Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 83-96. âyetlerinde İsrailoğulları’ndan alınan çeşitli sözleri, onların buna karşılık ortaya koydukları olumsuz tavırları, risâlet öğretilerini reddedişlerini, çeşitli konulardaki kanaatlerinin yanlışlığını dile getirmektedir.

a) İsrailoğulları’ndan Alınan Sözler

Yüce Allah, sûrenin 83-86. âyetlerinde İsrailoğulları’ndan “Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz; ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik edeceksiniz” diye söz aldığını, insanlara güzel söz söylemelerini, namazı kılıp zekâtı vermelerini emrettiğini, sonunda bir kısmı müstesna, yüz çevirerek dönüp gittiklerini beyan etmekte, ayrıca “Birbirinizin kanlarını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza dair sizden söz almıştık. Her şeyi görerek sonunda bunları kabul etmiştiniz” şeklindeki sözlerini hatırlatmaktadır.

Ardından, bunların verdikleri sözlere rağmen birbirini öldürdüğü, aralarından bir grubu yurtlarından çıkardıkları, günahta ve düşmanlıkta onlara karşı birleştikleri, yurtlarından çıkarmak haram olduğu halde hem çıkarıp hem de kendilerine esirler olarak geldiklerinde fidye verip onları kurtardıkları bildirilmektedir.

Daha sonra, el-Kitâb’ın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr ettikleri, böyle davrananların cezasının dünya hayatında ancak ve ancak rüsvaylık olduğu, kıyamet gününde ise en şiddetli azaba çarptırılacakları, yapmakta olduklarından Yüce Allah’ın hiçbir şekilde gafil, yani habersiz olmadığı, çünkü bu kişilerin ahirete karşılık dünya hayatını satın aldıkları, bu yüzden azaplarının hafifletilmeyeceği ve kendilerine yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

ı. Tevhid ve Hayata Dair Prensipler

وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ لَا تَعْبُدُونَ اِلَّا اللّٰهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْكُمْ وَاَنْتُمْ مُعْرِضُونَ “Hani, İsrailoğulları’ndan ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz; ana babaya güzel davranacaksınız; yakınlara, yetimlere ve yoksullara (iyilik yapacaksınız)’ diye söz almıştık. (Ayrıca) ‘insanlara güzel söz söyleyin; namazı kılın ve zekâtı verin!’ Sonunda azınız hariç, yüz çevirerek dönüp gitmiştiniz.”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذْنَا ve iz ahaznâ ifadesi “hani almıştık”; م۪يثَاقَ mîsâka kelimesi “söz”;بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğulları’ndan”; لَا تَعْبُدُونَ lâ ta‘büdûne fiili “kulluk etmeyeceksiniz diye”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe istisnası “Allah’tan başkasına”;وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا ve bi’l-vâlideyni ıhsânen ifadesi “ve ana-babaya iyilik (etmenizi)”; وَذِي الْقُرْبٰى ve zi’l-kurbâ ifadesi “ve yakınlık sahibi olanlara”; وَالْيَتَامٰى ve’l-yetâmâ kelimesi “ve yetimlere”;وَالْمَسَاك۪ينِ ve’l-mesâkîni kelimesi “ve yoksullara”;وَقُولُوا ve kûlû emri “ve deyin, (şöyle) demenizi”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”;حُسْنًا husnen kelimesi “iyi, güzel (söz, şey)”;وَاَق۪يمُوا ve ekîmû emri “ve yapın, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “ibadeti, namazı”; وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekâtı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَوَلَّيْتُمْ tevelleytüm fiili “yüz çevirdiniz”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “azı hariç”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi ise “yüz çevirenler(siniz)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğulları’ndan aldığı sözle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ لَا تَعْبُدُونَ اِلَّا اللّٰهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ “Hani, İsrailoğulları’ndan ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz; ana babaya güzel davranacaksınız; yakınlara, yetimlere ve yoksullara (iyilik yapacaksınız)’ diye söz almıştık.” Yüce Allah bu âyette İsrailoğulları’ndan aldığı çeşitli sözlere dikkat çekmektedir.

a)لَا تَعْبُدُونَ اِلَّا اللّٰهَ “Allah’tan başkasına kulluk etmeyeceksiniz.” Yüce Allah vaktiyle İsrailoğulları’ndan çeşitli konularda söz aldığını beyan etmekte ve bu bağlamda “ilk prensip” olarak Allah’tan başka hiçbir varlığa kulluk etmemeleri gerektiğini hükme bağladığını ifade etmektedir.

Bu buyrukta genelde vahyin bütünüyle indiriliş gayesi ortaya konulmakta, Yüce Allah’tan başkasına hiçbir şekilde kulluk edilmemesi gerektiği zikredilmektedir. Bu ifade Nahl 16/36’da beyan edildiği gibi bütün peygamberlerin en temel tebliğ ilkesidir ve bütün peygamberler de işte bu esası kavimlerine ulaştırmışlardır. Yâsîn 36/61 ve Zâriyât 51/56’da da yer aldığı şekliyle, yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz gerekmektedir. Bu emir Yüce Allah’ın bütün peygamberlere yüklediği tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur ki bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(1) Bu âyetteki ilk muhataplar kitap ehlinden insanlar olsa da geniş manada bütün insanlara yönelik bir ifadenin âyette yer alması maksada ve vakaya gayet uygundur. Âyetteki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı başka hiçbir varlığın hiçbir şekilde kulluğa layık olmadığını ortaya koymaktadır.

b) وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ “Ana babaya güzel davranacaksınız; yakınlara, yetimlere ve yoksullara (iyilik yapacaksınız).” Yüce Allah İsrailoğulları’ndan aldığı söz bağlamında “ikinci prensip” olarak ana-babaya, yakınlara, yetimlere ve yoksullara iyilik edilmesini esas olarak belirlemiştir.

ı. وَبِالْوَالِدَيْنِ اِحْسَانًا “Ana-babaya iyilik.” Kur’ân’da Yüce Allah’a kulluk ile ana-babaya iyilik çeşitli âyetlerde birlikte zikredilmekte, adeta tevhidin bir unsuru gibi sunulmaktadır.(2) Lokmân 31/14’te ana-babaya şükretmek Allah’a şükrün peşinden zikredilmektedir. Bu konu önceki şeriatlarda da böyle olduğu için yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/83’te de geçtiği gibi İsrailoğulları’na hitapta da aynı şekilde beyan edilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ana-babaya iyilikle ilgili mesajlara yer verilirken vassaynâ fiili kullanılmakta,(3) Meryem 19/31-32’de beyan edildiği üzere, babasız dünyaya gelen Hz. İsâ’nın annesine iyilik yapmasının emredildiği ifadede ise evsâ fiiline yer verilmektedir. Üç kullanım da sonuçta aynı manayı içermektedir. Bu konuyu İsrâ’ 17/23’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece bazı hatırlatmalarda bulunmakla yetineceğiz.

Ana-babaya iyilik konusunda bu kadar hassas davranılmasının sebebi, onların çocukları meydana getirilmesindeki etkin durumlarıdır. İnsanın yaratılmasının gerçek sebebi bu sistemi kuran ve her şeyi yaratan Yüce Allah’tır; kişilerin bu sistem içerisinde hayata gelmelerinin şeklî sebebi ise ana-babalarıdır. Bu nedenle, öncelikle Yüce Allah şükre layıktır; sonrasında ise ana-babalar. Dünyaya gelmek insan için elbette çok büyük bir nimettir. Bu nedenle, nimetin karşılığında şükretmek gerekmektedir. İnsanoğlu kendisini dünyaya getiren ana-babasına iyilik yapmakla ve onlara şükretmekle yükümlü tutulmuştur. Zira Hz. Peygamber’in ifadesiyle “İnsanlara şükretmeyenler Allah’a da şükretmezler.”(4) Yine Hz. Peygamber “Fâtıma benden bir parçadır”(5) buyurmuş ve çocuğun ana-babaya saygı göstermesi gerektiğini bu esasa dayandırmıştır.

Ana-babaya iyilikle ilgili olarak Hz. Peygamber’den nakledilen oldukça fazla hadis vardır. Önemine binaen bir tanesini hatırlatmakla yetinelim: Bir sahâbî kime iyilik yapması gerektiğini Hz. Peygamber’e sorduğunda Peygamberimiz “annene” cevabını vermiş, iki kez bu soru ve cevabı tekrarlandıktan sonra üçüncü kez “babana” cevabını vermiştir. Buradaki sorunun üç kez anneden, dördüncü kez babadan söz edilen bir başka rivayete daha aynı kaynaklarda yer verilmektedir.(6) Annenin çocuk üzerindeki hakkı babaya göre mukayese edilemeyecek kadar çok olduğu için Hz. Peygamber’in “annenin hakkını öne almasını” anlamakta bir sorun olmaz.

ıı. وَذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ “Akrabaya, yetimlere ve yoksullara (da iyilik edeceksiniz).” Yüce Allah ana-babaya iyilikle birlikte üç temel yardım ve iyilik muhataplarını da zikretmektedir.

- Âyette geçenذِي الْقُرْبٰى zi’l-kurbâ ifadesinden maksadın birinci derece “yakınlar”dan başlamak üzere “yakınlık sahibi olanlar, akraba” olduğu söylenebilir. Kur’ân’da 16 kez geçen bu ifade çeşitli âyetlerde ve genellikle ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesi bağlamında geçmektedir.(7) Bazı âyetlerde ise konu “adaletin tesisi için doğru konuşma”,(8) “bağışlanma dileğinde bulunma”,(9) “mahşerde yardımlaşma olmaması”(10) ve “Allah’a yakın olma sevgisi”(11) ile ilişkilendirilmiştir.

- Âyetteki الْيَتَامٰى el-yetâmâ kelimesi “yetimler” manasına gelmektedir. Yetimlerle ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(12) el-yetîm(13) ve yetîmeyn(14) kelimeleri tekildir ve hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ(15) (14) kelimeleri ise çoğuldur ve Medenî sûrelerde geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Mekke’de henüz devlet olmadığı için yetimlerle teker teker ilgilenilmesi gerektiğini öğretmek, Medîne’de ise artık kurumsal anlamda onlara sahip çıkılması gerektiğini göstermektir.

Emanetin en mukaddes olanlarından biri, bütünüyle topluma bırakılanlardır. Zira genellikle insanlar “nasıl olsa bakanı vardır; birileri sahip çıkar, onlarla ilgilenir; hatta ilgileniyorlardır” diyerek, yetimlerin bakımıyla direkt olarak ilgilenmeyebilirler. İşte bu zamanlarda onların hissettiği yalnızlığı tarif edebilecek ne bir kelime olabilir; ne de başı okşanmayan bir çocuğun yaşadığı felaketi tarif edebilecek bir cümle bulunabilir.

- Âyetteki الْمَسَاك۪ين el-mesâkîn kelimesinden maksat “yoksullar”dır. Bu kelimenin tekili olarak çeşitli âyetlerde geçen مِسْك۪ين/ الْمِسْك۪ين miskîn/el-miskîn(16) kelimeleri de “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat, “yoksullar” yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişiler” demektir. Bu kelimenin مَسَاك۪ين/ الْمَسَاك۪ينmesâkîn/el-mesâkîn(17) kalıpları “fakirler, ihtiyaç sahipleri” manasına gelmektedir. Kur’ân’da fakîr kavramı yer aldığı halde, ayrıca bir de مِسْك۪ين miskîn kelimesinin kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

2. وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ “İnsanlara güzel söz söyleyin; namazı kılın ve zekâtı verin!” Bu cümlelerde hitap düz cümleden emir kalıbına dönüştürülmektedir. Yüce Allah İsrailoğulları’ndan aldığı sözler bağlamında insanlara güzel sözler söylemeleri, bununla birlikte namaz kılıp zekât vermeleri gerektiğini de “üçüncü prensip” olarak emrettiğini bildirmektedir.

“Güzel söz söylemek”ten kasıt, içi dolu ve insanlığın hayrına ve yararına olan her bir ifadedir. Elbette bunun başında Yüce Allah’ın ifadeleri ve emirleriyle yasakları gelmekte, hayata dair belirlenen her bir prensip bu kapsamda kast edilmektedir. Bu arada “namaz” ile “zekât”ın emredildiğinin söylenmesi de bu ve benzer ibadetlerin evrensel manada bütün insanlık tarihi kadar eski olduğunun bir delilidir.

“Namaz” konusunu Bakara 2/3’te, “zekât” konusunu da Bakara 2/43’te ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

3. ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ اِلَّا قَل۪يلًا مِنْكُمْ وَاَنْتُمْ مُعْرِضُونَ “Sonunda azınız hariç, yüz çevirerek dönüp gitmiştiniz.” Yüce Allah İsrailoğulları’ndan aldığı sözler çerçevesinde onlara yönelttiği buyrukları içlerinden pek azı hariç büyük çoğunluğun yerine getirmediğini, prensiplere itibar etmeyip yüz çevirdiklerini beyan etmektedir. Burada sözü edilen azınlığın kimlerden oluştuğuna dair tefsirlerimizde Abdullah b. Selâm gibi bazı isimler zikredilmektedir.(18) Ayette isim değil, eylem üzerinden mesaj verildiği için herhangi bir isim listesi vermeye gerek yoktur.

ıı. Kan Akıtmama ve Sürgün Yapmama Emri

وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَآءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ اَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ اَقْرَرْتُمْ وَاَنْتُمْ تَشْهَدُونَ “Hani birbirinizin kanlarını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza dair sizden söz almıştık. Sonunda siz de şahit olarak (bunları) kabul etmiştiniz.”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذْنَا ve iz ahaznâ ifadesi “hani (sizden) almıştık”; م۪يثَاقَكُمْ mîsâkaküm tamlaması “sözünüzü”; لَا تَسْفِكُونَ lâ tesfikûne fiili “akıtmayacaksınız”; دِمَآءَكُمْ dimâeküm tamlaması “sizin kendi kanlarınızı”;وَلَا تُخْرِجُونَ ve lâ tuhricûne fiili “ve çıkarmayacaksınız”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinizi, kendinizi, birbirinizi”; مِنْ دِيَارِكُمْ min diyâriküm ifadesi “sizin evlerinizden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَقْرَرْتُمْ akrartüm fiili “kabul etmiştiniz”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve siz”; تَشْهَدُونَ teşhedûne fiili ise “şahit olmaktasınız” demektir.

Burada İsrailoğulları’ndan alınan sözlerin bir kısmı daha gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Bakara 2/63. âyette de ele aldığımız üzere, bir önceki âyetteki hususlara ilave olarak İsrailoğulları’ndan aldığı sözlerle ilgili bir başka noktaya değinmekte, buna göre İsrailoğulları’ndan birbirlerinin kanını dökmemeleri, birbirlerini yurtlarından, vatanlarından, evlerinden, barklarından sürüp çıkarmamaları sözünü aldığını ve onların bunu kabul ettiğini beyan ederek bu duruma kendi kitaplarındaki bilgilerle de şahit olduklarını ifade etmektedir. Yüce Allah onlardan bu sözü almak istemiş, onlar da bunu kabul etmişlerdi ki bu ifade ثُمَّ اَقْرَرْتُمْ “sonra bunu kabul etmiştiniz; bu sözü ikrar etmiştiniz” cümlesiyle dile getirilmektedir. Âyette buna şahit olduklarından söz edilenler muhtemelen Kurayza ve Nadîroğulları olsa gerektir.(19) Çünkü âyetin indirildiği Medine’de bunlar vardı.

