En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde kâinata dair mutlak kudretini, bilgisini, inkârcıların gerçekleri yalanlamalarını, onların helak edilişlerini, müşriklerin melek peygamber beklentilerini, bunlara verdiği cevapları ele almaktadır.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz Kudreti ve Bilgisi

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde gökleri, yeri, karanlıkları ve aydınlığı kendisinin yarattığını, kâfirlerin başka varlıkları Allah’a denk tuttuklarını beyan ettikten sonra, insanları çamurdan yaratıp her birisine bir ömür belirlediğini, inkârcıların şüpheye devam ettiklerini ifade etmektedir. Ardından “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir” buyurarak bilgisine dikkat çekmektedir.

ı. Gökleri, Yeri, Karanlıkları ve Aydınlığı Yaratması

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ ثُمَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ “Hamd (övgü), gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlığı var eden Allah içindir. (Bunca delilden) sonra kâfir olanlar (hâlâ putları) Rablerine denk tutuyorlar.”

Âyetteki اَلْحَمْدel-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir)”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratan(dır), yaratmış olan(dır)”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”;وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kıldı, yaptı, yarattı, yaratmış (olandır)”; الظُّلُمَات ez-zulümâti sözcüğü “karanlıkları”; وَالنُّورَ ve’n-nûra kelimesi “ve aydınlığı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; بِرَبِّهِمْ birabbihim ifadesi “onların Rabbine”; يَعْدِلُونَya‘dilûne fiili ise “eşit tutuyorlar, denk tutuyorlar” demektir.

Burada Yüce Allah’a hamd, O’nun mutlak yaratıcılığı ve kâfirlerin O’na karşı başka varlıkları denk saymaları gündeme getirilmektedir.

1.اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ “Hamd (övgü), gökleri ve yeri yaratan, karanlıkları ve aydınlığı var eden Allah içindir.” Yüce Allah hamdin kendisine ait olduğuna dikkat çektikten sonra çok önemli iki sıfatını gündeme getirmektedir.

a) اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ “Hamd Allah içindir.” Kur’ân’da toplam 43 kez geçen اَلْحَمْد el-hamd/hamd kelimesiyle başlayan beş sûre(1) vardır. Yüce Allah hamd ile başladığı sûrelerde Fâtiha’da “âlemlerin Rabbi olduğunu”, En‘âm’da “gökleri ve yeri yaratıp karanlıkları ve aydınlığı var ettiğini”, Kehf’te “kulu Hz. Muhammed’e bu kitabı indirdiğini”, Sebe’de “göklerde ve yerde ne varsa hepsinin O’na ait olduğunu ve âhirette de hamde layık onlanın kendisi olacağını”, Fâtır’da ise “gökleri ve yeryüzünü yoktan var edip melekleri de yaratanın kendisi olduğunu” beyan etmektedir.

Hamd, “övgü” anlamına gelen bir kavramdır ve Yüce Allah’ın hakkıdır. لِلّٰهِ lillâhi ifadesindeki lâm/li harfi “tahsis, özelleştirme, özel kılma” anlamına geldiği için hamdin sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, dolayısıyla başka varlıklara hamdedilemeyeceğini söyleyebiliriz. Gerçek hamd sadece O’na layıktır ve Yüce Allah’a layık olan hamdi de sadece O bilir ve gerçekleştirebilir. Sûrenin bu ilk âyetinde aslında “ne yaparsa yapsın, kulun bir acziyeti ve tam anlamıyla hamd görevini yerine getirememekten kaynaklanan dolaylı veya gizli bir itirafı” vardır. Adeta “ben kimim ki O’na layıkıyla hamd edeyim; O bütün hamd edenlerin hamdiyle övülmektedir” demek istenmektedir.(2) Hamd ile ilgili açıklamalarımızı Fâtiha 1/2’de yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

b)الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ “(O), gökleri ve yeri yaratan(dır).” Yüce Allah hamde sadece kendisinin layık olduğunu beyan ettikten sonra, ilk sıfatı bağlamında gökleri ve yeryüzünü yaratanın da kendisi olduğunu bildirmektedir. Esasında bu âyette olmasa da konuyla ilgili başka bazı âyetlerde “gökler ve yeryüzü” ifadelerinden sonra bir de mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır(3) ki bu da yaratılmışların tamamının kast edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

c) وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ “Karanlıkları ve aydınlığı var etmiştir.” Yüce Allah bu bağlamda ikinci sıfatı olarak “karanlıkları ve aydınlığı yarattığını” beyan etmektedir. Burada sözü edilen “karanlıklar” ifadesi, hakikat anlamında gecenin çeşitli tonlardaki karanlıkları olarak kabul edilebilir; aydınlık ise güneşin yaydığı nur yani tam ışık olarak yorumlanabilir.(4)

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesinin çoğul, النُّور en-nûr “aydınlık” kelimesinin tekil getirilme sebebi, karanlıkların birden fazla, aydınlığın ise tek olmasıdır. Kur’ân’da الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesi iki türlü kullanılmaktadır. İlki bilinen anlamda “karanlıklar”dır;(5) diğeri ise hakikatin karşıtı olan “şirk ve küfür karanlıkları”(6) manasındadır ve söz konusu kelime her iki manada da hep çoğul getirilmiştir. İnkârcıların bir kısmı hiçbir şeye inanmazken, bir kısmı ise sadece bazı değerleri reddetmektedir.

Müşriklerin bazıları Güneş’e, Ay’a, taşlara, putlara, meleklere, insanlara vs. tapmakta, dolayısıyla inkâr ve şirkte birden fazla tür ortaya konulmaktadır. İlerleyen zamanlarda inanç hastalıkları bağlamında paraya, dünyaya, şan ve şöhrete, makama, kadına, mala, servete vs. nice yanlış şeylere tapanlar çıkmakta, böylece karanlıkların çoğul zikredilme sebebi anlaşılmaktadır. Bütün bunlara karşılık, hakikati temsil eden tevhid nuru ise daima tektir. Bunun için âyette الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi çoğul, النُّور en-nûr “aydınlık” sözcüğü ise tekil getirilmiştir. Esasında burada geçen “nûr/ışık” Kur’ân gibi bütün ilahi mesajları da sembolize etmektedir.

2. ثُمَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ “(Bunca delilden) sonra kâfir olanlar (hâlâ putları) Rablerine denk tutuyorlar.” Yüce Allah âyetin ilk iki cümlesinde mutlak yaratıcı olduğunu beyan ettikten sonra, mahlûk olan her ne varsa onların hiçbirisinin ilah edinilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu nedenle, gökleri ve yeri yarattığını ifadenin ardından karanlıkları ve aydınlığı da O’nun var ettiğini belirtmekte, böylece “hayır ilâhı-şer ilâhı”, “iyilik ilahı-kötülük ilahı”, “karanlık ilahı-aydınlık ilâhı” vs. türünden ikili tanrı kabullerini reddederek, inkârcıların bu ve benzer şeyleri gerçek Raberi olan Yüce Allah’a eşit veya denk tutmalarını kınamaktadır.

Âyetin sonunda yer alan يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili ‘adele kökünden gelmekte, Kur’ân’da beş yerde geçmekte ve iki âyette(7) “âdil davranmak” manasına gelirken, üç âyette(8) ise “eşit tutmak, denk saymak” manalarını içermektedir. Buradan hareketle, muhatapların durumu dikkate alındığında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunun “şirk koşmak” demek olduğu ortaya çıkmaktadır.(9) Müşrikler veya putperestler tapınmalarında Yüce Allah ile aralarına yerleştirdikleri aracıları O’na denk saydıkları için, bir anlamda küfür olan bu eylemleri için onların bu durumuyla ilgili olarak يَعْدِلُونَ ya‘dilûne fiili tercih edilmiştir.

ıı. İnsanın Yarartılışı ve Ömür Sahibi Kılınışı

هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ ط۪ينٍ ثُمَّ قَضٰىٓ اَجَلًا وَاَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ اَنْتُمْ تَمْتَرُونَ “Sizi bir çamurdan yaratan, sonra da bir süre belirleyen O’dur. (Bir de) O’nun katında belirlenmiş bir süre vardır. (Buna rağmen siz hâlâ) şüphe ediyorsunuz.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratan(dır), sizi yaratmış olan(dır)”;مِنْ ط۪ينٍ min tînin kelimesi “çamurdan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra, hâlâ”; قَضٰى kadâ fiili “hükmetmiştir”; اَجَلًا ecelen kelimesi “ecel, süre”;وَاَجَلٌ مُسَمًّى ve ecelün müsemmen tamlaması “belirlenmiş ecel (ise)”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “O’nun yanında(dır), O’nun katında(dır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; تَمْتَرُونَ temterûne fiili ise “şüpheleniyorsunuz” demektir.

Burada insanların çamurdan yaratılışı ile kendilerine belirlenen ecel gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ ط۪ينٍ ثُمَّ قَضٰىٓ اَجَلًا “Sizi bir çamurdan yaratan, sonra da bir süre belirleyen O’dur.” Yüce Allah insanoğlunu çamurdan yarattığını beyan ettikten sonra, bir ecele hükmettiğini haber vermektedir. Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(10) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, buyurmak, tamamlamak, bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(11)

İlk insan türünün yaratılışı konusunu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece şu kadarını belirtelim: İnsanoğlu başlangıçta su ve toprak karışımı olan “çamur”dan yaratılmıştır ki bu durum, insanın elementer yaratılışının aşamalarından birisini oluşturmaktadır. Kur’ân’da 12 kez(12) geçen ط۪ين tîn/et-tîn kelimesi ise “çamur”, “balçık” manasında, çeşitli âyetlerde(13) insanın su ve toprağın bileşiminden yaratılışını dile getirmektedir.

