Kasas Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 88 âyetten oluşan, adını 25. âyette geçen “kıssalar” anlamındaki الْقَصَص el-kasas kelimesinden alan Kasas sûresi inişe göre 67, resmî sıralamada ise 28. sûredir.

Kasas sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Neml sûresiyle de ondan bir önceki sûre olan Şu‘arâ’ suresiyle de yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, Hz. Mûsâ kıssası ile devam etmeleri en önemli ortak noktalardır (Neml 7-14; Kasas 3-46). Öyle ki bu durum iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir. Ayrıca kâinat kitabından sunulan çeşitli konu başlıkları da iki sûrenin ortak konularındandır (Neml 59-64; Kasas 71-73). Dahası mahşere iyilik getirenlerle kötülük götürenlerin akıbetleri de her iki sûrede ele alınmaktadır (Neml 89-90; Kasas 84).

Kasas sûresi, büyük ölçüde Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan kıssasından söz etmektedir. Bu bağlamda Firavun’un korkunç zulmünün sonrasında Yüce Allah’ın İsrailoğularına olan ikramı dile getirilmekte, Hz. Mûsâ’nın ırmağa bırakılması ve sonrasında annesine geri döndürülmesiyle devam etmektedir.

14. âyetten itibaren, şehirde kendisinden yardım isteyen birisine destek olurken karşıdakini öldürmesi olayı gündeme getirilmekte, sonrasında o şehirden kaçıp Medyen’e doğru yola çıktığı ve Medyen suyunda iki kız kardeşle karşılaştığı, onlara hayvanları sulamakla yardım etmesinin sonucunda babalarının onu ödüllendirmek için çağırması ve orada 8 veya 10 yıl kalması hatırlatılmaktadır. 29. âyetten itibaren, Tûr’a doğru yola çıktığı, ailesiyle birlikte orada bir ışık gördüğü, kendisine ilahi hakikatlerin ulaştırılması anlamında seslenildiği, nihayet değneğiyle ilgili olarak bir tecrube yaşadığı beyan edilmektedir. Ayrıldığı şehre gönderilirken kardeşinin de yanında olmasını istediği, her ikisinin birlikte gönderildiği, kavminin onu şiddetle reddettiği, Firavun’un ona karşı küstahça davrandığı, ilahlık tasladığı, sonrasında Firavun’un ordusuyla birlikte denizde boğuldukları haber verilmektedir.

44. âyetten itibaren, konu Hz. Peygamber’e getirilmekte, müşrik muhataplarının sözleriyle Firavun zamanındakilerin davranışlarının benzeştiği beyan edilmektedir. Kitap ehlinden insanların iman etmesi durumunda kendilerine ödüllerinin iki kat verileceği hatırlatılarak, Mekkeli müşriklerin hadsiz çıkışları cevaplandırılmaktadır.

63. âyetten itibaren, azgınların akıbetlerinin feci olacağı haber verilmekte, iman edenlerin de kurtulmuş olacakları bildirilmektedir. Daha sonra kâinat kitabından bazı konu başlıkları ele alınmakta, Kârûn’un azgınlığına gönderme yapılmakta, onun gibilerin nasıl yerle bir edildiği bildirilmektedir.

Sûrenin son grup âyetinde, âhiret yurdunun muttakilere hazırlanmakta olduğu, iyilik getirenlerin ödüllendirileceği, diğerlerine de yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy beklemediği, bu nedenle kendisine gelen vahiyler doğrultusunda bir duyarlılık ortaya koyması kendisinden istenmekte, sûre tek ilah vurgusuyla ve sadece O’nun bâkî kalacağı, hükmün O’na aidiyeti ve bütün insanların hesap vermek üzere O’na döndürüleceği bilgisiyle sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 83-88. âyetlerinde âhiret yurdunun kimlere verileceğini, cennet yurdunun hazırlanmasının devam ettiğini, mahşere iyilik ve kötülük getirenlerin durumunu, Hz. Peygamber’in vahiy karşısındaki duruşunu ve ona yönelik çeşitli uyarıları, onu inşa eden çeşitli bildirimleri, tevhid öğretisinin temel noktalarını beyan etmektedir.

a) Âhiret Yurdunun İnşası

Yüce Allah, sûrenin 83-84. âyetlerinde âhiret yurdunu yani cennet ödülünü dünyada böbürlenmeyen ve bozgunculuk yapmak istemeyenlere vermek üzere hazırlamakta olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, iyilik ve kötülük getirenlere nasıl bir karşılık verileceğiyle ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “Her kim bir iyilikle gelirse (bir iyilik getirirse) ona ondan (getirdiğinden) daha hayırlısı (iyisi) vardır. Her kim de bir kötülükle gelirse (bir kötülük getirirse), kötülükleri işleyenlere yaptıklarından başka karşılık verilmeyecektir.”

ı. Ödül İçin İleri Sürülen İki Şart

تِلْكَ الدَّارُ الْاٰخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذ۪ينَ لَا يُر۪يدُونَ عُلُوًّا فِي الْاَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّق۪ينَ “O ahiret yurduna gelince, biz onu yeryüzünde kibirlenmek ve bozgunculuk (yapmak) istemeyenler için hazırlıyoruz. (Mutlu) son, muttakîler (duyarlı olanlar) içindir.”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte o”; الدَّارُ الْاٰخِرَةُ ed-dâru’l-âhiratü tamlaması “âhiret yurdu”;نَجْعَلُهَا nec‘alühâ fiili “onu kılıyoruz, yapıyoruz, inşa ediyoruz”; لِلَّذ۪ينَ lillezîne ifadesi “(şu) kişiler için”; لَا يُر۪يدُونَ lâ yürîdûne fiili “istememektedirler”; عُلُوًّا ‘uluvven kelimesi “ne üstünlük taslamak”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “ülkede, yeryüzünde”; وَلَا فَسَادًا ve lâ fesâden kelimesi “ne de fesat, bozgunculuk çıkarmak”; وَالْعَاقِبَةُ ve’l-‘âkıbetü sözcüğü “akıbet, son”; لِلْمُتَّق۪ين li’l-muttakîne ifadesi ise “takva sahipleri, duyarlı davrananlar için(dir)” demektir.

Burada âhiret yurdunun kimler için hazırlanmakta olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. تِلْكَ الدَّارُ الْاٰخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذ۪ينَ لَا يُر۪يدُونَ عُلُوًّا فِي الْاَرْضِ وَلَا فَسَادًا “O ahiret yurduna gelince, biz onu yeryüzünde kibirlenmek ve bozgunculuk (yapmak) istemeyenler için hazırlıyoruz.” Yüce Allah âhiret yurdunu yani cenneti(1) kimler için hazırlamakta olduğunu beyan etmekte ve önceki âyetler nedeniyle Kârûn’un temsil ettiği olumsuz insan tipini deşifre ederek böyle davrananların cennetlik olamayacağını dolaylı olarak ifade etmek istemektedir.

Ülkede baskıcılık yapmayan, böbürlenmeyen ve fesatlık yapmak istemeyenler için âhiret yurdunun hazırlanmakta olduğu bildirilmektedir. Âyetteki نَجْعَلُ nec‘alü fiili geniş zaman kalıbında getirildiği için âhiret yurdunun hazırlanmakta olduğu beyan edilmektedir. Dolayısıyla cennetin ve cehennemin hazırlanmış olduğu bildirilen geçmiş zaman kalıplarının bu âyetteki ilgili fiil ışığında anlaşılması ve inşanın yani hazırlığın devam ettiğinin bilinmesi gerektiği kanaatindeyiz.