Âyette geçen دِمَآءَكُمْ dimâeküm “kanlarınız” ve اَنْفُسَكُمْ enfüseküm “kendiniz” ifadeleri son derece önemlidir. Yüce Allah inananların birbirlerini yabancılamamalarını, farklı bedenlerde olsalar da aynı bedenin parçaları gibi olduklarını bu ifadelerle ortaya koymaktadır. Benzer bir ifade Hucurât 49/11’de “Müslümanların birbirlerinin ayıplarını aramamaları gerektiği” ifadesinde de yer almaktadır. Müminler bir binanın kerpiçleri gibidirler; aynı bütünü oluşturan parçalar mesabesindedirler. Saff 61/4’te verilen bilgi ile Hz. Peygamber’in bu konudaki “Müminler birbirlerine şefkat ve merhamette bir beden mesabesindedir; bedenin bir kısmı sıkıntıya girerse diğer organlar da bundan etkilenir” mealindeki tasviri bu gerçeğin bir başka ifade ediliş biçimidir.(20)

Âyette yer alan hitap her ne kadar öncelikli olarak Medine’deki kitap ehline yönelik olsa da mesaj evrensel manada bütün insanlığadır. Çünkü insanların birbirlerini öldürmemeleri gerektiği, bir insanı öldürenin bütün insanlığı öldürmüş gibi olacağı, bir insanı hayata kavuşturanın da bütün insanlığı diriltmiş gibi olacağı beyan edilmektedir.(21) Bu arada insanların birbirlerini haksız yere yerlerinden yurtlarından sürmeleri, onları vatansız bırakmaları son derece kötü bir durumdur ve Yüce Allah böyle bir haksız davranışı insanların gündeminden çıkarmayı istemektedir.

Esasında insanların bu türden eylemlerden uzak durmayı kabul etmesi demek, onların fıtratlarının ve vicdanlarının söz konusu değerlere uygun kodlanması ve böylece şekillendirilmesi demektir. İlahi prensipler eğer bozulmadan, olduğu gibi muhataplara aktarılırsa, kasıtlı inkârcılar hariç, hiçbir fıtrat ve vicdan bu ilkeleri yadırgamaz. Çünkü ilahi prensipler nasıl ki Yüce Allah’ın kitabının ayetleriyse, insanların fıtrat ve vicdanları da bir başka kitabı olan insan kitabının parçalarıdır. Sahibi aynı olan iki kitabın âyetleri elbette birbirini yadırgamaz vesselâm.

ııı. Dönekliklerinin Karşılığı Rezil Halleri

ثُمَّ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ تَقْتُلُونَ اَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَر۪يقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاِنْ يَاْتُوكُمْ اُسَارٰى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ اِخْرَاجُهُمْ اَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَآءُ مَنْ يَفْعَلُ ذٰلِكَ مِنْكُمْ اِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يُرَدُّونَ اِلٰىٓ اَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Ardından siz öyle kimselersiniz ki birbirinizi öldürüyor, aranızdan bir grubu yurtlarından çıkarıyor, günahta ve düşmanlıkta onlara karşı birbirinize arka çıkıyorsunuz. Onları yurtlarından çıkarmak size haram olduğu hâlde (hem çıkarıyor hem de) size esirler olarak geldiklerinde fidye veri(p onları kurtarı)yorsunuz. Yoksa siz Kitabın (Tevrat’ın) bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz? Böyle davrananlarınızın cezası, dünya hayatında rezillikten başka nedir ki! Kıyamet gününde ise en şiddetli azaba çarptırılacaklardır. Allah yapmakta olduklarınızdan asla habersiz değildir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “şu kimselersiniz ki”; تَقْتُلُونَ tektülûne fiili “öldürüyorsunuz”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefislerinizi, kendinizi, birbirinizi”;وَتُخْرِجُونَ ve tuhricûne fiili “ve çıkarıyorsunuz”; فَر۪يقًا ferîkan kelimesi “bir grubu”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların evlerinden”; تَظَاهَرُونَ tezâherûne fiili “arka çıkıyorsunuz”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “aleyhlerine”;بِالْاِثْمِ bi’l-ismi sözcüğü “günahla, haramla”;وَالْعُدْوَانِ ve’l-‘udvâni kelimesi “ve düşmanlıkla”; وَاِنْ يَاْتُوكُمْ ve in ye’tûküm ifadesi “ve eğer size gelirlerse”; اُسَارٰى üsârâ kelimesi “esir olarak”; تُفَادُوهُمْ tüfâdûhum ifadesi “onları fidye karşılığında serbest bırakıyorsunuz”;وَهُوَ ve huve zamiri “(hâlbuki) o”; مُحَرَّمٌ muharramun kelimesi “haram kılınmıştır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اِخْرَاجُهُمْ ıhrâcühum tamlaması “onları çıkarmak”; اَفَتُؤْمِنُونَ e fetü’minûne sorusu “inanıyor musunuz”; بِبَعْضِ الْكِتَابِ biba‘di’l-kitâbi ifadesi “kitabın bir kısmına”;وَتَكْفُرُونَ ve tekfürûne fiili “ve inkâr (mı) ediyorsunuz”; بِبَعْضٍ biba‘dın ifadesi “bir kısmını”; فَمَا جَزَآءُ fe mâ cezâu kelimesi “karşılığı değildir”; مَنْ يَفْعَلُ ذٰلِكَ men yef‘alü zâlike ifadesi “bunu işleyenin”; اِلَّا خِزْيٌ illâ hızyun istisnası “rezillikten başkası”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ ve yevme’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününde ise”; يُرَدُّونَ yüraddûne edilgen fiili “çarptırılacaklar(dır)”; اِلٰىٓ اَشَدِّ الْعَذَابِ ilâ eşeddi’l-‘azâbi tamlaması “azabın en şiddetlisine”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah hiçbir şekilde (şöyle) değildir”; بِغَافِلٍ bi ğâfilin ifadesi “gafil (habersiz)”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın verdikleri sözleri nasıl tutmadıkları ve karşılaşacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَنْتُمْ هٰٓؤُ۬لَآءِ تَقْتُلُونَ اَنْفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَر۪يقًا مِنْكُمْ مِنْ دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ “Ardından siz öyle kimselersiniz ki birbirinizi öldürüyor, aranızdan bir grubu yurtlarından çıkarıyor, günahta ve düşmanlıkta onlara karşı birbirinize arka çıkıyorsunuz.” Yüce Allah önceki âyette İsrailoğulları’ndan aldığı sözler bağlamında dile getirdiği “birbirinizin kanını dökmeyeceksiniz ve birbirinizi yerinizden yurdunuzdan çıkarmayacaksınız” şeklindeki söze rağmen bir süre sonra bu iki hususa da riayet etmediklerini, hem birbirlerini öldürmeye devam ettiklerini hem de bir grubu yerinden yurdundan çıkardıklarını beyan etmekte, bunu yaparken de haram/günah işlediklerini ve düşmanlıkta birbirlerine arka çıktıklarını, birbirlerini desteklediklerini ifade etmektedir.

Âyetin indirildiği dönem itibariyle Medine’de yaşamakta olan Evs ve Hazrec kabileleri birbirleriyle sürekli savaş halinde bulunuyorlar, Kaynuka ve Nadîroğulları Hazrec’i, Kurayza oğulları ise Evs’i destekliyordu. Bu şekilde yapılan savaşlarda bir kısım Yahudi, müşriklerin işbirliği sayesinde diğer kısmını öldürüyor, onları yurtlarından çıkarmaya gayret ediyorlardı.(22)

Âyette sözü edilen تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِمْ بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ “Onlara karşı birbirilerine günah ve düşmanlıkta arka çıkıyorlardı” cümlesi Yahudilerin müşriklerle yaptıkları işbirliğidir. Burada geçen تَظَاهَرُونَ tezâherûne fiili “karşılıklı olarak birbirine destek olmak”, “arka çıkmak”, “işbirliği yapmak”, “dayanışma sergilemek”, “birleşmek”, “yardımlaşmak”(23) gibi anlamlar vermekte, Yahudilerin müşriklerle olan birlikteliğine dikkat çekmektedir. Onların bu işbirliğinin beslendiği temel hareket noktası ise الْاِثْم el-ism yani “günah, haram” ve الْعُدْوَان el-‘udvân yani “düşmanlık” olarak zikredilmektedir.

2. وَاِنْ يَاْتُوكُمْ اُسَارٰى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ اِخْرَاجُهُمْ “Onları yurtlarından çıkarmak size haram olduğu hâlde (hem çıkarıyor hem de) size esirler olarak geldiklerinde fidye veri(p onları kurtarı)yorsunuz.” Yüce Allah Medine’deki Yahudilerin onları yurtlarından çıkarmak kesin olarak kendilerine haram kılınmış olmasına rağmen dindaşlarını yurtlarından çıkardıktan sonra, bu defa esir edilmeleri durumunda, yani kendilerine esir olarak geldiklerinde -sırf ırk gerekçesiyle olsa gerek- fidye vererek onları kurtardıklarını da ifade etmektedir.

Âyette geçen تُفَادُوهُمْ tüfâdûhum ifadesi “onları fidye karşılığında serbest bırakmak”(24) manasına gelebileceği gibi “onları fidye vererek kurtarmak”(25) manasına da gelebilir. Mantıklarındaki tutarsızlığın boyutunu ortaya koymak bakımından ikinci mananın daha doğru olduğunu, ancak ilk mananın da yanlış olmadığını beyan etmek durumundayız. Belli ki bu adamlar birbirlerini öldürmek için çabalıyor, ancak eğer bir esirlik durum olursa bu defa da kendi ırkdaşlarını fidye vererek kurtarıyorlardı.

3. اَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ “Yoksa siz Kitabın (Tevrat’ın) bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz?” Yüce Allah bu mesajın ilk muhataplarına seslenmekte, ellerindeki kutsal metin olan Tevrat’ın “esirleri fidye karşılığında serbest bırakma” şeklindeki hükmüne inanıp “birbirlerini öldürmemek, onları yurtlarından çıkarmamak” şeklindeki hükmünü reddettiklerini inkârî bir soru cümlesiyle beyan etmekte,(26) bu çelişkili tutumları nedeniyle kitap ehlini uyarıp kınamaktadır.

Âyette bağlam gereği ilk muhataplar kitap ehli olsa da mesajın evrensel olmasına engel bir durum söz konusu değildir. Nitekim genelde inanılması gereken değerlere bütüncül manada inanmayıp parçalanmış bir görüntü veren kişiler Nisâ’ 4/150-151’de kınanmakta ve tam kâfirlerin işte bunlar olduğu şu şekilde beyan edilmektedir: “Allah’ı ve resüllerini inkâr edenler ve (inanma hususunda) Allah ile resüllerini birbirinden ayırmak isteyip ‘Bir kısmına iman ederiz ama bir kısmına inanmayız’ diyenler ve bunlar (iman ile küfür) arasında bir yol tutmak isteyenler yok mu; işte gerçekten kâfirler bunlardır. Biz kâfirlere alçaltıcı bir azap hazırlamışızdır.”

Bu konuda daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/97 ve 98’de de bir meleğe düşmanlığın Yüce Allah’a, bütün meleklerine, bütün peygamberlerine düşmanlık olacağı, sonuçta Yüce Allah’ın da bu inkârcılara düşman olduğu ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili bu âyetleri birlikte değerlendirdiğimizde, iman esaslarının bütüncül olduğunu, parçalanma kabul etmediklerini, imanda istisnanın dinsizlik olduğunu söyleyebiliriz. İlâhî prensiplerin yer aldığı kitapların tamamına inanmak gerektiği gibi her bir kitabın içerisinde yer alan her prensibi kabul etmek de zorunludur. İşine gelene inanıp işine gelmeyeni reddetmek bütününü reddetmekle eşdeğerdir. Buna benzer şekilde, ilahi prensiplerin uygulanma imkânının kalmadığını, dahası bazı hükümlerin modasının geçtiğini söylemek de aynı şekilde korkunç bir hatadır. İman bütüncül bir inanç sistemidir; hiçbir hükmü herhangi bir şekilde istisnaya konu edinilemez.

4. فَمَا جَزَآءُ مَنْ يَفْعَلُ ذٰلِكَ مِنْكُمْ اِلَّا خِزْيٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يُرَدُّونَ اِلٰىٓ اَشَدِّ الْعَذَابِ “Böyle davrananlarınızın cezası, dünya hayatında rezillikten başka nedir ki! Kıyamet gününde ise en şiddetli azaba çarptırılacaklardır.” Yüce Allah belirlediği prensipleri askıya alan, onların gereğini yerine getirmeyen, hatta bir kısmına inanıp bir kısmını reddederek parçalı bir görüntü verenlerin dünya hayatında rezil ve rüsva olacaklarını, Kıyamet günü ise çok daha şiddetli bir azaba çarptırılacaklarını haber vermektedir.

Âyette yer alan خِزْي/ الْخِزْيhızy/el-hızy kelimesi Kur’ân’da 11 kez(27) geçmektedir. Bu doğrultuda âyette sözü edilen خِزْيٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “dünya hayatındaki hızy azabı”, dünyada yaşanmaktayken çekilen “zillet, perişanlık, rüsvalık, usanç vericilik, rezillik” demektir.(28) Yûnus 10/98’de de beyan edildiği gibi, الْخِزْي el-hızy kelimesinden maksat “rezillik azabı”dır ve böyle davrananların dünyadaki halleri bir çeşit azaba dönüşmektedir. Âyette kast edilen durumun Nadîroğullarının Şam’a sürülmesi, Kurayza oğullarının öldürülmesi, bir kısmının cizyeye maruz bırakılması olduğu ifade edilmektedir.(29) Böylelerinin dünyada karşılaştıkları manzara işledikleri suçun kefareti olarak yeterli olmadığı için mahşerde de bu cezanın devamı mahiyetinde azabın en şiddetlisine mahkûm edilmeleri, yani cehennemde ateş azabına atılmaları söz konusu olacaktır.

5. وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Allah yapmakta olduklarınızdan asla habersiz değildir.” Bu ifade Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99’da aynı şekilde, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te aynı manada geçmektedir.

Yüce Allah bu hitabıyla evrensel manada bütün muhataplara seslenmekte ve insanların yapıp ettiği her ne varsa onlardan hiçbir şekilde habersiz olmadığını ilan etmektedir. Bu ifade öncelikli olarak inkârcılara yönelik bir tehdit olarak görülmelidir; ancak mesajın içeriğinde müminlere moral verme amacı da bulunmaktadır. Zira Yüce Allah’ın her şeyden haberdar olup hiçbir şeyden gafil olmaması, insanların ilahi bilgi karşısındaki acziyetini ve tam bir teslimiyet içerisine girmeleri gerektiğini ortaya koymaktadır.

ıv. Ebedi Ziyan İçerikli Alış-Verişleri

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا بِالْاٰخِرَةِ فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “İşte onlar, ahirete karşılık dünya hayatını satın alanlardır. (Bu yüzden) azapları hafifletilmeyecek ve kendilerine yardım edilmeyecektir.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا ellezîne’şterav ifadesi “satın almış olanlardır”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا al-hayâte’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatını”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete karşılık”; فَلَا يُخَفَّفُ fe lâ yuhaffefu edilgen fiili “hafifletilmez”; عَنْهُمُ ‘anhum ifadesi “onlardan”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “azap”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يُنْصَرُونَ yunsarûne edilgen fiili ise “kendilerine yardım da edilmez” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın olumsuz tavırlarının nasıl bir akıbete neden olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا بِالْاٰخِرَةِ “İşte onlar, ahirete karşılık dünya hayatını satın alanlardır.” Yüce Allah bağlam gereği olarak Medine’deki Yahudilerin verdikleri sözleri tutmadıklarını, bu yüzden dünya hayatını tercih edip ahiret hayatını ötelediklerini beyan etmektedir. Başta İsrailoğulları olmak üzere, insanlar içerisinde her kim âhirete karşılık dünya hayatını satın alırsa, bir anlamda dünya hayatını tercih ederse ödemek zorunda kalacağı birtakım faturalar olduğunu bilmelidir. Bu çerçevede kendilerinden azabın hafifletilmeyeceği ve herhangi bir şekilde yardım da görmeyecekleri haber verilmektedir.

Bu ifadenin benzerleri Bakara 2/16’da “hidayete karşı sapkınlığın”, Bakara 2/175’te buna ilave olarak “bağışlanmaya karşılık azabın”, Âl-i İmrân 3/177’de ise “imana karşı küfrün” satın alınması, tercih edilmesi, Bakara 2/108’de ise “küfrün imanla değiştirilmesi”, bir anlamda satın alınması şeklinde zikredilmektedir ki sonuçta bütün bunlar aynı feci kapıya çıkmaktadır. Benzer kullanımlar Nisâ’ 4/74, İbrâhim 14/3, Nahl 16/107 gibi âyetlerde de zikredilmekte ve sahipleri kınanmaktadır.

2. فَلَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “(Bu yüzden) azapları hafifletilmeyecek ve kendilerine yardım edilmeyecektir.” İnanç sorunu yaşayanların, ilahi sözleşmelere itibar etmeyenlerin, Allah’a isyan üzere bir hayatı tercih edenlerin, ebedi ahiret hayatına karşılık dünya hayatını satın alanların mahşerdeki azapları hiçbir şekilde hafifletilmeyecek ve kendilerine yardım da edilmeyecektir.

a) Azabın hafifletilmeyeceğiyle ilgili olarak Fâtır 35/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirlere de cehennem ateşi vardır. (Orada ölümlerine) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır. İşte, her kâfire böyle karşılık vereceğiz.” Aynı şekilde Mü’min 40/49’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “Ateşte bulunanlar cehennem bekçilerine, ‘Rabbinize dua edin, bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!’ diyecekler.” İşte bu isteğin karşılığında bekçiler, konuyu dünyadayken kendilerine gelen peygamberlerin çağrılarına uyup uymamaya getirmiş ve şu cevabı vermiş olacaklardır: “(Bekçiler), ‘Size resülleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ derler. Onlar da, ‘Getirdiler’ cevabını verirler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ derler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”(30)

Bu tür isteklerin olumsuz bir şekilde karşılanacağı veya azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair başka âyetler de vardır.(31) Bu noktada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz âyetlerden birisi de Zuhruf 43/74-75’tir: “Muhakkak ki (inkârcı) suçlular cehennem azabında ebedi kalıcıdırlar. Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar azap içinde kurtuluştan ümit kesmişlerdir.” Azabın hafifletilmesi bir tarafa, Nisâ’ 4/56’da “Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin ateşe atılacağı, derileri piştikçe azabı iyice tatsınlar diye yerlerine yeni deriler değiştirileceği” beyan edilmektedir. Ayrıca İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da da azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

b) Dünyada da mahşerde de gerçek manada yardım sadece ve sadece Yüce Allah’tan gelir.(32) Yüce Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette bu beklenti reddedilmektedir.(33) Bu inkârcı insan tipinin dünyada da mahşer şartlarında da hiçbir şekilde yardıma mazhar kılınmayacakları ortaya konulmaktadır. Kur’ân’da bu gerçeği ifade eden pek çok âyet vardır.(34)

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ 26/93 ve Sâffât 37/25’te belirtildiği gibi, cehennemlikler birbirlerine bile yardım edemeyeceklerdir. Hatta Me‘âric 70/11-14’te beyan edildiği gibi, cehennemlikler azaptan kurtulmak için aileleri, çocukları dâhil herkesi fidye olarak vermek isteyeceklerdir. Ra‘d 13/18 ve Zümer 39/47’de geçtiği üzere, zâlimler yeryüzü ve bir o kadarı daha onların olsaydı azaptan kurtulmak için onu vermek isteyeceklerdir. Ancak Âl-i İmrân 3/91’de de ifade edildiği gibi, bu durum onlardan kesinlikle kabul edilmeyecektir. ‘Abese 80/34-37’de insanların birbirinden kaçacakları, dolayısıyla Allah’tan başka birinin yardımının da söz konusu olmayacağı anlatılmaktadır.

İşte bütün bu âyetlerde verilen mesajlara uygun olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bağlam gereği Medine’deki Yahudilerin ortaya koyduğu alaycı ve inkârcı tutumun kendilerini tam bir felakete sürüklediği, benzer tutum ve davranışlar ortaya koyanların da benzer bir akıbeti yaşayacağı ifade edilmiş olmaktadır.

b) İsrailoğulları’nın Risâlete ve Vahye Karşı Tavrı

Yüce Allah, sûrenin 87-90. âyetlerinde Hz. Musa’ya el-Kitâb’ı verdiğini, ondan sonra birbiri ardınca peygamberler gönderdiğini, Meryem oğlu İsâ’ya da apaçık belgeler verdiğini, onu Rûhu’l-Kudüs (Kutsal Ruh) ile desteklediğini beyan etmekte, ancak arzulamadıkları şeyleri söyleyen bir elçi geldikçe ona karşı büyüklük tasladıklarını, peygamberlerden bir kısmını yalanladıklarını, bir kısmını ise öldürdüklerini bildirmekte, sonrasında “Kalplerimiz perdelidir” dediklerini, ancak küfür ve inkârları sebebiyle Allah’ın onlara lânet ettiğini, o yüzden çok azının inandığını haber vermektedir.

Ardından, kâfirlere karşı zafer isterlerken kendilerine Yüce Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap (Kur’ân) ulaşıp da (Tevrat’tan) bildikleri gerçekler gelince onu inkâr ettikleri, Allah’ın lânetinin böyle inkârcılara olacağı bildirilmekte, Allah’ın kullarından dilediğine (peygamberlik) ihsan etmesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’ân’ı) inkâr ederek kendilerini alçak bir şeye satmalarının çok kötü bir şey olduğu, böylece onların gazap üstüne gazaba uğratıldıkları, ayrıca o kâfirler için alçaltıcı bir azap gerçekleşeceği beyan edilmektedir.

ı. Peygamberleri Öldürmeleri

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِه۪ بِالرُّسُلِ وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ اَفَكُلَّمَا جَآءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوٰىٓ اَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَر۪يقًا كَذَّبْتُمْ وَفَر۪يقًا تَقْتُلُونَ “Yemin olsun ki biz Musa’ya Kitabı vermiştik. Ondan sonra birbiri ardınca elçiler göndermiştik. Meryem oğlu İsa’ya da apaçık deliller vermiş, onu Kutsal Ruh (Cebrail) ile desteklemiştik. Nefislerinizin arzulamadığı şeyleri söyleyen bir elçi size her geldiğinde ona karşı kibirlenmiştiniz. (Elçilerden) bir kısmını yalanlıyor; bir kısmını öldürüyordunuz.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ ifadesi “andolsun ki biz vermiştik”; مُوسَى Musa kelimesi “Musa’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”;وَقَفَّيْنَا ve kaffeynâ fiili “ve birbiri ardınca göndermiştik”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihi ifadesi “ondan sonra”; بِالرُّسُلِ bi’r-rusüli ifadesi “elçileri/peygamberleri”; وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve vermiştik”; ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ ‘îse’bne meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsâ’ya”; الْبَيِّنَات el-beyyinâti kelimesi “apaçık belgeleri”;وَاَيَّدْنَاهُ ve eyyednâhu fiili “ve onu desteklemiştik”; بِرُوحِ الْقُدُسِ bi rûhi’l-kudüsi ifadesi “Kutsal Ruh ile, Cebrâil ile”; اَفَكُلَّمَا جَآءَكُمْ efe külemâ câeküm ifadesi “size her getirdiğinde mi”; رَسُول rasûlün kelimesi “elçi”; بِمَا لَا تَهْوٰىٓ bimâ lâ tehvâ ifadesi “arzulamadığı, istemediği şeyleri”; اَنْفُسُكُمُ enfüsüküm tamlaması “sizin canlarınızın”; اسْتَكْبَرْتُمْ istekbertüm fiili “kibir gösterdiniz”; فَفَر۪يقًا fe ferîkan kelimesi “bir grubu”; كَذَّبْتُمْ kezzebtüm fiili “yalanlamıştınız”; وَفَر۪يقًا ve ferîkan kelimesi “bir grubu ise”;تَقْتُلُونَ taktülûne fiili ise “öldürüyorsunuz/öldürüyordunuz” demektir.

Burada Hz. Musa’ya verilen kitap, başka peygamberlerin birbiri ardınca görevlendirilmesi, Hz. İsa’nın delillerle gönderilmesi ve İsrailoğulları’nın ona karşı olumsuz tavrı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِه۪ بِالرُّسُلِ وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ “Yemin olsun ki biz Musa’ya Kitabı vermiştik. Ondan sonra birbiri ardınca elçiler göndermiştik. Meryem oğlu İsa’ya da apaçık deliller vermiş, onu Kutsal Ruh (Cebrail) ile desteklemiştik.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın olumsuz tavırları ve hem dünyada hem de mahşerde karşılaşacakları feci akıbetle ilgili bilgi verdikten sonra, bu defa aynı konunun dolaylı da olsa devamı olacak şekilde Hz. Musa’ya el-Kitâb’ı yani ilahi mesajları, ilahi kelamı verdiğini beyan etmekte, sonrasında pek çok peygamber gönderdiğini, Hz. İsâ’ya hakikatin apaçık belgelerini ihsan edip onu kutsal ruhla desteklediğini ifade etmektedir.

a)وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ “Andolsun ki biz Musa’ya el-Kitâb’ı vermiştik.” Kur’ân’da Hz. Musa’ya verilen ilahi mesajlar bağlamında Tevrat’tan değil de bu âyette de olduğu gibi el-Kitâb’dan, Bakara 2/53. âyette ve Enbiyâ’ 21/48’de de geçtiği gibi doğruyu yanlıştan ayırt etmek için el-Furkân’ın verildiği beyan edilmekte, bütüncül manada Tevrat’tan söz edilmemektedir. Âl-i İmrân 3/93 ve Mâide 5/43 ile 44 gibi pek çok âyette verilen bilgilere göre, Tevrat bütün İsrailoğlu peygamberlerine verilen ilahi mesajların tümünün adıdır ve Hz. Musa’ya da onun bir kısmı verilmiştir ki bu verilen bölüm için suhuf/es-suhuf kelimesi de kullanılmaktadır.(35) Bu arada, A‘râf 7/145 ve 150’de de beyan edildiği üzere ona verilen ilahi bilgiler el-elvâh denilen “levhalar”da yazılmıştır.

b)وَقَفَّيْنَا مِنْ بَعْدِه۪ بِالرُّسُلِ “Ondan sonra birbiri ardınca resüller/elçiler göndermiştik.” Yüce Allah Hz. Musa’ya el-Kitâb’ı verdiğini beyan ettikten sonra, bu defa onun peşi sıra İsrailoğulları’na pek çok peygamber gönderdiğini ifade etmektedir. Bu âyette de geçen قَفَّيْنَا kaffeynâ fiili “art arda göndermek”, “birbirini izleyecek şekilde göndermek”, “birini diğerinin takip etmesini sağlamak”(36) gibi manalarda Mâide 5/46 ve Hadîd 57/27’de de geçmektedir.

Peygamberlerin peş peşe gönderilmesi manasında Kur’ân’da kullanılan kelimelerden birisi de Mü’minûn 23/44’te zikredilen tetrâ kelimesidir. Her iki kelime de peygamberlerin gönderilmesiyle ilgili peşisıralık manası vermektedir. Bu arada Mâide 5/19’da verilen bilgiye göre, peygamberlerin gönderilmesi sisteminde belli bir tarih aralığı söz konusu olmadığı için zaman zaman fetret dönemi denilen kesintiler olmuştur. Mâide 5/19. âyet mealen şöyledir: “Ey kitap ehli! Peygamberlerin arası kesildiği bir sırada size elçimiz geldi. Gerçekleri size açıklıyor ki (kıyamette): ‘Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi’ dersiniz diye. İşte size müjdeleyici ve uyarıcı gelmiştir. Allah her şeye hakkıyla kâdirdir.”

c) وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ “Meryem oğlu İsâ’ya da apaçık belgeler vermiştik.” Bu ifade Bakara 2/253’te de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Musa’ya mesaj ilettiğini, İsrailoğulları’na peş peşe peygamberler gönderdiğini beyan ettikten sonra, onlara gönderilen peygamberlerden birisi olan Hz. İsâ’ya da الْبَيِّنَات el-beyyinât denilen “hakikatin apaçık belgelerini”, “apaçık deliller”, “alametler”, “çeşitli mucizeler”(37) verdiğini ifade etmektedir. Bu bağlamda Âl-i İmrân 3/49 ve Mâide 5/110’da belirtildiği gibi “çamurdan kuş yapmak”, “ölülerin diriltilmesi” ve “alaca hastalığının iyileştirilmesi” gibi özellikleri zikredebiliriz.

d) وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ “Onu Rûhu’l-Kudüs (Kutsal Ruh, Cebrâil) ile desteklemiştik.” Bu ifade Bakara 2/253’te de geçmektedir. Yüce Allah Hz. İsâ’ya çeşitli deliller verdiğini beyan ettikten sonra, onu Rûhu’l-Kudüs ile desteklediğini belirtmektedir. Burada geçen رُوح الْقُدُسِ Rûhu’l-kudüs ifadesi müfessirlerimiz tarafından Hz. Cebrâil olarak tefsir edilmektedir(38) ki Nahl 16/102’de de geçen bu tamlama vahyi indiren melek olması itibariyle Hz. Cebrâil’i ifade etse gerektir. Bu arada Şu‘arâ’ 26/193’te geçen er-rûhu’l-emînu tamlaması da Cebrâil (as)’ı ifade etmektedir. Konunun vahiy ile ilişkilendirilmesi Mücâdele 58/22’de bütün müminlerin vahiy ile desteklenmesi anlamında konu bütünlüğü oluşturmaktadır. Burada Nisâ’ 4/171’de Hz. İsa’nın Yüce Allah’tan bir ruh olduğunun beyan edilmesi onun yarattığı bir ruhtan beslendiğini göstermektedir. Konunun her boyutu vahye ve Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine çıkmaktadır.

Bazı âlimlerimiz bu ifadeden maksadın İncîl olduğunu beyan ederek bunun vahiy olduğuna dikkat çekmek istemişlerdir(39) ki Nahl 16/2, Mü’min 40/15 ve Şûrâ 42/52 gibi âyetlerde de vahye “ruh” denilmesi bu manayı desteklemektedir. Bu arada bütün peygamberlere Cebrâil (as)’ın gelmesi ve onlara vahiy getirmesi hepsinin ortak özelliği olması nedeniyle Hz. İsâ ile Hz. Cebrâil’in daha farklı bir ayrıcalığının bulunması gerektiğinden hareketle, Hz. İsâ’nın doğumunda Cebrâil (as)’ın Hz. Meryem’e üflemesi de akla gelebilir ki bu yönüyle Hz. İsâ diğer bütün peygamberlerden farklıdır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

Konuya getirilen bir yorum bağlamında şu yaklaşımı da burada hatırlatmanın yararlı olacağı kanaatindeyiz: “Kutsal ruhu Şûrâ 42/52 ışığında ‘Allah’ın peygamberlerinin akıl ve marifetlerini kendisiyle desteklediği vahyin ruhu’ olarak açıklayanlar olmuştur Abduh ve Reşid Rıza gibi. ‘Kutsallık’ ise, onunla insanı terbiye etmenin kutsallığıyla ya da vahyin terbiyesiyle insan benliğinin kutsal olanın etkisi altında kalmasıyla açıklanmıştır. Aynı âlimler Kur’ân’da geçen er-Rûhu’l-Emîn (güvenilir ruh) ifadesini de aynı anlam alanı içerisinde değerlendirir. Buna göre kendisine vahyedilen peygamber, içerisine hakikat dışı şeylerin karışmayacağından kesinlikle emin olduğu Rabbinden gelen açık ve kesin bir bilgi ve belgeye kavuşmuştur. Kur’ân’da, ‘katından bir ruh ile destekleme’ ifadesinin, tüm gerçek müminleri kapsayan bir biçimde kullanıldığını görüyoruz. Bu cümleden olarak Allah Rasulü İslâm şairi Hassân b. Sâbit’e ‘Allah seni Kutsal Ruh ile desteklesin!’(40) duasında bulunmuştur.”(41)

2. اَفَكُلَّمَا جَآءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوٰىٓ اَنْفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَر۪يقًا كَذَّبْتُمْ وَفَر۪يقًا تَقْتُلُونَ “Nefislerinizin arzulamadığı şeyleri söyleyen bir elçi size her geldiğinde ona karşı kibirlenmiştiniz. (Elçilerden) bir kısmını yalanlıyor; bir kısmını öldürüyordunuz.” Yüce Allah yahudilere seslenmekte ve kendilerine birbiri ardınca peygamberler göndermesine rağmen onların getirip tebliğ ettiği esaslar içerisinde hoşlarına gitmeyen bir mesaj olduğunda küstahlık ettiklerini, kibre kapıldıklarını, bunun doğrultusunda bir kısmını yalanladıklarını, onları yalancılıkla suçladıklarını, diğer bir kısmını ise öldürdüklerini beyan etmektedir.