- “Ecel” Kavramı

a) Ecel, sözlükte “bir şey için konulan, sınırı belirlenen süre” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ecel, “sonu ilâhî yasayla belirlenmiş bir vâde”dir. Bu vâde sadece Yüce Allah tarafından bilindiği ve belirlendiği için, adına “tehir veya geciktirme” dediğimiz şey aslında bizim algımızda bize tanınan bir fırsattan ibarettir; yoksa Yüce Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmeyeceği ve sonradan bir bilgilenmenin söz konusu olamayacağı kesindir. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/2’de belirtildiği gibi, Yüce Allah her insana bir ecel tayin etmiştir. Çeşitli vesilelerle veya tedbirlerle, uygulamalarla kişinin eceli uzatılamaz. Çünkü Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4’te “bir canın süresi dolduğunda onun ecelinin tehir edilmesinin kesinlikle söz konusu olmadığı” çok açık bir şekilde ifade edilmektedir.

b) İnsanların sadece kendileri için belirlenmiş “ecele tehir”leri söz konusu olabilir. Sözünü ettiğimiz “ecele tehir” kesinlikle “ecelin tehiri” değildir. Hûd 11/3, İbrahim 14/10, Fâtır 35/45, Nûh 71/4 gibi âyetlerde ecele tehirden söz edilmektedir. Yûnus 10/11, ‘Ankebût 29/53 ve Şûrâ 42/14’te belirtildiği gibi, eğer yasayla belirlenmiş ecel olmasaydı, azabı hak edenlere bu azap çok daha önceden gelirdi.

Kültürümüzde bedâ denilen şey Yüce Allah için söz konusu değildir. Bedâ “-hâşâ- Allah’ın aklına sonradan bir şey gelmesine” denir. Biz bunun imkânsız ve yakışıksız bir durum olduğunu belirtmek durumundayız. Çünkü sonradan bir şey bilmek bir eksikliktir. Oysa Yüce Allah her türlü eksiklikten münezzehtir, uzaktır. İnsanların akıllarına sonradan bir şeyler gelir, bu normaldir; çünkü insanların bilgisi, bilinecek şeyin oluşmasına ve çeşitli şartlara bağlıdır. Ancak Yüce Allah’ın bilgisi O’nun zatıyla kaimdir ve ezelîdir. Kâf 50/28. âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın bilgisinde herhangi bir değişiklik olamaz. O’nun bilgisi ezelidir ve değişiklik içermez.

c) Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/2’de insanoğlunu çamurdan veya balçıktan yarattığını beyan ederek, ona bir ömür belirlediğini bildirmektedir. İşte bu ömrü sadece kendisinin bildiğini ifade ederek, bu konuda tereddüt içerisinde bulunmayı kınamaktadır. İnsana belirlenen ömür bütünüyle insanoğluna, yani dünya hayatına dair olarak anlaşılırsa, sadece Allah tarafından bilinen ömür de fertler olarak teker teker insanların ömrü anlamını verir. Eğer âyetteki ilk ecel kelimesini her bir insanın ömrü olarak kabul edersek, diğer ifadeyi de bunun açıklaması olarak anlayabiliriz. Buna göre, Yüce Allah’ın her insan için belirlediği ömrün yine sadece O’nun tarafından bilindiği beyan edilmiş olur.

d) Kâf 50/28. âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın bilgisinde herhangi bir değişiklik olamaz. O’nun bilgisi ezelidir ve değişiklik kaldırmaz. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus, “belirlenmiş ecelin geciktirilmesi” değil, “o ecele kadar insanların yaşatılması”dır. Peygamber uyarılarından istifade edip Allah’a kulluk etmek, O’na karşı sorumluluk bilincine sahip olmak ve peygambere itaat etmek elbette bazı sonuçların dünyadayken elde edilmesine vesile olacaktır.

e) Fâtır 35/45’te yer aldığı üzere, Yüce Allah insanları zulümleri nedeniyle hemen cezalandıracak olsaydı, yeryüzünde bir tek canlı bile bırakmazdı; ancak onları belirli bir süreye kadar, yani belirlenmiş ecellerine kadar ertelemektedir. Sonunda vâdeleri dolduğunda kullarının yaptıklarını gördüğünü beyan ederek, onları duyarlı olmaları noktasında bilinçlendirmek istemektedir.

f) Yüce Allah, ‘Ankebût 29/5’te kendisinin belirlediği ecelin mutlaka geleceğini, bir anlamda onu engelleyebilecek bir gücün bulunmadığını beyan etmektedir. Elmalılı’nın da isabetle vurguladığı gibi, “gelince tehir edilemeyen şeyin gelmeden tehir edilmiş olması” bir zıtlık değil, aslında aynı gerçeğin birbirini destekleyen değişik ifadeleridir. Çünkü henüz gelmeyen şey zaten tehir olundu demektir.

Âyetteki يُؤَخِّرْكُمْ yüahhırküm ifadesinde “ecelin tehiri”nden değil, “muhatapların ecele tehiri”nden söz edilmektedir. Dolayısıyla “bu süre zarfında bağışlanmış olarak ecele varasınız diye” demek istenmiştir.(14) Bu yorum bu konuda son derece açıklayıcı bir mahiyet arz etmektedir. Yûnus 10/11, ‘Ankebût 29/53 ve Şûrâ 42/14’te belirtildiği gibi, eğer yasayla belirlenmiş ecel olmasaydı azabı hak edenlere bu azap çok daha önceden gelirdi.

g) Ecelin tehiri elbette söz konusu değildir. Bu noktada iki peygamberin hayatıyla ilgili verilen bilgilerde bu konu açıkça görülmektedir. Bunlardan birisi Hz. Yûnus’tur. Yüce Allah Sâffât 37/139-148’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Yûnus da rasüllerdendi/elçilerdendi. Hani o, dolu bir gemiye (binip) kaçmıştı. (Gemide olanlarla) karşılıklı kur’a çekmişler ve (Yûnus) kaybedenlerden olmuştu. Kendini kınayıp dururken onu bir balık yutmuştu. Eğer (Allah’ı) tesbih edenlerden olmasaydı, (insanların) diriltilecekleri güne kadar o (balığın) karnında kalırdı. Halsiz bir vaziyette onu kıyıya çıkarmıştık. Üstüne (gölge yapması için) kabak türünden geniş yapraklı bir bitki bitirmiştik. Onu, yüz bin yani daha çok kişiye (peygamber olarak) göndermiştik. (Sonunda ona) iman etmişlerdi; bunun üzerine biz de onları bir süreye kadar yaşatmıştık.”

Burada da belirtildiği gibi Yüce Allah Hz. Yûnus’un tesbih edenlerden olmaması durumunda balığın karnında ölmüş olacağını, ancak tesbih ehli olduğu için belirlenmiş bir süreye kadar yaşatıldığını bildirmektedir. Benzer bir mesaj Hz. Yûnus’un kavmiyle ilgili olarak Yûnus 19/98’de zikredilmektedir. Anlaşılıyor ki ecel tehir edilmiyor, ancak ecele tehir söz konusudur.

Benzer bir olay Hz. Nûh’un tebliğinde de söz konusudur. Nûh 71/1-4. âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine elem verici bir azap gelmeden önce ‘kavmini uyar’ diye Nûh’u kendi kavmine (elçi) göndermiştik. (Şöyle) demişti: ‘Ey kavmim! Ben sizin için apaçık bir uyarıcıyım. Allah’a kulluk edin; O’na karşı takvânızı takının (sorumluluğunuzu bilin, duyarlı olun) ve bana itaat edin ki (Allah) da günahlarınızı bağışlasın ve sizi belirlenmiş bir ecele kadar tehir etsin (cezalandırmadan yaşatsın).’ (Unutulmamalıdır ki) Allah’ın (belirlediği) süre gelince (dolunca, o) artık ertelenemez. Keşke bilseydiniz! İşte burada da açık bir şekilde ecle tehirden söz edilmekte, ecelin tehir edilemeyeceği beyan edilmektedir.

h) Konuyu işlediğimiz bu bağlamda bir âyete daha mutlak surette değinmeliyiz. Nahl 16/61’de “süresi dolanlara bir an geciktirmenin de öne almanın da gerçekleşmeyeceği” ifade edilmektedir. Ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında Nahl 16/61. âyetin son cümlesi çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyette ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı beyan edilmektedir. “Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız.

Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek”tir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olmalıdır. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır.

Yüce Allah’ın “bir ecele hükmetmesi” ifadesi, “insanın yaratılışıyla ilgili bilgi”nin yanında zikredildiği için, bunun insanoğlu için belirlenmiş bir süre, hatta bütünüyle dünya hayatı olması öncelikli mana olarak görünmektedir. Ancak bazı müfessirlerimiz bunu tek tek her insan için anlamış ve her insanın belli bir ömrünün olduğu yorumunu yapmışlardır.(15) Biz maksadın bütün insan türü ve dünya hayatı olduğu kanaatindeyiz.

2. وَاَجَلٌ مُسَمًّى عِنْدَهُ ثُمَّ اَنْتُمْ تَمْتَرُونَ “(Bir de) O’nun katında belirlenmiş bir süre vardır. (Buna rağmen siz hâlâ) şüphe ediyorsunuz.” Yüce Allah aynı âyette peşpeşe ikinci bir “ecel” ifadesi kullanmaktadır. Bu ecelle ilgili olarak da âlimlerimiz maksadı genel olarak “dünya hayatının sonu ve mahşer” olarak anlamışlardır. Buna göre mana mahşerin ne zaman başlayacağını ve ne kadar süreceğini sadece Yüce Allah’ın bileceğini beyandır.

Her iki cümleyi birlikte düşündüğümüzde âyete şöyle bir yorum getirebiliriz: “Sizi çamurdan yaratan ve dünyaya da bir ecel tayin eden O’dur. Âhiret hayatı ise sadece O’nun katında belirlenmiş bir süreye sahiptir; hâlâ daha şüphe ediyorsunuz.”(16) Âyetlerin indirildiği dönemdeki muhatapların müşrikler olduğu ve onların da genellikle âhireti inkâr ettikleri düşünüldüğünde bu yorum doğru kabul edilebilir.

