Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 21-29. âyetlerinde bütün insanlığa yönelik kulluk emri ile inkârcılara yönelik meydan okumaları, ayrıca müminlere verilecek ödülleri ve yaratılışa dair yaşanacak çeşitli aşamaları dile getirmektedir.

a) Evrensel Bir Sesleniş

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde insanlığa seslenmekte, “Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz. Umulur ki, böylece korunmuş (Allah’ın azabından kendinizi kurtarmış) olursunuz” buyurmakta, yeryüzünü insanlar için bir döşek, göğü de (güçlü) bir tavan yaptığını, gökten su (yağmur) indirip onunla kendilerine rızık olarak türlü türlü meyveler çıkardığını, artık (bu gerçeği) bile bile Allah’a ortaklar koşmamaları gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, inkârcılara meydan okuyarak şu bilgilere yer verilmektedir: “Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüphedeyseniz onun (vahyin) benzeri bir sûre getirin; eğer iddianızda doğru iseniz Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın. (Bunu) yapamazsanız (yapamadıysanız) -ki ebediyyen yapamayacaksınız-, yakıtı insan(lar) ve taş(lar) olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun.”

ı. Sadece Yüce Allah’a Kulluk Emri

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ “Ey insanlar! Sizi ve sizden öncekileri yaratan Rabbinize kulluk ediniz! Umulur ki böylece takvâlı (duyarlı) olursunuz.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; اعْبُدُوا u‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; رَبَّكُمُ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratan”; وَالَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِكُمْ vellezîne min kabliküm ifadesi “ve sizden öncekileri de”; لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ le‘alleküm tettekûne ifadesi ise “takvâya, duyarlılığa erişesiniz diye” demektir.

Burada insanların Yüce Allah’a kulluk etmeleri ve takvâya erişmeleriyle ilgili buyruk gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Bakara sûresinin ilk âyet grubunda takvâ sahiplerinin bazı özelliklerini ve hak edecekleri ödülü, sonrasında inkârcıların uyarılardan etkilenmeyip küfürde ısrarcılıklarını, ardından da münafıkların ikiyüzlülüklerini beyan ettikten sonra, bu âyette bütün insanlara hitap etmekte ve hem kendilerini hem de kendilerinden öncekileri yaratan güce kulluk etmelerini emretmekte, böylece takvâya ulaşabileceklerini haber vermektedir.

Âyetin başında yer alan يَا yâ nidâ harfinin Kur’ân bünyesinde çeşitli kullanım örnekleri söz konusudur. Buna göre “Ey Nebî”, “Ey Resül”, “Ey iman edenler” gibi hitaplar “övgü”; “Ey inkâr edenler”, “Ey Yahûdî olanlar” hitapları zem yani “kötüleme”; “Ey İnsanoğlu”, “Ey insanlar” hitapları “tembih”; “Ey kullarım” hitabı “izafet”; “Ey Âdemoğlulları”, “Ey İsrailoğulları” gibi hitaplar “nispet”; “Ey Dâvûd”, “Ey İbrâhim” gibi hitaplar “isimlendirme” şeklinde zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki hitap da bu çerçevede tembih, yani muhatapları uyarıp dikkatlerini bir konuya çekme manasını içermektedir.

Muhataplar bütün insanlar olduğuna göre, âyette emredilen “Rabbinize kulluk edin” buyruğu kâfirlere yönelik ise “Rabbinizi birleyin”; isyankârlara yönelik ise “Rabbinize itaat edin”; münafıklara yönelik ise “Rabbinizi bilmek için tevhidde ihlaslı olun”; itaatkârlara yönelik ise “Rabbinize itaatte devamlı ve sebatkâr olun” manasına gelmektedir.