Âyette verilen bilgilere bakıldığında Hz. Peygamber zamanındaki Yahudilere seslenilmekte ve onların atalarının yaptığı yanlışlıkları benimsedikleri ve onların yolundan gittikleri için sanki onların da daha önce gönderilen peygamberleri yalandıkları, çünkü getirip tebliğ ettikleri prensipleri nefis ve hevalarının arzu etmediği, bunun sonucunda korkunç bir kibre kapılarak bir kısım peygamberi yalanladıkları, bir kısmını ise daha önce yorumladığımız Bakara 2/61. âyette de belirtildiği gibi hunharca katlettikleri ifade edilmektedir.

Vahyin indirildiği dönemdekiler her ne kadar herhangi bir peygamber öldürmediyseler de atalarını benimsemeleri ve onların izinden gitmeleri yaptıklarını da onaylamadıkları manasında değerlendirilmiş olmalıdır. Bu nedenledir ki âyetin sonunda gelen تَقْتُلُونَ taktülûne “öldürüyorsunuz” fiili şimdiki ve geniş zaman kalıbında tercih edilmiştir. Esasında bir peygamberin misyonunu bitirmek onu öldürmek gibidir. O yüzden de fiil geniş zaman kalıbında getirilmiş olabilir. Bu fiilin geniş zaman kalıbında getirilmesinin bir başka sebebi de âyet sonlarının geniş zaman kalıbındaki uyumuna uygunluk olarak yorumlanabilir.(42)

“Yahudi muhataplara, Hz. Muhammed’e karşı davranışlarının hiç de sürpriz olmadığı, buna benzer davranışları yalnızca kendi ırkları dışındaki peygamberlere değil, bizzat kendi ırklarından gönderilenlere de reva gördükleri, hatta onların kimilerini katletmeye kadar işi vardırdıkları yüzlerine vuruluyor. Yahudilerin peygamberleri yalanlamaları mazi fiille kezzebtum, öldürmeleri ise ondan farklı olarak muzari fiille taktulûne şeklinde gelmiştir. Bununla, onların peygamber katletmeleri muhatabın gözünde daha yeni işlenmiş bir cinayet gibi canlandırılmakla kalmıyor, aynı zamanda son nebiye karşı tutumlarının da bir cinayet olduğu zımnen ifade edilmiş oluyor.”(43)

ıı. Bahane Üretmeleri

وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَل۪يلًا مَا يُؤْمِنُونَ “(Yahudiler) ‘Kalplerimiz perdelidir.’ demişlerdi. Hayır! İnkârları sebebiyle Allah onlara lanet etmiştir. Ne kadar da azı inanır!”

Âyettekiوَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; قُلُوبُنَا kulûbünâ tamlaması “bizim kalplerimiz”; غُلْف ğulfun kelimesi “perdeli(dir)”; بَلْ bel edatı “aksine”; لَعَنَهُمُ le‘anehüm fiili “onlara lanet etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِكُفْرِهِمْ bi küfrihim tamlaması “inkârları sebebiyle”; فَقَل۪يلًا مَا fe kalîlen mâ ifadesi “ne kadar da azı”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanıyorlar” demektir.

Burada Yahudilerin kendi sorumluluklarını Yüce Allah’a atma girişimleri ve Allah’ın onlara verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ “(Yahudiler) ‘Kalplerimiz perdelidir’ demişlerdi.” Bir benzeri de Nisâ’ 4/155’te geçen bu ifade gereği, Yüce Allah Hz. Peygamber dönemindeki Yahudilerin dile getirdiği “kalplerimiz perdelidir, kaplıdır, kılıflıdır” sözlerini aktarmaktadır.(44) En‘âm 6/25, İsrâ’ 17/46, Kehf 18/57 ve Fussilet 41/5’te geçen ekinneh kelimesi de bu anlamı desteklemektedir.

Bu ifadeyi bazı âlimlerimiz yahudilerin Hz. Peygamber’le alay ederek “Bizim kalplerimiz bilgi ile kaplıdır, doludur” dedikleri şeklinde yorumlamışlardır ki bu da vakaya uygundur. Ancak âyetin devam eden kısmındaki ifadeler bunun alay değil de verilen bilgiye kapalı oldukları mesajını içerdiğini göstermektedir. Onlara göre iman etmemelerinin sebebi, sahip oldukları bilgi değil, Yüce Allah’ın onların kalplerini mühürlemesidir.

2. بَلْ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ بِكُفْرِهِمْ فَقَل۪يلًا مَا يُؤْمِنُونَ “Hayır! Küfür ve inkârları sebebiyle Allah onlara lanet etmiştir. Ne kadar da azı inanır!” Yüce Allah yahudilerin sözlerinin doğru olmadığını ifade bağlamında kendilerine lanet etme sebebini onların inkârcı olmalarına bağlamakta ve içlerinden pek azının iman etmekte olduğu bilgisini vermektedir.

Âyetin sonundaki فَقَل۪يلًا مَا يُؤْمِنُونَ fekalîlen mâ yü’minûne ifadesine “çok az inanırlar” manası da verilmektedir. Buna göre onlar kitap ehli oldukları için, müşriklerden farklı olarak birtakım bilgilere vakıf idiler. Bu nedenle de Hz. Peygamber’in verdiği bilgileri beğenmiyor, onunla alay ediyorlardı. Allah, peygamber, ahiret gibi konular onların da bildiği ve inandığı konulardı çünkü. Bazı âlimlerimiz ise bu ifadenin “içlerinden hiç kimsenin iman etmediği” noktasında bir beyan olduğu kanaatindedir.(45)

Bizim tercih ettiğimiz manaya göre durum farklıdır. Muhataplar kendi peygamberlerine iman etmiş olsalar da en başta vahye ve onu tebliğ eden Hz. Peygamber’e iman etmedikleri için onların imanının azlığından değil, inananlarının azlığından söz edildiğini kabul etmek daha doğru olsa gerektir.(46)

3. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/7’de şöyle buyrulmaktadır: “(Bu nedenle) Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Onların gözlerinde de bir çeşit perde vardır; onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır.” Yüce Allah kâfirlerin inanmama kararlılıklarının sonucunda onların kalplerini ve kulaklarını mühürlediğini, gözlerinde perdeler olduğunu, kendileri için büyük bir azabın gerçekleşeceğini de haber vermektedir. Bu meselenin ele alındığı bütün âyetlerde kullanılan “mühürleme” ve “perde” ifadeleri elbette mecazdır; yoksa hakikat anlamında herhangi bir mühür veya perdeden söz edilmemektedir.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/23’te şöyle buyrulmaktadır: “İlâhını arzusu edineni ve Allah’ın (kendi katındaki) bir bilgiye göre saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği ve gözünün üstüne de perde çektiği kişiyi gördün mü! Şimdi onu Allah’a rağmen doğru yola kim eriştirebilir ki! Hâla (gerçeği) hatırlamayacak mısınız?” Yüce Allah ilahını hevasına dönüştüren veya heva ve heveslerini ilah edinenlerden söz ettikten sonra, kendi erişilmez bilgisi gereği bu insanların sapma kararını onayladığını, kulaklarını ve kalplerini mühürlediğini, gözlerine de perde çektiğini haber vermektedir. Burada verilmek istenen mesaj Kehf 18/28’dekiyle benzeşmektedir.

“Kalplerin Mühürlenmesi” meselesini Bakara 2/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’da çeşitli âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış anlaşılabilmektedir; çok önemli birtakım hatalı yaklaşımlara ve insan iradesinin anlamsızlaşmasına yol açan yorumlara varılmaktadır. Yüce Allah’ın kalpleri mühürlemesiyle ilgili olarak hateme ve tabe‘a fiilleri kullanılmaktadır. Bu fiillerin geçtiği her yerde mühürleme işlemi sadece bir “sonuç”tur; Yüce Allah’ın muhataplara izin vermesini, sonrasında da o tercihi onaylamasını ifade etmektedir. İnanmamak “sebep”, kalplerin mühürlenmesi veya kişilerin saptırılması ise “sonuç”tur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “kalplerimiz kılıflıdır” diyenler vahyin indirildiği dönemdeki Yahudilerdir ve kalplerinin kılıflı oluşu bahanesini dile getirmeleri âyetin devamında şiddetle reddedilmektedir. İfadenin başında yer alan بَلْ bel edatı meselenin onların dediği gibi olmadığını, küfürleri ve inkârları sebebiyle Yüce Allah’ın onlara lanet ettiğini, içlerinden pek azının iman ettiğini beyan etmektedir. Buna göre lanet ve mühürlenme sonuçtur; sebebi ise onların kâfir olmalarıdır. Benzer mesajların Yâsîn 36/8-11’de de söz konusu edildiğini hatırlatmak gerekmektedir. Yüce Allah En‘âm 6/46’da dilemesi halinde insanların kulaklarını ve gözlerini giderebileceğini, ayrıca kalplerini mühürleyebileceğini ifade etmekte, ancak bitmiş bir mühürlenmeye değinmemektedir.

“Kalplerin mühürlenmesi”yle ilgili olarak Nahl 16/108’de de şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte onlar kalplerini, işitme duyusunu ve gözlerini Allah’ın mühürlediği kimselerdir. Onlar gafillerin ta kendileridir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risâletini kabul etmeyip ona hakaret eden, imandan sonra küfre giren, sonrasında da âhiret hayatına göre dünya hayatını daha çok sevip tercih edenlere korkunç bir azap edileceğini haber vermektedir. Bunun sonrasında artık inkâra şartlanan insanların kalplerini, işitme duyusunu ve gözlerini mühürlediğini belirterek onların gaflette kararlılık gösterdiklerini, gafil olarak kalmayı yeğlediklerini bildirmektedir.

Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi, bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmekte, artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir. Benzer şekilde A‘râf 7/179’da da kendileriyle hakikati anlamayan kalplerin, kendileriyle gerçekleri görmeyen gözlerin ve hakikati işitmeyen kulakların sahipleri için cehennemin söz konusu edileceği haber verilmektedir.

Bütün bu ifadelerimizden anlaşılması gereken ortak nokta şudur: Yüce Allah hiç kimseye haksız yere lanet etmez, hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Lanet ve mühürleme “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla lanetlenip kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek ve vahyin genel olarak bu konuya bakışını doğru tespit etmek gerekmektedir.

ııı. Hakikati Gizlemeleri

وَلَمَّا جَآءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَلَمَّا جَآءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِه۪ فَلَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Daha önce kâfirlere karşı zafer isterlerken, kendilerine Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap (Kur’an) ulaşıp da (Tevrat’tan) bildikleri gerçekler kendilerine gelince onu inkâr etmişlerdi. (İşte) Allah’ın laneti böylesi kâfirlerin (üzerine)dir.”

Âyetteki وَلَمَّا جَآءَهُمْ ve lemmâ câehum ifadesi “kendilerine geldiğinde”; كِتَاب kitâbun kelimesi “kitap”; مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ min ‘ındillâhi tamlaması “Allah katından”; مُصَدِّق musaddikun kelimesi “tasdik edici”; لِمَا مَعَهُمْ limâ me‘ahum ifadesi “onların beraberlerindekini”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; يَسْتَفْتِحُونَ yesteftihûne fiili “üstünlük için yardım istiyorlardı”; عَلَى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ‘alellezîne keferû ifadesi “inkâr edenlere karşı”; فَلَمَّا جَآءَهُمْ fe lemmâ câehum ifadesi “onlara geldiği zaman”; مَا عَرَفُوا mâ ‘arafû ifadesi “tanıdıkları şey, (gerçek)”;كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmişlerdi”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;فَلَعْنَةُ اللّٰهِ fe la‘netüllâhi tamlaması “Allah’ın laneti”; عَلَى الْكَافِر۪ين ‘ale’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirler üzerine(dir)” demektir.

Burada kitap ehlinin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı inkârcılıkları ile hak ettikleri akıbet gündeme getirilmektedir.

1. وَلَمَّا جَآءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Daha önce kâfirlere karşı zafer isterlerken, kendilerine Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap (Kur’an) ulaştığı zaman.” Yüce Allah Medine’deki Yahudilerle ilgili olarak bir durumu ortaya koymakta, kendilerine yanlarında bulunan ilahi mesajı doğrulayıcı bir kitap geldiğinde gösterdikleri olumsuz tepkiyi eleştirmektedir. Esasında Kur’ân indirilmeden önce bu Yahudiler dönemin kâfirlerine ve müşiklerine karşı ileride gelecek bir peygamber ve kitapla övünüyor, bu iki değer sayesinde onlara galip gelecekleri mesajını iletiyorlardı.

a)وَلَمَّا جَآءَهُمْ كِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ “Kendilerine Allah katından ellerindeki (Tevrat’ı) doğrulayan bir kitap geldiğinde.” Vahyin muhapların ellerinde bulunanı tasdik ediciliğiyle ilgili daha önce yorumladığımız Bakara 2/41. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’ân’a) iman edin.” Yüce Allah vahyin yani Kur’ân’ın مُصَدِّق musaddık olduğunu beyan etmektedir. Kur’ân’da musaddık kelimeleri 18 kez(47) geçmekte ve bir bölümünde Kur’ân’ın sıfatı olarak kullanılmaktadır. Aynı kökten mastar olan tasdîk kelimesi de vahyin bu özelliğini ortaya koymaktadır.(48) Demek ki Kur’ân, önceki vahiyleri tasdîk eden/onaylayan ilahi bir kitaptır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, Kur’ân’ın Medine’deki muhataplarının ellerinde yani beraberlerinde bulunan ilahi metinleri onayladığı, bir anlamda ilahi metinlerin ruh ve mesaj birlikteliği ifade edilmektedir. Kur’ân’ın önceki vahiyleri tasdik etmesi Bakara 2/41, 89, 97, 101, Âl-i İmrân 3/3, 50, 81, Mâide 5/48, Şu‘arâ’ 26/196, Şûrâ 42/13, Ahkâf 46/12, Necm 53/36-37 ve A‘lâ 87/18-19 gibi âyetlerde de doğrudan veya dolaylı olarak belirtilmektedir. Bu çerçevede aslında bütün peygamberlerin aynı kaynaktan beslendikleri, ilahi vahiylerin aynı hakikatleri değişik dillerde değişik insan gruplarına sunduğu, peygamberlerin birbirlerini reddedecek söylemlerde bulunmadıkları, Âl-i İmrân 3/81’de belirtildiği gibi birbirlerine yardım etmek ve destek olmakla emrolundukları, birbirlerini tasdik ettikleri açıkça ortaya konulmaktadır. Hem peygamberlerin misyonu böyledir; hem de onların tebliğ etmekle yükümlü tutuldukları ilahi mesajların durumu böyledir.

b) وَكَانُوا مِنْ قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Daha önce kâfirlere karşı zafer isterlerken.” Burada geçen يَسْتَفْتِحُونَ yesteftihûne fiili “üstünlük için yardım istemek”, “galibiyet talebinde bulunmak”, “fetih istemek” gibi anlamlar içermektedir.(49) Medineli Yahudilerin yani Kurayza ve Nadîroğullarının müşriklere karşı övündükleri, ellerindeki ilahi metinde gelecek bir peygamber ve gönderilecek bir kitapla onlara üstün geleceklerine inandıkları ifade edilmektedir. Müşriklerle savaşırlarken gelecek peygamber ve gönderilecek kitap hürmetine Allah’tan yardım istedikleri nakledilmektedir.(50) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu ilk cümlelerinde dile getirilmek istenen ve hatırlatılan olay budur.

2. فَلَمَّا جَآءَهُمْ مَا عَرَفُوا كَفَرُوا بِه۪ فَلَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “(Tevrat’tan) bildikleri gerçekler kendilerine gelince onu inkâr etmişlerdi.” Yüce Allah Medineli Yahudilerin bu durumlarını ifade bağlamında tanıdıkları gerçek kendilerine geldiğinde yani bekledikleri kitap ve peygamber geldiğinde onu inkâr ettiklerini bildirmektedir. En‘âm 6/20’de onların Hz. Peygamber’i ve vahyi kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıdıkları ifade edilmektedir.