Sûrenin dördüncü âyetinde Firavun’un fiili olarak kullanılan عَلَا ‘alâ fiili ile Kârûn’un ülkede baskıcılık ve fesatlık yapmak isteyen tavrını beyan etmek üzere kullanılan عُلُوّ ‘uluvv kelimesi aynı kökten gelmektedir. İsrâ’ 17/4, 43 ve Neml 27/14’te de geçen عُلُوّ ‘uluvv kelimesi “ululanmak”, “imana tenezzül etmemek”, “kibirlenmek”, “kafa tutmak”, “zulüm ve zorbalık yapmak” manalarına gelmektedir.

Daha önce yorumladığımız Kasas 28/77’de de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da 11 âyette(2) zikredilen فَسَاد/ الْفَسَادَ fesâd/el-fesâd kelimeleri ise “herhangi bir şeyi ve malları faydalanılabilecek halden çıkarmak ve özellikle Rabbine isyan ile kendi nefsini heder etmek, yok etmek,(3) dünyada isyan etmek” demektir.(4)

İşte âhiret yurdunun kendileri için hazırlanmakta olduğu kişiler “hiçbir şekilde büyüklük taslamayanlar” ve “fesatlık çıkarmayanlar” diye belirlenmektedir. Bu iki çok tehlikeli hastalık bir toplumun yok olması için en önemli nedenler arasında ilk sıralarda yer almaktadır ki Yüce Allah konunun önemini insanlara kavratmak için âyette bu iki olumsuzluğa işaret etmekte, böylelerinin cenneti hayal bile edemeyeceklerine dolaylı yoldan da olsa değinmiş olmaktadır.

Bu âyette dikkat çekilen hususa ilave olarak söylenmek istenen mesajın kapsamında şunlarında bulunduğu kanaatindeyiz: Zalim olmamak yetmez; zalimlerle olmamak yetmez; zalimleri desteklememek ve sevmemek de yetmez. Hûd 11/113’e göre zalimlere en küçük bir şekilde meyletmemek de gerekmektedir; aksi takdirde ateş kaçınılmaz olacaktır.

2. وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّق۪ينَ “(Mutlu) son, muttakîler (duyarlı olanlar) içindir.” Yüce Allah bu dünyanın akıbetinin, yani bu dünyanın sonunda gelecek olan “ödül yurdu”nun yani cennetin(5) muttakîler için olduğunu beyan etmektedir. Takvâ “korunmak”, “sorumluluğunu bilmek”, “sorumlu davranmak”, “duyarlılık göstermek” demektir; muttakî de “korunaklı olan”, “sorumlu davranan”, “Allah’a karşı gelmekten ve O’nun azabından ve gazabından korunmaya çalışan kişi”, yani hepsini içerecek şekilde “duyarlı insan” demektir.

“Takvâ” kavramıyla ilgili geniş açıklamalarımızı Bakara 2/2’de yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Âyetin öncesindeki cümleye bakınca takvânın anlam kapsamında “büyüklük taslamamak” ve “fesatlık yapmamak” şeklinde bir boyutunun olduğunu ifade etmeliyiz. Dahası, burada sözü edilen korunma, şirkten ve Yüce Allah’a isyandan korunmak şeklinde de yorumlanmaktadır.(6)

ıı. İyiliğin ve Kötülüğün Karşılığı

مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى الَّذ۪ينَ عَمِلُوا السَّيِّـَٔاتِ اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Kim bir iyilikle gelirse ona ondan daha iyisi vardır. Kim de bir kötülükle gelirse, kötülükleri işleyenlere yaptıklarından başka karşılık verilmeyecektir.”

Âyetteki مَنْ جَآءَ men câe fiili “her kim gelirse, getirirse”; بِالْحَسَنَة bi’l-haseneti kelimesi “bir iyilik, herhangi bir iyilikle”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “onun için vardır, ona vardır, onun için olacaktır”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlısı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَمَنْ جَآءَ ve men câe ifadesi “ve her kim de gelirse, getirirse”; بِالسَّيِّئَةِ bi’s-seyyieti sözcüğü “bir kötülük, kötülükle”; فَلَا يُجْزَى fe lâ yüczâ edilgen fiili “karşılık verilmez”; الَّذ۪ينَ عَمِلُوا ellezîne ‘amilû ifadesi “işlemiş olan kişilere, işler yapanlara”; السَّيِّـَٔاتِ es-seyyiâti kelimesi “kötülükler”; اِلَّا مَا كَانُوا illâ mâ kânû istisnası “(şu şekilde) olmalarının dışında”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili ise “yapmakta oldukları (şeylerden başkası, başka herhangi bir ceza)” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak bir gerçeklik anlamında iyilik veya kötülükle gelenlerin ne ile karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1. مَنْ جَآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْهَا “Kim bir iyilikle gelirse ona ondan daha iyisi vardır.” Bu cümle şöyle de anlaşılabilir: “Her kim bir iyilikle gelirse (bir iyilik getirirse) ona ondan (getirdiğinden) daha hayırlısı (iyisi) vardır.” Yüce Allah mahşer şartlarında insanların genel olarak iki gruba ayrılacağını beyan etmekte ve ilk grubun “iyilik yapanlar” olduğunu bildirmektedir.

Burada sözü edilen الْحَسَنَة el-haseneh kelimesi “iyilik”, “iman ve itaat”, “kelime-i tevhîd”(7) manasını içermektedir. جَآءَ câe fiili bâ/bi edatıyla kullanılınca “getirmek” manasını vermekte, böylece âhiret yurduna her kim bilinen anlamda iman ve itaatle gelirse veya bunları getirirse kendisine bundan çok daha hayırlısının verileceği müjdelenmektedir.

Aynısı Neml 27/89’da da geçen bu cümle Kur’ân’da bu anlamda başka âyetlerde de yer almaktadır. Bu bağlamda En‘âm 6/160’ta yer alan bilgiye göre Yüce Allah’ın huzuruna iyilikle gelenlere onun on katı verilecektir. Demek ki Allah’ın huzuruna iyilik getirenlere bunun daha hayırlısının verileceği ifadesi en az on katının verileceği şeklinde anlaşılmalıdır; bu Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsirinin bir gereğidir ve örneğidir.

Bu cümlede “iyilik getirenlere daha hayırlısının verileceği” ifadesi, başka âyetlerde ödülün “en az iyilik” kadar,(8) hatta “daha güzeli ve fazlası”,(9) “çok daha hayırlısı”,(10) “on katı”,(11) “yediyüz katı”,(12) “bunun daha da katlanarak arttırılması”(13) ya da “hesapsız, sınırsız”(14) şeklinde geçmektedir. Verilmek istenen mesajlara bakıldığında şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: Dünyada yapılan iyiliklerin mahşerdeki en az karşılığı iyilik kadardır; üstünün yani fazlasının ise sınırı yoktur.

2. وَمَنْ جَآءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى الَّذ۪ينَ عَمِلُوا السَّيِّـَٔاتِ اِلَّا مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Kim de bir kötülükle gelirse, kötülükleri işleyenlere yaptıklarından başka karşılık verilmeyecektir.” Yüce Allah bu cümlede âhirete bir السَّيِّئَة es-seyyieh denen “kötülük”, “şirk”, “küfür”le(15) gelen veya bu tür kötülük getirenlere en çok yaptıklarının karşılığının verileceğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen kötülükten kasıt, önceki cümledeki iyiliğin tersi işleri içermektedir. Bu bağlamda bunun “şirk”, “küfür”, “nankörlük” vs. olduğunu belirtmeliyiz.

