Tâhâ Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 135 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki طٰهٰ tâhâ kelimesinden alan Tâhâ sûresi, inişe göre 44, resmî sıralamada ise 20. sûredir. Tâhâ sûresi, resmî sıralamada öncesinde yer alan Meryem sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. İki sûrenin ilk benzeştiği nokta başlarında Mukatta‘a harfleri bulunmasıdır. Tâhâ sûresinin 9-98. ayetleri arasında Hz. Musa’nın kıssası yer almakta, bu yönüyle sûre Meryem suresinin Hz. Musa ve Hz. Harun’dan söz eden 51-53. ayetlerinin adeta açılımı durumundadır. Bunun dışında her iki surede de kıyâmet-âhiret sürecinden söz edilmesi, vahye dikkat çekilmesi, müminlere vaadedilen cennet ile inkârcıların akıbeti olan cehennemden bahisler yer alması her iki surenin konu birlikteliğinin örneklerindendir.

Tâhâ sûresi, Hz. Musa-Hz. Harun ve Firavun kıssasının en geniş anlatıldığı sûredir. Bu genel konu dışında vahyin indiriliş gayesine dikkat çeken ve kaynağının Yüce Allah olduğu bildirilen bir mesaj ile başlayan bu sûrede vahiyden yüz çevirmenin dünya ve ahiretteki sonuçları üzerinde durulmaktadır. Genel kabule göre ilk grup ayetinin Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirildiği bilinmektedir.

15. âyetten itibaren, genelde ibadetlerin, özelde namazın kılınma gerekçesi üzerinde durulmakta, Son Saat’in gerçekleşme zamanının gizlendiği beyan edilmektedir. Bu arada Hz. Musa’nın gönül ferahlatıcı duası hatırlatıldıktan sonra fedakâr bir anne portresi çizilmekte, Yüce Allah’a güvenin nasıl güzel sonuçlar getireceği insanlara öğretilmek istenmektedir. Bu sûrede gerek Hz. Musa ve Firavun, gerekse Hz. Âdem ve İblis ile ilgili kıssalarda aslında evrensel anlamda bir mümin-kâfir karşılaştırılması yapılmaktadır. Mekkî sûrelerin genel özelliği olarak ahireti inkâr edenlere Son Saat ve kıyâmetle ilgili hatırlatmalarda bulunulmaktadır.

72. âyetten itibaren, hakikate karşı Firavunca savrulan tehditlerin karşısına her zaman yiğitlerin çıkacağının örneği Hz. Musa’nın yanında yer alan büyücülerle verilmektedir.

124. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın zikrinden yüz çevirenlere dünyada dar bir hayat verileceği, âhirette ise bunların kör olarak diriltilecekleri, onların nimetlerden ve huzurdan yoksun bir şekilde azapta unutulacakları haber verilmektedir.

131. âyetten itibaren, müşriklerin sözlerine karşı sabırlı olması Hz. Peygamber’e emredilmekte, namaz vakitlerine dair bilgiler verilmekte, ibadete devamın önemine dikkat çekilmekte, dünya nimetlerine fazla itibar etmemek gerektiği üzerinde durulmakta, âhiret nimetlerinin çok daha hayırlı ve kalıcı olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1- 8. âyetlerinde mukatta‘a harfleri sonrasında vahyin indiriliş gayesine, kaynağına ve hükümranlık alanının genişliğine dair bilgiler vermekte, bu arada bilgisinin erişilmezliğini ve en güzel isimlerin sadece zatına ait olduğunu dile getirmektedir.

a) Vahyin Gayesi ve Kaynağı

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde önce Hz. Peygamber’e hitap etmekte, Kur’ân’ı indiriş sebebinin hayatı zindan etmek olmadığını beyan etmekte, vahyin Allah’a derin saygı duyanlar için gerçeğin hatırlatması olduğunu vurgulamaktadır. Vahyi indiren iradenin aynı zamanda yeryüzünün ve en yüksek göklerin yaratıcısı olduğu da beyan edilmektedir.

ı. Vahyin Sıkıntı Vermemesi

طٰهٰ مَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْاٰنَ لِتَشْقٰى اِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشٰى “Tâ. Hâ. Biz Kur’an’ı sana sıkıntı çekesin diye indirmedik. Ancak (Allah)’a derin saygı duyanlara (gerçeği) hatırlatmak için (vahyi indirdik).”

Buradakiطٰهٰ tâ hâ ifadesi “mukatta‘a harfleri”; مَآ اَنْزَلْنَا mâ enzelnâ fiili “biz indirmedik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı, vahyi”; لِتَشْقٰى liteşkâ fiili “sıkıntı çekesin diye”; اِلَّا تَذْكِرَةً illâ tezkiraten kelimesi “(gerçeği) hatırla(t)mak hariç, sadece hatırlatmak için”;لِمَنْ يَخْشٰى limen yahşâ ifadesi ise “derin saygı duyan(lar)a” demektir.