Esasında A‘râf 7/157’de “onların Hz. Peygamber’in birtakım sıfatlarını kendi ellerindeki Tevrat’ta buldukları”, Feth 48/29’da “Hz. Peygamber’in adının Muhammed”, Saff 61/6’da ise “İncil’de adının Ahmed olduğu” ifade edilmektedir. İşte bu hakikatlere rağmen kitap ehlinin yani özel anlamda Yahudilerin hakikati inkâr ettiği, gerçekleri gizledikleri beyan edilmektedir. Yüce Allah da âyetin sonunda o kâfirlere yani gerçeği gizleyen bu kişilere lanet edeceğini haber vermektedir.

ıv. Gazaba Uğratılmaları

بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِه۪ٓ اَنْفُسَهُمْ اَنْ يَكْفُرُوا بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بَغْيًا اَنْ يُنَزِّلَ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ فَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ عَلٰى غَضَبٍ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Allah’ın, kullarından dilediğine (peygamberlik) vermesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini (alçak bir şeye) satmaları ne kötü bir şeydir! Böylece onlar, gazap üstüne gazaba uğramışlardı. Ayrıca o kâfirler için küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki بِئْسَمَا bi’semâ ifadesi “ne kötüdür”; اشْتَرَوْا işterav fiili “satın almışlardı, satın aldıkları şey”; بِه bihî ifadesi “karşılığında”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerinin, kendilerinin”; اَنْ يَكْفُرُوا en yekfürû ifadesi “inkâr etmeleri”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”;بَغْيًا bağyen kelimesi “kıskançlık ederek”; اَنْ يُنَزِّلَ en yüezzile ifadesi “indirmesini”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun lütfu ve ihsanından”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dilediğine/layık gördüğüne”; مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; فَبَآؤُ۫ fe bâû fiili “uğramışlardı”; بِغَضَبٍ bi ğadabin ifadesi “bir azaba, bir gazaba”; عَلٰى غَضَبٍ ‘alâ ğadabin ifadesi “gazap üstüne”;وَلِلْكَافِر۪ينَ ve li’l-kâfirîne ifadesi “inkârcılar için vardır, kafirler için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînün tamlaması ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada kitap ehlinin haset göstererek Hz. Peygamber’i inkâr etmeleri ve bunun sonucunda dünyada ve ahirette hak ettikleri feci akıbet gündeme getirilmektedir.

1. بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِه۪ٓ اَنْفُسَهُمْ اَنْ يَكْفُرُوا بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بَغْيًا اَنْ يُنَزِّلَ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “Allah’ın, kullarından dilediğine (peygamberlik) vermesini kıskandıkları için Allah’ın indirdiğini (Kur’an’ı) inkâr ederek kendilerini (alçak bir şeye) satmaları ne kötü bir şeydir!” Yüce Allah Medine’deki kitap ehlinin ellerinde bulunan ilahi mesajda Hz. Peygamber’in risâletini ve Kur’ân’ın gönderileceğini bilmelerine rağmen bunu inkâr etmeleri, yani bir anlamda bu gerçeğin üzerini örtmeleri nedeniyle kendilerine lanet edeceğini bildirdikten sonra, onların bu tavrının ne kadar kötü bir alış veriş olduğunu işte bu âyette dile getirmektedir.

Bu çerçevede Yüce Allah’ın kullarından dilediğine risâlet görevini vereceği gerçeğini kıskanan, bu yüzden de Allah’ın indirdiği hakikatleri inkâr edenlerin kendileri adına korkunç bir alış veriş gerçekleştirdikleri, kendilerini ziyana sokmaları kınanmaktadır. Bakara 2/93 ve A‘râf 7/150’de de yer alan بِئْسَمَا bi’semâ ifadesi “ne kötü”, “ne kadar vahim” manasına gelmekte, tercihlerinin kötülüğünü ortaya koymaktadır. Hakikati satanlar kendi kişiliklerini de satmış olacakları için âyetin başında bu ifade getirilmiştir.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/41. âyette de yer alan “Onu ilk inkâr edenler siz olmayın” ifadesine ilave olarak, önceki âyette de belirtildiği gibi “ellerindeki metinde hakikatleri bulmalarına rağmen bu gerçeği gizleyenler” aslında dünyalıkları öncelemişler ve kendilerini geçici dünya hayatının menfaatlerine kaptırmışlardı. Onlar bir peygamber gönderileceğini bilmelerine ve bunu beklemelerine, hatta onunla kâfirlere üstünlük sağlayacakları iddiasında bulunmalarına rağmen, ırkçılık yaparak ve بَغْي bağy denen “haset” ve “kıskançlık”(51) göstererek sırf kendi içlerinden görevlendirilmemesi nedeniyle Hz. Peygamber’in risâletini inkâr etmişlerdi. Oysa Yüce Allah Bakara 2/105’te risâletini dilediğine, layık gördüğüne tahsis edeceğini ifade etmekte, En‘âm 6/124’te risâletini kime vereceğini sadece ve sadece kendisinin bileceğini ilan etmekte, Zuhruf 43/32’de ise Rabbinin rahmetini kulların taksim edemeyeceğini bildirmektedir.

Risâletin verileceği kişilerle ilgili kendilerince değerlendirmelerde bulunanlar ve haset ortaya koyanlarla ilgili olarak Nisâ’ 4/51-54’te şu bilgiler yer almaktadır: “Kendilerine Kitap’tan nasip verilenleri görmedin mi? Putlara ve bâtıla (tanrılara) iman ediyorlar, sonra da kâfirler için ‘Bunlar, Allah’a iman edenlerden daha doğru yoldadır’ diyorlar! Bunlar, Allah’ın lânetlediği kimselerdir; Allah’ın rahmetinden uzaklaştırdığı (lânetli) kimseye gerçek bir yardımcı bulamazsın. Yoksa onların mülkten (hükümranlıktan) bir nasipleri mi var? Öyle olsaydı insanlara çekirdek filizi (kadar bir şey bile) vermezlerdi. Yoksa onlar, Allah’ın lütfundan verdiği şeyler için insanlara haset mi ediyorlar? Oysa İbrahim soyuna Kitab’ı ve hikmeti verdik ve onlara büyük bir hükümranlık bahşettik.”

İşte bu konudaki âyetlerde verilen apaçık bilgiler çerçevesinde ortaya konulan gerçeklere rağmen Hz. Peygamber’in risâletle görevlendirilmesini inkâr eden bu kişiler elbette rüzgâr ekerek fırtına biçeceklerini fark edememişlerdi. İşte âyetin sonunda gelen şu ifadeler bu gerçeği ortaya koymaktadır:

2. فَبَآؤُ۫ بِغَضَبٍ عَلٰى غَضَبٍ وَلِلْكَافِر۪ينَ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Böylece onlar, gazap üstüne gazaba uğramışlardı. Ayrıca o kâfirler için küçük düşürücü bir azap vardır.” Yüce Allah kitap ehlinin bu davranışları sebebiyle gazap üstüne gazabı hak ettiklerini, alçaltıcı bir azabın da bu kâfirler için söz konusu olacağını haber vermektedir. Âyetteki gazapla ilgili ifade “lanet üzerine lanetin kendilerine gerekli olması” manasına alınmakta, hak edişlerinin sonucuna katlanacakları bildirilmiş olmaktadır.

İlk gazabın “Hz. İsa’yı”, ikincinin ise “Hz. Peygamber’i” inkârları sebebiyle hak edildiği belirtilmekte, hatta ilk gazabın “buzağıya tapınmaları”, ikincinin ise “Cumartesi yasağını ihlalleri”, bir başka ihtimal olarak “Hz. Üzeyr’i Yüce Allah’ın oğlu saymaları” ve “Yüce Allah’ı cimrilikle suçlamaları” vs. sebebiyle söz konusu edildiği belirtilmektedir.(52) Burada sözü edilen gazap elbette dünyada uğradıklarıyla ilgilidir; konunun mahşer boyutunda ise onları مُه۪ين mühîn yani “alçaltıcı” bir azabın beklediği belirtilmektedir.(53)

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(54) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçenبَآؤُ۫ bâû,(55) ayrıca فَآؤُ۫ fâû(56) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(57) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ile bitiyor oluşudur.

c) İsrailoğulları’nın Bir Başka Nankörlüğü

Yüce Allah, sûrenin 91-93. âyetlerinde kitap ehline “Allah’ın indirdiğine iman edin” denilince, “Biz sadece bize indirilene (Tevrat’a) inanırız” dediklerini, ondan başkasını inkâr ettiklerini, o (Kur’ân) kendilerinde bulunan Tevrat’ın aslını, özünü doğrulayıcı gerçek olduğunu beyan etmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in kendilerine “Şâyet siz gerçekten inanıyor idiyseniz daha önce Allah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?” diye sormasını emretmektedir.

Ardından, Hz. Musa’nın kavmine apaçık deliller getirdiği, onun ardından, zalimler olarak (haksızlık ederek) buzağıyı (ilah) edindikleri ifade edilmekte, sonrasında kendilerine şöyle seslenildiği bildirilmektedir: “Hani, sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı adeta) kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi kuvvetle tutun; (ondaki gerçekleri) dinleyin’ (demiştik). Onlar ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi. İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı sevgisi içirilmişti. De ki: Eğer (böyle) inanıyorsanız, inancınız size ne kötü şeyler emrediyor!”

ı. Hakikati İnkârları ve Cinayetleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ اٰمِنُوا بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَآءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ اَنْبِيَآءَ اللّٰهِ مِنْ قَبْلُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Kendilerine ‘Allah’ın indirdiğine iman edin!’ denince, ‘Biz sadece bize indirilene (Tevrat’a) inanırız.’ derler ve ondan başkasını inkâr ederler. (Oysa) o (Kur’an), kendilerinde bulunanı (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı gerçektir. (Onlara) de ki: Siz inanıyor idiyseniz peki daha önce Allah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “denildiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اٰمِنُوا âminû emri “iman edin”; بِمَآ اَنْزَلَ bimâ enzele ifadesi “indirdiği şeye”; اللّٰهُ alâhu kelimesi “Allah(ın)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; نُؤْمِنُ nü’minü fiili “inanıyoruz”; بِمَآ اُنْزِلَ bimâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”;وَيَكْفُرُونَ ve yekfurûne fiili “ve inkâr ediyorlar(dı)”; بِمَا وَرَآءَهُ bimâ verâehû ifadesi “onun ötesinde olanı”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (indirilen şöyle iken)”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; مُصَدِّق musaddıkun kelimesi “tasdik edici(dir)”; لِمَا مَعَهُمْ limâ me‘ahum ifadesi “onların beraberlerindekini”; قُلْ kul emri “de ki”; فَلِمَ تَقْتُلُونَ fe lime taktülûne ifadesi “neden öldürüyorsunuz, öldürüyordunuz”; اَنْبِيَآءَ اللّٰهِ enbiyâlellâhi tamlaması “Allah’ın peygamberlerini”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ين mü’minîne kelimesi ise “inanıyorsanız, müminler (iseniz)” demektir.

Burada Yahudilerin kendilerine yönelik bir isteğe nasıl olumsuz cevap verdikleri ve iman iddialarında ne kadar yanıldıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ اٰمِنُوا بِمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَآ اُنْزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرُونَ بِمَا وَرَآءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ “Kendilerine ‘Allah’ın indirdiğine iman edin!’ denince, ‘Biz sadece bize indirilene (Tevrat’a) inanırız.’ derler ve ondan başkasını inkâr ederler. (Oysa) o (Kur’an), kendilerinde bulunanı (Tevrat’ın aslını) doğrulayıcı gerçektir.” Yüce Allah kitap ehline hitap ederek, kendisinin indirdiği bu son vahye yani Kur’ân’a iman etmelerini isteyince, onların bu isteği reddettiklerini haber vermekte, sadece kendilerine indirilmiş olana yani Tevrat’a inanmakla yetineceklerini söylediklerini beyan etmektedir.

Daha önce yorumladığımız “Elinizdekini (Tevrat’ın aslını, özünü) tasdik edici olarak indirdiğime (Kur’ân’a) iman edin. Sakın onu inkâr edenlerin ilki (öncüsü) olmayın! Âyetlerimi az bir bedel ile satmayın. Yalnız bana karşı duyarlı olun” mealindeki Bakara 2/41. âyette de benzer bir emir yer almakta ve beraberlerinde bulunan kitabı doğrulayıcı olarak gelen bu son vahye iman etmeleri, onu ilk inkâr edenler veya inkâr edenlerin öncüleri olmamaları gerektiği beyan edilmektedir. Fakat her şeye rağmen, kitap ehlinin bu inkârcıları bütün uyarıları reddetmiş ve inkârda kalmayı tercih etmişlerdi. Muhtemelen İsrailoğulları mesaj Yüce Allah’tan geldiği için değil de İsrailoğulları’na geldiği için inanmışlardı. Aksi takdirde Allah’tan gelen diğer mesajlara da inanmaları gerekiyordu. Onlar milli ve ırkî bir din sevdasına kapılmışlardı; başka da ayırt edici bir özellikleri yoktu.

Kitap ehlinin bu kâfirleri sadece kendilerine indirilene iman edeceklerini, bunun ötesinde beraberlerinde bulunanı tasdik edici olsa da ötesindeki her bir şeyi inkâr edeceklerini ifade edince, onların milli ve ırkî bir din peşinde oldukları, risâlet ve ilahi öğretiler noktasında başkalarını kıskanarak haset içerisine girdiklerini ortaya koymuşlardı. Oysa ilahi hakikatler aynı kaynaktan geldiği için onları benimsemede en küçük bir tereddüt içerisine girilmemelidir. Sırf bu yüzdendir ki, Yüce Allah muttakilerin özelliklerini saydığı Bakara 2/2-4’te hem kendilerine indirilene hem de daha önce indirilenlere iman etmeyi takvânın şartları arasında zikretmektedir. Ayrıca Bakara 2/136, Âl-i İmrân 3/81, 84 ve Şûrâ 42/13 gibi âyetlerde verilen bilgiler ile En‘âm 6/90’daki ilahi buyruklar da bu gerçeği ortaya koymaktadır.

Bir kişi Kur’ân’ı inkâr ederse öncekileri de inkâr etmiş olacağı gibi bunun tersi de doğrudur; yani önceki ilahi mesajları inkâr etmek Kur’ân’ı inkâr etmek demektir. Şu farkla ki Bakara 2/75. âyette de belirtildiği gibi, önceki ilahi mesajlarda ve metinlerde birtakım tahrifler söz konusu edildiği için onların doğruluk ölçüsü Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Kur’ân’a uygun olanlar doğrudur, ilahi kaynaklıdır; Kur’ân’a aykırı olan bölümler ise bozulmuş, tahrif edilmiş, ilahi kaynaklı oluş niteliklerini kaybetmiştir demektir. Sırf bu nedenle, Kur’ân’a iman bütün ilahi mesajlara imanı kapsayan bütüncül bir kabuldür. Zira Şu‘arâ’ 26/196’da belirtildiği gibi Kur’ân’ın mesaj içerikleri ana hatlarıyla öncekilerin mesajlarında da bulunmaktaydı.

2. قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ اَنْبِيَآءَ اللّٰهِ مِنْ قَبْلُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “(Onlara) de ki: Siz inanıyor idiyseniz peki daha önce Allah’ın peygamberlerini neden öldürüyordunuz?” Yüce Allah kitap ehlinin “bize indirilene iman ederiz” şeklindeki sözlerinde de sadakat sahibi olmadıklarını beyan ederek, onda yer alan hükümleri de hiçe saydıklarını ortaya koymaktadır.

Hangi dinde peygamber öldürmek olabilir ki! Değil bir peygamberi öldürmek, suçsuz ve haksız yere hiçbir insanın öldürülmemesi gerektiğini içeren hükümlerine rağmen, Bakara 2/61 ve Âl-i İmrân 3/112’de de belirtildiği gibi, bu kişilerin atalarının peygamberlerini katlettikleri işte bu âyette hatırlatılmakta, onların nasıl bir yalancılık ve azgınlık içerisinde bulundukları ortaya konulmuş olmaktadır. Onların öldürdüğü peygamberler arasında Hz. Şuayb, Hz. Zekeriya ve Hz. Yahya’nın bulunduğu bilinen bir gerçektir. Ataları öldürmesine rağmen sanki mevcut kitap ehli bunu yapmış gibi söylenmesinin muhtemel nedeni, onların da aynı kanaatte olmaları, atalarının izini takip etmeleridir. Zaten bir peygamberin misyonunun bitirilmesi onu öldürmekle eşdeğerdir.