Suça verilecek ceza maksimum suç kadar olacaktır. Benzer mesajın yer aldığı Enâm 6/160 ve Neml 27/90. âyetlerde de başka âyetlerde de suça verilecek cezanın en çok suç kadar olacağı vurgulanmaktadır; çünkü bu tür âyetlerde hasr/kasr denen “vurgulu” ifadeler yer almaktadır.

Konuyla ilgili olmak üzere, Yâsîn 36/54’te de beyan edildiği gibi, kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/126, Hacc 22/60 ve Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.(16)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı bağlamında iki bölümü de içerecek şekilde şu değerlendirmeyi yapabiliriz: Konuyla ilgili ayetlerden anlaşılıyor ki iyiliklerin ödülleri en az o iyilik kadardır; hatta sınırsız da olabilir. Kötülüklerin karşılığı ise eğer af değilse en fazla kötülük kadardır. Benzer mesajların Bakara 2/261, 272, 273, En‘âm 6/160, Enfâl 8/60, Yûnus 20/27, Nahl 16/126, Hacc 22/60, Neml 27/89-90, Yâsîn 36/54, Zümer 39/10, Şûrâ 42/40, Müzzemmil 73/20 ve Nebe’ 78/36’da zikredildiğini bu vesileyle tekrar hatırlatalım.

b) Hz. Peygamber’in İnşa Edilişi

Yüce Allah, sûrenin 85-86. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte, ona Kur’ân’ı vermesinin ardından kendisini mahşerde cennete göndereceğini veya Mekke’ye geri döndüreceğini müjdelemekte, hidayete erenleri de apaçık sapkınlıkta kalanları da gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

Ardından, “(Daha önce), bu Kitab’ın sana vahyolunacağını ummuyordun. (Bu) ancak Rabbinin sana bir rahmetidir. O halde sakın kâfirlere arka çıkma!” ifadesine yer verilerek, Hz. Peygamber’in peygamber olacağını bilmediğine dikkat çekilmekte, bu noktada kendisine bir de uyarıda bulunulmaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e Vaadi ve Bilgisi

اِنَّ الَّذ۪ي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْاٰنَ لَرَآدُّكَ اِلٰى مَعَادٍ قُلْ رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ مَنْ جَآءَ بِالْهُدٰى وَمَنْ هُوَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Şüphesiz ki Kur’an’ı sana farz kılan (Allah) elbette seni dönülecek yere (Mekke’ye) döndürecektir. De ki: Rabbim, kimin hidayetle geldiğini, kimin de apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu çok iyi bilendir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ي فَرَضَ innellezî ferada ifadesi “şüphesiz ki farz kılan, indiren”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”;لَرَآدُّكَ lerâddüke ifadesi “muhakkak ki seni döndürücüdür, döndürecektir”; اِلٰى مَعَادٍ ilâ me‘âdin kelimesi “dönülecek yere, Mekke’ye”; قُلْ kul emri “de ki”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; مَنْ جَآءَ men câe ifadesi “geleni, getireni”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ sözcüğü “hidayet, hidayeti”;وَمَنْ هُوَ ve men huve ifadesi “ve (şu) kişiyi de”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin tamlaması ise “apaçık sapkınlıkta (olan kişiyi)” demektir.

Burada Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e indirilişi, müminlere yönelik dönüştürücülüğü ve hidayette veya dalalette olanların Yüce Allah tarafından gayet iyi bilindiği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْاٰنَ لَرَآدُّكَ اِلٰى مَعَادٍ “Şüphesiz ki Kur’an’ı sana farz kılan (Allah) elbette seni dönülecek yere (Mekke’ye) döndürecektir.” Bu âyette önceki âyetlerde sözü edilen âhiret yurdunu yani cenneti elde edebilmenin yolunun Kur’ân’ı yaşamaktan geçtiği söylenmek istenmektedir. Metinde her ne kadar ilk muhatap Hz. Peygamber olarak anlaşılsa da bununla kastedilenin vahye muhatap kılınan herkes olduğunu düşünmek çok daha doğru gözükmektedir.

Yüce Allah bu âyetten itibaren Hz. Peygamber’e hitabına dönmekte ve ona Kur’ân’ı farz kıldığını haber vermektedir. “Kur’ân’ın farz kılınması” ifadesi “Kur’ân’ın verilmesi”, “gerekli kılınması” ve “hükümlerinin uygulanması” manasına alınmalıdır.

Müfessirlerimiz buradaki فَرَضَ عَلَيْكَ ferada ‘aleyke ifadesini “vermek, indirmek” manasına almakta, dolayısıyla maksadın da Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e vahyedilmesi olduğunu ortaya koymaktadırlar. Bu ifadenin Kur’ân’daki hükümlerin uygulanması manasına geldiği de beyan edilmektedir.(17) Dahası buradaki maksadı “Kur’ân’ın okunması”, “tebliğ edilmesi” ve “yaşanması” şeklinde yorumlayanlar da vardır.(18)

Hz. Peygamber’in dönülecek yere döndürülmesi ölüm, âhiret ve cennete gidiş olabileceği gibi Medine’ye hicret etmek zorunda kaldığı Mekke’ye döndürülmesi de olabilir. Zira bazı âlimlerimiz bu âyetin hicret esnasında indirildiğini, çünkü o esnada Mekke’den ayrılmanın Hz Peygamber’e ağır geldiğini, ona moral vermek için bu âyetle müjdelendiğini bildirmektedir.(19) Bu ihtimallerin her biri doğru olabilir; ancak bu âyetin hicret esnasında indirildiği görüşü diğerlerine göre biraz daha doğru kabul edilmektedir.

Başka bazı müfessirlerimiz bu âyetteki mesajı tarihsel bir olaya indirgemenin doğru ve yeterli olamayacağından hareketle, maksadı bütün müminleri içerecek şekilde anlamışlardır. Bu çerçevede maksat, bedenen ölenlerin âhirete gitmesinin yanında, kalplerini Kur’ân mesajına açık tutup onun ilkelerine göre yaşandığı sürece bu dünyada tadılacak manevi diriliş veya yeniden doğuşun vaad edilmesi de olabilir.(20) Bu yoruma göre Yüce Allah esasında bu âyette vahyin dönüştürücülüğüne dikkat çekmiş olmaktadır.

Vahyin ilk muhatabı olması itibariyle ilk mesajın Hz. Peygamber’e yönelik olduğunda şüphe yoktur; ancak vahye muhatap olan herkesin bu anlamda dolaylı da olsa sorumlu olduğunu söylemek durumundayız. Herkes ölecek, mahşere gidecek ve inananlar Yüce Allah’ın lütfuyla cennete gireceklerdir. Bu itibarla âyette müminlere moral kazandırılması amaçlanırken inkârcılara da zımnen gözdağı verilmiş olmaktadır.

2. رَبّ۪يٓ اَعْلَمُ مَنْ جَآءَ بِالْهُدٰى وَمَنْ هُوَ ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ قُلْ “De ki: Rabbim, kimin hidayetle geldiğini, kimin de apaçık bir şaşkınlık içinde olduğunu çok iyi bilendir.” Yüce Allah vahyin dönüştürücü özelliğini beyan etmek üzere, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği bu hakikate kimin itibar edip hayatını onunla şekillendirdiğini, kimin de apaçık bir sapkınlıkta olduğunu gayet iyi bildiğini ifade etmektedir. Burada dikkat çekilen esas nokta, tebliğ esnasında kendisiyle tartışan, onunla alay eden müşriklere cevap verilmesidir.

