِكَ يُضِلُّ اللّٰهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتَابٌ “İşte Allah aşırı giden (bütün) şüphecileri böyle sapkınlıkta bırakır.” Mümin yiğit kişi muhatabı olan inkarcılara tebliğinde hem mevcut inkarcıları, hem de izlerinden gittikleri atalarını Yüce Allah’ın sapıklıkta bıraktığını beyan etmekte, ancak son derece önemli olan bir de açıklama getirmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah’ın saptırdığı, şaşırttığı veya şaşkınlıkta ve sapıklıkta bıraktığı kişilerin zaten kendilerinin müsrif ve mürtâb olduklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da bir kez de yine Mü’min 40/28. âyetinde geçen مُسْرِف müsrif kelimesi sözünde ve davranışında “haddini aşan”, “aşırı giden”, “kendini harcayıp ziyan eden” manalarına gelirken; Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُرْتَاب mürtâb sözcüğü ise “şüphe duyan”, “şüpheci”, “kuşku duyan” gibi anlamlar içermektedir. Bu anlamları nedeniyle, Yüce Allah zaten kendileri peygamberlerin risaletini kabul etmedikleri ve derin şüpheler içinde bulunudukları belli olan söz konusu kişileri hak ettikleri ve tercih ettikleri sapkınlık ve şaşkınlık batağında terk etmiştir.

Fâtiha 1/6’da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta bırakır.(13) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur. Bu bağlamda Bakara 2/26’da “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kafirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir.

Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(14) “yalancı müsriflere”(15) ve “nankör yalancılara”(16) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(17) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olur; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

ıı. Âyetlerle Mücadelenin Feci Akıbeti

اَلَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ اَتٰيهُمْ كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰهِ وَعِنْدَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ “Kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı hâlde Allah’ın ayetleri hakkında mücadele edenler, gerek Allah katında, gerekse iman edenler katında büyük bir öfkeyle karşılanır. Allah her zorba kibirlinin kalbini işte böyle mühürler.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ellezîne yücâdilûne ifadesi “onlar tartışmakta olanlar(dır), tartışanlar(dır)”; ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ fî âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri, delilleri hakkında”; بِغَيْرِ سُلْطَانٍ bi ğayri sültânin ifadesi “delilsiz bir şekilde”;اَتٰيهُمْ etâhum fiili “onlara gelmiş (olan)”; كَبُرَ مَقْتًا kebura makten ifadesi “büyük nefret (olarak)”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında da”;وَعِنْدَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ve ‘ındellezîne âmenû tamlaması “ve iman etmiş kişiler, iman edenler katında da”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “böylece”; يَطْبَعُ yatbe‘u fiili “mühürler, tabiatı haline gatirir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ ‘alâ külli kalbi mütekebbirin tamlaması “her kibirli kişinin kalbini”; جَبَّار cebbârin kelimesi ise “zorba olan, zorbalık yapan (kişinin kalbini)” demektir.

Burada eski kavimler içinde sapıklıkta bırakılanların başka nitelikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يُجَادِلُونَ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ بِغَيْرِ سُلْطَانٍ اَتٰيهُمْ “Kendilerine gelmiş hiçbir delil olmadığı hâlde Allah’ın ayetleri hakkında mücadele edenler.” Bu ifade benzer şekilde bir kez de yine Mü’min 40/56’da zikredilmektedir. Hz. Mûsâ’nın kavminde bulunup da imanını bir süre gizleyen, sonrasında durumun vahameti nedeniyle Firavun’a ve adamlarına karşı yiğitçe hakkı ve hakikati savunan bu kişinin “Yüce Allah’ın sapkınlıkta bıraktığını beyan ettiği haddini aşan şüphecilerin” durumuna bu âyette açıklık getirilmektedir.

Yüce Allah bu çerçevede söz konusu kişilerin kendilerine ulaşmış hiçbir sültân yani “kesin ve ilâhî kaynaklı herhangi bir delil” olmadan Allah’ın âyetleri hakkında tartışıp durduklarını ifade etmektedir. Bu ifadenin mefhumu muhalifinden yani ters anlamından “delilli tartışmanın sakıncalı olmadığı” sonucu çıkabilir. Enfâl 8/42’de de dikkat çekilen husus budur.

2. كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰهِ وَعِنْدَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “(Bu durum) gerek Allah katında, gerekse iman edenler katında büyük bir öfkeyle karşılanır.” Yüce Allah böyle davranmayı yani Allah hakkında delilsiz, mesnetsiz tartışmayı hem kendi katında, hem de iman edenler nezdinde çok büyük bir öfke sebebi olarak tanıtmaktadır.

Kur’ân’da altı kez(18) geçen كَبُرَ kebura(t) fiili “zoruna gitmek”, “ağır gelmek”, “gözünde büyümek”, “tahammül edilemez bir hale gelmek” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da altı kez(19) geçen مَقْت makt kelimesi “öfke”, “gazap” manasına gelmektedir. Bir kez de Saff 61/2’de geçen كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللّٰهِ kebüra makten ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında öfkeye ve buğza sebep olmak”, “büyük bir kızgınlık doğurmak”, “çirkin bir günah oluşturmak” gibi anlamlar içermektedir. Mesele tevhide karşı çıkmak olunca bunun hem Yüce Allah nezdinde, hem de müminler için son derece kötü ve kızgınlık gerektirecek bir eylem olduğu âyette beyan edilmektedir.

3. كَذٰلِكَ يَطْبَعُ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ “Allah her zorba kibirlinin kalbini işte böyle mühürler.” Yüce Allah âyetin bu son kısmında kimlerin kalbini mühürlediğini beyan etmekte, bu çerçevede bunu her kibirli ve zorba için gerçekleştirdiğini belirtmektedir. Bir kez de Mü’min 40/27’de eliflâmsız olarak geçen مُتَكَبِّر mütekebbir kelimesi insanlar için kullanılmakta ve “kibirli” manasını vermektedir. Peygamberlere karşı gelenler için kullanılan جَبَّار cebbâr kelimesi insanlar için “zorba” manasına gelmektedir. Bu kelime hakkında Kâf 50/45’te geniş bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Önceki âyetin sonunda da belirtildiği gibi, neticede sapkınlığı onaylanmış kişiler için artık defter kapatılır; onların hak yolu bulmaları ise imkânsızlaşır. Çünkü Mü’min 40/35’te, ayrıca Bakara 2/7, 88, Nisâ’ 4/155, En‘âm 6/25, Nahl 16/37, Kehf 18/57 ve Muhammed 47/16 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi Yüce Allah onların kalplerini mühürlemiş olmaktadır.

Kalplerin mühürlenmesi meselesini Bakara 2/7 ve A‘râf 7100’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah zaten kâfir olanların, kibirlilerin ve zorbaların kalplerini mühürleyeceğini beyan etmektedir. Yüce Allah hak etmeyenlerin kalplerini elbette mühürlemez. Bu genel ve evrensel kural önceki kavimler için söz konusu olduğu gibi sonraki nesillerden gelecek kâfirler için de aynıdır; onların da küfürde ısrarcı ve kararlı olanlarının kalpleri mühürlenebilecektir.

Âyette geçen يَطْبَعُ yatbe‘u fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı yapmak” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre âyetin vermek istediği mesaj, “Allah kibri ve zorbalığı kâfirlerin kalplerinin tabiatı kılar” şeklini alır.(20)

Mühürlemek ile tabiatına dönüştürmek sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmektedir. Artık çok azı hariç inanmayacakları da haber verilmektedir.