Âyette اعْبُدُوا u‘büdû kelimesiyle ifade edilen husus “ibadet etmek, kulluk etmek”tir. Kur’ân’da yaratılışın gayesi Yüce Allah’a kulluk etmek şeklinde belirlenmektedir: “Ben cinleri ve insanları sadece bana kulluk etsinler diye yarattım.”(1) Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlere verdiği tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(2) Bunların verdiği ortak anlam, yaratılışın gayesinin farkına varılmasını ve bu uğurda fedakârlık yapılmasını sağlamaktır. Müminlere,(3) hatta bütün insanlara hitaben de hatırlatıldığı üzere,(4) ibadetin sadece Yüce Allah’a yönelik yapılması gerektiği, hayatın tamamını kuşatan ve ölünceye kadar devam etmesi istenen bir eylem olduğu Kur’ân’da beyan edilmektedir.(5)

Genel çerçevedeki emirlerin yanı sıra, bütün peygamberlerin tebliğ esaslarının ilk maddesi olarak “sadece Yüce Allah’a ibadet etmek” zikredilmektedir.(6) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dikkate sunulan husus budur.

Tekrar belirtelim ki Yüce Allah bütün insanların kendisine kulluk etmesini emrederken muhatapları da onlardan öncekileri de kendisinin yarattığını ifade ederek, “yaratıcı Allah” kabullerini hatırlatmakta, böylece yaratan kudretin kulluk edilmeye de layık olduğunu kavratmak istemektedir. “Kulluk” kişinin takvâya erişmesini, yani sorumluluk bilinciyle buluşmasını, sorumluluğunu bilip sorumlu davranmasını, kısaca yaratıcı kudrete karşı duyarlı olmasını ortaya koymakta ve bunu kulluğun gerekçesi olarak sunmaktadır.

Takvâ ve muttakî kavramları hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgiler verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamak istememekteyiz. Şu kadarını belirtelim: Takvâ “duyarlılık” demektir; muttakî de “duyarlı insan” manasını içermektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَآءَ بِنَآءً وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَادًا وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “O (Allah) ki yeri sizin için bir döşek, göğü de bir bina (güçlü bir tavan) yapmıştır. Gökten su indirip onunla size rızık olarak (çeşitli) meyveler çıkarmıştır. Artık (bu gerçeği) bilerek Allah’a ortaklar koşmayın!”

Âyetteki اَلَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “yapandır, şekillendirendir”; لَكُم leküm ifadesi “sizin için; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”;فِرَاشًا firâşen kelimesi “döşek”; وَالسَّمَآءَ ve’s-semâe sözcüğü “ve göğü de”; بِنَآء binâen kelimesi “güçlü bir yapı”;وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmiştir, indirendir”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yukarıdan”; مَآء mâen sözcüğü “su, yağmur”;فَاَخْرَجَ fe ahrace fiili “çıkarmıştır, çıkarandır”; بِه bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; مِنَ الثَّمَرَاتِ mine’s-semerâti ifadesi “meyvelerden”; رِزْقًا rızkan kelimesi “rızık”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; فَلَا تَجْعَلُوا fe lâ tac‘alû emri “yapmayın, edinmeyin”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a, Allah için”; اَنْدَادًا endâden kelimesi “ortaklar”;وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, bile bile” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair kudreti ve sistemi ile insanlara sunduğu nimetlere karşılık kendisine ortaklar koşulmaması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَآءَ بِنَآءً “O (Allah) ki yeri sizin için bir döşek, göğü de bir bina (güçlü bir tavan) yapmıştır.” Yüce Allah önceki âyette kendisinin bütün insanları yarattığına dikkat çeken sıfatını zikrettikten sonra bu âyette de kâinat kitabına dair kudretini ve etkinliğini beyan etmektedir. Bu çerçevede öncelikle yeryüzünün insanlar için bir döşek, göğün ise güçlü bir yapı şeklinde yaratıldığı ifade edilmektedir.