ıı. Buzağıya Tapınmaları

وَلَقَدْ جَآءَكُمْ مُوسٰى بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَنْتُمْ ظَالِمُونَ “Yemin olsun ki Musa, size apaçık deliller getirmişti. Sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı (ilah) edinmiştiniz.”

Âyetteki وَلَقَدْ جَآءَكُمْ ve lekad câeküm ifadesi “yemin olsun ki size gelmişti, getirmişti”; مُوسٰى musa kelimesi “Musa”;بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti sözcüğü “apaçık gerçekleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اتَّخَذْتُمُ ittehaztüm fiili “(ilah) edinmiştiniz”; الْعِجْل el-‘ıcle kelimesi “buzağıyı”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; ظَالِمُون zâlimûne sözcüğü ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın ne türden bir sapkınlık içerisine girdikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ جَآءَكُمْ مُوسٰى بِالْبَيِّنَاتِ “Yemin olsun ki Musa, size apaçık deliller getirmişti.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın neslinden gelenlere hitap ederek Hz. Musa’nın kendilerine الْبَيِّنَات el-beyyinât denen “apaçık gerçekler”i getirdiğini ifade etmektedir ki burada sözü edilenler başka âyetlerde âyât yani “ayetler, deliller” şeklinde zikredilmektedir.

Bu bağlamda “Sonra onların ardından da Musa’yı âyetlerimizle Firavun ve yönetici seçkinlerine göndermiştik de onlara haksızlık etmişlerdi. Bozguncuların sonu nasıl olmuş, bir bak!” meâlindeki A‘râf 7/103’te, ayrıca Tâhâ 20/22-23, 42 ve Şu‘arâ’ 26/15’te de geçtiği üzere, deliller ‘asâ “değnek”(58) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(59) olabilir. Ayrıca “âyetler” tebliğde uymalarını istediği “yumuşak söz söylemek”,(60) “arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(61) şeklindeki ilkeler de olabilir. Dahası, bu kapsamda Rabbimizin özellikle Hz. Musa’ya ilk hitabında dile getirdiği ilkeler de söz konusu edilebilir. Bunlar, “Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk edilmesi ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(62) şeklinde sıralanabilir.

Hz. Musa’ya verilen âyetler, deliller, belgeler, mucizeler Kehf 18/101’de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(63) Bunlar “tufan”,(64) “‘asâ”,(65) “yed-i beydâ’”,(66) “denizin yarılması”,(67) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(68) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(69) “kurbağa istilası”,(70) “suyun kana dönüşmesi”(71) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(72) Konuyla ilgili daha geniş açıklamalarımızı ilgili âyetlerin yorumunda yapacağız.

2. ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِه۪ وَاَنْتُمْ ظَالِمُونَ “Sonra onun ardından, zalimler olarak buzağıyı (ilah) edinmiştiniz.” Bu ifade Bakara 2/51’de de geçtiği için gerekli açıklamalarımızı orada yapmıştık. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah Hz. Musa’nın Sînâ Dağı’na çıkışının ardından İsrailoğulları’nın bir buzağıyı ilah edindiklerini, çünkü zalimler olduklarını ifade etmektedir. Onların buzağıyı bir zulüm olarak ilah edindikleriyle ilgili bilgi Nisâ’ 4/153 ve A‘râf 7/148’de de zikredilmektedir.

A‘râf 7/142’de de beyan edildiği üzere, Hz. Musa Sînâ Dağı’na çıkınca kardeşi Hz. Harun’a şöyle demişti: “Kavmimin arasında benim yerime geç; onları ıslaha devam et (ıslaha çalış); (sakın) bozguncuların yoluna uyma!” Yüce Allah bu cümlede bir peygamber duyarlılığının nasıl olduğunu ortaya koymaktadır. Hz. Musa, Sina Dağı’na doğru yola çıkmadan önce kardeşi Hz. Harun’a tembihte bulunmuş, bir anlamda kavmini başsız ve sahipsiz bırakmamıştır.

Hz. Musa, kavmini idare etmek için kardeşinden kendi yerine geçmesini istemiş, bu arada herhangi bir fesat durumunda ıslah için çaba sarf etmesini, toplumu bozmak isteyenlere uymamasını özellikle tembihlemişti. Bu kadar sıkı tembihte bulunmasının muhtemel sebebi, A‘râf 7/138. âyette dile getirildiği üzere, kavminin ondan put edinmesini teklifleri ve yoldan çıkma eğiliminde olduklarını görmesiydi. Onların buzağıyı bir zulüm olarak ilah edindikleriyle ilgili bir bilgi Nisâ’ 4/153’te de zikredilmektedir.

ııı. Putperestliklerinin Onlara Yaptırdıkları

وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاُشْرِبُوا ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا يَاْمُرُكُمْ بِه۪ٓ ا۪يمَانُكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Hani sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık. (Onlara) ‘Size verdiğimizi kuvvetle alın (ona sıkıca tutunun); (ondaki gerçekleri) dinleyin!’ (demiştik). Onlar ise ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi. İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı(ya tapma sevgisi) içirilmişti (doldurulmuştu). De ki: (Böyle) inanıyorsanız, inancınız size ne kötü şeyler emrediyor!”

Âyetteki وَاِذْ اَخَذْنَا ve iz ahaznâ ifadesi “hani (sizden) almıştık”; م۪يثَاقَكُمْ mîsâkaküm tamlaması “sizin sözünüzü, sizden söz almıştık”;وَرَفَعْنَا ve rafa‘nâ fiili “ve kaldırmıştık”; فَوْقَكُمُ fevkaküm tamlaması “sizin üzerinize”; الطُّور et-tûra kelimesi “dağı, (Sina dağını)”; خُذُوا huzû emri “alın”; مَآ اٰتَيْنَاكُمْ mâ âteynâküm ifadesi “size verdiğimizi”; بِقُوَّةٍ bi kuvvetin ifadesi “kuvvetle”; وَاسْمَعُوا vesme‘û emri “ve dinleyin”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; سَمِعْنَا semi‘nâ fiili “işittik”;وَعَصَيْنَا ve ‘asaynâ fiili “ve isyan ettik”; وَاُشْرِبُوا ve üşribû edilgen fiili “içirilmişti”; ف۪ي قُلُوبِهِمُ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde”; الْعِجْلَ el-‘ıcle kelimesi “buzağı (sevgisi)”; بِكُفْرِهِمْ bi küfrihim ifadesi “onların inkârları sebebiyle”; قُلْ kul emri “de ki”; بِئْسَمَا bi’semâ sözcüğü “ne kötü”;يَاْمُرُكُمْ ye’muruküm fiili “size emrediyor”; بِه bihî ifadesi “onunla ilgili”; ا۪يمَانُكُمْ îmânüküm tamlaması “sizin imanınız”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer siz (şöyle) olanlar iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar” demektir.

Burada İsrailoğulları’ndan alınan söz, onların buna karşı samimiyetsiz çıkışları ve sonrasındaki yanlış gidişatları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ “Hani sizden sağlam bir söz almış, üzerinize (Sînâ) Dağı(nı âdeta) kaldırmıştık.” Daha önce ele aldığımız Bakara 2/63. âyette bir kez daha geçen bu ifadede, Yüce Allah İsrailoğulları’na yönelik hitabına devam etmekte ve onlardan aldığı söze gönderme yaparak Sina Dağı’nı adeta üzerlerine kaldırdığını hatırlatmaktadır. Bu cümle hakkında gerekli açıklamalarımızı 63. âyette yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

a) وَاِذْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَكُمْ “Sizden sağlam bir söz almıştık.” İsrailoğulları’ndan alınan sözün ne olduğu Bakara 2/83-84. âyetlerde dile getirilmektedir. Bu çerçevede “Allah’tan başka hiçbir varlığa kulluk etmemeleri”, “ana-babalarına, yakınlara, yetimlere ve yoksullara iyilik etmeleri”, “insanlara güzel söz söylemeleri”, “namazı kılıp zekâtı vermeleri”, “kan dökmemeleri”, “halkı yurtlarından çıkarmamaları” gibi hususlar özellikle beyan edilmektedir. Anlaşılıyor ki âyette hatırlatılan şey İsrailoğulları’nın Yüce Allah’a kulluk görevleriyle ilgili kendilerine verilen ve onların da kabul ettiği bütün görevlerdir.

b)وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ “Üzerinize (Sînâ) Dağı(nı adeta) kaldırmıştık.” Yüce Allah burada İsrailoğulları’nın üzerine الطُّور et-tûr’u yani yüce, ulu dağ manasında Sînâ Dağı’nı kaldırdığını beyan etmektedir. Burada sözü edilen şey esasında mecaz olarak “dağın sarsılması ve durumun sıkıntı vermesi” olarak anlaşılabilir. Bu ifadeyi “dağın insanlara şahit kılınması” şeklinde yorumlayan âlimler de vardır.(73) Her nasıl olursa olsun, maksat “fiziksel anlamda dağın yerinden sökülüp havaya kaldırılması”ndan(74) ziyade, “dünya başıma yıkıldı” gibi beyanlarda olduğu gibi yaşanan sıkıntıyı ifade etmek olabilir.

2. خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا “(Onlara) ‘Size verdiğimizi kuvvetle alın (ona sıkıca tutunun); (ondaki gerçekleri) dinleyin!’ (demiştik).” Bu cümlenin bir benzeri daha önce ele aldığımız üzere Bakara 2/63’te, ayrıca A‘râf 7/171’de de zikredilmektedir. Yüce Allah İsrailoğulları’na verdiği ilahi sorumlulukların gereğini yerine getirmelerini, o prensiplere sıkıca sarılmalarını, o ilkelerde yer alan hususlarla ilgili olarak sorumluluklarını yerine getirmeleri için gerçeği hatırlamalarını kendilerine görev olarak yüklemektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/171’de şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) ‘Size verdiğim (el-Kitâb’ı) kuvvetle tutun ve içinde olanı hatırlayın ki duyarlı olabilesiniz (demiştik).” Yüce Allah bu ifadede İsrailoğulları’na hitaben onlardan aldığı söze sıkıca sarılmaları gerektiğini hatırlatmaktadır. A‘râf 7/144’te doğrudan “Hz. Musa’ya”, A‘râf 7/145’te ise “hem Hz. Musa’ya hem de İsrailoğulları’na” hitaben Yüce Allah’ın risâlet öğretilerine ve hitaplarına sıkıca sarılmaları emredilmişti. Benzer bir emir Meryem 19/12’de “Hz. Yahya’ya” yönelik olarak da yer almaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu evrensel ilâhî kural tekrarlanmakta, İsrailoğulları’nın güçlü bir şekilde Allah’a verdikleri söze ve O’nun buyruklarına samimi ve kararlı bir şekilde sarılmaları emredilmektedir. Bu sayede artık ilahi prensiplerdeki hakikatler hatırlanmış olacak ve sonuçta takvâya da erebileceklerdir.

Burada sözü edilen خُذُوا مَآ اٰتَيْنَاكُمْ بِقُوَّةٍ “Size verdiğim (el-Kitâb’ı) kuvvetle tutun” ifadesiyle ilgili gerekli açıklamaları Bakara 2/63’te yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Âyette verilmek istenen mesaj ilahi prensiplere sadakatle sarılmak gerektiği ve bunu gerçekleştirebilmek için de onlara kulak verilmesidir; âyetteki وَاسْمَعُوا vesme‘û “dinleyin” emrinin manası budur.

3. قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَاُشْرِبُوا ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ “Onlar ise ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi. İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı(ya tapma sevgisi) içirilmişti (doldurulmuştu).” Bu ifadede iki noktaya değinilmektedir:

a)قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا “Onlar ‘İşittik ve isyan ettik’ demişlerdi.” Yüce Allah İsrailoğulları’na hitabında kendilerine verdiği ilahi bilgilere sadakatle ve güçlü bir şekilde sarılıp onları dinlemelerini emrettikten sonra, onların da buna cevaben “işittik ve isyan ettik” şeklinde karşılık verdiklerini beyan etmektedir. Kitap ehlinin bu cevabı doğrudan ve açık bir şekilde vermiş olmaları mümkün olduğu gibi bunu halleriyle ortaya koymuş olmaları da elbette mümkündür.

Bu noktada Yüce Allah’ın herhangi bir şeyi yaratmadan önce ona “ol” demesi veya göklere ve yeryüzüne “ister istemez bana (buyruğuma) gelin” dendiğinde onların da lisân-ı halleriyle “itaat ederek geldik” demeleri gibi,(75) kitap ehlinin de söz konusu ifadeleri halleriyle ortaya koydukları veya bunu içlerinden geçirdikleri de söylenebilir.(76) Bu ifadeyi sözlü olarak “işittik ve emrine isyan ettik” dedikleri,(77) dağın üzerlerine kaldırılması korkusu olmasaydı bunu söylemeyecekleri de ifade edilmektedir.(78)

b) وَاُشْرِبُوا ف۪ي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ “İnkârları sebebiyle kalplerine buzağı (sevgisi) içirilmişti.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın risâlet öğretileri karşısındaki olumsuz ve kısmen de alaycı tavırlarının sonucunu veya sebebini vermek üzere onların kalplerini dolduran buzağı sevgisini zikretmektedir. Metinde “sevgi” manasına gelebilecek bir kelime yoksa da Yûsuf 12/82’de geçtiği gibi burada da sevgiyle ilgili gizli bir kelimenin bulunduğu kabul edilmektedir.(79)

İsyan ettikten sonra kalplerine buzağı sevgisinin doldurulması bir “sonuç”tur; “sebep” ise ilahi buyruklara karşı inkâr ve isyan içerisinde bulunmalarıdır. Zaten bu cümlede yer alan بِكُفْرِهِمْ biküfrihim “inkârları sebebiyle” ifadesi onların neden bu durumda olduklarını ortaya koymakta, küfür içerisinde bulundukları bildirilmektedir. Zira بِكُفْرِهِمْ biküfrihim ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “sebebiyye” manasında gerekçe bildirmektedir. Yüce Allah Bakara 2/91. âyette de zikrettiği üzere, İsrailoğulları’nın “biz bize indirilene iman ediyoruz” sözlerinde de yalancı olduklarını bildirmektedir; çünkü hiçbir ilahi metinde puta tapmak hoş görülemez.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle “Hakikati reddetmelerinden dolayı bunların kalplerini (altın) buzağı sevgisi kapladı”,(80) “Küfürleri sebebiyle buzağı (heykeli) gönüllerinde taht kurdu”,(81) “Buzağı heykeline tapınma arzusu kâfirlikleri sebebiyle iliklerine işlemişti, kalpleri onun sevgisiyle dopdoluydu”(82) şeklinde de tercüme edilebilir; çünkü her bir tercümede verilmek istenen mesaj aynıdır. Nihayetinde vurgulamak istediğimiz nokta, buzağıya tapınma sevgisinin onlara verilmesinin önceden belirlenmiş bir kader değil, kendi isyanları ve inkârları sebebiyle karar verdikleri bir durum olduğunu beyandır. Zaten önceki âyette de Hz. Musa’ya verilen apaçık hakikat belgelerine rağmen onların buzağıyı ilah edindikleri ifade edilmektedir.

4. قُلْ بِئْسَمَا يَاْمُرُكُمْ بِه۪ٓ ا۪يمَانُكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “De ki: (Böyle) inanıyorsanız, inancınız size ne kötü şeyler emrediyor!” Yüce Allah atalarının izinden gittiği anlaşılan Medine’deki Yahudilere yönelik olarak Hz. Peygamber’in bu hitabı onlara yönlendirmesini emretmektedir. Söylenmek istenen şudur: Hz. Peygamber dönemindeki Yahudiler de atalarının izinden gidince onların inançlarının son derece yanlış olduğu, çünkü imanda isyan ve inkâr olamayacağı, peygamberleri öldürmenin yer alamayacağı, ilahi prensiplerin inkâr edilemeyeceği, buzağı heykellerine tapınılamayacağı vs. hususlar özellikle kendilerine hatırlatılmaktadır.