Âyette önceki cümleye bir atıf yapılarak Yüce Allah’ın hidayetle gelenleri yani Hz. Peygamber’e ve Kur’ân’a inanıp hidayete erenleri de bunlara itibar etmeyip dalaleti tercih edenleri de bildiği belirtilmektedir. جَآءَ بِالْهُدٰى ifadesi “hidayetle gelmek” manasına gelebileceği gibi “hidayete ermek”, “hidayet getirmek”, “doğru yolda yürümek” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu üçünde de netice olarak önemli farklar söz konusu değildir.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(21) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(22) “şâ‘ır (şâir)”,(23) “sâhır (büyücü)”,(24) “meshûr (büyülenmiş)”,(25) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(26) “müfterî (iftiracı)”,(27) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(28) “kezzâb (çok yalancı)”,(29) “dâllûn (sapkın(lar)”(30) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(31) diyorlardı.

Yüce Allah bu suçlamalar çerçevesinde müşriklere hitap ederek Kalem 68/6-7’de şöyle buyurmaktadır: “Hanginizin meftûn (cinlenmiş, deli) olduğunu yakında sen de göreceksin, onlar da görecekler. Doğrusu Rabbin, kendi yolundan kimin saptığını da çok iyi bilir; kimlerin hidâyete erdirilmiş olduğunu da çok iyi bilir.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah kimin saptığını, kimin de hidayet üzere, olduğunu gayet iyi bildiğini pek çok âyette dile getirmektedir.(32) Bu konuda ve her konuda Yüce Allah’ın bilgisi tamdır; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık içermemektedir. Âyette ism-i tafdîl sıgasının kullanılma nedeni de budur.

Burada vurgulanan husus, kimin hidayet üzere olduğunu, kimin saptığını sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bu konuda fikir beyan etme ve karar verme yetkisinin olmadığıdır. Çünkü konu bütünüyle Yüce Allah’ın iradesine ve kararına bağlıdır.

ıı. Vahyin Veriliş Gayesi ve Bir Uyarı

وَمَا كُنْتَ تَرْجُوٓا اَنْ يُلْقٰىٓ اِلَيْكَ الْكِتَابُ اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ ظَه۪يرًا لِلْكَافِر۪ينَ “Bu Kitabın sana vahyolunacağını ummuyordun. (Bu) ancak Rabbinden sana bir rahmet olarak (verilmiş)tir. Kâfirlere sakın arka çıkma!”

Âyetteki وَمَا كُنْتَ ve mâ künte fiili “ve sen (şöyle de) değildin”; تَرْجُوا tarcû fiili “ummakta, ummuyordun, ummazdın, böyle bir beklentin yoktu”;اَنْ يُلْقٰى en yulkâ edilgen fiili “bırakılmasını, vahyedilmesini”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbu kelimesi “bu kitabın, vahyin”;اِلَّا رَحْمَةً illâ rahmeten istisnası “sadece bir rahmet olmasının dışında”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”;فَلَا تَكُونَنَّ fe lâ tekûnenne emri “sakın olmayasın”; ظَه۪يرًا zahîran kelimesi “yardımcı, destekçi”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirlere, inkârcılara” demektir.

Burada vahyin Hz. Peygamber’e indilişi ve Hz. Peygamber’in bununla ilgili nasıl bir tutum sergilememesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كُنْتَ تَرْجُوٓا اَنْ يُلْقٰىٓ اِلَيْكَ الْكِتَابُ اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Bu Kitabın sana vahyolunacağını ummuyordun. (Bu) ancak Rabbinden sana bir rahmet olarak (verilmiş)tir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onun böyle bir vahye muhatap kılınmak diye bir beklentisinin bulunmadığını, vahiy alışının ilahi rahmetin bir tecellisi olarak gerçekleştiğini beyan etmektedir.

a) Âyette geçen مَا كُنْتَ تَرْجُوا mâ künte tarcû ifadesi “ummamış olmak, bekliyor olmamak” manasına gelmekte, böylece risalet öncesi dönemde Hz. Peygamber’in yaşadığı iddia edilen ve nakledilen bütün abartılı olaylar geçerliliğini yitirmektedir. Esasında Şûrâ 42/52’de beyan edildiği üzere, onun el-kitâbı da el-îmânı da bilmediği ifade edilirken verilmek istenen mesaj bundan farklı değildir.

Buradaki يُلْقٰى yulkâ edilgen fiili senulkî “yakında ilka edeceğiz, bırakacağız, vereceğiz” kalıbında Müzzemmil 73/5’te de geçmekte ve “vahyin gönderilmesi” manasına gelmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde vahyin Yüce Allah’ın kudreti sayesinde Hz. Peygamber’e indirildiği mesajı verilmekte, vahyin sahibinin herhangi bir beşer değil, Yüce Allah olduğu vurgulanmaktadır.

b) Vahyedilmesinden söz edilen الْكِتَاب el-kitâb’ın sûrenin ikinci âyetinde geçtiği üzere “apaçık Kur’ân” olma ihtimali elbette ilk akla gelendir ve doğrusu da budur. Ancak yine Kasas sûresinin 43. âyetinde Hz. Mûsâ’ya verilen için de Kasas 28/52. âyette olduğu üzere ehl-i kitaba verilen için de الْكِتَاب el-kitâb kelimesi kullanılmaktadır. Kur’ân genelinde Hz. Mûsâ’ya verilen vahiyler bağlamında büyük çoğunlukla الْكِتَاب el-kitâb’ın kullanılması Hz. Peygamber’e verilen el-kitâb’ın da onunla aynı içeriğe sahip olduğunun bir delilidir.

Yüce Allah katında kitap tek olduğu için peygamberlere değişik zamanlarda ve çeşitli dillerde o ana kitaptan sunumlar yapmıştır. Bu nedenle, bu âyette sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb’ı daha önceki vahiyleri de içeren Kur’ân olarak kabul etmekte bir sorun olmasa gerektir. Müfessirlerimiz bu konuda maksadı daha çok Kur’ân olarak yorumlamakta,(33) böyle bir karşılaştırma yapmamaktadırlar.

c) Âyette yer alan اِلَّا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ ifadesi “(Bu), ancak Rabbinden sana bir rahmet olarak (verilmiştir)” manasına gelmektedir. Bu ifadeyi bir önceki âyetle de ilişkilendirerek anlamamız da mümkündür. Buna göre Hz. Peygamber’in Mekke’ye dönmesi veya mahşerde cennete gönderilmesi Yüce Allah’ın merhameti sayesinde gerçekleşecektir demek istenmektedir.

Hûd 11/119’da geçtiği gibi, insanların ihtilafı terk etmeleri Yüce Allah’ın rahmetinin tecellisi olduğu gibi, İsrâ’ 17/87’de zikredildiği üzere vahyin giderilip unutturumaması da merhametin bir tecellisidir. Hatta Enbiyâ’ 21/107’deki ifade gereği Hz. Peygamber’in risaletle buluşturulması da Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin ve merhametinin bir tecellisidr.

2. فَلَا تَكُونَنَّ ظَه۪يرًا لِلْكَافِر۪ينَ “Kâfirlere sakın arka çıkma!” Bu emir Hz. Mûsâ’nın Kasas sûresinin 17. âyetinde dile getirdiği “asla ve asla suçlulara yardımcı olmayacağım” sözünün uyarı olarak Hz. Peygamber’e yönlendirilmiş şeklidir. Yüce Allah çeşitli nimetler ihsan ettiği Hz. Peygamber’i inşa etmekte ve kafirlerden yana olmaması gerektiğini beyan etmektedir.