- Yeryüzünün ve Göklerin Yaratılışı ve Yapısı

a) Yeryüzünün Yapısı

Kur’ân’da yeryüzünün yaratılışı ve yapısı hakkında oldukça geniş malumat vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/22’de, ayrıca Tâhâ 20/53, Neml 27/61, Mü’min 40/64, Zuhruf 43/10 ve Nebe’ 78/6’da geçtiği üzere, yeryüzünün yerleşim alanı, beşik veya döşek olması, onun insan hayatı için bütün ihtiyaçları içerecek şekilde hazırlanmış olması demektir. Bu hazırlanışta yeryüzü, “yayılmış” (sütıhat),(7) “döşek gibi serilmiş” (feraşnâ),(8) “döşenmiş” (tahâ),(9) dört devirde çeşitli özellikleri oluşturularak “şekillendirilmiş” (bârake ve kaddera)(10) ve “yuvarlak bir cisim olarak düzene kavuşturulmuştur” (dehâ/dehv).(11) Bütün bu kullanımlarda yeryüzünün öncelikle insanlar ve sonrasında diğer varlıklar için uygun bir mekâna dönüştürüldüğü mesajı vardır. Zaten âyette geçen “döşek” manasındaki فِرَاش firâş kelimesinin bu bağlamda kullanılmasının amacı da bu olsa gerektir.

Yeryüzünün yapısıyla ilgili olarak Fâtır 35/27’de şu bilgiler verilmektedir: “Muhakkak ki Allah’ın, gökten su (yağmur) indirmekte olduğunu görmez misin(iz)? O (su) sayesinde renkleri çeşit çeşit meyveler çıkarmaktayız. Dağlardan da renkleri farklı, beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar (yarattık).” Bu âyette dikkat çeken husus, cüded denilen “çizgi gibi yollar”ın farklı renklerde oluşudur. Farklı tabiat şartlarına göre farklı görüntülerin olduğu herkesin bildiği bir gerçektir. Aslında maksat, tabiattaki bu farklılığa işarettir; yoksa arzda sadece beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar yoktur; çok daha değişik renkte ve özellikte olanları vardır.

Mülk 67/15’te de geçtiği üzere, Yüce Allah yeryüzünü insanlara boyun eğdirmiştir ve onun omuzlarında, yani her tarafında yürümelerini emretmiştir. Bu cümlede, yeryüzünün insanoğlunun emrine verilmesinin gerekçesi dile getirilmekte, İbn Abbâs’ın da ifade ettiği gibi yani dağlar, ovalar, yollar, vadiler, uçlar gibi “her tarafı”nın(12) gezilip dolaşılması istenmektedir.(13) Menâkib kelimesi “omuzlar” anlamına gelmektedir. Buradan hareketle, en zor ve devasa yükseklikteki dağlar veya yerler demek olan “omuzlarında” dolaşılabileceği beyan edilerek, yeryüzünün her tarafına ulaşmanın mümkün olduğu ifade edilmiş olmaktadır.(14) Esasında Fâtır 35/27. âyette sözü edilen “dağlardan farklı renklerde caddeler veya çizgi gibi yolların yaratılmış olması” da bu konunun bir başka ifade biçimidir.

Bu arada Nûh 71/19’dan hareketle, yeryüzünün her tarafına yollar edinmenin mümkün olduğu ifade edilmektedir. Arzın bu şekilde yaratılması bir seyir ve temaşa amaçlı değildir. Orada dolaşıp hem Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez sanatıyla ilgili ibretler almak, hem de rızık temin etmek bu yaratılışın gerekçesi olarak belirlenmiş olmaktadır. Bir başka ifadeyle, arzın neden bu şekilde tasarımlandığının cevabı Nûh 71/20’de verilmektedir. Buna göre, maksat, insanların orada geniş yollar edinmelerini ve hayatı daha rahat yaşamalarını sağlamaktır. Enbiyâ’ 21/31’de bu tamlama kelimeler yer değiştirilmiş olarak yer almakta, ancak orada da maksat insanların yeryüzünde rahat yol bulmalarını sağlamak için geniş vadilerin yaratılması şeklinde belirlenmektedir. Nahl 16/15 ve Neml 27/61’de ise yeryüzüne nehirlerin ve yolların yerleştirilmesinden söz edilmekte, amaç “yolu bulup rahat yaşamak” diye ifade edilmektedir.