ııı. Firavun’un Densizliği

وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ ل۪ي صَرْحًا لَعَلّ۪يٓ اَبْلُغُ الْاَسْبَابَ اَسْبَابَ السَّمٰوَاتِ فَاَطَّلِعَ اِلٰىٓ اِلٰهِ مُوسٰى وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّهُ كَاذِبًا وَكَذٰلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوٓءُ عَمَلِه۪ وَصُدَّ عَنِ السَّب۪يلِ وَمَا كَيْدُ فِرْعَوْنَ اِلَّا ف۪ي تَبَابٍ “Firavun ‘Ey Haman, bana yüksek bir kule yap; belki sebeplere (yollara) ulaşırım Yani göklerin sebeplerine (yollarına ulaşırım). (Böylece belki) Musa’nın ilahına ulaşırım; şüphesiz ki ben onu (Musa’yı) yalancı sanıyorum!’ demişti. Böylece Firavun’a, yaptığı kötü iş (şeytan ve nefsi tarafından) süslü gösterilmiş ve yoldan saptırılmıştı. (Zaten) Firavun’un tuzağı elbette yıkımdadır (kayıptadır).”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; فِرْعَوْن fir‘avnu kelimesi “Firavun”; يَا هَامَانُ yâ hâmânu hitabı “ey Hâmân”; ابْنِ ibni emri “bina et, yap ki”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; صَرْحًا sarhan kelimesi “bir kule”; لَعَلّ۪ي le‘allî ifadesi “belki ben”; اَبْلُغُ eblüğu fiili “ulaşırım”; الْاَسْبَاب el-esbâbe kelimesi “vasıtalara, sebeplere”; اَسْبَابَ السَّمٰوَاتِ esbâbe’s-semâvâti tamlaması “yani göklerin sebeplerine”; فَاَطَّلِعَ fe ettali‘a fiili “ve ulaşırım, ulaşayım”; اِلٰىٓ اِلٰهِ مُوسٰى ilâ ilâhi mûsâ tamlaması “Musa’nın ilâhına”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; لَاَظُنُّهُ leezunnuhû fiili “elbette onu sanıyorum”; كَاذِبًا kâziben kelimesi “yalancı”; وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “ve işte böylece”; زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslü gösterilmiştir”; لِفِرْعَوْنَ li fir‘avne fadesi “Firavun’a”; سُوٓءُ عَمَلِه۪ sûü ‘amelihî tamlaması “işinin kötülüğü”; وَصُدَّ ve sudde edilgen fiili “ve engellenmişti”; عَنِ السَّب۪يلِ ‘ani’s-sebîli ifadesi “yoldan”;وَمَا كَيْدُ فِرْعَوْنَ ve mâ keydü fir‘avne tamlaması “Firavun’un tuzağı değildir”; اِلَّا ف۪ي تَبَابٍ illâ fî tebâbin istisnası ise “boşa çıkandan başka bir şey, Firavun’un tuzağı mutlaka boşa çıkar, çıkacaktır” demektir.

Burada Firavun’un Hâmân’dan bir isteği ve sonunda başarısız oluşu gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا هَامَانُ ابْنِ ل۪ي صَرْحًا لَعَلّ۪يٓ اَبْلُغُ الْاَسْبَابَ اَسْبَابَ السَّمٰوَاتِ“Firavun ‘Ey Haman, bana yüksek bir kule yap; belki sebeplere (yollara) ulaşırım Yani göklerin sebeplerine (yollarına ulaşırım)’ demişti.” Yüce Allah önceki âyette zorba kibirlilerin kalplerini mühürlediğini beyan ettikten sonra, Firavun’un bu anlamda hak ve hakikatten olduğu gibi akıl ve mantıktan da uzak olduğunu ifade bağlamında onun bir isteğini dile getirmektedir. Buna göre Hâmân’a emrederek kendisi için bir kule yapmasını, böylece göklerin sebeplerine yani göklere çıkma imkanı elde edebileceğini ifade etmişti. Esasında Firavun bu sözleriyle kendince alay etmiş ve olmadığını iddia ettiği Hz. Mûsâ’nın ilahına ulaşma ifadesini kullanmıştı.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/38’de şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Firavun şöyle demişti: Ey ileri gelenler! Sizin için benden başka hiçbir ilâh tanımıyorum. Ey Hâmân! Haydi, benim için çamur üzerine bir ateş yak (tuğla imal et); bana bir kule yap ki Mûsâ’nın ilâhına ulaşayım; ama Mûsâ’nın yalan söyleyenlerden olduğunu sanıyorum.” Mûsâ’nın ilâhına ulaşayım; ama Mûsâ’nın yalan söyleyenlerden olduğunu sanıyorum.”