Başka bazı âlimler ise âyette geçen her iki ecel ifadesini de birbirinin izahı olarak görmüşler ve âyeti şöyle tercüme etmişlerdir: “O’dur sizi balçıktan yaratan ve sonra (sizin için) bir ömür tayin eden, (yalnızca) O’nun bildiği bir ömür. Ama hâlâ şüphe edip duruyorsunuz.” Bu tercümeye göre, her insan için veya bütünüyle insanoğlu için bir ecel tayin edildiği ve bu eceli de sadece Yüce Allah’ın bildiği beyan edilmiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “iki ecel” ifadesi hakkında çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bunları maddeleyerek hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

a) “Ebû Müslim el-Isfehânî şöyle demiştir: Âyetteki ‘Sonra ölüm (ecel) zama­nını takdir edendir’ ifadesinden maksat, ölmüş insanların ecelidir; ‘Bir de O’nun kâtında belirlenmiş bir ecel vardır’ ifadesinden maksat ise hayatta olanların ecelleridir ki Yüce Allah bu eceli tahsis etmiştir.”

b) “Ecelin, Allah katında müsemmâ yani ‘belirlenmiş olması’nın manası şudur: Çünkü geçmiş varlıklar öldükleri zaman artık ecelleri malum olmuş olur. Ama hayatta olanlar ise henüz ölmedikleri için ecelleri malum olmamış olur. İşte bundan dolayı Yüce Allah ‘Bir de O’nun katında belirlenmiş bir ecel vardır’ buyurmuştur.”

c) “Birinci ecel ölüm vaktidir. Allah katında belirlenmiş olan ise Kıyamet’in kopacağı vakittir. Çünkü âhiretteki hayatların müddetinin bir sonu yoktur. Bu nedenle, bu ecelin ve müddetin durumunun nasıllığını Yüce Allah’tan başkası hiçbir şekilde bilemez.”

d) “Birinci ecel, yaratılış ile ölüm arasındaki zamandır. İkinci ecel ise ölüm ile dirilme arasındaki zamandır.”

e) “Birinci ecel uykudur; ikinci ecel ise ölümdür.”

f) “Birinci ecel, herkesin kendi ömründen geçirdiği müddettir. İkinci ecel ise herkesin geriye kalan ömrüdür.”

g) “İslâm bilginlerinin görüşüne göre, her insanın iki eceli vardır: Birincisi, tabiî olan eceller; ikincisi de tabiî (normal) olmayıp, kaza ve belâlar ile gelen ecellerdir. Tabiî olan eceller şunlardır: Eğer insanın yaratılışı, bünyevi özelliği, harici etkilerden korunabilmiş olsaydı ömrü falanca vakte kadar uzayabilirdi. Kazalar ve belalarla gelen ecellere gelince, bunlar boğulma, yanma, zehirli haşeratın sokması ve insanı âciz bırakan benzeri belâlar gibi, herhangi haricî bir sebepten ötürü meydana gelen ölümlerdir. Buna göre, âyetteki ‘Onun katında belirlenmiş bir ecel’ ifadesi, ‘O’nun katında belirlenmiş veya Levh-i Mahfûz’da zikredilen bir ecel’ manasındadır.”(17)

Bu kadar farklı görüşlerin ileri sürüldüğü böyle bir konuda maksadın tam olarak ne olduğunu belirlemek elbette zordur. Ancak biz bu çeşitlilik içerisinde ecel-i kadâ’yı insanoğlunun “ömrü”, ecel-i müsemmâ’yı ise “mahşer yani âhiret hayatı” olarak yorumlamaktayız. Ayrıce her iki ecel ifadesinin birbirinin açıklaması yorumu da elbette kabul edilebilir niteliktedir; gerçeği Yüce Allah bilir.

ııı. Yüce Allah’ın Tekliği ve Bilgisi

وَهُوَ اللّٰهُ فِي السَّمٰوَاتِ وَفِي الْاَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; ne kazanmakta olduğunuzu da bilir.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; اللّٰه allâhu lafzı “Allah(tır)”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde”; وَفِي الْاَرْضِ ve fi’l-ardı ifadesi “ve yerde”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; سِرَّكُمْ sırraküm tamlaması “sizin sırrınızı, gizlinizi”; وَجَهْرَكُمْ ve cehraküm tamlaması “ve sizin aşikar yaptıklarınızı”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve yine bilir, bilmektedir”; مَا تَكْسِبُونَ mâ teksibûne ifadesi ise “kazanmakta olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilâh oluşu ile eşsiz ve erişilmez bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.وَهُوَ اللّٰهُ فِي السَّمٰوَاتِ وَفِي الْاَرْضِ “O, göklerde ve yerde (tek) Allah’tır. Gizlinizi, açığınızı bilir; ne kazanmakta olduğunuzu da bilir.” Yüce Allah ilk iki âyette hamde layık oluşuna, yaratıcılığına, var ediciliğine, varlıklar için süre belirleyici oluşuna dair bilgiler verdikten sonra, bu defa göklerde ve yeryüzünde yegâne ilâhın kendisi olduğunu beyan etmektedir.

Bu ifadesiyle Yüce Allah göklerde ve yeryüzünde yani bütünüyle mahlukatın varlık âleminde kulluk edilmeye layık yegane kudretin kendisi olduğunu ifade etmektedir. Dahası Fâtır 35/40, Ahkâf 46/5 ve Tûr 52/36 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, yaratıcılığı ve idare ediciliği noktasında herhangi bir ortağının bulunmadığını, Yûnus 10/3, Ra‘d 13/2, Secde 32/5 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere bütün mahlukatı kendisinin idare ettiğini, bu noktada da tek olduğunu bildirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadenin bir benzeri de Zuhruf 43/84’te şu şekilde geçmektedir: “Gökteki ilâh da yerdeki ilâh da O’dur. O, hikmet sahibidir; her şeyi bilendir.” Bu iki âyet Yüce Allah’ın her yerde olduğunun açık bir delilidir. Buna göre Mülk 67/16-17’de geçen مَنْ فِي السَّمَآءِ min fi’s-semâi “gökteki zat” ifadelerinde herhangi bir mekân değil, bir makam kastının olduğunu, Rabbimizin “mekân olarak yüksekliğine” değil, “makam olarak yüceliğine” değinildiğini söylemek gerekmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’a herhangi bir mekân tahsisinden söz edilmediğini, çünkü O’nun her yerde hazır ve nâzır olduğunu ifade etmek zorundayız.

Yüce Allah’ın kişiye yakınlığı,(18) herkese şah damarından,(19) ölmekte olan kişiye de çevresindekilerden çok daha yakın olması,(20) kişiyle kalbi arasına girebilecek özelliğin sadece kendisine ait bulunması,(21) gizli gizli konuşanlarla birlikteliği(22) ve kişiler her neredelerse Yüce Allah’ın da onlarla birlikte orada olması(23) gibi âyetler Yüce Allah’ın mekândan münezzeh olduğunu, her an her yerde bulunduğunu açıkça göstermektedir. Bu gerçeğin ışığında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajın mecaz olduğunu ve Yüce Allah’ın bulunduğu mekânı değil, makamı ve insanlar üzerindeki erişilmez kuvveti ve kudretini ifade ettiğini belirtmeliyiz. Bizim Kur’ân bütünlüğünde âyetlerden anlayabildiğimiz budur; gerçeği elbette sadece Rabbimiz bilmektedir.

Bizi bu değerlendirmeye götüren sebep ise âyetin devam eden şu cümleleridir:

2. يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ “Gizlinizi, açığınızı bilir; ne kazanmakta olduğunuzu da bilir.” Yüce Allah eşsiz ve erişilmez gücü ve bilgisi bağlamında insanların yapıp ettiği her ne varsa onları bildiği gibi, nihayetinde amel manasında kazandıklarını da bilmektedir. Bir konudaki gizli ve aşikâr bilgi kendisinde eşit durumda olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır; diğer varlıkların bilgisinde gizliye göre aşikâr bilgi daima fazladır ve güvenilirdir. Âyetteki zamirler muhatap kalıbında olduğu için maksadı öncelikle Mekkeli inkârcılar olarak anlayabiliriz; ancak evrensel manada bakıldığında mesajın herkese yönelik olduğunu söylemeliyiz.

a) يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَجَهْرَكُمْ “Gizlinizi ve açığınızı bilir.” Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmekte, O’na hiçbir şey gizli kalmamaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet(24) vardır. Bu çerçevede Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de söylenmek istenen budur.

Konuyla ilgili âyetler bağlamında İbn Abbâs şu beyanda bulunmuştur: “Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e dil uzatıyor, Cebrâîl (as) da onların söylediklerini Nebî (as)’a bildiriyordu. Bunun üzerine Mekkeliler birbirlerine ‘Bundan sonra gizlice konuşun ki Muhammed’in ilâhı duymasın’ diyorlardı.”(25) Bu durumda Mülk 67/13. âyette verilmek istenen mesaj “Siz ister sözünüzü gizleyin, isterseniz açığa vurun, fark etmez; Allah kalplerde olanı dahi bilir” şeklini alır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaja uygun olarak “Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89 ve Ra‘d 13/8-10’da Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey(26) ve bütün sırlar(27) mahşerde ortaya dökülecektir.

b) وَيَعْلَمُ مَا تَكْسِبُونَ “Ne kazanmakta olduğunuzu da bilir.” Yüce Allah’ın “insanların kazanmakta olduklarını veya kazacaklarını bilmesi”nden maksat ise, insan davranışlarının doğru mu yanlış mı, hayır mı şer mi, iyilik mi kötülük mü olduğunu gayet iyi bilmesi demektir. Kazanılacak şeyler, fiilen yapılanlar olduğu gibi, Bakara 2/284 gereği “akılda tasarlanan”, Bakara 2/225’te belirtildiği gibi “kalplerin kazandığı her bir şey”dir. Bunu bilen Yüce Allah elbette bildiğinin karşılığını da kullarına verecektir. Bu durumda âyette müminlere moral, inkârcılara ise gözdağı vermenin amaçlandığını söyleyebiliriz.(28)

b) İnkârcılığın ve Alaycılığın Sonu

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde inkârcılara her âyet geldiğinde onunla alay edip yüz çevirdiklerini, onları yalanladıklarını, ancak alay ettikleri şeyin haberlerinin kendilerine geleceğini ifadeden sonra, çeşitli nimetler verdiği, ancak nankörlük yapan önceki inkârcılardan nicelerini helak ettiğini, onların ardından başka nesiller yarattığını bildirmektedir.

ı. Âyetlerle Alay Edişleri

وَمَا تَاْت۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ اِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِض۪ينَ “Kendilerine Rablerinin ayetlerinden herhangi bir ayet geldiğinde, mutlaka ondan yüz çevirmişlerdi.”