Yüce Allah yeryüzünde çeşitli ırmaklar ve yollar yaratmış, hedeflerine ulaşmak için insanların orada yollar edinmesini kendilerinden istemiştir. Bu durum yukarıda aktardığımız üzere, çeşitli âyetlerde insanların hayatlarını devam ettirmede önemli bir değer olarak sunulmaktadır.(15) Bütün bu âyetlerde ele alınan mesele, Yüce Allah’ın bütün yaratıkları olduğu gibi yeryüzünü de insanın daha rahat yaşayabilmesi için şekillendirip hazırladığını beyan etmektir. Eğer yeryüzünde yaratılış itibariyle hazırlanmış yollar, ırmaklar, vadiler, geçitler, ovalar ve dağlar gibi yapılanmalar meydana getirilmiş olmasaydı bu dünyada yaşamak mümkün olmazdı.

b) Göğün Bina Kılınması

Bakara 2/22. ayette yer alan “göğün bina edilmesi” ifadesi bir kez de Mü’min 40/64’te geçmektedir. “Göğün bina edilmesi”nden maksat, onun güçlü bir şekilde yaratılmış olmasıdır. Konuyla ilgili olarak Kâf 50/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Üstlerindeki göğe bakmadılar mı hiç; onu nasıl bina etmiş ve süslemişiz! Onda hiçbir eksik yoktur.” Âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesinin “yükseklik, yüksekler âlemi” anlamı nedeniyle buradaki mesaj bütün uzayı kapsamına alabilir. Böyle olunca, maksadın tek bir gök değil, dünya dışındaki bütün yıldızlar ve gezegenler olduğu anlaşılmaktadır. Uzayın bir üyesi olmasına rağmen, ifadeye yeryüzünü katmayışımızın sebebi, önceki cümlede onun ayrıca hatırlatılmasıdır.

“Göğün bina edilmesi”, onun çok güçlü bir yapıya kavuşturulduğunu ve yapısının sağlamlığını ifade etmektedir. Göklerin yapısı, yedi kat tabakalar halinde oluşu ve kusursuzluğuyla ilgili olarak Mülk 67/3-5’te şöyle buyrulmaktadır: “Yedi kat göğü birbiriyle uyumlu, tabaka tabaka yaratan da O’dur. Rahmân’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin. Gözü(nü) çevir (de bir bak), herhangi bir bozukluk, kusur görebilecek misin? Sonra tekrar tekrar gözü(nü) çevir (de bak; sonunda) göz(lerin, aradığı bozukluğu bulamaması nedeniyle) bitkin bir vaziyette yorgun olarak sana geri dönecektir. Yemin olsun ki, biz yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için kavurucu azabı hazırladık.”

Göklerin yedi kat ve tabakalar halinde oluşuyla ilgili benzer bir içerik Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Hacc 22/65, Rûm 30/25 ve Fâtır 35/41’de de beyan edildiği gibi, gökleri ve yeri bu sistemlerinde tutan Yüce Allah’tır; eğer zeval bulurlarsa yani varlıklarını kaybederlerse Allah’tan başka hiç kimse onları tutup sistemlerini sürdüremez.

Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın kâinat kitabından bir başlığı içermekte ve göklerin yapısı hakkında çok kısa bilgi vermektedir. Göğün yapısı bağlamında “bina kılınması” ifadesi yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/22’de, ayrıca Mü’min 40/64’te geçmektedir. Buna göre Zâriyât 51/47’de belirtildiği gibi Yüce Allah göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, Enbiyâ’ 21/32’de geçtiği gibi “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

Enbiyâ’ 21/32, Kâf 50/6, Zâriyât 51/47, Mülk 67/3-5, Nûh 71/15, Nebe’ 78/12, Nâzi‘ât 79/27 ve Şems 91/5’te de geçen ifadelerin hepsinde maksat aynıdır ve göğün, yani uzayın güçlü bir şekilde programlanıp yaratıldığını ortaya koymaktır. İşte muhataplardan istenen şey, bu sistemin nasıl şekillendirildiğini araştırıp Yüce Allah’ın erişilmez sanatı ve kudreti karşısında acziyetimizi itiraf etmemizdir.