Burada vahye muhatap kılınan Hz. Peygamber’e ve vahyin indiriliş gayesine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.طٰهٰ “Tâ. Hâ.” Mukatta‘a harfleri adı verilen bu harfler hakkında Bakara 2/1’de detaylı bilgi vermiştik. Burada sadece tâhâ ifadesinin muhtemel anlamları üzerinde durmakla yetineceğiz.

a) Çeşitli okunma şekilleri bulunan طٰهٰ tâhâ ifadesi, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete ve en çok kabul edilen görüşe göre ‘Akk dilinde “ey adam, ey filan, ey insan” anlamına gelmektedir. ‘Ikrime ve Süddî’ye göre bu ifade Nabatça’dır. Aynı manada Süryânîce olduğu da iddia edilmektedir.

b) Bu harflerin Yüce Allah’ın isimlerinden olduğu ve onlara Allah’ın yemin ettiği de ifade edilmektedir.(1) Hz. Peygamber namaz kılarken bir ayağını kaldırırmış; bunun üzerine ta’ denerek kendisine “ayaklarını yere koy” emri verildiği rivayet edilmektedir.(2)

c) Hasan el-Basrî bu ifadeyi v-t-e kökünden ta’ şeklinde emir olarak yorumlamıştır. Ona göre kelimenin sonundaki hemze hâ harfine “taklîb” edilmiştir. Tek harf okunamayacağı için sonuna hâ harfinin getirilmiş olma ihtimali de vardır.(3)

d) İmam Mücâhid bu ifadenin fevâtihu’s-süver, yani “sûrelerin başlangıçları” manasında mukatta‘a harflerinden olduğunu beyan etmiştir.

e) Başka bazı âlimlere göre tâ harfi müminlerin cennetteki sevinç hallerini, hâ harfi ise kâfirlerin cehennemdeki sıkıntılı durumlarını sembolize etmektedir.

f) Ayrıca bir görüşe göre tâ harfinin müminlerin savaştaki isteklerini, hâ ise kâfirlerin kaçışını temsil ettiği dile getirilmektedir.(4)

g) Sa‘lebî tâ harfinin “tûbâ ağacı”, hâ’nın ise cehennemdeki “hâviye vadisi” olduğunu beyan etmiş, Yüce Allah’ın bu ifade ile sanki cennete ve cehenneme yemin ettiğini belirtmiştir.

h) Ca‘fer-i Sâdık tâ harfinin “ehl-i beytin temizliği”ne, hâ’nın ise “hidâyetleri”ne işaret ettiğini söylemiştir.

i) Bu harflerin Hz. Peygambere ait iki sıfatın sembolü olduğu, tâ’nın “ümmetine şefaat ümit ettiren”, hâ’nın ise “insanlığı İslam’a hidâyet eden” şeklinde bir anlam verdiği beyan edilmektedir.

j) Sa‘îd b. Cübeyr bu iki harfin Yüce Allah’a ait sıfatların sembolü olduğunu, bu bağlamda tâ’nın tayyib ve tâhir, hâ’nın ise hâdî sıfatına işaret ettiğini belirtmiştir.

k) Bir başka görüşe göre tâ harfi taharetten, hâ ise hidâyetten bedeldir. Bu durumda sanki şöyle söylenmiştir: “Ey günahlardan tâhir olan ve insanları Allah’a hidâyet eden peygamber!”

l) Tâ ve hâ harflerinin Âl-i İmrân 3/151’de beyan edildiği gibi, kâfirlerin kalplerine korku salınmasını ifade ettiği de bir görüş olarak ileri sürülmüştür.

m) Tâ harfi “ebced hesabı”na göre dokuz, hâ ise beşe tekabül eder. Buna göre “Ey ayın on dördü gibi (güzel Muhammed)!” manası elde edilir.(5)

n) Kurtubî’nin naklettiği üzere, bu kelime Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e verdiği özel isimlerden biridir.(6)

Bu ve benzer görüşlerin her birinin bir ihtimal ve yaklaşım olduğunu belirterek, tercihimizin genelde de kabul edilen “ey insan!” görüşü olduğunu ifade etmeliyiz. Özel olarak, maksat Hz. Peygamber olsa da genel anlamda mesaj vahye muhatap olan bütün insanları ilgilendirmektedir.

2. مَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْاٰنَ لِتَشْقٰى “Biz Kur’an’ı sana sıkıntı çekesin diye indirmedik.” Âyetteki اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili Yüce Allah’ın vahyi sahiplenmesini gösterdiği gibi, bunun Hz. Peygamber’e bir ikram olduğu manasını da içermektedir. Müşrikler vahyin kaynağının ilâhi değil, Furkân 25/4-5’te zikredildiği üzere beşeri olduğunu iddia ediyorlardı. İşte bu fiil söz konusu iddiaları bütünüyle geçersiz kılmakta, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğunu ortaya koymaktadır.

Bu ayetteki الْقُرْاٰنَ el-kur’ân kelimesi “vahiy, mesaj, okunan, düşünülen ve aktarılan metin” gibi anlamlara gelmekte, öncelikle bu sûrenin indirildiği döneme kadar gelen sûreleri, sonra da bütün Kur’ân’ı içermektedir. Kur’ân’ın indiriliş gerekçesiyle alakalı olan teşkâ fiili “bedbaht etmek, mutsuz kılmak, güçlük çekmek, eşkıyalık yapmak” gibi manalar vermektedir. Bu kelimenin özellikle “eşkıyalık yapmak” anlamı Hz. Ömer’in müslüman oluşuyla ilgili anlatılan olayla ilişkili görülebilir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu bağlamda biz de birkaç rivayete yer vermek istiyoruz.

a) Bu âyetlerin iniş sebebi hakkında İbn Abbâs şöyle bir olay rivayet etmiştir: Rasûlüllah (as), vahyin Mekke’de geldiği ilk dönemlerde ibadetlerinde çok gayret sarf ediyor, bu durum kendisini yoruyordu. Bütün geceyi namazla geçiriyor, sıkıntı çekiyor, bedeni bitap düşüyor, rengi değişiyordu. Bunun üzerine Ebû Cehil ve arkadaşları Hz. Peygamber’e hitaben, “Sen sıkıntı çekiyorsun; bize senin ilâhınla birlikte bir ilâh olmadığına dair bir delil getir” deyince, Tâhâ sûresinin ilk âyetleri inmiştir.

Bu bağlamda gece boyu ibadet eden Hz. Peygamber rahatlatılmakta ve “Biz bu Kur’ân’ı sana sıkıntı çekesin diye indirmedik” ifadesi anlamı tamamlamaktadır.(7) Bu rivayete göre, âyetin sonundaki تَشْقٰى teşkâ fiili “nefsini yormak, kendine eziyet etmek” manasına gelmektedir.(8)

b) Ebû Cehil ve Nadr b. Hâris, Hz. Peygamber’e “sen ataların dinini terk ettiğin için sıkıntı içindesin” dediler. İşte bu âyetler, İslam dininin ve Kur’ân’ın her başarıya ulaşmaya dair bir vesile olduğu mesajını içermektedir.(9)

c) Yûnus 10/65 ve Yâsîn 36/76’da beyan edildiği gibi, müşriklerin sözleri Hz. Peygamber’i üzüyordu. Dahası Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de belirtildiği üzere, Hz. Peygamber, müşriklerin Kur’ân’a iman etmemeleri nedeniyle neredeyse kendini helâk edecek şekilde üzülüyordu. İşte Tâhâ sûresinin ilk âyetlerinin Hz. Peygamber’e moral vermek ve onu teselli etmek için indirildiği, nakledilen rivayetler arasında yer almaktadır.

Bütün bu rivayetler ortak bir noktada buluşmakta ve vahyin Hz. Peygamber’i doğrudan veya dolaylı olarak bunaltıp sıkıntıya düşürmek gibi bir amaç taşımadığı ifade edilmiş olmaktadır. Elbette sadece Hz. Peygamber’in değil, hiçbir müslümanın hayatında vahyin olumsuz bir etkisinden söz edilemez. Çünkü vahiy sa‘îd yani “hem bu dünyada hem de mahşerde mutlu insanlar” oluşturmayı hedeflemektedir. Esasında “şakîlik” denen olumsuz sıfat Kur’ân’da hem sa‘îdliğin,(10) hem haşyetin(11) hem de muttakîliğin(12) karşıtı olarak kullanılmaktadır.

Demek ki, vahyin insan hayatındaki önemi ona hayatı zindan etmek değil, dâr-ı selâm denen “barış yurdu”na ulaştırmaktır.(13) Bu barış yurdu ifadesi bir adı da silm olan İslâm’ın vaadettiği her türlü barıştır. Bu durumun, kişinin aklı, beyni, duyguları, inancı, hayatı ve ahlâkı ile ilgili barış içinde yaşaması, kendi hayatında çatışmalar yaşamaması manasına geldiği bilinmelidir. Kendisiyle barışık olma haliyle başlayan bu durum, canlı-cansız çevreyle devam etmekte ve nihayet asıl maksat olan Yüce Allah ile O’nun evrensel ilkeleriyle barış içinde olmaya kadar varmakta, sonuçta cennet ödüllerine ulaşmayı amaçlamaktadır.