Çeşitli âyetlerde(34) geçen ظَه۪ير zahîr kelimesinin “yardımcı olmak”, “destek vermek”, “arka çıkmak” gibi bir anlam alanı söz konusudur. Hz. Peygamber’in tebliğde gevşeklik gösterip dolaylı da olsa atalarının dinine destek olma anlamında kafirlere yardımcı olmaması,(35) hakkı ve hakikati inkâr edenlere asla ve asla arka çıkmaması kendisinden istenmektedir.

Bu uyarı aslında kafirlerin Kalem 68/9’daki “Sen yağcılık yapasın da onlar da yağcılık yapsınlar istediler” ifadelerini akla getirdiği gibi, Hûd 11/12 ve İsrâ’ 17/73-75’te dile getirilen hususları da hatırlatmaktadır. Dahası Nisâ’ 4/105’te sözü edilen “Sakın ha hainlerin savunucusu olma” uyarıya dair bu şekilde çok önceden bir bilgilendirme yapıldığı da söylenebilir.

Maksat her ne olursa olsun, âyetin hitabındaki “şeddeli nûn” te’kidi bu noktada çok dikkat göstermek gerektiğini başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere bildirmektedir. Hitabın tekil ve özel oluşu muhatapların ve mesajın genel olarak anlaşılmasına engel değildir. Söylenenden hareket ederek söylenmek istenene ulaşmak Kur’ân’ı doğru anlamada ve onu hayata aktarmada son derece önemli bir okuma biçimidir.

c) Yüce Allah’a Davet ve Tevhid

Yüce Allah, sûrenin 87-88. âyetlerinde başkalarının Hz. Peygamber’i Yüce Allah’ın âyetlerinden engelleyememesi gerektiğini, bu yüzden duruşunu doğru tespit etmesi için kendisine yönelik olarak “Rabbine davet et ve asla müşriklerden olma!” buyruğuna yer vermektedir.

Ardından, surenin son ayetinde bir tevhid duruşu ortaya konulmak üzere şu bilgilere ve uyarılara yer verilmektedir: “Allah ile birlikte başka hiçbir ilâha yalvarma! (Çünkü) O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O’nun zâtı hariç (geri kalan) her şey yok olacaktır. Hüküm sadece O’nundur ve sadece O’na döndürüleceksiniz.”

ı. Âyetlerden Uzaklaşmama ve Müşriklerden Olmama

وَلَا يَصُدُّنَّكَ عَنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ بَعْدَ اِذْ اُنْزِلَتْ اِلَيْكَ وَادْعُ اِلٰى رَبِّكَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Sana indirildikten sonra, artık onlar seni Allah’ın ayetlerinden sakın ha alıkoymasınlar! Rabbine davet et ve asla müşriklerden olma!”

Âyetteki وَلَا يَصُدُّنَّكَ ve lâ yesuddenneke emri “ve sakın seni engellemesinler”; عَنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ ‘an âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerinden”; بَعْدَ ba‘de edatı “sonra”; اِذْ اُنْزِلَتْ iz ünzilet edilgen fiili “indirildiği zaman”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَادْعُ ved‘u emri “ve davet et, dua et”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “senin Rabbine”; وَلَا تَكُونَنَّ ve lâ tekûnne emri “ve sakın olma”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne kelimesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada Hz. Peygamber vahiy noktasında inşa edilmeye devam edilmekte ve vahiy ve risalet ilişkisinde çok önemli üç uyarı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا يَصُدُّنَّكَ عَنْ اٰيَاتِ اللّٰهِ بَعْدَ اِذْ اُنْزِلَتْ اِلَيْكَ “Sana indirildikten sonra, artık onlar seni Allah’ın ayetlerinden sakın ha alıkoymasınlar!” Yüce Allah Hz. Peygamber’i inşa etmeye devam etmekte ve vahyin prensipleri kendisine indirilirken veya indirildikten sonra artık hiç kimsenin hiçbir şekilde onu Allah’ın mesajlarını yaşamaktan alıkoyamaması ve tebliğini engelleyememesi gerektiğini beyan etmektedir.(36) Bu ifade ile Hz. Peygamber’in vahyi tam anlamıyla içselleştirmesi, özümseyip benimsemesi, herhangi bir şekilde gevşeklik içerisine girmemesi gerektiği ona emredilmektedir.

Bu âyetteki uyarı En‘âm 6/56-58’deki şu mesajlarla birlikte okunmalıdır: “De ki: Allah’ın dışında taptığınız şeylere tapmak bana yasak edildi. De ki: Ben sizin arzularınıza uymam; aksi halde sapıtırım da hidâyete erenlerden olmam. De ki: Şüphesiz ben Rabbimden gelen apaçık bir delile dayanıyorum. Siz ise onu yalanladınız. Çabucak gelmesini istediğiniz (azap) benim yanımda değildir. Hüküm ancak Allah’ındır. O, hakkı anlatır ve O, doğru hüküm verenlerin en hayırlısıdır. De ki: Acele istediğiniz şey benim elimde olsaydı, elbette benimle sizin aranızda iş bitirilmişti. Allah zalimleri daha iyi bilir.”

Bu konuda bilinmesi gereken âyetlerden birisi Hûd 11/12’dedir: “Neredeyse sen (müşriklerin) ‘Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla birlikte bir melek gelseydi ya!’ demelerinden ötürü sana vahyolunan ayetlerin bir kısmını (duyurmayı) terk edeceksin; bu yüzden ruhun da daralacak. (İyi bil ki) sen, ancak ve ancak bir uyarıcısın. Allah ise her şeye vekildir.”

Benzer bir uyarı içerikli olarak İsrâ’ 17/73-75’te şu bilgilere yer verilmektedir: “(Müşrikler), sana vahyettiğimiz (Kur’an)’dan başka bir şeyi bize iftira etmen için az kalsın (neredeyse) seni fitneye düşüreceklerdi (saptıracaklardı). İşte o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi. Eğer seni (hakikat üzere) dayanıklı (sabırlı ve kararlı) kılmasaydık, az kalsın onlara birazcık meyledecektin. İşte o zaman, sana ölümün kat kat (sıkıntılar)ıyla birlikte hayatın sıkıntılarını da kat kat tattırırdık. Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.”

Eğer en küçük bir gevşeklik gösterir de taviz verirse “taviz tavizi getirir” mantığı gereği bunun sonunun gelmeyeceği kavratılmak istenmektedir. Yüce Allah ondan her neye inanmasını ve her neyi uygulamasını istemişse, herhangi bir tereddüd içerisine girmeden ilâhi istekleri yerine getirme kararlılığı göstermesini, inkârcıların onu Allah’ın âyetlerinden engelleyebilecek herhangi bir olaya izin vermemesini, kararlılık ve sebat göstermesini istemektedir. Bu emir önceki âyetin sonundaki uyarıyla ilişkili olarak bir peygamber ve elbette onun şahsında bir ümmet inşa etmeyi amaçlamaktadır.

2.وَادْعُ اِلٰى رَبِّكَ “Rabbine davet et!” Bir benzeri de Hacc 22/67’de geçen bu ifadede Yüce Allah Hz. Peygamber’in davet adresini bildirmekte, başka şeyleri düşünmemesini ondan istemektedir.