2.وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ “Gökten su indirip onunla size rızık olarak (çeşitli) meyveler çıkarmıştır.” Bu ifade bir kez de İbrâhim 14/32’de geçmektedir. Yüce Allah gökleri ve yeri yarattığını beyan etmiştir ki gökler olmasaydı yani uzay veya yükseklikler yaratılmamış olsaydı oradan yağmur yağdırılamazdı. Aynı şekilde yeryüzü de olmasaydı yağmurun yağacağı ve bitkilerin meydana getirileceği bir mekân olmayacaktı. Bu nedenledir ki yaratma her şeyin başıdır ve Yüce Allah da kudretiyle ilgili bilgi verirken söze yaratıcı oluşuyla başlamıştır.

a) وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Gökten su (yağmur) indirmiştir.” Yüce Allah yaratıcı olmasının bir sonucu olarak yağmuru da kendisinin yarattığını beyan etmektedir. Âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “yükseklik” anlamındaki es-sümüvv kökünden türetilmiş bir kelimedir ve bu tür konuların geçtiği yerlerde “yükseklerde bulunan bulut” manasını da içermektedir. “Yağmurun gökten indirilmesi” demek, aslında yüksekteki bulutlardan yağdırılması demektir. Bu arada âyette “indirmek” manası verilen اَنْزَلَ enzele fiili esasında “ikram etmek” anlamını da içermektedir. Yağmurun indirilmesi, vahyin inzâli yani indirilmesi gibi düşünülmelidir ki burada indirmeden maksat onların insanlığa ikram ve ihsan edilmesi şeklinde anlaşılmalıdır.

b) فَاَخْرَجَ بِه۪ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ “Onunla (yağmur sebebiyle) size rızık olarak (çeşitli) meyveler çıkarmıştır.” Yüce Allah yağmuru yağdıran kudret olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa yağmur sayesinde insanlar için topraktan çeşitli ürünler, meyveler çıkardığını haber vermektedir. Burada ürünlerin çıkarıldığı yer anlamında her ne kadar el-ard kelimesi geçmese de başka âyetlerde bunun böyle olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Nitekim konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/33-35’te şu bilgiler yer almaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Onu (toprağı) canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. Hâlâ şükretmeyecekler mi?”

Âyette yağmur sebebiyle çıkarılan ürünlerin insanlar için rızık olmasına dikkat çekilmekte, başka âyetlerde ise konu biraz daha detaylandırılarak bu noktada bütün canlıların rızıklandırıldıkları beyan edilmektedir. Nâzi‘ât 79/30-33’te şöyle buyrulmaktadır: “Daha sonra da yeryüzünü yaymış (döşemiş)tir. Yerküreden suyunu ve bitki örtüsünü de O çıkarmıştır. Dağları (yere) O çakmıştır. (Allah bütün bunları) sizin ve hayvanlarınızın geçimi olarak (yaratmıştır).”

Benzer içerikte yani bitkilerin yaratılış şekli ve amacıyla ilgili olmak üzere ‘Abese 80/24-32’de oldukça önemli bilgiler yer almaktadır. İşte bu ve benzer âyetlerde Yüce Allah’ın, yarattığı bütün canlıların rızkını da yarattığı beyan edilmekte, özellikte Hûd 11/6’da “Yeryüzünde hiçbir canlı yoktur ki rızkı Allah’a ait olmasın” buyrularak konu bütün detayıyla ortaya konulmaktadır.

3. فَلَا تَجْعَلُوا لِلّٰهِ اَنْدَادًا وَاَنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Artık (bu gerçeği) bilerek Allah’a ortaklar koşmayın!” Yüce Allah bütün insanlara hitap etmekte ve gerçekleri bile bile kendisine ortaklar isnat edilmemesini emretmektedir. Âyette yer alan ve Kur’ân’da altı kez(16) geçen اَنْدَاد endâd kelimesi nidd sözcüğünün çoğuludur ve “denk varlıklar”, “ortaklar”, “putlar”, “benzerler”(17) manasında müşriklerin edindiği putları ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu hitap gereği Yüce Allah öncelikle müşrik muhatapların bu yanlıştan vazgeçmelerini, sonrasında ise hiç kimsenin böyle bir yanlışa düşmemesini istemektedir.