“İmanın emretmesi” ifadesi tıpkı Hûd 11/87’de geçtiği üzere “salât’ın yani ibadetin bir şeyler emretmesi” veya ‘Ankebût 29/45’te “namazın insanları çirkinliklerden uzaklaştırması” gibi bir ifadedir. Yani gerçek fail olarak değil de sonuçları itibariyle ifadeler kullanılıyor demektir. Bu ifadede dolaylı da olsa muhataplarla bir alay da söz konusudur. Çünkü cümlenin sonunda yer alan اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ in küntüm mü’minîne “eğer inanıyorsanız” ifadesi onların inançlarını sorgulamaları gerektiğini, çünkü gerçek imanın böyle sonuçları olamayacağını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Aslında muhtemelen söylenmek istenen şudur: “Bu ne biçim bir imanmış ki size böyle şeyler yaptırıyor, emrediyor!” Demek ki herhangi bir şeye inanmak değil, doğru şeylere inanmak gerekiyor ki bunlar da Yüce Allah’ın peygamberleri aracılığıyla insanlığa ilettiği vahye dayalı prensiplerdir.

d) Yahudilerin Dünya Düşkünlüğü

Yüce Allah, sûrenin 94-96. âyetlerinde Hz. Peygamber’in kitap ehline “Şâyet (iddia ettiğiniz gibi) âhiret yurdu Allah katında diğer insanlara değil de yalnızca size aitse ve bu iddianızda samimi iseniz haydi ölümü temenni edin (bakalım)” demesini emretmekte, onların ise kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günah ve isyanları) sebebiyle ölümü asla istemeyeceklerini, Allah’ın zalimleri iyi bildiğini haber vermektedir.

Ardından, kitap ehlinin hayata düşkünlüğüyle ilgili olarak şöyle bilgilere yer verilmektedir: “Muhakkak ki, sen onları (dünya) hayatına karşı insanların en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile. Her biri bin sene yaşatılsın diye arzu eder. Oysa (o kadar) yaşatılması (hiç kimseyi) hiçbir şekilde azaptan uzaklaştırmaz. Allah onların yapmakta olduklarını (hakkıyla) görendir.”

ı. Cennetin Kendilerine Aidiyeti İddiaları

قُلْ اِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْاٰخِرَةُ عِنْدَ اللّٰهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Onlara) de ki: Ahiret yurdu Allah katında diğer insanlara değil de yalnızca size aitse (ve bu konuda) doğruysanız ölümü isteyin (bakalım)!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ كَانَتْ in kânet ifadesi “eğer (şöyle) olur ise”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için”; الدَّارُ الْاٰخِرَةُ ed-dâru’l-âhıratü tamlaması “âhiret yurdu”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında; خَالِصَة hâlısaten kelimesi “sadece (size özel)”; مِنْ دُونِ النَّاسِ min dûni’n-nâsi ifadesi “insanların dışında”; فَتَمَنَّوُا fe temennevû emri “hemen isteyin, temenni edin”; الْمَوْتَ el-mevte kelimesi “ölümü”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer siz (şöyle) olmuş iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru sözlü kişiler” demektir.

Burada kitap ehlinin âhiretle ilgili ödül yurdunun sadece kendilerine ait olacağı şeklindeki yanlış kanaatleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğulları’nın yanlış düşüncelerini beyan bağlamında daha önce sıraladığı pek çok hususa ilave olarak bu defa onların bir başka yanlış kanaatini dile getirmekte ve inançlarına göre âhiretteki nimet yurdunun sadece kendilerine ait olduğunu düşündüklerini beyan etmektedir. Çeşitli âyetlerde dile getirildiği gibi, kitap ehlinin bu ve benzer yanlış kanaatleri deşifre edilmekte, iddialarında ne kadar hatalı oldukları ortaya konulmakta, dahası ne kadar samimiyetsiz oldukları gözler önüne serilmektedir. Kur’ân’da toplam olarak beş âyette(83) geçen خَالِصَة hâlısah kelimesi “sadece”, “başkasına değil, sadece ona ait” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada âyette geçen الدَّارُ الْاٰخِرَةُ ed-dâru’l-âhıratü “âhiret yurdu” tamlamasından maksadın “cennet” olduğu yorumları yapılmaktadır.(84)

İşte kitap ehlinden olan söz konusu kişiler Yüce Allah katında âhiret yurdunun yani oradaki cennet ödüllerinin sadece kendilerine özel olacağını iddia ettiklerini dile getirerek, bu durumda şu üç günlük dünya hayatını, onun çeşitli eza ve cefalarını çekmemeleri gerektiğini, hazır ödül yurdu kendilerinin ise hemen, hiç vakit kaybetmeden ölümü istemeleri gerektiğini, çünkü bunun çok daha akıllıca bir işlem olduğunu beyan etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Cum‘a 62/6’da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ey Yahudiler! Bütün insanlar değil de, yalnız kendinizin Allah’ın dostları olduğunuzu iddia ediyorsanız, bunda da samimi iseniz, haydi ölümü temenni edin (bakalım)!” Yüce Allah İsrailoğulları’nın ve onların izinden giden kitap ehlinin, özellikle de Yahudilerin dünya hayatına dair sapkın düşüncelerinin yanında, âhirete dair de yanlış kanaatlerinin bulunduğunu ifade etmektedir.

Allah katında âhiret yurdunun başka insanların değil, sadece kendilerinin olduğunu, diğerlerinin ya yok olup gideceğini veya hepsinin cehenneme gidip sadece kendilerinin cennete gideceklerini sandıklarını ifade etmektedir. Onların bu kanaatte olduğunun başka delilleri de vardır. Buna göre daha önce yorumunu yaptığımız Bakara 2/80’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/24’te ateş azabının kendilerine sadece ve sadece birkaç gün dokunacağına inandıkları beyan edilmektedir. Ayrıca yine Bakara 2/111’de Yahudi ve Hıristiyanlardan başkasının kesinlikle cennete gidemeyeceğini söyledikleri nakledilmektedir. Bu arada Mâide 5/18’de ise Yahudi ve Hıristiyanların kendilerinin Yüce Allah’ın çocukları ve sevgilileri olduklarına inandıkları ifade edilmektedir.

İşte bu ve benzer âyetlerde de ele alındığı gibi, bu kişiler sözlerinde sadakat ve samimiyet bulunmadığı için iddialarında da hiçbir tutar taraf yoktur. O nedenle, kendilerine meydan okumakta, eğer iddia ettikleri gibiyse ölümü istemeleri gerektiği ifade edilerek, bu geçici âlemin zindan halini bir an önce terk edip ebedi ödül yurduna girmeleri için adeta can atmaları beklenirdi. Oysa kalbine altından yapılmış buzağı sevgisini dolduran bu kişilerin mahşerdeki ödüllere itibar edeceğini beklemek akla ziyandır. Çünkü Bakara 2/96. âyette de belirtildiği gibi, insanlar içinde dünya hayatına en çok düşkün olanların bunlar olduğu ifade edilmektedir.

ıı. Ölümü İstememeleri

وَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ اَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Onlar, kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günahlar) sebebiyle ölümü asla istemeyeceklerdir. Allah zalimleri iyi bilendir.”

Âyettekiوَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ ve len yetemennevhu ifadesi “onu asla ve asla istemeyecekler”;اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “takdim ettiği, sunduğu şeyler sebebiyle”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim tamlaması “onların elleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِالظَّالِم۪ينَ bi’z-zâlimîne ifadesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada kitap ehlinin âhiretle ilgili kanaatlerinin yanlışlığı ve bu konuda da yalancı oldukları bir kez daha gündeme getirilmektedir.

1.وَلَنْ يَتَمَنَّوْهُ اَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “Onlar, kendi elleriyle önceden yaptıkları işler (günahları ve isyanları) sebebiyle ölümü asla istemeyeceklerdir.” Yüce Allah önceki âyette kitap ehlinden kişilerin âhirette ödül yurdunun sadece kendilerine özel olacağına inandıklarını, ancak eğer bu iddialarında samimi iseler ölümü istemeleri gerektiğini dile getirdikten sonra, bu âyette onların bunu asla ve asla yapmayacaklarını haber vermektedir.

Gerekçeninبِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ “ellerinin takdim ettiği şeyler sebebiyle” olduğu ifade edilerek, onların dünya hayatında adeta günaha battıkları, bir anlamda Allah’ın huzuruna varacak yüzlerinin bulunmadığı ifade edilmek istenmektedir. Kişilerin “kendi ellerinin takdim ettiği şeyler” ifadesi, insan fiillerinin kendileri tarafından hür iradeleriyle gerçekleştirildiği ve kimsenin onları herhangi bir şeye zorlamadığı mesajını içermektedir. Esasında bir sonraki âyette bunların dünya hayatına en düşkün insanlar oldukları beyan edilerek, onların neden ölümü istemeyeceklerine dair bir başka bilgi daha verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer bir âyet olması bakımından Cum‘a 62/7’i de hatırlatmalıyız: “Onlar, önceden yaptıklarından dolayı ölümü asla temenni etmezler. Allah, zalimleri çok iyi bilendir.” Bu âyette olumsuzluk manası olarak لَا lâ edatı kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette لَنْ len edatı tercih edilmiştir. Bunun muhtemel nedeni, hemen önceki âyette dile getirdikleri “diğer insanlara değil, sadece ve sadece bize özel” şeklindeki kararlılıklarını aynı kararlılıkla ve imkânsızı içerecek şekilde cevaplamaktır. Cum‘a 62/7’de böyle bir vurgu ve özel mana olmadığı için orada olumsuzluk manası vermek üzere لَا lâ edatı tercih edilmiş olabilir.

- “Ebed” Kavramı

Ebed kavramı Kur’ân’da 28 defa geçmektedir. Bunların dokuzu(85) cennetle, üçü(86) cehennemle ilgili olmak üzere 12 tanesi âhiret şartlarıyla ilgilidir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, geriye kalanlar ise dünya hayatıyla ilişkilidir ve çeşitli kayıtlar içermektedir. Kavramın Kur’ân’daki bütün kullanımlarını inceleyerek bir kanaate ulaşmaya çalışacağız.

Yüce Allah, Bakara 2/95 ve Cum‘a 62/7’de yahûdilerin ölümü ebediyyen temenni etmeyeceklerini bildirmektedir. Bu ebedilik şüphesiz söz konusu kişilerle ilgilidir ve hayatlarıyla sınırlıdır; onların ölümü ile âyetteki “ebedilik” anlamı sona ermiştir.

Mâide 5/24’te belirtildiği üzere, İsrailoğulları Hz. Musa’ya hitap etmekte ve “Onlar orada oldukları sürece biz oraya girmeyeceğiz” dedikleri ifade edilmektedir. İşte âyetteki “ebed” kavramı açıkça muhatapların şehirde bulunmalarıyla kayıtlıdır; söz konusu kişiler şehirden çıkınca onların girmeme kararı da bitecektir. Taberî ve Zemahşerî buradaki ebed kavramının uzun süre manasına geldiğini beyan etmektedir.(87)

Tevbe 9/83 ve 84’te Hz. Peygamber’in münafıklarla ilişkisi üzerinde durulmakta, onları ebediyyen savaşta yanına almayacağı ve ölenlerinin üzerine ebediyyen dua etmemesi gerektiğiyle ilgilidir. Görüldüğü üzere, burada da konu muhatap münafıkların hayatlarıyla veya tevbe etme zamanlarıyla kayıtlıdır. Onlar ölünce veya tevbe edince hüküm elbette değişecektir.

Tevbe 9/108’de geçen Mescid-i Dırâr’da ebediyyen namaza durmama yasağı da aynı şekilde binanın varlığıyla sınırlıdır. Bina yıkılınca ebedilik de bitmiş olmaktadır.

Kehf 18/20, 35 ve 57’deki kullanımlarda “ebed” kavramı kişilerin hayatlarıyla ve bahçenin varlığıyla kayıtlı kılınmıştır. Kişiler ölünce veya bahçe kaybolunca ebedilikleri de sona erecektir.

Nûr 24/4, 17 ve 21’de geçen “ebed” kavramları aynı şekilde tevbe ile kayıtlıdır. Tevbe etmeleri durumunda iftiracılara uygulanan prosedür değişiklik arz etmektedir.

Ahzâb 33/53’teki “ebed” kavramı Hz. Peygamber’in eşlerinin, yani bizim annelerimizin nikâhlanamayacağıyla ilgilidir ve bu hüküm de elbette onların şahısları ve hayatlarıyla sınırlıdır.

Feth 48/12’de yer alan “Resül’ün ve müminlerin ailelerine ebediyyen dönemeyecekleri zannı” da muhatapların hayatlarıyla sınırlıdır. Onlar ölünce ebedilik kavramı onlar için bitmiştir.

Haşr 59/11’de münafıkların yalan sözleriyle ilişkili kılınan ebedilik onların hayatlarıyla kayıtlıdır.

Mümtehıne 60/4’teki ebedilik Hz. İbrahim’in muhataplarıyla ilgilidir ve inkârcılar iman edinceye kadar onlarla müminlerin arasındaki ilişkiyi düzenlemektedir.

İşte Kur’ân’da dünya hayatıyla ilişkilendirilen “ebed” kavramının kullanıldığı âyetlere bakıldığında, bunların hepsinin bir şeyle kayıtlı olduğu görülmektedir.

Demek ki Kur’ân’da daha pek çok âyette sözü edilen âhiretle ilgili “ebed” kavramı, Yüce Allah’ın bekâ’sı gibi bir sonsuzluk anlamı vermez. Cennet de cehennem de elbette ebedîdir; ancak onların ebediliği hiçbir şekilde Yüce Allah’ın bekâ’sı gibi ve O’nunla aynılık anlamında sonsuzluk değildir. Çünkü gerçek anlamda sonsuz ve bâkî olan sadece Yüce Allah’tır.(88)

Âhiret şartları devam ettiği sürece cennet de cehennem de ebedîdir; ancak Yüce Allah’ın dilemesi halinde durumun değişme ihtimali de vardır. Bu konuda Hûd sûresinin 107 ve 108. âyetleri son derece açık bir ifadeyle bu süreyi “göklerin ve yerin devamı” ile “Yüce Allah’ın dilemesi” şartına bağlamaktadır.

Âyetlerde verilen açık bilgi ışığında şunu yeniden vurgulayalım: Cennet de cehennem de ebedîdir; ancak bâkî kalacak olan sadece Yüce Allah’tır. Rabbimiz “öncesi olmamak” anlamında kıdem sıfatına sahip olduğu gibi “sonsuzluk, en sona kalacak kudret” anlamında bekâ sıfatını da başka varlıklarla elbette paylaşmayacaktır. Nasıl ki O varken başka hiçbir şey yoktu, yani el-evvel olan sadece O’ydu; aynı şekilde el-âhır olacak, yani sona kalıp bâkî kalacak olan da sadece O’dur. Yüce Allah en doğrusunu bilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan اَبَد ebed kavramının bilinen manada sonsuzluk anlamı vermediği, çünkü her bir insanın ölümüyle bu ebediliğin kayıtlı olduğu özellikle hatırdan çıkartılmamalıdır. Ebed kavramı çok çok uzun süreler içerse de bekâ kavramı gibi sonsuzluk manası vermez. Nitekim burada da konu kitap ehlinin kendi hayatları süresince ölümü istemeyeceklerine dikkat çekilmekten başka bir şey değildir.

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِالظَّالِم۪ينَ “Allah, zalimleri iyi bilendir.” Yüce Allah âhiret yurdunun sadece kendilerine özel olduğunu iddia edip buna ulaşmak için “hadi o zaman ölümü isteyin” çağrısına uymayan bu yalancıları aynı zamanda “zalimler” olarak nitelendirmektedir. Yapılması gerekeni yapmayan ve söylenmesi gerekeni söylemeyen bu kişiler, hakkı ve hakikati yerinden ettikleri için Yüce Allah onlara zalim demekte, kimlerin zalim olduğunu gayet iyi bildiğini beyan etmekte, bu arada aslında onların kendilerine özel sandıkları ödül yurdun zalimler için tam bir felaket ve azap yurduna dönüşeceğini bildiğini beyan etmek istemektedir.