Mü’min 40/24. âyette de belirttiğimiz gibi, Hâmân, Firavun’un veziriydi, yani ikinci adamıydı ve tuğla işleri yapmayı bilen birisiydi. İşte bu özelliği gereği Firavun ondan bir kule yapmasını istemişti. Sâd 38/10’da da geçtiği üzere, buradaki الْاَسْبَاب el-esbâb kelimesi “sebepler”, “yollar”, “kapılar”(21) manasına gelmekte, devamında اَسْبَابَ السَّمٰوَاتِ esbâbe’s-semâvât “göklerin sebepleri” ifadesi şeklinde açıklanarak Firavun’un yükseklere çıkma, gökleri aşıp amacına ulaşma isteğini oluşturmaktadır. Firavun, Hz. Mûsâ’yı yalancı çıkarmak için göklerde herhangi bir ilah olmadığını ortaya koymayı amaçlamıştı. İşte bu amaçla şu sözleri söylemişti:

2.فَاَطَّلِعَ اِلٰىٓ اِلٰهِ مُوسٰى وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّهُ كَاذِبًا “(Böylece belki) Musa’nın ilahına ulaşırım; şüphesiz ki ben onu (Musa’yı) yalancı sanıyorum!” Buradaki اَظُنُّ ezunnu fiili “sanmak” anlamından ziyade Firavun’un durumu itibariyle onun sözü olarak “biliyorum” manasına alınmalıdır. Bu doğrultuda âyette verilmek istenen mesaj “muhakkak ki ben onun yalancı olduğundan eminim” şeklindedir. Çünkü ifadenin başındaki اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben” manası içermektedir.

Bu kalıpta bir kez de Kasas 28/38’de geçen اَطَّلِعَ ettali‘a fiili “muttali olmak”, “ulaşmak”, “görmek”, “çıkmak” gibi anlamlar içermektedir.(22) Firavun göklerin yollarına ulaşma isteğini işte bu gerekçeye bağlamış, inanmadığı halde “Mûsâ’nın ilahına belki ulaşırım, belki onu görürüm” diyerek alaycı bir ifadede bulunmuştu. Bunun alaycılık olduğunun delili hem devam eden وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّهُ كَاذِبًا “Muhakkak ki ben onu yalancı biliyorum” cümlesidir; hem de kendisinden başka ilah olmadığını,(23) kavminin rabbinin kendisi olduğunu(24) söylemesidir.

3.وَكَذٰلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوٓءُ عَمَلِه۪ وَصُدَّ عَنِ السَّب۪يلِ “Böylece Firavun’a, yaptığı kötü iş (şeytan ve nefsi tarafından) süslü gösterilmiş ve yoldan saptırılmıştı.” Yüce Allah Firavun’un bu kibirli, kâfir ve azgın tutumunun kendisine cazip göründüğünü ve bu tavrının kendisini hak yoldan alıkoyduğunu beyan etmektedir.

Âyette geçen زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslü gösterilmek”, “cazip görünmek”, “güzel görünmek” gibi manalar içermekte ve Firavun’un düşünüp yapmayı tasarladığı kötü şeylerin kendisine güzel ve cazip göründüğü, sonuçta kendisini hak yoldan engellemiş olduğu ifade edilmektedir. Firavun bizzat kendisi bu kötülükleri güzel görmüş ve yine bizzat kendisini doğru yoldan engellemişti.

Yaşanan bu durum bir kader veya yazgı değil, Firavun’un tercihi ve uygulamasının sonucuydu. Firavun’a bu yaptıklarını süslü gösteren Neml 27/24 ve ‘Ankebût 29/38’de de geçtiği gibi “şeytan” olabilir. Şeytanın süslü gösterdiği ve Firavun’un da benimsediği bu olumsuz durumu Neml 27/4’te belirtildiği gibi Yüce Allah onaylamış olabilir. Burada geçen صُدَّ südde edilgen fiilinin صَدَّ sadde şeklinde etken kullanım ihtimali de vardır(25) ki bu durumda anlam “kendisi yoldan sapmıştı” şeklini alır. Her iki durumda da mesajın maksadı değişmemekte, sonuçta Firavun’un azgın tutumu kendi aleyhine bir felakete doğru sürüklenmesini sağlamaktaydı.