Âyetteki وَمَا تَاْت۪يهِمْ ve mâ te’tîhim fiili “onlara gelmez ki”; مِنْ اٰيَةٍ min âyetin ifadesi “herhangi bir ayet, herhangi bir delil”; مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ min âyâti rabbihim tamlaması “onların Rabbinin âyetlerinden, delillerinden”; اِلَّا كَانُوا illâ kânû istisnası “(şöyle) olmuş olmaları hariç”; عَنْهَا ‘anhâ ifadesi “onlardan”; مُعْرِض۪ينَ mu‘rıdîne kelimesi ise “yüz çevirenler, mutlak surette onlardan yüz çevirmiş olmasınlar (mutlaka onlardan yüz çevirirler)” demektir.

Burada inkârcıların her yeni âyete veya delile rağmen inkârda ısrar ettikleri gündeme getirilmektedir.

Bir kez de Yâsîn 36/46’da geçen bu âyette “inkârcıların olumsuz tutumu” özetlenmekte, onların her türlü delile rağmen inkârda ısrar ettikleri beyan edilmektedir. Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri de Şu‘arâ’ 26/5’te şu şekilde geçmektedir: “Kendilerine, Rahmân’dan her yeni mesaj geldiğinde mutlak sûrette ondan yüz çevirirler.” Ayrıca Enbiyâ’ 21/2’de de benzer ifadeler yer almaktadır.

1. وَمَا تَاْت۪يهِمْ مِنْ اٰيَةٍ مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ “Kendilerine Rablerinin âyetlerinden (delillerinden) herhangi bir âyet (delil) geldiğinde.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkârcıların olumsuz tutumları dikkatlere sunulmakta, onların her bir âyetin içerdiği delilleri reddettikleri, Yüce Allah’ın gönderdiği delilleri dikkate almadıkları, onlardan yüz çevirdikleri beyan edilmektedir.

Mekkeli müşriklerle ilgili “Rablerinden gelen her bir âyetten yüz çevirirlerdi” ifadesi, onların hiçbir delile, mucizeye, gelen hükme, ortaya konulan beyana ve getirilen mesaja itibar etmediklerini göstermektedir. Hatta itibar etmemek bir tarafa, onlardan ısrarla ve inatla yüz çevirdikleri bildirilmektedir. Sunulan her yeni delil veya getirilen her yeni mesaj onların yüz çevirmesine neden olmuş, atalarını taklitten oluşan inkârcılıkları adeta bir hayat tarzına dönüşmüştü.

2. اِلَّا كَانُوا عَنْهَا مُعْرِض۪ينَ “Ondan mutlak surette yüz çevirmişlerdi.” Bu ifade, önceki cümlenin “istisna” kısmını içermektedir. Âyetin başındaki mâ edatıyla sondaki illâ edatı sayesinde vurgulu bir mesaj ortaya konulmaktadır. Yüce Allah bu âyette inkârcılara sunduğu her ne çeşit delil olduysa hepsini reddettiklerini, onlara itibar etmediklerini, onları ciddiye almadıklarını, dolayısıyla inkârcılıkta direttiklerini ortaya koymaktadır. İnkârcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde(29) dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.

ıı. Hakkı İnkârın Akıbeti

فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ فَسَوْفَ يَاْت۪يهِمْ اَنْبٰٓؤُ۬ا مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Elbette onlar, kendilerine gerçek (bilgi) geldiğinde onu yalanlamışlardı. Alay edip durdukları şeylerin haberleri ileride kendilerine gelecektir.”

Âyetteki فَقَدْ كَذَّبُوا fe kad kezzebû fiili “muhakkak ki yalanlamışlardı”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, gerçeği”; لَمَّا جَآءَهُمْ lemmâ câehum ifadesi “kendilerine geldiğinde”; فَسَوْفَ يَاْت۪يهِمْ fe sevfe ye’tîhim fiili “onlara ileride gelecek(tir)”; اَنْبٰٓؤُ۬ا enbâu kelimesi “haberleri”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, onunla”; يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay etmektedirler, alay ettikleri şeyler(in)” demektir.

Burada inkârcıların hak ve hakikatle ilişkileri bağlamında yalanlayıcılıkları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri Şu‘arâ’ 26/6’da şu mealde yer almaktadır: “Muhakkak ki (bu mesajı) da yalanladılar; (fakat) alay edip durdukları şeylerin haberleri yakında kendilerine gelecektir.” Bu âyetler gereği, Yüce Allah yalanlayan müşriklerin alaylarını karşılıksız bırakmayacağını tehditkâr bir üslupla gündeme getirmektedir.

1. فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جَآءَهُمْ “Elbette onlar, kendilerine gerçek (bilgi) geldiğinde onu yalanlamışlardı.” Bu cümlede geçen فَ fâ/fe edatı ta‘kîbiyye, قَدْ kad edatı ise “muhakkaklık” manası vermekte ve müşriklerin kendilerine الْحَقّ el-hakk yani “gerçeğin bilgisi, hak, âyet, vahiy, Kur’ân” geldiğinde onu hemen ve tereddütsüz bir şekilde yalanladıklarını açıkça göstermektedir.

Önceki âyette geçen مِنْ اٰيَةٍ مِنْ اٰيَاتِ رَبِّهِمْ “Rablerinin âyetlerinden herhangi bir âyet” ifadesi, inkârcıların yalanladığı el-hakk’ın Yüce Allah’ın kendilerine gönderdiği âyetler olduğu anlaşılmaktadır.(30) Demek ki yalanladıkları ve alay ettikleri şeyler “kendilerine gelen el-hakk” ve En‘âm 6/33’te de beyan edildiği gibi “Allah’ın âyetleri”dir. Çünkü bu âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesi veya kavramı, el-hakk olan Yüce Allah’ın insanlara bildirdiği hak ve hakikatin bilgisidir. Bu nedenle, kendilerine hak geldiğinde onu yalanlayanlar, bu duyarsızlıklarının karşılığını da Yüce Allah’tan alacaklardır. İşte âyetin ikinci kısmı buna dikkat çekmektedir.

2. فَسَوْفَ يَاْت۪يهِمْ اَنْبٰٓؤُ۬ا مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Alay edip durdukları şeylerin haberleri ileride kendilerine gelecektir.” Bu cümlenin benzeri olan Şu‘arâ’ 26/6’da يَاْت۪يهِمْ ye’tîhim ifadesinin başında سَوْفَ sevfe edatı değil, yine gelecek manası içeren sin harfi yer almaktadır. Bu haberlerin ileride gelmesi, ya Bedir’de olduğu gibi dünyada başlarına azap inmesi şeklinde olmuştur;(31) ya da mahşerde cehennem azabını tam müşahede etmeleri esnasında olacaktır. Ölüm esnasında yaşanan felaketler veya iktidarı kaybetmenin verdiği derin hüzün bu haberlerin dünyevî kısmını oluşturmaktadır.

Nebe’ 78/4-5 ve Tekâsür 102/3-4’te de belirtildiği gibi, müşrikler yalanlayıp alay ettikleri “Son Saat”, “kıyâmet-âhiret süreci”, “hesap” ve “azap” gibi gerçekleri zamanı gelince mutlak sûrette görmüş ve yaşamış olacaklardır.(32) Vahyin indirildiği dönemdeki müşrikler Son Saat’te yaşamayacakları için, Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de belirtildiği gibi onların ruhları bundan haberdar edilecek, Yüce Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerdeki herkes düşüp bayılacaktır. İşte âyetteki سَوْفَ sevfe edatı, mananın gelecekle ilişkisini göstermekte, dolayısıyla hem dünyada hem de mahşerde yaşanacak sıkıntıların haberini vermektedir. Bu konuyla ilgili daha geniş bilgilendirmeleri daha sonra yorumlayacağımız En‘âm 6/10. âyette vermeye çalışacağız.

ııı. Nankörlerin Helak Edilişleri

اَلَمْ يَرَوْا كَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْاَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ وَاَرْسَلْنَا السَّمَآءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَارًا وَجَعَلْنَا الْاَنْهَارَ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمْ فَاَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَاَنْشَاْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنًا اٰخَر۪ينَ “Görmediler mi ki onlardan önce yeryüzünde size vermediğimiz imkânları kendilerine verdiğimiz, üzerlerine göğü (yağmuru) bolca gönderdiğimiz, (evlerinin) altından ırmaklar akıttığımız nice nesilleri helak etmiştik. Onları, günahları sebebiyle helak etmiştik ve onların ardından başka nesiller yaratmıştık.”

Âyetteki اَلَمْ يَرَوْا elem yerav ifadesi “bilmediler mi, haberleri yok mu?”; كَمْ kem edatı “nice, kaç”; اَهْلَكْنَا ehleknâ fiili “helak etmiştik, öldürmüştük”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan önce”; مِنْ قَرْنٍ min karnin ifadesi “herhangi bir nesil, kavim”;مَكَّنَّاهُمْ mekkennâhum ifadesi “onları yerleştirmiştik”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مَا لَمْ نُمَكِّنْ mâ lem nümekkin ifadesi “yerleştirmediğimiz şekilde”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi, sizin için”; وَاَرْسَلْنَا ve arselnâ fiili “ve göndermiştik”; السَّمَآء es-semâe kelimesi “gökyüzünü”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”; مِدْرَارًا midrâran sözcüğü “bolca”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; الْاَنْهَار el-enhâra kelimesi “nehirleri”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadırlar”; مِنْ تَحْتِهِمْ min tahtihim ifadesi “onların altlarından”; فَاَهْلَكْنَاهُمْ fe ehleknâhum fiili “ve onları helak etmiştik”; بِذُنُوبِهِمْ bizünûbihim ifadesi “günahları sebebiyle”;وَاَنْشَاْنَا ve enşe’nâ fiili “ve yaratmıştık, yoktan var etmiştik”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; قَرْنًا karnen kelimesi “nesil, kavim”; اٰخَر۪ين âharîne sözcüğü ise “başkaları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendilerine çeşitli nimetler vermiş olmasına rağmen, geçmiş kavimleri nasıl helak ettiğini bir ibret olarak hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ يَرَوْا كَمْ اَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ “Görmediler mi ki, onlardan önce nice nesilleri helâk etmiştik.” Yüce Allah bu âyetinde öncelikle Mekkeli müşriklere, sonrasında ise bütün inkârcılara seslenmekte ve kendilerinden önce nice nesilleri, kavimleri, toplulukları helak ettiğini haber vermektedir.