Bu konuda oldukça önemli bir mesaj içeren Âl-i İmrân 3/193’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbimiz! Gerçek şu ki biz, ‘Rabbinize inanın!’ diye imana çağıran davetçiyi işittik ve hemen iman ettik.’ Ey Rabbimiz! Bizim için günahlarımızı bağışla; kötülüklerimizi ört ve iyilerle birlikte (olacak şekilde) bizi vefat ettir!” Demek ki davet Allah’a imana yönelik olmalıdır.

Davetin yönü Yûnus 10/25’te Yüce Allah’ın da kullarını çağırdığı dâr-ı selâm yoludur; sırât-ı müstakîm’dir.

Yûsuf 12/108’de davetin yönü ve adresi bağlamında şu bilgilere yer verilmektedir: “(Ey Peyamber!) De ki: İşte bu, benim yolumdur. Allah’a çağırıyorum; ben ve bana uyanlar aydınlık bir yol üzerindeyiz. Allah’ı (ortaklardan) tenzih ederim! Ben hiçbir şekilde ortak koşanlardan değilim.”

Ra‘d 13/36’da Hz. Peygamber’in ve ümmetin inşası bağlamında şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, sana indirilene (Kur’an’a) sevinirler. Fakat (senin aleyhinde birleşen) gruplardan onun bir kısmını inkâr eden de vardır. ‘De ki: Bana, sadece Allah’a kulluk etmem ve O’na ortak koşmamam emrolundu. Ben yalnız O’na çağırıyorum ve dönüşüm de yalnız O’nadır.”

İbrâhim 14/1’de de insanların karanlıklardan aydınlığa çıkartılması bağlamında el-‘azîz ve el-hamîd olan Yüce Allah’ın yolundan söz edilmektedir.

Nahl 16/125’te konuyla ilgili olarak şöyle bir emir yer almaktadır: “(Ey Peygamber), Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle çağır ve onlarla en güzel şekilde mücadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanları en iyi bilendir ve O, hidâyete erenleri de çok iyi bilir.”

Ahzâb 33/45-46’da Hz. Peygamber’in sıfatlarından bir bölüm sayılırken “Allah’ın izniyle, buyruğuyla Allah’a davet eden” şeklinde bir ifadeye yer verilmektedir.

Aynı mesajı içermesi bakımından Fussılet 41/33’te geçen “Allah’a davet edenden daha güzel sözlü kim olabilir ki!” beyanı da oldukça belirleyicidir.

Nihayet bu meseleyi doğru kavramada son derece önemli bir mesaj içeren Cinn 72/20’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) De ki: Ben, sadece ve sadece Rabbime dua ederim (O’na davet ederim) ve (davetimde ve kulluğumda) O’na hiç kimseyi ortak koşmam.”

Bu ve benzer âyetlerden anlaşılıyor ki, Hz. Peygamber sadece Yüce Allah’a davetle emrolunmuş ve o da gerekeni hakkıyla yerine getirmişti. Şimdilerde ümmetin de izlemesi gereken yol budur. İslâm’a, tevhide, fıtrata, Kur’ân’a ve nihayet Yüce Allah’a davet etmenin dışında herhangi bir mezhebe, tarikata, cemaata, camiaya, gruba, hizbe, oluşuma vs. davet etmemek gerekmektedir.

Biz insanlara “bize gel” dememeli, “kendine ve fıtratına gel” demeliyiz. Hz. Peygamber’e emredilen bu çok önemli tebliğ ilkesini müslümanlar olarak biz de sahiplenmeli ve hakkıyla uygulamaya çalışmalıyız. Kurtuluş budur; Hz. Peygamber’in yolunu ve sünnetini izlemek budur.

Sözün özü şudur: Tebliğ bir cihaddır ve cihadda temel amaç insanı kaybetmek, yok etmek değil, bir kişiyi daha olsun kazanmaktır. Nahl 16/125’te de Ahzâb 33/46’da da dikkat çekilen hususlar bunlardır. Meallerini aktardığımız Âl-i İmrân 3/193, Yûnus 10/25, Yûsuf 12/108, İbrâhim 14/1, Hacc 22/67, Kasas 28/87, Fussılet 41/33 gibi âyetlerde de davetin adresi Yüce Allah ve O’nun dosdoğru yolu olarak ifade edilmektedir.

Peygamberler kendilerine değil, Yüce Allah’a davet ettikleri için onların izinden gidenlerin daveti de sadece ve sadece Yüce Allah’a olmalıdır. Tebliğini davetçi kimliğiyle yapan, bunu cihada dönüştürüp bir âdemi olsun kurtarmaya çalışan yiğitlere selam olsun. Çünkü Mâide 5/32’de bu konuda muhteşem bir müjde şu şekilde yer almaktadır: “…Her kim de bir cana hayat verirse (onun canını kurtarırsa) bütün insanlara hayat vermiş (onları kurtarmış) gibi olur…”

3. وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Asla müşriklerden olma!” Bu emrin benzerleri başka âyetlerde de vardır.(37) Yüce Allah Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde şirk içerecek düşünce ve fiilin içinde bulunmaması gerektiğini beyan etmektedir. “Rabbine davet et” cümlesinin peşinden gelen bu emirde “O’na davette başka şirk unsurlarını devreye sokma” manası da söz konusudur.

Bu ifade elbette onun daha önce öyle olduğu manasına gelmez. Söylenmek istenen şey, önceden olduğundan çok daha dikkatli bir şekilde şirk unsurlarından uzak durması, müşriklerle bir ve beraber bulunmaması gerektiğidir. Zümer 39/65’te belirtildiği gibi “eğer şirk koşarsa bütün amelleri silinip gidecek ve kendisi de zarar ve ziyana uğrayanlardan olacaktı.”

Bu ifadenin benzerleri bağlamında Hz. Peygamber’i inşa eden âyetlerden bir bölümünü aktarmakta yarar görmekteyiz: Bu çerçevede Hz. Peygamber’in olumsuzluk içeren davranışlar olarak;

a) “Şüphe edenlerden”,(38)

b) “Müşriklerden”,(39)

c) “Câhillerden”,(40)

d) “Gafillerden”,(41)

e) “Âyetleri inkâr edip ziyana uğrayanlardan”,(42)

f) “Şirk koşup ziyana uğrayanlardan”(43) ve

g) “Görev yerini terk eden Hz. Yûnus gibi olmaması”(44) kendisine emredilmektedir.

Bu bağlamda aynı şekilde;

ı. “Hainleri savunmaması”,(45)

ıı. “Vahiy nedeniyle kalbinde sıkıntı bulunmaması”,(46)

ııı. “Kâfirlerin tuzaklarından dolayı üzülmemesi ve içinin daralmaması”,(47)

ıv. “Kâfirlere arka çıkmaması”(48) ve

v. “Âhirette hakikatlerle karşılaşmaktan şüphe etmemesi”(49) kendisinden istenmiştir.

Bunlara karşılık olarak;

- “Müslümanların öncüsü olması”,(50)

- “Müminlerden”(51) ve

- “Müslümanlardan olması”(52) kendisine emredilmiştir.

Şu husus unutulmamalıdır: Burada saydıklarımız yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kullanıma benzeyen âyetler bağlamında saydıklarımızdır. Bunun dışında oldukça fazla sayıda emir ve yasağın hem ona, hem de ümmete yönelik olarak Kur’ân’da yer aldığı bilinmelidir. Bütün bu uyarılar önce Hz. Peygamber’i, beraberinde de bütün müminleri yakından ilgilendirmekte, emredilen hususlarda azami dikkati ve özeni göstermeleri gerektiği bildirilmiş olmaktadır.