ııı. Uzun Hayat Arzuları

وَلَتَجِدَنَّهُمْ اَحْرَصَ النَّاسِ عَلٰى حَيٰوةٍ وَمِنَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا يَوَدُّ اَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ اَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِه۪ مِنَ الْعَذَابِ اَنْ يُعَمَّرَ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Şüphesiz ki sen onları insanların (dünya) hayatına en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile. Her biri bin sene yaşatılmak ister. Oysa (o kadar) yaşatılması (kimseyi) azaptan asla uzaklaştırmaz. Allah yapmakta olduklarını görendir.”

Âyettekiوَلَتَجِدَنَّهُمْ ve letecidennehum fiili “ve onları mutlak surette bulacaksın”; اَحْرَصَ النَّاسِ ahrasa’n-nâsi tamlaması “insanların en düşkünü olarak”; عَلٰى حَيٰوةٍ ‘alâ hayatin ifadesi “hayata”;وَمِنَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا ve minellezîne eşrakû ifadesi “ortak komuş olanlardan, şirk koşanlardan da (şöylesi) vardır”; يَوَدُّ yeveddü fiili “ister”; اَحَدُهُمْ ehadühum ifadesi “onların her biri”; لَوْ يُعَمَّرُ lev yu‘ammeru edilgen fiili “keşke ömür verilseydi diye”; اَلْفَ سَنَةٍ elfe senetin ifadesi “bin yıl”; وَمَا هُوَ ve mâ huve ifadesi “o hiçbir şekilde değildir”; بِمُزَحْزِحِه۪ bimüzahzihıhî ifadesi “o (durumda) olanı uzaklaştırmaz, çekip alamaz”; مِنَ الْعَذَابِ mine’l-‘azâbi ifadesi “azaptan”; اَنْ يُعَمَّرَ en yu‘ammera edilgen fiili “ömür verilmesi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi “gören(dir)”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi ise “yaptıkları şeyleri” demektir.

Burada Yahudilerin dünya hayatına düşkünlükleri ve bu düşüncelerinin kendilerine hiçbir yarar sağlamayacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَتَجِدَنَّهُمْ اَحْرَصَ النَّاسِ عَلٰى حَيٰوةٍ وَمِنَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا “Şüphesiz ki sen onları insanların (dünya) hayatına en düşkünü olarak bulursun; hatta şirk koşanlardan bile.” Yüce Allah Yahudilerin âhiretteki ödül yurdunun kendilerine özel olacağı şeklindeki iddialarının yalan olduğunu, çünkü asla ve asla ölümü istemeyeceklerini beyan ettikten sonra, bu âyette de asıl gerekçeyi dile getirmekte ve onların dünya hayatına düşkünlük noktasında insanların en ilerisinde bulunduklarını belirtmektedir.

Yahudiler bu hayata dört elle sarılarak tam bir “tek hayat” inançlısı görüntüsü vermektelerdi. Oysa Bakara 2/94. âyette de belirtildiği gibi, mahşere inanıyorlar, hatta oradaki ödül yurdunun kendilerine ait olacağını iddia ediyorlardı. Bu noktada aslında bu dünya hayatına çok daha düşkün olması beklenen ve âhirete iman etmeyen müşriklerden bile daha ilerde oldukları belirtilmektedir ki bunun sebebi müşriklerin bir kısmının mahşere inanmamalarıdır. Öbür âleme inanmayanların bu dünya hayatına çok düşkün olması beklenirken, Yahudilerin onları bile geride bırakmalarının sebebi esasında Yüce Allah’a bakacak yüzlerinin olmaması, işledikleri ve hesabı verilemeyecek korkunç günahların sahipleri oluşudur.

Âyette geçen وَمِنَ الَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا “Şirk koşanlardan” ifadesi önceki cümleye bağlı olabileceği gibi devam eden cümleyle de ilişkili olarak yorumlanabilir. Buna göre, ilk cümle müstakil mana verir; bu cümle ise müşriklerden bir kısmının da Yahudilerin de bin yıl yaşamak istedikleri ifade edilmiş olur. Önceki cümlede geçen اَحْرَصَ النَّاسِ ahrasa’n-nâsi “insanların en düşkünü” ifadesinin kapsamında müşriklerin de bulunması nedeniyle, bu yaklaşımı çok aykırı bir görüş olarak değerlendirmemek gerekmektedir.(89) Ancak konu Yahudilerle ilişkili olduğu için, âhirete inanmayan müşriklerden bile dünya hayatına daha düşkün olmalarının ifade edilmesinde anlaşılmayacak bir şey yoktur. Kıyâmet 75/21, İnsân 76/27 ve A‘lâ 87/16’da dikkat çekilen ve kınanan, âhireti öteleyip sadece dünyayı sevenlerle ilgili bilgiler de bu noktada hatırlanmalıdır.

2. يَوَدُّ اَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ اَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِه۪ مِنَ الْعَذَابِ اَنْ يُعَمَّرَ “Her biri bin sene yaşatılmak ister. Oysa (o kadar) yaşatılması (kimseyi) azaptan asla uzaklaştırmaz.” Yüce Allah Yahudilerin dünya hayatına aşırı düşkünlüklerini beyan ettikten sonra, her birinin “bin yıl” yaşatılmak istediğini belirtmektedir ki bu ifade esasında onların uzun hayat isteklerinden bir kinayedir; maksat çokluk manası vermektir. Yani “onların her biri bin yıl yaşatılmayı ister de bin yıldan fazla yaşatılmak istemez” demek değildir. Bu nedenle, âyette geçen اَلْفَ سَنَةٍ elfe senetin “bin yıl” ifadesini “binlerce yıl” şeklinde yorumlamak hatalı değildir.

Daha sonra zikredilen cümle ise esasında konuyu açıklamakta ve maksadın onların beklentilerinin yersiz olduğunu ortaya koymak olduğunu göstermektedir. Ne kadar yaşatılırlarsa yaşatılsınlar, sonunda bu uzun hayat, içinde bulunacakları azaptan kendilerini çekip çıkaramayacağını, nihayet azaptan kurtulamayacaklarını ortaya koymaktadır. Bir başka kalıbı (zühziha) da Âl-i İmrân 3/185’te geçen مُزَحْزِحِ müzahzıh kelimesi “kurtulmak”, “uzaklaştırmak”, “bir kenara çekmek”(90) gibi anlamlar içermekte, “azabın içinden kurtarılmak” değil de “azaba uğratılmaktan kurtulmak” manasına gelmektedir. Çünkü hiç kimse “biraz yanayım da sonra çıkarım” gibi bir şey istemez; esasında cehennem azabı, içinden çıkılacak bir azap da değildir. Kaldı ki daha önce yorumladığımız Bakara 2/80’de, ayrıca Âl-i İmrân 3/24’te “cehennemde sayılı günlerde yani bir süre yanıp çıkma” inancının ehl-i kitaba ait yalan ve iftira olduğu apaçık bir şekilde dile getirilmektedir.

Âyette مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı, cümleye “hiçbir şekilde” manası katmakta, onların beklentilerinin hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceği kendilerine bildirilmek istenmektedir. Buradan hareketle, Yahudilerin başlarına gelecek azaba hiç kimsenin engel olamayacağı, onların azap ortamından hiçbir şekilde uzak tutulmayacakları, içinde bulundukları azaptan kesinlikle çıkartılmayacakları bu şekilde ifade edilmektedir.(91)

3. وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Allah, yapmakta olduklarını görendir.” Yüce Allah Yahudilerin de onlar gibi düşünen diğer insanların da hatta bütün insanların da neler yapıp etiklerini gayet iyi gördüğünü, yani bildiğini beyan ederek, O’nun bilgisinden hiçbir şeyin uzak kalamayacağını belirtmek istemektedir. Durum böyle olunca, başta yahudiler olmak üzere bütün insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsinden hesaba çekilecekleri kendilerine bildirilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/2, 26, 50, 61, 84; Yûsuf 12/40; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Fussilet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Yûsuf 12/40 İsrâ 17/23 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 2 - Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15. 3 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/14; Ahkâf 46/15.
  • Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/14 Ahkâf 46/15
• 4 - Ebû Dâvûd, Edeb, 12; Tirmizî, Birr, 35. 5 - Buhârî, Fedâilu’s-Sahâbe, 12, 16.
• 6 - İbn Mâce, Edeb, 1; Ahmed b. Hanbel, IV, 1, 132.
• 7 - Bakara 2/83, 177; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/106; Enfâl 8/41; Nahl 16/90; İsrâ’ 17/26; Nûr 24/22; Rûm 30/38; Haşr 59/7. 8 - En‘âm 6/152. 9 - Tevbe 9/113. 10 - Fâtır 35/18. 11 - Şûrâ 42/23. 12 - İnsân 76/8; Beled 91/15; Duhâ 93/6. 13 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Mâ‘ûn 107/2. 14 - Kehf 18/82. 15 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 8/41; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/177 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/106 Enfâl 8/41 Nahl 16/90 İsrâ 17/26 Nûr 24/22 Rûm 30/38 Haşr 59/7 En‘âm 6/152 Tevbe 9/113 Fâtır 35/18 Şûrâ 42/23 İnsân 76/8 Şems 91/15 Duhâ 93/6 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Fecr 89/17 Duhâ 93/9 Mâ‘ûn 107/2 Kehf 18/82 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Enfâl 8/41 Haşr 59/7
• 16 - Bakara 2/184; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Mücâdele 58/4; Kalem 68/24; Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; İnsân 76/8; Fecr 89/18; Beled 90/16; Mâ‘ûn 107/3. 17 - Bakara 2/83, 177, 215; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/89, 95; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; Kehf 18/79; Nûr 24/22; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/89 Mâide 5/95 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 Kehf 18/79 Nûr 24/22 Haşr 59/7
• 18 - Semerkandî, age., I, 69.
• 19 - Semerkandî, age., I, 70.
• 20 - Buhârî, Edeb, 27; Müslim, Birr, 66; Ahmed b. Hanbel, IV, 270.
• 21 - Mâide 5/32.
  • Mâide 5/32
• 22 - Semerkandî, age., I, 70; Taberî, age., I, 397; Zemahşerî, age., I, 161; Esed, age., s. 24’te 69. not. 23 - Semerkandî, age., I, 70; Zemahşerî, age., I, 161.
• 24 - Esed, age., s. 24; İslâmoğlu, age., s. 32; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 46. 25 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 12.
• 26 - Taberî, age., I, 399; Zemahşerî, age., I, 161.
• 27 - Bakara 2/85, 114; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/63; Yûnus 10/98; Hûd 11/66; Nahl 16/27; Hacc 22/9; Zümer 39/26; Fussilet 41/16. 28 - Taberî, age., I, 401. 29 - Semerkandî, age., I, 701; Taberî, age., I, 401.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/114 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/63 Yûnus 10/98 Hûd 11/66 Nahl 16/27 Hacc 22/9 Zümer 39/26 Fussilet 41/16
• 30 - Mü’min 40/50.
  • Mü'min 40/50
• 31 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85
• 32 - Bakara 2/48, 214; Âl-i İmrân 3/13, 126; Nisâ’ 4/45; En‘âm 6/34; Enfâl 8/10, 40; Yûsuf 12/110; Hacc 22/39; Furkân 25/31; Rûm 30/5, 47; Sâffât 37/172; Muhammed 47/13; Feth 48/3; Saff 61/13; Târık 86/10; Nasr 110/1. 33 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 111, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Yûnus 10/18; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/56, 75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussilet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25. 34 - Bakara 2/48, 86, 123; Âl-i İmrân 3/111; Hûd 11/113; Enbiyâ’ 21/39; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41; Zümer 39/54; Fussilet 41/16; Dühân 44/41; Tûr 52/46; Haşr 59/12.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/13 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/45 En‘âm 6/34 Enfâl 8/10 Enfâl 8/40 Yûsuf 12/110 Hacc 22/39 Furkân 25/31 Rûm 30/5 Rûm 30/47 Sâffât 37/172 Muhammed 47/13 Fetih 48/3 Saff 61/13 Târık 86/10 Nasr 110/1 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Yûnus 10/18 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/56 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25 Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/111 Hûd 11/113 Enbiyâ 21/39 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Duhân 44/41 Tûr 52/46 Haşr 59/12
• 35 - Necm 53/36; A‘lâ 87/18-19.
  • Necm 53/36 A‘lâ 87/19
• 36 - Semerkandî, age., I, 71; Taberî, age., I, 403; Zemahşerî, age., I, 162.
• 37 - Semerkandî, age., I, 71; Taberî, age., I, 403; Zemahşerî, age., I, 162. 38 - Semerkandî, age., I, 71; Taberî, age., I, 404; Zemahşerî, age., I, 163.
• 39 - Taberî, age., I, 404; Zemahşerî, age., I, 163. 40 - Buhârî, Cihâd, 182; Meğâzî, 38; Kader, 5; Müslim, İman, 178; İbn Mâce, Fiten, 35; Tirmizî, Edeb, 70; Dârimî, Siyer, 73; Ahmed b. Hanbel, II, 309, 369; V, 45; VI, 72. 41 - İslâmoğlu, age., s. 32’de 4. not.
• 42 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 46’da 45. not (Suyûtî, el-İtkân, II, 952’den naklen). 43 - İslâmoğlu, age., s. 33’te 5. not.
• 44 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 406; Zemahşerî, age., I, 164.
• 45 - Zemahşerî, age., I, 164.
• 46 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 408.
• 47 - Bakara 2/41, 89, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/48; En’âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30. 48 - Yûnus 10/37; Yûsuf 12/111.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Nisâ 4/47 Mâide 5/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111
• 49 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 410; Zemahşerî, age., I, 165. 50 - Semerkandî, age., I, 72; Taberî, age., I, 410; Zemahşerî, age., I, 165.
• 51 - Semerkandî, age., I, 73; Taberî, age., I, 416; Zemahşerî, age., I, 165.
• 52 - Semerkandî, age., I, 73; Taberî, age., I, 417; Zemahşerî, age., I, 165. 53 - Taberî, age., I, 418. 54 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 55 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 56 - Bakara 2/226. 57 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 58 - Tâhâ 20/18. 59 - Tâhâ 20/22. 60 - Tâhâ 20/44. 61 - Nâzi‘ât 79/18-19. 62 - Tâhâ 20/14-16.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/44 Nâzi‘ât 79/19 Tâhâ 20/16
• 63 - Semerkandî, age., II, 576. 64 - A‘râf 7/133. 65 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 66 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 67 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 68 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 69 - A‘râf 7/133. 70 - A‘râf 7/133. 71 - A‘râf 7/133. 72 - Nisâ’ 4/154.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154
• 73 - Esed, age., s. 19. 74 - Semerkandî, age., I, 60; Taberî, age., I, 324-326; Zemahşerî, age., I, 149.
• 75 - Fussilet 41/11. 76 - Râzî, age., III, 187; Yazır, age., I, 351. 77 - Taberî, age., I, 422. 78 - Semerkandî, age., I, 74. 79 - Semerkandî, age.,I, 74; Taberî, age., I, 422-423; Zemahşerî, age., II, 166.
  • Fussilet 41/11
• 80 - Esed, age., s. 26. 81 - İslâmoğlu, age., s. 34. 82 - Yazır, age., I, 351; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 22.
• 83 - Bakara 2/94; En‘âm 6/139; A‘râf 7/32; Ahzâb 33/50; Sâd 38/46. 84 - Semerkandî, age., I, 74; Zemahşerî, age., I, 166.
  • Bakara 2/94 En‘âm 6/139 A‘râf 7/32 Ahzâb 33/50 Sâd 38/46
• 85 - Nisâ’ 4/57, 122; Mâide 5/119; Tevbe 9/22, 100; Kehf 18/3; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 86 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23.
  • Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/119 Tevbe 9/22 Tevbe 9/100 Kehf 18/3 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8 Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23
• 87 - Taberî, age., VI, 179; Zemahşerî, age., I, 608.
• 88 - Kasas 28/88; Rahmân 55/26; Hadîd 57/3.
  • Kasas 28/88 Rahmân 55/26 Hadîd 57/3
• 89 - Zemahşerî, age., I, 168; Râzî, age., III, 193.
• 90 - Semerkandî, age., I, 75; Taberî, age., I, 430; Zemahşerî, age., I, 168.
• 91 - Semerkandî, age., I, 75.