Bu ifadenin bir benzeri Yâsîn 36/31’de şu mealde geçmektedir: “Onlar (müşrikler), kendilerinden önce nice kavimleri helâk ettiğimizi hiç düşünmediler mi!” Yüce Allah, Mekkeli müşrikleri uyarmak ve geçmişten dersler çıkarmalarını sağlamak için önceki nesiller arasından helak edilenleri gündeme getirmekte ve onların artık dünyada olmadıklarını beyan ederek Mekkeli müşriklerin akıbetinin de aynı olacağını bildirmektedir. Âyetin başındaki اَلَمْ يَرَوْا elem yerav ifadesi “bilmediler mi, haberleri yok mu?” manasına gelmektedir.

Geçmiş kavimlerin helakini anlamak için yeryüzünde yapılacak seyahatlerde bu gerçeğin fark edilebileceği beyan edilmektedir. “Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(33) meâlindeki ayetler bu mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için uyarıda bulunmaktır.

2. مَكَّنَّاهُمْ فِي الْاَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ وَاَرْسَلْنَا السَّمَآءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَارًا وَجَعَلْنَا الْاَنْهَارَ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمْ “Yeryüzünde size vermediğimiz imkânları kendilerine vermiş, üzerlerie göğü (yağmuru) bolca göndermiş, (evlerinin) altından ırmaklar akıtmıştık.” Yüce Allah Mekkeli müşrikleri bilgilendirirken önceki nesiller içerisinde helak ettiği milletlerin Mekkeli müşriklerden farklı olan şu üç özelliğini hatırlatmaktadır:

a)مَكَّنَّاهُمْ فِي الْاَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ “Yeryüzünde size vermediğimiz imkânları kendilerine vermiştik.” Yüce Allah helakinden söz ettiği kavimleri yerleştirdiği toprakların son derece verimli olduğunu ifade etmek istemektedir. Çünkü Mekke’nin tarıma elverişsiz yapısı dikkate alındığında, buradaki maksadın verimli topraklar olduğu anlaşılmaktadır. Bu arada âyette eski kavimlere Yüce Allah’ın verdiği servete ve iktidara işaret edildiğini de söylememiz mümkündür.

Âyette geçen مَكَّنَّا mekkennâ fiili tıpkı A‘râf 7/10, Yûsuf 12/21, Kehf 18/84, Kasas 28/57 ve Ahkâf 46/26’da da geçtiği gibi “güç ve iktidar vermek, ortam veya zemin hazırlamak, imkan hazırlamak” manalarını içermektedir. Rabbimiz insanoğluna hitap ederek, onları yeryüzünün sakinleri kıldığını, yeryüzünü onlara vatan yaptığını, onların orada karar kılacaklarını beyan etmekte, insanların yeryüzüne kendiliklerinden gelmediğini, onları bizatihi kendisinin bu şekilde takdir ettiğini ifade etmektedir.

b) وَاَرْسَلْنَا السَّمَآءَ عَلَيْهِمْ مِدْرَارًا “Üzerlerine göğü (yağmuru) bol bol göndermiştik.” Âyette dikkat çekilen ikinci özellik, önceki kavimlere ihsan edilen ve bolca yağan yağmur nimetidir. Bu ifadenin benzerleri Hûd 11/52’de Hz. Hûd’un, Nûh 71/11’de ise Hz. Nûh’un kavmini istiğfar ve tevbeye davetinin ardından dile getirdiği ödül vaatlerinde yer almaktadır. Burada kast edilen şey, önceki nesillerin yaşadığı kuraklık karşısında Yüce Allah’ın onlara bereketli imkânlar bahşettiğini hatırlatmasıdır. Yağmur yağmaması nedeniyle bahçe ve tarım işleri yapamıyor, onları sulayamıyorlardı.

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin benzeri Hûd 11/52’de Hz. Hûd’un kavmini istiğfar ve tevbeye davetinin ardından dile getirdiği ödül vaatlerinde yer almaktadır. Ekonomik bereketini ve nesillerinin gücünü kaybeden, ayrıca tabiat şartlarının olumsuz hale dönüşmesi ile sıkıntıya düşen toplumlar, manevi hayatlarını bir kere daha gözden geçirmeli ve bütün bunların nedenlerini kendilerinde aramalıdırlar.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu nimetlerden bir kısmı gündeme getirilmektedir. “Semâ’nın gönderilmesi” mecaz olarak yağmurun yağdırılması ve göğün cömertçe akıtılması demektir. Âyetteki مِدْرَار midrâr kelimesi sadece “yağmur” değildir. “İnci” mâ­nasına gelen durrî ile aynı köke aidiyeti dikka­te alındığında, insanın dahli olmadan hazırlan­mış olan her değerli ve etkili şeye delalet eder.(34)

ıı. Hûd 11/52 ve Nûh 71/11’de de zikredildiği gibi, “Göğün bolca gönderilmesi” ifadesi, gökten yağmur yağdırılması şeklinde yorumlanmaktadır ki bu doğrudur. Ancak âyette “gökten” anlamında مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi değil de السَّمَآءَ es-semâe dendiği için “göğün bolca gönderilmesi” söz konusu edilmektedir. Havanın ana bileşenleri azot ve oksijen gazlarıdır. Bilindiği üzere, hava, şartlara göre değişen miktarlarda su buharı ve karbondioksit gazlarını da içerir. Yağmur, kar, dolu gibi su cinsleri, havadaki su buharının tam kontrol altına alınamayan birçok faktöre bağımlı olarak yoğunlaşıp yeryüzüne inmesi ile oluşur. Elbette hava (atmosfer) ile toprak ve toprakta yaşayan insanlar, hayvanlar, bitkiler sıkı bir ilişki içerisindedirler. Bitkiler havadan karbondioksit, topraktan su ve besin maddelerini (çoğunlukla azot, fosfor ve potasyumlu bileşenler) alarak güneş ışığının etkisi ile fotosentez olayını gerçekleştirir, çeşitli ürünlere dönüştürür, bu olayla havaya da oksijen verirler. Geceleyin ise güneş ışığı olmadığından fotosentez yapamaz, insanlar ve hayvanlar gibi havadan oksijen alır, karbondioksit verir yani solunum yaparlar. Bu bilgiler ışığında şu hususa dikkat çekmek istiyoruz: Yüce Allah kâinat kitabının bir ayeti olarak “göğü insanlara bolca göndermesi” işlemi sayesinde, insanların ve diğer canlıların çeşitli gıdalarla beslenmesini sağlamaktadır. Ayet metnine bakıldığında bu tür bir yaklaşımın diğerine göre daha doğru olduğu fark edilecektir.(35)

Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi peygamberlerin toplumlarına verdiği bu öğüt ya da yaptığı bu uyarı, kıyâmete kadar devam edecektir ve bütün zamanların nesillerine ışık tutacak niteliktedir. Güzel bir istikamete sahip olunması durumunda insanlara nimetleri veren kudretin Yüce Allah olduğu asla hatırdan çıkartılmamalıdır. Çünkü vahiy, insana Yüce Allah ile yaşamayı ve O’ndan bağımsız bir alanın olmadığını öğretir.

Sonuç olarak belirtelim ki, Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha önce yaşamış olan ve sonuçta helak ettiği nice kavimler olduğunu ve onlara oldukça fazla nimetler verdiğini beyan etmektedir.

c) وَجَعَلْنَا الْاَنْهَارَ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمْ “(Evlerinin) altından akan ırmaklar yaratmıştık.” Yüce Allah verimli toraklara sahip kıldığı ve gökten bolca rahmet ihsan ettiği eski kavimlerin evlerinin veya bahçelerinin altlarından ırmaklar akıttığını bir nimet türü olarak hatırlatmaktadır. Yüce Allah, onların üstlerinden de altlarından da nimetlere garkedildiklerini, cennet gibi vatanlarda yaşatıldıklarını, bolluk ve bereket içerisinde, nehirler, ırmaklar, bağlar, bahçeler, meyveler, sebzeler, ürünler vs. ile onları desteklediğini bildirmektedir.

3. فَاَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَاَنْشَاْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنًا اٰخَر۪ينَ “Onları, günahları sebebiyle helak etmiştik ve onların ardından başka nesiller yaratmıştık.” Yüce Allah kendilerine çeşitli sayılarda ve bolca nimetler, imkanlar bahşettiği nice kavimleri kendi işledikleri suçlar ve günahlar yüzünden helak ettiğini, onlardan sonra ise başka kavimler getirdiğini haber vermektedir.

Âyette yer alan بِذُنُوبِهِمْ bizünûbihim ifadesindeki bâ/bi harfi “sebebiyet” manası verdiği için helaklerinin sebepsiz olmadığı, hak ettikleri için helak edildikleri beyan edilmektedir. Bu arada helak edilenlerden sonra pek çok neslin yaratıldığı ifade edilerek, adeta insanlık tarihinin özeti verilmektedir. Bu bilginin amacı, aynı hataları işlerlerse Mekkeli müşriklerin de aynı akıbeti yaşayacaklarını kendilerine bildirmektir. Helakten sonra başka kavimlerin yaratıldığı gerçeği En‘âm 6/133, Enbiyâ’ 21/11 ve Mü’minûn 23/31, 42’de de zikredilmektedir.

“Biz, onlardan önce kendilerinden çok daha güçlü olan nice nesilleri helâk etmişizdir” meâlindeki Kâf 50/36’da da zikredildiği üzere, âyetin ilk cümlesinden maksat ve uyarıda ilk hedef elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi.

Zuhruf 43/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz bunlardan daha zorba olanları da helâk ettik. Nitekim öncekilerin örneği geçmiştir.” Benzer bir ifade Fâtır 35/44’te de yer almaktadır. Burada sözü edilenler için kullanılan batş kelimesi öncekilerin hem güçlerinin hem de zorbalıklarının sonrakilere göre daha fazla olduğunu ifade etmektedir. Bu özelliklerine rağmen, ilâhî iradenin onları helak ettiği gibi, sonrakileri de helak edebileceği mesajı verilmektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(36) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için uyarıda bulunmaktır.