Sözün burasında bir hususu hatırlatmadan geçemeyeceğiz. Genelde kültürümüzde bu sûrenin ilk âyetleri Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirilmektedir. Oysa sûrenin tanıtımı bağlamında böyle bir olayın nakledilmediğini veya en azından bu noktada öncelikli bilgiler arasında bu tür rivayetlerin yer almadığı bilinmelidir. Kanaatimizce Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilgili bilgiler bu surede de değil de Hâkka sûresinin son grup âyetiyle ilişkili olarak görülmelidir.

3. اِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشٰى “Ancak (Allah)’a derin saygı duyanlara (gerçeği) hatırlatmak için (vahyi indirdik).” Burada önceki âyetteki olumsuz mananın zıddına vahyin indiriliş gayesi olan “gerçeği hatırlatmak” boyutu ortaya konulmaktadır. Bu ifadede hem vahyin indiriliş gayesi ele alınmakta, hem de bu mesaj mâ … illâ edatları kullanılarak vurgulu bir mana elde edilmektedir.

a) Tefsirimizin ilk cildinin Giriş kısmında izah ettiğimiz üzere, Kur’ân’ın isimlerinden biri de zikr, zikrâ, tezkira’dır. Vahyin bu özelliği işte bu âyette Kur’ân’ın indirilmesinin gerekçesini ortaya koymaktadır. Hz. Peygamber’in risâlet görevi “gerçeği hatırlatmak” şeklinde belirlendiği için,(14) bu işi Kur’ân’la yapması kendisine emredilmiştir.(15)

b) A‘lâ 87/10’da da yer aldığı üzere, haşyet kavramı “bilgiye ve bilince dayalı derin saygı” manasına gelmektedir. Fâtır 35/28’de “kulları içinde Yüce Allah’a gerçek manada saygı duyanların âlimler olduğu” beyan edilerek, haşyetin bilinç boyutu öne çıkartılmış olmaktadır.

Bu âyette vurgulanan husus, vahyin gerçeği hatırlatıcılığı ile bundan kimin yararlanacağıdır. Buna göre, gerçeği hatırlatmak “sebep”, derin saygı duymak ise “sonuç”tur. Bilgi ve bilinçle donanımlı olup gerçeği hatırlayanlar derin saygı duyanlardır. Bilmeyenler saygı duyamazlar.

Bilmeyenler neye saygı duyacağını kestiremez, doğru şeylere saygı duymuş olamazlar. Kaybettiğini bilemeyenler neyi arayacağını bilemeyeceği gibi, bulduğunu da tanıyamazlar. Tezkira’nın oluşturacağı değişim, muhatabın kalbinde başlayan, bütün benliğini saran ve adeta insanın kişiliğini oluşturan bir mahiyet arz edecektir.

ıı. Vahyin Kaynağı ve İlâhî Bir İkram Oluşu

تَنْز۪يلًا مِمَّنْ خَلَقَ الْاَرْضَ وَالسَّمٰوَاتِ الْعُلٰى “Yeri ve en yüksek gökleri yaratan (Allah)’ın indirmesi olarak saygı duyanlara sadece (gerçeği) hatırlatmak için (gönderdik).”

Âyetteki تَنْز۪يلًا tenzîl kelimesi “(şundan) indirme şeklinde, ikram olarak”; مِمَّنْ خَلَقَ mimmen haleka ifadesi “yaratmış olandan”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü”;وَالسَّمٰوَاتِ ve’s-semâvâti sözcüğü “ve gökleri”; الْعُلٰى el-‘ulâ kelimesi ise “en yüksek” demektir.

Burada vahyin kaynağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyet ikinci âyetteki mesaja uygun olarak vahyin kaynağına dikkat çekmekte ve Yüce Allah buradan başlayarak birkaç âyette kendisini tanıtmaktadır. Vahyi indiren kudret olarak Rabbimizin ilk zikrettiği sıfatı “kâinatı yaratması”yla ilgili olarak belirlenmiştir.

Mekkeli müşriklerin, vahyin kaynağına dair ileri sürdükleri iftiraların cevabı olarak Yüce Allah, kâinatı yarattığını hatırlatarak vahyini sahiplenmektedir. Vahyin inzâli ve tenzîli konusunda ileri sürülen görüşlerin aksine, sûrenin bu ilk âyetlerinde hem inzâl hem de tenzîl kelimeleri kullanılarak, vahyin indiriliş biçiminden ziyade, kaynağına ve muhatabına dikkat çekilmiş olmaktadır.