Muhatapların bildikleri ifade edilen şey Yüce Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu gerçeğidir. Vahyin indirildiği dönemdeki müşrikler mutlak yaratıcı olarak Yüce Allah’ı bilip bunu böyle kabul ediyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır. Bir örnek olması bakımından ‘Ankebût 29/61’deki ifadeleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Andolsun ki onlara ‘Gökten su indirip onunla ölümünün ardından yeryüzünü canlandıran kimdir?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: ‘(Öyleyse) övgü de yalnız Allah’a mahsustur’; ama onların çoğu (ne dediklerini) akletmezler.”

Yüce Allah konuyla ilgili pek çok âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onların olumsuz tavırları nedeniyle üzülmemesini, inanç noktasında nasıl mantıksızlıklar içerisinde bulunduklarını ortaya koymakta, Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki yaşadıklarını, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını dikkatlere sunmaktadır. Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte olup da cevabını Yüce Allah’ın verdiği başka örnekler de En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16, Sebe’ 34/24 ve Mü’min 40/16. âyetlerde yer almaktadır.

ııı. İnkarcılara Yönelik Meydan Okuma

وَاِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه۪ وَادْعُوا شُهَدَآءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪ي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ “Kulumuza indirdiklerimizden şüphe içindeyseniz, onun (Kur’an’ın) benzeri herhangi bir sure getirin! Doğruysanız Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın! (Bunu) yapamazsanız -ki asla yapamayacaksınız-, yakıtı insanlar ve taş olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak) ateşten korunun!”

Buradaki وَاِنْ كُنْتُمْ ve in küntüm fiili “eğer (şöyle) olursanız”; ف۪ي رَيْبٍ fî raybin ifadesi “herhangi bir şüphede”; مِمَّا نَزَّلْنَا mimmâ nezzelnâ ifadesi “indirdiğimiz şeylerden”; عَلٰى عَبْدِنَا ‘alâ ‘abdinâ ifadesi “bizim kulumuza”; فَاْتُوا fe’tû emri “getirin”; بِسُورَةٍ bi sûretin ifadesi “bir sûre”;مِنْ مِثْلِه۪ min mislihî ifadesi “onun gibi”; وَادْعُوا ved‘û emri “ve çağırın”; شُهَدَآءَكُمْ şühedâeküm tamlaması “sizin şahitlerinizi”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi “doğru iseniz, doğru söylüyorsanız”; فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا fe in lem tef‘alû ifadesi “eğer yapamazsanız, yapamadıysanız”; وَلَنْ تَفْعَلُوا ve len tef‘alû fiili “ve asla ve asla yapamayacaksınız”; فَاتَّقُوا fettekû emri “korunun”; النَّار en-nâra kelimesi “(şöyle bir) ateşten”; الَّت۪ي وَقُودُهَا elletî vekûdühâ ifadesi “ki onun yakıtı”; النَّاس en-nâsü kelimesi “insanlar(dır)”;وَالْحِجَارَةُ ve’l-hıcâratü sözcüğü “ve taş(lardır)”; اُعِدَّتْ u‘ıddet edilgen fiili “hazırlanmıştır, hazırlanmış (olacak)tır”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirler için, inkârcılar için” demektir.

Burada vahyin kaynağının ilahi olduğuna dair meydan okuma ve insanların bunu ebediyyen yapamayacaklarına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ كُنْتُمْ ف۪ي رَيْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه۪ وَادْعُوا شُهَدَآءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Kulumuza indirdiklerimizden şüphe içindeyseniz, onun (Kur’an’ın) benzeri herhangi bir sure getirin! Doğruysanız Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın!” Yüce Allah inkârcı muhataplara seslenmekte ve eğer kulu Hz. Muhammed’e indirdiği vahiyden şüphedelerse, Kur’ân gibi yani onun parçası olanlar gibi bir sûre getirmelerini, hatta iddialarında samimi iseler ortaklarından da yardım almalarını meydan okumaya konu edinmektedir.