4. وَمَا كَيْدُ فِرْعَوْنَ اِلَّا ف۪ي تَبَابٍ “(Zaten) Firavun’un tuzağı elbette yıkımdadır (kayıptadır).” Yüce Allah Firavun’un kendince kurmaya çalıştığı bütün tuzakların boşa çıktığını ve Kıyamet günü kendisinin hüsranına dönüştüğünü beyan etmektedir.

Âyette geçen تَبَاب tebâb kelimesi Mesed sûresinin ilk âyetinde de geçen tebbe kelimesiyle ve Hûd 11/101’de geçen tetbîb kelimesiyle aynı köktendir ve “helak olmak”, “yok olmak”, “kahrolmak” gibi anlamlar vermektedir.(26) Mü’min 40/25’te de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah kafirlerin tuzaklarını başarıya ulaştırmayacağı için Firavun’un tuzağı da tamamen boşa çıkmıştı. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarındaki vurgulu mananın hedefi de bu gerçeği ortaya çıkarmaktır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 204. 2 - Taberî, age., XXIV, 58. 3 - Zemahşerî, age., IV, 157; Râzî, age., XXVII, 57. 4 - İslâmoğlu, age., S. 899’da 22. not.
• 5 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 6 - Semerkandî, age., III, 204; Taberî, age., XXIV, 58; Zemahşerî, age., IV, 159.
• 7 - Sâd 38/4; Mü’min 40/24, 28; Kamer 54/25, 26.
  • Sâd 38/4 Mü'min 40/24 Mü'min 40/28 Kamer 54/25 Kamer 54/26
• 8 - Semerkandî, age., III, 204; Taberî, age., XXIV, 59; Zemahşerî, age., IV, 159.
• 9 - Semerkandî, age., III, 204; Taberî, age., XXIV, 59.
• 10 - Semerkandî, age., II, 245; Taberî, age., XIII, 182-184; Zemahşerî, age., II, 519.
• 11 - Âl-i İmrân 3/11; Enfâl 8/52, 54; Mü’min 40/31.
  • Âl-i İmrân 3/11 Enfâl 8/52 Enfâl 8/54 Mü'min 40/31
• 12 - Semerkandî, age., II, 116; Taberî, age., XI, 109; Zemahşerî, age., II, 331.
• 13 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31
• 14 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 15 - Mü’min 40/28. 16 - Zümer 39/3. 17 - Hacc 22/16.
  • Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16
• 18 - En‘âm 6/35; Yûnus 10/71; Kehf 18/5; Mü’min 40/35; Şûrâ 42/13; Saff 61/3. 19 - Nisâ’ 4/22; Fâtır 35/39; Mü’min 40/10, 35; Saff 61/3.
  • En‘âm 6/35 Yûnus 10/71 Kehf 18/5 Mü'min 40/35 Şûrâ 42/13 Saff 61/3 Nisâ 4/22 Fâtır 35/39 Mü'min 40/10 Mü'min 40/35 Saff 61/3
• 20 - Yazır, age., IV, 86.
• 21 - Semerkandî, age., III, 206; Taberî, age., XXIV, 64-65; Zemahşerî, age., IV, 163.
• 22 - Semerkandî, age., III, 206; Taberî, age., XXIV, 64-65; Zemahşerî, age., IV, 163; Râzî, age., XXVII, 67. 23 - Kasas 28/38. 24 - Nâzi‘ât 78/24.
  • Kasas 28/38 Nebe' 78/24
• 25 - Semerkandî, age., III, 206-207; Taberî, age., XXIV, 66; Zemahşerî, age., IV, 163.
• 26 - Semerkandî, age., II, 176; Taberî, age., XII, 113; Zemahşerî, age., II, 411.