Helâk edilen önceki kavimlerin Mekkelilerden çok daha güçlü oldukları,(37) yeryüzünde daha fazla kalıcı eser bırakıp sayıca daha kalabalık bir halde bulundukları Kur’ân ayetleriyle sabittir.(38) Yüce Allah müşriklere hitaben, yaratılışça daha güçlü oldukları anlaşılan önceki kavimleri helâk ettiği gibi, Mekkelileri de sonra gelecek olan diğer zalim inkârcıları da helâk edebileceğini ifade etmek istemektedir.

c) Müşriklerin Yanlış Peygamber Algısı

Yüce Allah, sûrenin 7-11. âyetlerinde inkârcıların kararlılıklarına değinmekte, kendilerine kâğıtlara yazılmış kitap indirse ve onlar da ona dokunsalar bile bunun bir büyü olduğunu söyleyeceklerini, melek peygamber beklentilerinin yersizliğini, kendilerine melek indirilmesi durumunda haklarında hükmün verilmiş olacağını ve kendilerine hiç zaman tanınmayacağını beyan etmektedir.

Daha sonra, eğer melek peygamber gönderseydi bile onu bir insan suretinde göndermiş olacağını, böylece şüphelerinin devam edeceğini bildirmekte, önceki nesiller içinde peygamberlerle alay edenlerin alay ettikleri gerçeklerin onları kuşattığını bildirmekte ve onların akıbetlerinin korkunçluğunu görmeleri için insanların onların helak edilmiş yurtlarını gezip görmelerini emretmektedir.

ı. Vahye Büyü Demeleri

وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا ف۪ي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِاَيْد۪يهِمْ لَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Sana kâğıda (yazılmış) bir kitap indirseydik de onlar ona elleriyle dokunmuş olsalardı, kâfir olanlar ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir!’ derlerdi.”

Âyettekiوَلَوْ نَزَّلْنَا ve lev nezzelnâ fiili “ve eğer indirmiş olsaydık”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; كِتَابًا kitâben kelimesi “kitap, vahiy, mesaj”; ف۪ي قِرْطَاسٍ fî kırtâsin ifadesi “herhangi bir kağıtta”;فَلَمَسُوهُ fe lemesûhu ifadesi “ve onlar da ona dokunsalardı”; بِاَيْد۪يهِمْ bi eydîhim ifadesi “onların elleriyle”;لَقَالَ le kâle fiili “muhakkak der(ler)di”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar, kâfir olanlar”; اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ illâ sıhrun mübînun istisnası ise “apaçık bir büyüden başka (bir şey)” demektir.

Burada müşriklerin istediği türden bir mucize kendilerine verilseydi yine de inamayacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ كِتَابًا ف۪ي قِرْطَاسٍ فَلَمَسُوهُ بِاَيْد۪يهِمْ “Sana kâğıda (yazılmış) bir kitap indirseydik de onlar ona elleriyle dokunmuş olsalardı.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den çeşitli sıra dışı isteklerde bulunduklarını çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. En‘âm 6/91’de çoğulu قَرَاط۪يس karâtîs şeklinde geçen قِرْطَاس kırtâs sözcüğü Kur’ân’da sadece be âyette zikredilmekte ve “kağıt” manasına gelmektedir.

a) Ra‘d 13/7, İsrâ’ 17/90, Furkân 25/7-8 ve Müddessir 74/52 gibi âyetlerde de müşriklerin mucize istekleri konusunda birtakım bilgiler zikredilmektedir. Önemine binaen şu kadarını söylemekle yetinelim: Kâfirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(39) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de ise bir “hazine” indirilmesi yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te de onların çok daha farklı ve imkânsız istekleri dile getirilmektedir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen bilgi yine Mekkeli müşriklerin dile getirdiği bir mucize isteğinin cevabıdır. En‘âm 6/124’te geçen şu ifadeler de aynı şekilde onların istek durumlarını ortaya koymaktadır: “Onlara bir âyet geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir. Suç işleyenlere, yapmakta oldukları hilelere karşılık Allah tarafından aşağılık ve çetin bir azap erişecektir.” Peygamberlere verilenlerin benzerleri kendilerine verilmediği sürece inanmayacakları ifade edilerek, aslında inkârdaki kararlılıkları ortaya konulmuş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/93’te şöyle bir ifade yer almaktadır: “Bize, okuyacağımız bir kitap indirmediğin sürece (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız.” Ayrıca Müddessir 74/52’de inkârcıların istekleri bağlamında şu bilgiler zikredilmektedir: “Esasında, onlardan her biri, kendisine (önünde) açılmış sahifeler (ilâhî vahiy) verilmesini istiyor.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah inkârcı müşriklerin bu isteklerini cevaplamakta ve Hz. Peygamber’e kâğıtlara yazılmış bir kitap indirseydi ve inkârcılar da ona elleriyle dokunsalardı bile inanmayacaklarını haber vermekte, böylece Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlamaktadır.

2.لَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّا سِحْرٌ مُب۪ينٌ “Kâfir olanlar ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir!’ derlerdi.” Mekkeli müşrikler her ne istekte bulunmuşlarsa ve onlara istedikleri her ne varsa verilmiş olsa yine de inanmamakta ısrar edecekleri, Hz. Peygamber’i “büyücü/büyülenmiş” olmakla suçlayacakları, vahyi ya da istedikleri her ne varsa onu da “büyü” olmakla nitelendirip reddedecekleri haber verilmektedir. Bu konuda benzer bir alaycılık ifadeleri yine En‘âm 6/25’te “bu Kur’ân öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” şeklinde dile getirilmektedir.

a) Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(40) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(41) “şâ‘ır (şâir)”,(42) “sâhır (büyücü)”,(43) “meshûr (büyülenmiş)”,(44) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(45) “müfterî (iftiracı)”,(46) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(47) “kezzâb (çok yalancı)”,(48) “dâllûn (sapkın(lar)”(49) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir/mânı‘)”(50) diyorlardı.

Aynı şekilde Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(51) “öncekilerin masalları”,(52) “geçmişten gelen büyü”(53) veya “bir beşer sözü”(54) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(55) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın”,(56) “hiçbir şairin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”nı,(57) “onu şeytanların indirmediği”ni,(58) sonuçta “hiçbir şekilde şaka ve lakırdıdan oluşmadığı”nı(59) da beyan etmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de eğer müşriklerin istedikleri türden bir kitap kendilerine verilmiş olsaydı yine inanmayacakları ve bu defa “Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir” diyecekleri haber verilmektedir. Benzer şekilde özel bir istek ve Yüce Allah’ın verdiği cevap Hıcr 15/14-15’te şu şekilde yer almaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derlerdi.”

En‘âm 6/109’da şu bilgiler vardır: “Kendilerine bir delil/mucize gelirse ona mutlaka inanacaklarına dair kuvvetli bir şekilde Allah’a yemine ettiler. De ki: Deliller/mucizeler ancak Allah katındandır. Ama delil/mucize geldiğinde de inanmayacaklarının farkında mısınız?” Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Kamer 54/2’dir: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.”

En‘âm 6/25 ve A‘râf 7/146’da yer alan “(Çünkü) onlar her bir âyeti (delili) görseler de iman etmezler” cümlesinde de onların inkâr kararlılıkları ortaya konulmaktadır. İnkârcıların istediği her bir delil kendilerine verilse bile yine inanmayacakları çeşitli âyetlerde(60) açıkça haber verilmektedir.

Mucize isteyen inkârcıların inanmamaları bir tarafa, nefretlerinin daha da artacağı Fâtır 35/42’de dile getirilmektedir. Dahası En‘âm 6/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.” Dolaylı olsa da benzer bir imkânsızın getirilmesi durumunda yine de inanmayacakları En‘âm 6/35’te zikredilmektedir. Konuyla ilişkili olacak şekilde Şu‘arâ’ 26/201-202’de şu şekilde dile getirilmektedir: “Hiç farkına varmadan kendilerine ansızın gelecek acıklı azabı görünceye kadar ona iman etmezler.”

İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkânsız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmak olduğu ortaya çıkmış olmaktadır.

ıı. Melek Peygamber Beklentisi ve Yanlışlığı

وَقَالُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ اَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْاَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ “(Müşrikler) ‘Ona bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi. Biz melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olurdu; artık kendilerine göz bile açtırılmaz(dı). Onu (peygamberi) bir melek kılsaydık şüphesiz ki onu bir erkek (insan suretinde) yapar, düşmekte oldukları kuşkuya onları yine düşürürdük.”

Buradaki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”;لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile edilgen fiili “indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; مَلَك melekün kelimesi “herhangi bir melek”;وَلَوْ اَنْزَلْنَا ve lev enzelnâ fiili “ve eğer biz indirseydik”; مَلَكًا meleken kelimesi “herhangi bir melek”; لَقُضِيَ le kudiye edilgen fiili “elbette bitirilmiş olurdu”; الْاَمْرُ el-emru kelimesi “iş, durum”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يُنْظَرُونَ lâ yunzarûne edilgen fiili “onlara zaman verilmez(di)”;وَلَوْ جَعَلْنَاهُ ve lev ce‘alnâhu fiili “ve onu (peygamberi) yapsaydık, kılsaydık, yaratsaydık”; مَلَكًا meleken kelimesi “bir melek”; لَجَعَلْنَاهُ lece‘alnâhu fiili “elbette onu yaratırdık”; رَجُلًا racülen kelimesi “bir erkek olarak, bir insan olarak”; وَلَلَبَسْنَا ve lelebesnâ fiili “ve elbette şüphelendirirdik, giydirirdik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onları”; مَا يَلْبِسُونَ mâ yelbisûne fiili ise “şüphelendikleri şeyi, (inkarcıların) giydikleri şeyi” demektir.

Burada müşriklerin mucize olarak kendilerine melek indirilmesi isteği ve onlara verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ اَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْاَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ “(Müşrikler) ‘Ona bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi. Biz melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olurdu; artık kendilerine göz bile açtırılmaz(dı).” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin isteklerini ve onlara hak ettikleri türden verdiği susturucu cevabını hatırlatmaktadır.

a) وَقَالُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ “(Müşrikler) ‘Ona bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi.” Furkân 25/7-8’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, müşriklerin Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları beyan edilmektedir.

Bu bağlamda Furkân 25/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri bizzat görme dilekleriydi.(61)

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri bağlamında bu taleplerinde ne kadar hadlerini aştıklarını, ne kadar hadsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır. Onların bu isteği yorumuu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/8’de, ayrıca Hıcr 15/7’de de zikredilmektedir. Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği gibi daha önce İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den “Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini” talep etmişlerdi.