İster inzâl, isterse tenzîl noktasından bakılsın, maksat vahyin indirilip öğretilmesiyle olduğu kadar, onun insanoğluna ikrâm edilmesiyle de yakın bir ilişki içindedir. Çünkü n-z-l kökünden kelimelerde “ikrâm” manası da bulunmaktadır.(16)

İkinci âyetteki اَنْزَلْنَا enzelnâ fiilinden sonra burada خَلَقَ haleka fiiline dönülmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir. Mütekellim sigadan gâib sigaya geçilmesi muhatabın dikkatini çekmeye yöneliktir.

Vahyin indirilmesinin kâinatın yaratılmasıyla ilişkilendirilmesi son derece önemlidir. Verilmek istenen mesaj şudur: İnsanlığın kurtuluşunu sağlayacak öğretiler, hem insanı hem de bütün kâinatı yaratan kudret tarafından öğretilebilir. Vahyi öğreten makam kâinatı yaratandır.

Yâsîn 36/5 ve Fussılet 41/2’de de olduğu üzere, vahyin gönderilmesinde Yüce Allah’ın ‘azîz oluşu ile rahmân ve rahîm oluşu etkindir. Söylenmek istenen husus şu olabilir: Her şeyden yüce olan ve merhameti kâinatı kuşatan Rabbimiz rahmetinin bir tecellisi olarak vahiy göndermiştir.

Kur’ân’daki genel kullanımların aksine, bu âyette الْاَرْضَ el-ard “yeryüzü”, السَّمٰوَاتِ es-semâvât “gökler”den önce zikredilmektedir. Bu âyetteki durum, âyet sonlarındaki ses uyumunun sağlanması nedenine bağlanmalıdır. Çünkü sûrenin ilgili âyetlerindeki ses uyumu “â” şeklindedir ve es-semâvât kelimesinin sıfatı olan el-‘ulâ kelimesi bu nedenle âyetin sonuna getirilmiş, böylece âyette önce el-ard, sonra es-semâvât kelimesi zikredilmiştir. Âyetteki الْعُلٰى el-‘ulâ kelimesi “en yüksek” manasına gelmekte ve el-‘ulyâ kelimesinin çoğulu olarak kullanılmaktadır.

Bu sıralamada başka bir gerekçe daha görülebilir: Bilindiği üzere, Kur’ân’da çeşitli anlatım metotları vardır. Bunlardan birisi “uzaktan yakına anlatım metodu” iken, diğeri de “yakından uzağa anlatma metodu”dur. Gökler ve yerle ilgili genelde önce uzak, yani gökler, uzay, sonra ise yakın yani yeryüzü zikredilmişken, burada tersi uygulanmakta, önce yakın olan yeryüzü, sonrasında ise gökler zikredilmiş olmaktadır.

b) Yüce Allah’ın Hükümranlığı ve Eşsiz Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 5-8. âyetlerinde kendi kudretini beyan için Arş’a istivâ ettiğini, göklerde, yeryüzünde, ikisi arasında ve toprağın altında her ne varsa bütün mahlûkatın sadece O’na ait olduğunu belirtmektedir. Daha sonra bilgisinin erişilmez olduğunu ifade bağlamında insanoğlu sözü açık veya gizli söylese de bütün sırları ve en gizli şeyleri bildiğini beyan etmektedir. Nihayet Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığını ve bütün en güzel isimlerin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu vurgulamaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Mutlak Hâkimiyeti

اَلرَّحْمٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوٰى لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرٰى “Rahmân arşa istiva etmiştir. Göklerde, yerde, ikisi arasında ve toprağın altındaki her şey sadece O’na aittir.”

Buradaki اَلرَّحْمٰنُ er-rahmânu kelimesi “merhametin kaynağı, Allah”; عَلَى الْعَرْشِ ‘alel-‘arşi sözcüğü “arşa, arşın üzerine”; اسْتَوٰى istevâ fiili “kuruldu, hükümran oldu, düzenledi”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan herşey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan her şey”;وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ ifadesi “ve onların ikisi arasındakiler de”; وَمَا تَحْتَ الثَّرٰى ve mâ tahte’s-serâ tamlaması ise “toprağın altında olanlar da” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bazı sıfatları ve bütün mahlûkatın O’na aidiyeti gündeme getirilmektedir.

Âyetlerde Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı ve kâinattaki her bir şeyin sadece O’na ait olduğu beyan edilmekte, Rabbimizin kendisini tanıttığı ikinci sıfatı ise “Arş’a istivası” olarak belirlenmektedir.

1. اَلرَّحْمٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوٰى “Rahmân arşa istiva etmiştir.” Bu ifade Rahmân’ın “Arş’ı yönetmede mutlak hükümranlık makamına kurulmasını” veya “hükümran olarak Arş’ı yaratmasını”(17) ya da “Arş’ı düzene kavuşturmasını” ifade etmektedir.

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah’ın Arş’a istivası Allah için mecazdır; ütün mahlûkat üzerindeki iktidarını sembolize eder. İmâm Mâlik’in dediği gibi, “istivâ bilinmektedir; ancak keyfiyeti meçhuldür. Allah için bunun nasıllığını sormak ise bidattir.”(18) Arş’a istivanın Rahmân’a nispeti bu hükümranlığın merhametle ve Allah’ın rahmetinin tecellisiyle ilgili olması nedeniyledir.

Bu arada rahmân, haleka ve enzelnâ kelimeleri Yüce Allah için kullanılmaktadır. Standart bir kullanımın değil, çeşitliliğin tercih edilme sebebi, Şûrâ 42/11’de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın herhangi bir şeye benzetilmesinin, eylemlerini tam olarak tanımlamanın imkânsızlığını ortaya koymaktır. Yüce Allah’ın zâtıyla ilgili bu tür fiiller imanın konusudur. Zâtını ve nasıllığını tespitin imkânı yoktur.

2. لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَمَا تَحْتَ الثَّرٰى “Göklerde, yerde, ikisi arasında ve toprağın altındaki her şey sadece O’na aittir.” Bu âyette Rabbimiz kendisini tanıtmaya devam etmekte ve üçüncü sırada olmak üzere “mahlûk olan her bir şeyin sadece O’na ait olduğu”nu beyan etmektedir. Dördüncü ayettekinin zıddına bu defa burada “uzaktan yakına anlatım metodu” uygulanmaktadır.

Yüce Allah Kur’ân’da sadece bu ayette yer verdiği الثَّرٰى es-serâ kelimesini de kullanarak kâinatın yegâne sahibinin ve idare edicisinin kendisi olduğunu ifade etmektedir. Önceki ayette Rabbimizin Arş’a istivası aslında bu ayette izah edilmektedir.

Kâf 50/38 gibi âyetlerde de yer aldığı gibi, gökler, yeryüzü ve ikisi arasındakiler “altı gün”de yaratılmıştır. Buna göre فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti “göklerde” ifadesi uzayda, bir anlamda yedi kat gökte, فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı “yeryüzünde” kelimesi yeryüzünün hemen altında, وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ “ikisi arasında bulunanlarda” yani toprağın üzerinden başlayarak uzay boşluğundaki her şeye varıncaya kadar büyük bir düzen kurmuştur.

Bu arada dördüncü sıradaتَحْتَ الثَّرٰى tahte’s-serâ ifadesi kullanarak yerin iç tabakalarında, derinliklerinde yani “mağma”nın çekirdek kısmına varıncaya kadar, görünen görünmeyen ne varsa hepsini kendisinin istivâ ettiğini, düzene koyduğunu belirtmektedir. “Parçayı anarak bütünü kastetme kuralı” gereği söylenmek istenen şey, her şeyin Yüce Allah’a ait olduğu ve her şeyi hakkıyla O’nun bildiğidir.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(19) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(20) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Ayetin başındaki لَهُ lehû ifadesinin öne alınması devrik cümle nedeniyle cümleye bir vurgu manası katmaktadır. Ayrıca bir de buradaki hû zamirinin önceki ayetteki er-rahmân kelimesine gittiğini belirtmek gerekir.

Söylenmek istenen şudur: Hûd 11/119’da beyan edildiği gibi, kâinattaki her bir şey Rabbimizin rahmân sıfatının tecellisidir ve her şey varlığını O’nun merhameti sayesinde devam ettirmektedir. Her iki ayette rahmetle ilgili kelimelerin kullanılma sebebi bu olsa gerektir.

ıı. Yüce Allah’ın Erişilmez Bilgisi

وَاِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَاِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَاَخْفٰى “Sözü açıktan söylesen de (O) gizliyi ve gizlinin gizlisini bilir.”

Âyettekiوَاِنْ تَجْهَرْ ve in techer fiili “ve eğer açıktan söylesen de”; بِالْقَوْلِ bi’l-kavli sözcüğü “sözü”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki O”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; السِّرَّ es-sirra kelimesi “gizliyi de, sır olanı da”; وَاَخْفٰى ve ahfâ sözcüğü ise “ve en gizli olanı da” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendini tanıtma anlamında dördüncü sıfatını gündeme getirilmektedir.