ıı. Tevhid Vurgusu

وَلَا تَدْعُ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَۢ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَجْهَهُ لَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarma! (Çünkü) O’ndan başka ilah yoktur. O’nun yüzü (zatı) hariç, (geri kalan) her şey yok olacaktır. Hüküm, yalnızca O’na aittir ve yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki وَلَا تَدْعُ ve lâ ted‘u emri “ve sakın yalvarma, dua etme”; مَعَ اللّٰهِ me‘allâh ifadesi “Allah’la birlikte”; اِلٰهًا اٰخَرَ ilâhen âhara tamlaması “başka hiçbir ilâha”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve cümlesi “O’ndan başka”; كُلُّ شَيْءٍ küllü şey’in tamlaması “her şey”; هَالِك hâlikün kelimesi “helak olacaktır, yok olacaktır, yok olucudur”; اِلَّا وَجْهَهُ illâ vechehû istisnası “O’nun (Allah’ın) yüzü, zâtı hariç, O’nun zatından başka”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’nun içindir, sadece O’na aittir”; الْحُكْم el-hukmu sözcüğü “hüküm”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili “döndürüleceksiniz” demektir.

Sûrenin son âyetinde önceki iki âyette de olduğu gibi Hz. Peygamber’i inşa eden ve onu bilinçlendiren mesajlar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَدْعُ مَعَ اللّٰهِ اِلٰهًا اٰخَرَۢ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah ile birlikte başka bir ilaha yalvarma! (Çünkü) O’ndan başka ilah yoktur.” Yüce Allah önceki âyetteki “Rabbine davet et” emrinin devamı niteliğinde bu defa “Allah ile birlikte başka hiçbir ilâha davet etme, başka bir ilaha yalvarma” buyurarak tevhid vurgusu yapmakta ve Hz. Peygamber’i inşa etmeye dair bir ilke belirlemektedir.

Bu mesajın benzerleri bağlamında Yüce Allah’ın peşi sıra başka ilahlara yalvarmamak gerektiği üzerinde de durulmaktadır.(53) Yüce Allah’ı bırakıp başka varlıklara dua etmek, yalvarmak, onlara davet etmek tevhide ihanettir ve Kur’ân böyle bir davranışın açıkça şirk olduğunu bildirmektedir. Yüce Allah’tan başka ilah olmaması kulluğun yegâne muhatabının O olduğunu ortaya koymaktadır.

Tevhid dininde şirke ve şirk unsurlarına asla ve asla yer yoktur. Kur’ân’ın inşa ettiği iman, akıl, irade ve ahlakta Yüce Allah’ın emirleri dışına çıkmak ve başka unsurları din edinmek yoktur. Yaratıcı kudretten başkasını idareci olarak da ma‘bud olarak da kabul etmemek bir zorunluluktur.

Gerçek ve tek ilâh Yüce Allah’tır; öyleyse O’ndan başkasına dua etmek de yalvarıp yakarmak da kulluk etmek de imanın yerine şirki koymaktır. Yüce Allah bu büyük tehlikeye dikkat çekerek Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanları uyarmakta ve böyle korkunç bir hataya düşmemeleri gerektiği noktasında insanları bilinçlendirmek istemektedir.

Kur’ân’da bu anlamda başka âyetler de vardır. Hıcr 15/96’da Allah ile birlikte başka herhangi bir ilah edinenlerin alaycılar olduğu, durumun kötü sonunu er ya da geç bilecekleri haber verilmektedir. İsrâ’ 17/22, 39 ve Zâriyât 51/51’de Yüce Allah ile birlikte başka hiçbir ilah edinmemek gerektiği beyan edilmişken, Mü’minûn 23/117’de böyle bir ilah edinenin delilinin bulunmadığı ve hesabının Yüce Allah’a kaldığı haber verilmektedir.

Furkân 25/68’de Yüce Allah ile birlikte başka bir ilah edinmemek gerektiği Rahmân’ın has kullarından olma noktasında vazgeçilmez bir ilke olarak zikredilmektedir. Dahası yorumunu yapmakta olduğumuz Kasas 28/88’de Yüce Allah ile başka hiçbir ilaha yalvarılmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Kâf 50/26’da ise böyle bir yanlış içerisinde bulunanların şiddetli bir azaba çarptırılacakları bildirilmektedir.

2. كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ اِلَّا وَجْهَهُ “O’nun yüzü (zatı) hariç, (geri kalan) her şey yok olacaktır.” Yüce Allah kendi zâtından başka ne varsa hepsinin yok olacağını beyan ederek kullukta başka varlıklara ilahlık payesi vermenin ne kadar büyük bir hata olduğuna dikkat çekmektedir.

a) Rahmân 55/26-27’de de açıklayacağımız üzere, Yüce Allah şu bilgilere yer vermektedir: “Oradaki herkes fânîdir. (Sadece) Rabbinin azamet ve ikrâm sahibi zâtı bâki kalacaktır.” Bu âyette sözü edilen husus, yeryüzünde bulunan herkesin fânî olduğunun bildirilmesidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümlede men veya mâ edatı değil, “her şey” manasında küllü şey’in “her şey” ifadesi yer almaktadır.

Her şeyin veya herkesin fânî oluşu, inkârcılara yönelik bir gözdağıdır. Burada verilmek istenen muhtemel mesaj, geçici olan hayata hak ettiği kadar değer vermek, onu ve içindekileri abartmamayı öğretmektir. Geçici şeylere güvenip dayananlar onların bir gün mutlaka yıkılacağını bilmelidirler. Öyleyse bâkî kalacak olan Yüce Allah’a sığınıp O’nun istediği gibi bir hayat yaşamak yaratılışın gayesini elde etmede tek çıkar yoldur, vesselâm.

Her şey fânî olduğuna göre, bir tek Yüce Allah bâkî kalacaktır. Hadîd 57/3’te beyan edildiği gibi, el-evvel, yani “hiçbir şey yokken var olan sadece Allah” olduğu gibi, el-âhır, yani “en son kalacak olan da sadece O”dur. “Sizin yanınızda bulunanlar fânîdir (çünkü siz fânîsiniz); Allah’ın katında olanlar ise bâkîdir”(54) âyetinde verilmek istenen temel mesaj da bu âyettekine uygundur. Her ne ki sonradan yaratılmıştır, bilinmelidir ki onun mutlaka bir sonu vardır. Her ne ki yaratılmamıştır, onun sonu yoktur ki bu durumda olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Esasında Hıcr 15/23’te belirtildiği üzere, “Yüce Allah’ın her şeye vâris olması” da bu anlama gelmektedir. Her faninin mülkü Yüce Allah’a geçecektir; çünkü ölmeyen gerçek diri ve bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır.

Bu âyetin bir benzeri de Meryem 19/40’ta şu şekilde geçmektedir: “Yeryüzüne ve onun üzerindekilere ancak biz vâris oluruz; üstelik onlar da (başkasına veya başka bir yere değil) sadece bize döndürüleceklerdir.” Benzer şekilde Meryem 19/80’de de Yüce Allah’ın her şeye vâris olacağına dair bir mesaj yer almaktadır. Aynı mesajlar Enbiyâ’ 21/89 ve Kasas 28/58’de de vardır.

b) Rahmân 55/26-27’de de zikredildiği üzere, âyetteki وَجْه vech kelimesi ilk etapta Yüce Allah’ın “yüzü” manasına gelse de, asıl maksat elbette O’nun zâtıdır, kendisidir.(55) Bu durum, zikr-i cüz’, irâde-i küll, yani “parçayı anarak bütünü kats etme kuralı”nın güzel bir örneğidir. Yüce Allah’a insanoğlunun idrak edebileceği türden herhangi bir organ nispet etmek, Allah’ı herhangi bir şeye benzetmek olur ki, Rabbimiz bunun imkânsız olduğunu Şûrâ 42/11’de açıkça bildirmektedir.