Mü’minûn 23/24 ve Fussılet 41/14’te geçtiği gibi, Hz. Nûh’un kavmi ile helak edilen eski sapkın kavimlerin de peygamberlikle ilgili olarak Yüce Allah’ın dilemesi halinde peygamber olarak melekleri indirebileceğini söyledikleri bildirilmektedir. Ayrıca Mekkeli müşriklerin melek peygamber beklentisinde oldukları Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(62) Dahası Zuhruf 43/53’te şöyle bir beyan zikredilmektedir: “Ona altından bilezikler verilmeli veya beraberinde (kendisine yardımcı) melekler gelmeli değil miydi?”

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan birisi İsrâ’ 17/92’de şöyle dile getirilmektedir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırmadıkça veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe veya altından bir evin olmadıkça ya da göğe çıkmadıkça sana kesinlikle inanmayacağız.” Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler. Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.”

Bu tür taleplerin karşılığında cevabı Yüce Allah şu şekilde vermektedir:

b) وَلَوْ اَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْاَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ “Biz melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olurdu; artık kendilerine göz bile açtırılmaz(dı).” Bu cümle âyetin başındaki “ona bir melek indirilseydi ya” cümlesinin “ilk cevabı”dır; ikincisi ise bir sonraki âyette zikredilmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin hadlerini aşan isteklerini cevaplamak bağlamında istedikleri gibi bir melek indirilseydi işlerinin bitirilmiş olacağını, dolayısıyla artık geri dönüşü olmayan bir yola girmiş olacaklarını ve ebedi felaketi yaşayacaklarını haber vermektedir.

Meleklerin inmesinin aslında işin bitirilmesi manasına geldiği Bakara 2/210’da şöyle beyan edilmektedir: “Onlar, ille de buluttan gölgeler içinde Allah’ın ve meleklerinin gelmesini mi beklerler? Hâlbuki iş bitirilmiştir. (Allah nizamı artık değişmez.) Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülür.” İşte bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere “meleklerin gelmesi” ifadesi, hak edenlere azabın indirilmesi ve onlara göz açtırılmaması demektir. Âyetin sonundaki cümlenin vermek istediği mesaj kanaatimizce budur.

“Biz melekleri ancak ve ancak bir amaç ile indiririz. O zaman da onlara mühlet verilmez” meâlindeki Hıcr 15/8’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah Mekkeli müşriklerin risaletin ispatıyla ilgili ileri sürdükleri “meleklerin getirilmesi” isteğinin aslında bir felaket talebi olduğunu ortaya koymakta ve meleklerin inişinin ancak ve ancak bir amaç için olacağını beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Meryem 19/64’te şu beyan zikredilmektedir: “Biz ancak Rabbinin emri ile ineriz (geliriz). Önümüzde, arkamızda ve bunlar arasında olan her şey Allah’a aittir. Rabbin unutkan değildir.”

Âyette geçen لَقُضِيَ الْاَمْرُ lekudiye’l-emru ifadesi, meleğin indirilmesi durumunda hükmün verilmiş ve emrin yerine getirilmiş olacağını, dolayısıyla işin bitirileceğini ortaya koymaktadır. Âyetin devamında yer alan ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ sümme lâ yanzarûne cümlesi ise “artık kendilerine hiç zaman tanınmayacağını, adeta kendilerine göz bile açtırılmayacağını” ortaya koymakta, dolayısıyla Hıcr 15/8’deki وَمَا كَانُوٓا اِذًا مُنْظَر۪ينَ “O zaman onlara mühlet verilmez” ifadesini karşılamaktadır. O halde meleklerin indirilmesi durumunda cezayı hak edenlere kesinlikle zaman tanınmayacağı, onlara mühlet verilmeyeceği bildirilmektedir.

2. وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ “Onu (peygamberi) bir melek kılsaydık şüphesiz ki onu bir erkek (insan suretinde) yapar, düşmekte oldukları kuşkuya onları yine düşürürdük.” Bu âyet önceki âyette yer alan ve müşriklerin talebi olan “ona bir melek indirilseydi ya” cümlesinin “ikinci cevabı”dır.

a) Yüce Allah göndereceği veya görevlendireceği herhangi bir peygamberi meleklerden seçseydi bile, yine onu melek sûretinde göndermezdi; çünkü prensip olarak melekler bazı istisnalar hariç insanlara görünmezler. Bu durumda meleğin insan sûretinde olması gerekecekti. Bu nedenle, Yüce Allah, mutlak sûrette insanlar kendisini örnek alsınlar ve uygulamalarını takip edebilsinler diye yine de melek peygamberi insan sûretinde göndereceğini, böylece vakti zamanında sahip oldukları şüpheci ve kuşkucu bakışın aynı şekilde devam etmiş olacağını haber vermektedir.

ı. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin melek peygamber isteklerine cevap vermekte ve eğer peygamberi melek yapsaydı yine de onların algısına hizmet etmeyecek şekilde onu “erkek” yani “insan” sûretinde göndermiş olacağını, böylece vaktinde düştükleri şüphe hallerinin aynı şekilde devam etmiş olacağını haber vermektedir.

ıı. Bu ifadede müşriklerin “melekleri Allah’ın kızları” sanmalarına çok ince bir gönderme yapılmakta ve peygamberin onların istediği şekilde melek olması durumunda yine de tam arzu ettikleri şeye kavuşamayacakları beyan edilmektedir. Çünkü onların melek algısında dişilik söz konusuydu. Yüce Allah işte bu cevabıyla müşriklerin melek algısının da hatalı olduğunu ortaya koymakta, meleklere cinsiyet isnat etmelerinin korkunç bir hata olduğunu dolaylı olarak ifade etmiş olmaktadır. Âyette yer alan رَجُل racül kelimesinin cinsiyet içerecek şekilde “erkek” manasında olmasının sebebi bu olsa gerektir.

Esasında Hz. Meryem’e görünen meleğin muhtemelen erkek sûresinde olması, ayrıca Hz. İbrâhim ve Hz. Lût’un yanına misafir olarak gelen meleklerin erkek sûretinde gelişi, dahası Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’e vahiy getirirken zaman zaman bir erkek,(63) hatta Dihye adlı sahabînin suretinde gelişi de melekleri dişi kabul eden zihniyeti reddetmede çok önemli delillerdir.(64)

b) Âyetin ikinci cümlesinde yer alan وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ ifadesi, müşriklerin kafa karışıklığının devam ettirileceği mesajını içermektedir. Müşrikler melek ve peygamber algısında nasıl ki şüphe ve yanılgı içinde idiyseler, melek elçinin erkek sûretinde gelişinde de bu şüphelerinin devam edeceği ifade edilmiş olmaktadır.

Âyette çok önemli bir incelik vardır. Buna göre Yüce Allah onları şüpheye düşüreceğini söylerken bunda müşriklerin suçunun olmadığı düşünülmemelidir; hatalı olarak bunun kaçınılmaz bir kader olduğu da kesinlikle sanılmamalıdır. Çünkü âyetin sonundaki مَا يَلْبِسُونَ mâ yelbisûne ifadesi zaten onların derin bir şüphe içinde olduklarını göstermektedir. Bu durumda âyetteki maksat onların içinde bulundukları şüphe hallerinin devam ettirilmekte olduğunu beyandır; yoksa haksız yere kendileri şüpheye düşürülmüş filan değillerdir. Onlar şüphecilik kararını verdikleri için Yüce Allah da onların bu kararını onaylamış olacağını ifade etmiş olmaktadır.

Bazı âlimlerimiz buradaki يَلْبِسُونَ yelbisûne fiilinin yelbesûne şeklinde fethalı yani “üstün harekeli” okunduğunu ifade ederek, maksadın “şüpheye düşmek” değil de insan sûretinde görünen melek peygambere Yüce Allah’ın buyruğuyla tıpkı insanların giydiği gibi “elbiseler giydirilmesi” olduğu ifade edilmektedir.(65) Böylece elbise giyen meleği insan sanacaklarını, dolayısıyla insan sûretinde görünen melek peygambere tıpkı insanların giydiği gibi elbiseler giydirildiği için melek peygamber beklentilerinin yine de karşılanmamış olacağını bildirmektedir. Bu yorum bir kanaat olarak ileri sürülmüş olsa da öncelikli anlamın ilki olduğunu ve bizim de bu yaklaşımı tercih ettiğimizi belirtmek isteriz.

ııı. Alaycılığın Sonu

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذ۪ينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Yemin olsun ki senden önceki elçilerle de alay edilmişti ve alay edenleri alay ettikleri şey (çepeçevre) kuşatmıştı.”

Âyetteki وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ ve lekadi’stühzie edilgen fiili “yemin olsun ki alay edilmişti”; بِرُسُلٍ birusulin ifadesi “resüllerle, elçilerle”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; فَحَاقَ fe hâka fiili “ve kuşatmıştı”; بِالَّذ۪ينَ سَخِرُوا billezîne hasirû ifadesi “alay etmiş olanları, alay edenleri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, onunla”; يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay etmektedirler, alay ettikleri şeyler(in)” demektir.

Burada alaycılığın bütün peygamberlerin azgın kavimlerinde bulunduğu ve bunun akıbetinin ne olduğu gündeme getirilmektedir.

Aynısı Enbiyâ’ 21/41’de de geçen bu âyetin Ebû Cehil ve avanesinin Hz. Peygamber’in yanındaki müminlerle alay edişi üzerine Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermek için indirildiği rivayet edilmektedir.(66)

1. وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ “Yemin olsun ki senden önceki elçilerle de alay edilmişti.” Bu cümlenin mesaj açısından benzerleri Ra‘d 13/32, Hıcr 15/11, Zuhruf 43/7 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin aşırı baskıcı ve alaycı tutumlarına karşılık Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermek için önceki peygamberlerle de alay edildiğini hatırlatmaktadır.

Hz. Peygamber’in tebliğ ve davet ettiği değerleri reddeden, davetin sahiplerini sapıklıkla ve şaşkınlıkla itham eden Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri bununla da yetinmemişler, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi. Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(67) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(68) Bakara 2/14, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmışlardı.