Âyette Yüce Allah’ın her şeyden haberdar olması manasında “açıktan söylenenleri, gizli ve gizlinin de gizlisi olan her bir şeyi bildiği” beyan edilmektedir. Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri En‘âm 6/3’te şu şekildedir: “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir.” Bu ifadenin “göklerde ve yerde hiçbir şeyin Allah’a gizli kalmayacağı”yla ilgili mesaj içeren bir benzeri Âl-i İmrân 3/5’te yer almaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْقَوْلِ el-kavl kelimesinden maksat “vahiy”dir.(21) Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, başta tebliğ olmak üzere yapılan her bir bildirimi, bunlara verilen cevapları veya gizlide bırakılan bütün tepkilerin kendisine açık olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektedir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, âyette sözü edilen السِّرَّ es-sirr kelimesi “kişinin bildiği şeyler”, اَخْفٰى ahfâ ise “kişinin yapmadığı, ancak kalbinden geçirdiği şeyler”dir. Yine İbn Abbâs’a göre es-sirr kelimesi “kişinin kendinde sakladığı şeyler”, ahfâ ise “yapmadığı şeyler” demektir.(22) Ayrıca es-sirr kelimesi “kişinin başkasına söylemediği”, ahfâ ise “insanın aklına doğan şeyler” manasında da yorumlanmaktadır.(23)

Bakara 2/33’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah açık ve gizli her şeyi bilmektedir. Ra‘d 13/8-10’da bu konuda şu bilgiler yer almaktadır: “Allah, her dişinin ne taşıdığını, rahimlerin neyi eksiltip neyi ne kadar arttıracağını da bilir. Her şey O’nun katında bir ölçü ve gayeye bağlanmıştır. O, bilinemeyen ve bilinebilen her şeyi, mutlak büyük ve mutlak aşkın olarak bilendir. O’nun için içinizden birinin düşüncesini gizlemesiyle açığa vurması ya da geceleyin köşe bucak gizlenip de gündüzün ortaya çıkması arasında hiçbir fark yoktur.”

Mülk 67/13-14’te de şöyle buyrulmaktadır: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; (bilin ki), Allah kalplerin özünü dahi bilmektedir. Yaratan bilmez mi hiç! O, derin bilgi sahibidir; her şeyden haberdardır.” Bu âyetlerdeki temel öğreti Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağının bildirilmesidir.

Bakara 2/225 ve Mâide 5/89’da beyan edildiği üzere, kalplerin kazandığı şeylerden de sorumlu tutulacağımız gerçeğinden hareketle, Yüce Allah’ın her şeyi bildiği ve hesabı buna göre soracağı Kur’ân’da verilen bilgiler arasındadır. Konuyla ilgili çarpıcı başka bir ayrıntı ise Bakara 2/284’tedir: “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ındır (ve O’nun bilgi alanındadır). Siz içinizdeki bilgi veya düşünceleri açıklasanız da onları saklasanız da Allah onunla sizi hesaba çekecektir. Dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir. Allah’ın gücü her şeye yeter.”

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır ve farklılık söz konusu değildir.(24) Esasında Târık 86/9 ve ‘Âdiyât 100/10’da da belirtildiği gibi, kalplerde bulunan her şeyin mahşerde ortaya döküleceği gerçeğinde de dikkat çekilen nokta hiçbir şeyin Yüce Allah’a gizli kalmayacağıdır.

ııı. En Güzel İsimlerin Sadece Allah’a Ait Oluşu

اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ لَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى “Allah, kendisinden başka ilah olmayandır. En güzel isimler de yalnızca O’na aittir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ huve istisnası “O’ndan, kendisinden başka”; لَهُ lehû ifadesi “sadece ve sadece O’na aittir”; الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى el-esmâü’l-husnâ tamlaması ise “en güzel isimler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın beşinci ve altıncı sıfatları bağlamında “tek ilâh olup kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmadığı” ve “bütün güzel isimlerin sadece O’na ait olduğu” gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah, kendisinden başka hiçbir ilâh olmayandır.” Bakara 2/162 ve 255 gibi âyetlerde de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(25) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(26) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah, tek ilâhtır; O’ndan başka hiçbir ilâh veya üstün güç yoktur. Sûrenin başından beri sayılan özellikler bağlamında vahyi indiren; en yüksek gökleri ve yeri yaratan; Arş’a istivâ eden; göklerde, yerde, ikisinin arasında ve toprağın altındaki her bir şey kendisine ait olan; bütün sırları ve gizlinin de gizlisini bilen yegâne güç işte sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

2. لَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى “En güzel isimler de sadece O’na aittir.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde sıfatlarına dair son bilgiyi vermekte ve konuyu en güzel isimlerin sadece kendisine ait olduğunu vurgulayarak bitirmektedir.