Buradan hareketle, “Yüce Allah’ın yüzü” ifadesini “O’nun rızası” olarak anlamak ve yorumlamak zorundayız. Aksi takdirde, -hâşâ- Rabbimizin yüzü veya bir parçası bâkî kalıp, geri kalan kısmının fânî olması gibi saçma bir durum söz konusu olur ki böyle bir anlayışa kapı aralamamak gerekmektedir.

Kasas 28/88’de yer alan bu muhteşem tevhid vurgusu nasıl bir inanca sahip olunması gerektiği noktasında oldukça net bilgiler ve mesajlar içermektedir. Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık isnat etmek tam bir felakettir. Çünkü Yüce Allah ilahlığını başkalarıyla paylaşmamış, yaratmaya, idareye ve yeniden diriltmeye vs.’ye hiçbir şeye hiç kimseyi ortak etmemiştir. Durum böyle olunca müşriklerin şirk unsurlarıyla Yüce Allah’a kulluğa çalışmaları boş ve sonuçsuz bir çabadır.

Yüce Allah’ın dışındaki varlıkların hepsi mahlûk olduğu için hepsi helak olacaktır; yani yok olacaktır. Öyleyse bâkî kalacak olan Yüce Allah’ı tek ve gerçek ilah bilip O’na kulluk etmeye devam etmek, aklın, iradenin ve fıtratın gereğini yerine getirmektir. Bir varlığın yok olması onun varlığını başkasından alması demektir. Buna göre mahlûkun sahip olduğu her şey yaratıcının ikramı olduğuna göre tek ve gerçek yaratıcıya kulluk için çalışmak tek doğru yoldur, vesselâm.

3. لَهُ الْحُكْمُ وَاِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Hüküm, yalnızca O’na aittir ve yalnızca O’na döndürüleceksiniz.” Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumladığımız üzere Kasas sûresinin 70. âyetinde geçmektedir. Yüce Allah sûrenin son cümlesinde hükmün sadece kendisine ait olduğunu beyan ettikten sonra, bütün insanların sadece ve sadece O’na döndürüleceğini haber vermektedir. Âyetteki devrik cümle tekniği cümlelere vurgu manası katmaktadır.

Bu ifade başkalarının ilâh olarak hüküm belirleyemeyeceğini ortaya koyduğu gibi, huzurunda toplanılacak yegâne kudretin de kendisi olduğunu bildirmektedir. Böylece başka varlıklara ilâhlık payesi vermenin hiçbir anlamı yoktur; çünkü onların âhireti, mahşeri, hesabı, cenneti, cehennemi vs. hiçbir şeyleri yoktur. Akıllı olan sadece Yüce Allah’a inanandır; Yüce Allah’a kulluk için çalışandır; hayatı O’nun belirlediği esaslar çerçevesinde yaşayanlardır. Bu bilinçle yaşayabilen yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 649.
• 2 - Bakara 2/205; Mâide 5/32, 33, 64; Enfâl 8/73; Hûd 11/116; Kasas 28/77, 83; Rûm 30/41; Mü’min 40/26; Fecr 89/12. 3 - Yazır, age., VI, s. 204. 4 - Semerkandî, age., II, 649; Taberî, age., XX, 122; Zemahşerî, age., III, 420.
  • Bakara 2/205 Mâide 5/32 Mâide 5/33 Mâide 5/64 Enfâl 8/73 Hûd 11/116 Kasas 28/77 Kasas 28/83 Rûm 30/41 Mü'min 40/26 Fecr 89/12
• 5 - Taberî, age., XX, 123.
• 6 - Semerkandî, age., II, 649.
• 7 - Semerkandî, age., II, 649; Taberî, age., XX, 123.
• 8 - Rahmân 55/60. 9 - Yûnus 10/26. 10 - Kasas 28/84. 11 - En‘âm 6/160. 12 - Bakara 2/261. 13 - Bakara 2/261. 14 - Zümer 39/10.
  • Rahmân 55/60 Yûnus 10/26 Kasas 28/84 En‘âm 6/160 Bakara 2/261 Bakara 2/261 Zümer 39/10
• 15 - Taberî, age., XX, 123.
• 16 - Nisâ’ 4/31; Zümer 39/53; Ahkâf 46/16.
  • Nisâ 4/31 Zümer 39/53 Ahkâf 46/16
• 17 - Semerkandî, age., II, 649; Taberî, age., XX, 123. 18 - Zemahşerî, age., III, 421.
• 19 - Semerkandî, age., II, 649; Taberî, age., XX, 123-126; Zemahşerî, age., III, 422; Râzî, age., XXV, 21. 20 - Esed, age., s. 802’de 96. not.
• 21 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 22 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 23 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 24 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 25 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 26 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 27 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 28 - Dühân 44/14. 29 - Sâd 38/4. 30 - Mutaffifûn 83/32. 31 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 32 - En‘âm 6/117, 119; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/37, 56, 85; Necm 53/30, 32; Kalem 68/7.
  • En‘âm 6/117 En‘âm 6/119 Nahl 16/125 İsrâ 17/84 Kasas 28/37 Kasas 28/56 Kasas 28/85 Necm 53/30 Necm 53/32 Kalem 68/7
• 33 - Semerkandî, age., II, 650; Taberî, age., XX, 126.
• 34 - İsrâ’ 17/88; Furkân 25/55; Kasas 28/17, 86; Sebe’ 34/22; Tahrîm 66/4. 35 - Semerkandî, age., II, 650.
  • İsrâ 17/88 Furkân 25/55 Kasas 28/17 Kasas 28/86 Sebe' 34/22 Tahrîm 66/4
• 36 - Semerkandî, age., II, 650; Taberî, age., XX, 127.
• 37 - En‘âm 6/14; Yûnus 10/105.
  • En‘âm 6/14 Yûnus 10/105
• 38 - Bakara 2/147; Âl-i İmrân 3/60; En‘âm 6/114; Yûnus 10/94; Hûd 11/17. 39 - En‘âm 6/14; Yûnus 10/105; Kasas 28/87. 40 - En‘âm 6/35. 41 - A‘râf 7/205. 42 - Yûnus 10/95. 43 - Zümer 39/65. 44 - Kalem 68/48. 45 - Nisâ’ 4/105. 46 - A‘râf 7/2. 47 - Nahl 16/127; Neml 27/70. 48 - Kasas 28/86. 49 - Secde 32/23. 50 - En‘âm 6/14; Zümer 39/12. 51 - Yûnus 10/104. 52 - Neml 27/91.
  • Bakara 2/147 Âl-i İmrân 3/60 En‘âm 6/114 Yûnus 10/94 Hûd 11/17 En‘âm 6/14 Yûnus 10/105 Kasas 28/87 En‘âm 6/35 A‘râf 7/205 Yûnus 10/95 Zümer 39/65 Kalem 68/48 Nisâ 4/105 A‘râf 7/2 Nahl 16/127 Neml 27/70 Kasas 28/86 Secde 32/23 En‘âm 6/14 Zümer 39/12 Yûnus 10/104 Neml 27/91
• 53 - Yûnus 10/106; Şu‘arâ’ 26/213.
  • Yûnus 10/106 Şu‘arâ 26/213
• 54 - Nahl 16/96.
  • Nahl 16/96
• 55 - Zemahşerî, age., III, 436.