“Kendilerine gelen her elçi ile mutlak sûrette alay ederlerdi” meâlindeki Hıcr 15/11’de de ifade edildiği gibi, Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere moral vermeyi amaçlamakta, sonraki nesiller içindeki müminleri de motive etmektedir. Sonuçta verilen mesaj aynıdır ve bütün peygamberlerin inkârcı muhatapları tarafından alaya alındıkları, kendileriyle dalga geçildiği beyan edilmiş olmaktadır. Esasında âyette yer alan وَلَقَدve lekad ifadesi cümleye hem yemin manası katmakta hem de pekiştirme sağlamaktadır. Böylece Hz. Peygamber’den önceki bütün peygamberlerin aynı şeyleri yaşadıkları, hepsiyle alay edildiği yeminli ve pekiştirilmiş bir ifadeyle dile getirilmiş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/10’da, ayrıca Ra‘d 13/32, Hıcr 15/11, Enbiyâ’ 21/41, Yâsîn 36/30 ve Zuhruf 43/7 gibi pek çok âyette “Yüce Allah”, “ayetleri” ve “bütün peygamberler”le alay edildiği ve bunu yapanların akıbeti hakkında bilgi verilmektedir. Çeşitli âyetlerde onlara yönelik tehditler yer almakta, Hıcr 15/95’te ise bütün alaycılara Yüce Allah’ın yeteceği beyan edilmektedir. Yâsîn 36/30’da da geçtiği üzere, bu âyet evrensel bir hakikati dile getirmekte, bütün insanlık tarihini “peygamberlerle ve ilâhi mesajlarla alay etmek” noktasında özetlemektedir: “Alaycılığın sonu felakettir ve değerlerle alay edenler mutlak surette hasret çekeceklerdir.” Dünyada müminlerle dalga geçip alay “ekenler” mahşerde “hasret” biçeceklerdir.

2. فَحَاقَ بِالَّذ۪ينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “(Bu yüzden) onlarla alay edenleri alay ettikleri şey (azap) kuşatıvermişti.” Yüce Allah peygamberlerle ve onların tebliğ ettiği değerlerle alay edenlerin alay ettikleri şeylerin kendilerini çepeçevre kuşattığını haber vermektedir. İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde dile getirilmekte,(69) konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir.

“Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” mealinde Kur’ân’da altı kez(70) geçen ve her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir. Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(71) Anlaşılıyor ki kendilerine vadedilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi.

Yüce Allah işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette inkârcıların yaptığı alaycılığın onların başına bela olduğunu, çünkü alay edip durdukları şeylerin dünyada onların başına geldiğini, mahşerde de çok daha korkunç bir şekilde cezalandırılacaklarını haber vermektedir. Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikata karşı kurulan kötü tuzakların, sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, âyetlerin indirildiği ortam düşünüldüğünde, burada kast edilen kötü tuzağın müşriklerin Dâru’n-nedve dedikleri yerdeki entrikaları olduğunu söyleyebiliriz. Enfâl 8/30’da beyan edildiği gibi, onlar Hz. Peygamberle ilgili tuzaklar kurmak için onu tutuklayıp önünü kesmeyi veya öldürmeyi ya da sürgüne gönderilmesini tartışıyorlardı. Tuzağın, yapanın başına gelmesi onun başarıya ulaşmaması demektir.

Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için kurdukları öldürme tuzağı, önce Bedir’de sonra da diğer savaşlarda kendi başlarına gelmiş, öldürmek isterken öldürülmüşlerdi. Tuzak kuranların tuzağı bunu yapanın veya teşebbüs edenin yaptığını mutlaka bulacağı, kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmiş olmaktadır. Fâtır 35/43 ile Tûr 52/42’de de belirtilen husus budur. Âl-i İmrân 3/54, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzağını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

ıv. Yalanlayanların İbretlik Sonlarını Görme

قُلْ س۪يرُوا فِي الْاَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ينَ “De ki: Yeryüzünde dolaşın; sonra yalanlayanların sonunun nasıl olduğuna bakın!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; س۪يرُوا sîrû emri “gezin, gidin”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; انْظُرُوا unzurû emri “bakın”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, idi”; عَاقِبَةُ الْمُكَذِّب۪ين ‘âkıbetü’l-mükezzibîne tamlaması ise “yalanlayanların akıbeti, yalancıların sonu” demektir.

Burada önceki inkârcı kavimlerin akıbetlerinin nasıl olduğunun görünmesi için oralara gidilmesiyle ilgili emir gündeme getirilmektedir.

Daha önce ele aldığımız En‘âm 6/6’da geçtiği üzere, Yüce Allah önceki azgın nesilleri kendi günahları sebebiyle helak ettiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede vahyin indirildiği dönemdeki inkârcılara da hitap ederek onların izlerini gidip görmelerini, onların feci akıbetlerinden dersler çıkarmaları gerektiğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/44’te şöyle buyrulmaktadır: “Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar?” Burada ifade her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de maksat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “gidip gezin”, “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını vermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdi; henüz görmeyenlerin de gidip ibret almak için görmeleri âyette açıkça emredilmektedir.

Furkân 25/40’ta da zikredildiği üzere, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki انْظُرُوا unzurû emri “bakmak, yani ibret almak” demektir. Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(72) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(73) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(74) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(75) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat, öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Hamd ile başlayan sûreler için bk. Fâtiha 1/2; En‘âm 6/1; Kehf 18/1; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/1.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/1 Kehf 18/1 Sebe' 34/1 Fâtır 35/1
• 2 - Hamd hakkında geniş açıklamalar için bk. Râzî, age., I, 218-222.
• 3 - Mâide 5/17, 18; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Nebe’ 78/37. 4 - Râzî, age., XII, 151.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Nebe' 78/37
• 5 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Zümer 39/6. 6 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39, 122; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 7 - A‘râf 7/159, 181 8 - En‘âm 6/1, 150; Neml 27/60. 9 - Semerkandî, age., I, 433; Taberî, age., VII, 144-145; Râzî, age., XII, 151.
  • A‘râf 7/159 A‘râf 7/181 En‘âm 6/1 En‘âm 6/150 Neml 27/60
• 10 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 11 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631. 12 - Âl-i İmrân 3/47; Mâide 5/110; En‘âm 6/2; A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Mü’minûn 23/12; Kasas 28/38; Secde 32/7; Sâffât 37/11; Sâd 38/71, 76; Zâriyât 51/33. 13 - En‘âm 6/2; A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Mü’minûn 23/12; Secde 32/7; Sâffât 37/11; Sâd 38/71, 76.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12 Âl-i İmrân 3/47 Mâide 5/110 En‘âm 6/2 A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Mü'minûn 23/12 Kasas 28/38 Secde 32/7 Sâffât 37/11 Sâd 38/71 Sâd 38/76 Zâriyât 51/33 En‘âm 6/2 A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Mü'minûn 23/12 Secde 32/7 Sâffât 37/11 Sâd 38/71 Sâd 38/76
• 14 - Yazır, age., VIII, 349-350.
• 15 - Semerkandî, age., I, 434.
• 16 - Zemahşerî, age., II, 4-5.
• 17 - Taberî, age., VII, 146-148; Râzî, age., XII, 15-154.
• 18 - Bakara 2/186. 19 - Kâf 50/16. 20 - Vâkı‘a 56/85. 21 - Enfâl 8/24. 22 - Mücâdele 58/7. 23 - Hadîd 57/4.
  • Bakara 2/186 Kâf 50/16 Vâkı‘a 56/85 Enfâl 8/24 Mücâdele 58/7 Hadîd 57/4
• 24 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 25 - Semerkandî, age., III, 476; Râzî, age., XXX, 66; Kurtubî, age., XVIII, 139. 26 - ‘Âdiyât 100/10. 27 - Târık 86/9.
  • ‘Âdiyât 100/10 Târık 86/9
• 28 - Semerkandî, age., I, 434; Taberî, age., VII, 148; Zemahşerî, age., II, 5.
• 29 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
  • Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
• 30 - Zemahşerî, age., II, 6. 31 - Taberî, age., VII, 149.
• 32 - Semerkandî, age., I, 435.
• 33 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 34 - İslâmoğlu, age., s. 409’da 9. not. 35 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Halis Ölmez ve Prof. Dr. Nihat Bengisu hocalarıma borçluyum.
• 36 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 37 - Meryem 19/74; Fâtır 35/44; Muhammed 47/13. 38 - A‘râf 7/69; Rûm 30/9; Mü’min 40/21, 82; Fussılet 41/15-16; Hâkka 69/4-8.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Meryem 19/74 Fâtır 35/44 Muhammed 47/13 A‘râf 7/69 Rûm 30/9 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Fussilet 41/16 Hâkka 69/8
• 39 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50
• 40 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 41 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 42 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 43 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 44 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 45 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 46 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 47 - Dühân 44/14. 48 - Sâd 38/4. 49 - Mutaffifûn 83/32. 50 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 51 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 52 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 53 - Müddessir 74/24. 54 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 55 - Furkân 25/4-6. 56 - Tekvîr 81/25. 57 - Hâkka 69/41-42. 58 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 59 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Hâkka 69/42 Şu‘arâ 26/212 Târık 86/14
• 60 - En‘âm 6/25, 109, 111; A‘râf 7/146; Yûnus 10/33, 96; Hıcr 15/13-15; İsrâ’ 17/93; Şu‘arâ’ 26/199, 201; Sebe’ 34/31.
  • En‘âm 6/25 En‘âm 6/109 En‘âm 6/111 A‘râf 7/146 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hicr 15/15 İsrâ 17/93 Şu‘arâ 26/199 Şu‘arâ 26/201 Sebe' 34/31
• 61 - Semerkandî, age., II, 262.
• 62 - En‘âm 6/8, 9; İsrâ’ 17/95; Furkân 25/7.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/9 İsrâ 17/95 Furkân 25/7
• 63 - Buhârî, Bed’u’l-Vahy, 2; İmâm Mâlik, Muvatta’, Messü’l-Kur’ân, 7. 64 - Semerkandî, age., I, 436; Zemahşerî, age., II, 7.
• 65 - Semerkandî, age., I, 436.
• 66 - Semerkandî, age., I, 436; Taberî, age., VII, 153-154.
• 67 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 68 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111.
  • A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111
• 69 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Zuhruf 43/8; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26. 70 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25. 71 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
  • En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/8 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 72 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 73 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 74 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26
• 75 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10