- Esmâ-i Husnâ Kavramı

Kur’ân’da benzer içeriklerde toplam dört kez(27) yer alan esmâ-i husnâ ifadesi, Yüce Allah’ın mahlûkatın muhtaç olduğu her bir ihtiyacı karşılama noktasındaki gücünü ifade etmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ağır tahrikleri ve baskıları karşısında bunalan Müslümanlara moral vermek amacıyla tek üstün güç olduğunu beyan ederek, bir insanın hayatta ve sonrasında ihtiyaç duyabileceği her bir şeyi sadece kendisinin yaratabileceğini bu şekilde ortaya koymayı amaçlamış olabilir. Nitekim el-esmâü’l-husnâ adı verilen “en güzel isimler”in sadece O’na ait olduğunun bildirilmesindeki maksat da bundan başkası değildir.

Burada esmâ-i husnâ’nın sadece Yüce Allah’a ait oluşunun hatırlatılma nedeni, bir taraftan bütün kemal sıfatların O’na ait olduğunu itiraf ettirmek, diğer taraftan da O’ndan yardım istenirken hangi sıfatların tecellisini arzu etmemiz gerektiğini öğretmektir. Bu nedenledir ki, A‘râf 7/180’de “En güzel isimler sadece Allah’ındır; onlarla O’na dua edin” buyrulmaktadır.

İsrâ’ 17/110’da ise “İster Allah diye, isterse Rahmân diye dua edin. Hangisiyle dua ederseniz edin, (bilin ki) en güzel isimler sadece O’na aittir” buyrulmakta, verilen mesaj dua ile buluşturulmaktadır. Haşr 59/22-24’te Yüce Allah’ın tek ilâh olduğu vurgulandıktan sonra çeşitli isimleri sıralanmakta ve sonunda “en güzel isimlerin sadece Allah’a ait olduğu” beyan edilmektedir.

İşte bütün bu kullanımlardan hareketle, esmâ-i husnâ’nın Kur’ân’da bildirilmesinin ve sayılmasının sebebi, Rabbimizin şanını ve kudretini tanıtmak ve dualarımızda O’nun bu isim ve sıfatlarını zikrederek yardım talebinde bulunmamızı öğretmektir. Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı ayetlerle ilgili değerlendirmemizi İhlâs sûresinde yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Bu noktada Hz. Peygamber’in bir hadisini hatırlatmak gerekmektedir. O şöyle buyurmaktadır: “Zikrin en üstüne lâilâhe illallâh, duanın en faziletlisi ise estağfirullâh demektir.”(28)

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XVI, 135-136. 2 - Ferrâ, age., II, 174. 3 - Zemahşerî, age., III, 47-48.
• 4 - Semerkandî, age., II, 406.
• 5 - Râzî, age., XXII, 3. 6 - Kurtubî, el-Câmı‘, XI, 112.
• 7 - Taberî, age., XVI, 137. 8 - Semerkandî, age., II, 406.
• 9 - Zemahşerî, age., III, 49. 10 - Hûd 11/106-108. 11 - Tâhâ 20/2-3; A‘lâ 87/10-11. 12 - Leyl 92/15-17.
  • Hûd 11/108 Tâhâ 20/3 A‘lâ 87/11 Leyl 92/17
• 13 - Yûnus 10/25.
  • Yûnus 10/25
• 14 - Zâriyat 51/55; A‘lâ 87/9; Ğâşiye 88/21. 15 - Enbiyâ’ 21/45; Kâf 50/45.
  • Zâriyât 51/55 A‘lâ 87/9 Ğâşiye 88/21 Enbiyâ 21/45 Kâf 50/45
• 16 - Kehf 18/102, 107; Fussılet 41/32.
  • Kehf 18/102 Kehf 18/107 Fussilet 41/32
• 17 - Râzî, age., XXIV, 104. 18 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 131.
• 19 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 20 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 21 - Semerkandî, age., II, 407. 22 - Taberî, age., XVI, 139. 23 - Zemahşerî, age., III, 50-51.
• 24 - Âl-i İmrân 3/5; En‘âm 6/59; Lokmân 31/34; Mü’min 40/19; Mücâdele 58/7.
  • Âl-i İmrân 3/5 En‘âm 6/59 Lokmân 31/34 Mü'min 40/19 Mücâdele 58/7
• 25 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 26 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 27 - A‘râf 7/180; İsrâ’ 17/110; Tâhâ 20/8; Haşr 59/24.
  • A‘râf 7/180 İsrâ 17/110 Tâhâ 20/8 Haşr 59/24
• 28 - İbn Mâce, Edeb, 55.