Kur’ân’da dokuz kez(18) geçen سُورَة sûrah kelimesi, süver kalıbında da bir kez Hûd 11/13’te zikredilmektedir. Bu kelime hem bütünüyle bir sûre anlamına gelebilir; hem de sûrenin içeriğinde yer alan herhangi bir “Kur’ân metni”, “Kur’ân pasajı”, “âyetler” manasını verebilir.(19)

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir ki Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(20) Mekkeli müşrikler vahyin kaynağında insan unsuru görmekte, ya Hz. Peygamber’in ya da başka bir beşerin bunu uydurduğunu iddia etmektelerdi.

Önemine binaen sıklıkla tekrarlamak durumunda olacağımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(21) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(22) “şâ‘ır (şâir)”,(23) “sâhır (büyücü)”,(24) “meshûr (büyülenmiş)”,(25) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(26) “müfterî (iftiracı)”,(27) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(28) “kezzâb (çok yalancı)”,(29) “dâllûn (sapkın(lar)”(30) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(31) diyorlardı.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nuh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(32) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(33) Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(34) “öncekilerin masalları”,(35) “geçmişten gelen büyü”,(36) “açık bir büyü”,(37) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(38) “eski bir uydurma”(39) veya “bir beşer sözü”(40) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(41) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(42) “onu şeytanların indirmediği”ni,(43) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(44) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(45)

Bazı âyetlerde düz cümleler halinde gelen bu iftiralar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şart cümlesi olarak zikredilmekte, ancak mesaj onların bu suçlamayı bilerek yaptıklarını kavratmayı amaçlamaktadır.(46) Çünkü müşrikler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğuna, böylece Yüce Allah’a iftira ettiğine inanıyorlardı. Onların bu zannı önceki âyette olduğu gibi âyetin devam eden cümlesinde de cevaplandırılmaktadır.

Yûnus 10/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa ‘onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar? De ki: Eğer (iddianızda) doğru iseniz Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da onun benzeri bir sûre getirin.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik yalancı ve müfteri suçlamasını cevaplamak üzere bu iddianın sahiplerine meydan okumaktadır. İsrâ’ 17/88’de bütün insanlar ve cinler bir araya gelip birbirlerine yardım bile etseler bunu başaramayacakları haber verilmektedir. Hûd 11/13 ve Bakara 2/23’te de olduğu gibi burada Yüce Allah müşrik muhataplara meydan okurken sadece kendilerinin değil, yardımını alabilecekleri şairler, kâhinler, edebiyatçılar, putlar vs. kimler varsa hepsini yardıma çağırmalarını kendilerinden istemekte, becerebiliyorlarsa Kur’ân gibi bir sûre olsun getirmelerini isteyerek meydan okumaktadır.

Meydan okuma, Tûr 52/34 ve İsrâ’ 17/88’de olduğu gibi önce “bütünüyle mevcut vahiy” ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da yaklaşık olarak 60-70 sûrelik bir bütünü içermektedir. Daha sonra Hûd 11/13’te “on sûre” ve nihayet Yûnus 10/38 ve Bakara 2/23. âyetlerde de olduğu gibi “tek sûre” getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır. Mekke dönemindeki sûrelerde yer alan bu meydan okuma ifadeleri muhataplar tarafından yerine getirilemeyince, Medine döneminde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu defa konu yeniden “bir sûre” üzerinden gündeme getirilmektedir. Bir sonraki âyet olan Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere yönelik meydan okumalar geçerliliğini sürdürmektedir.

Âyette yer alan فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِه۪ وَادْعُوا شُهَدَآءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Onun gibi bir sûre getirin; davanızda samimi iseniz Allah’ın dışında şahitlerinizi de çağırın” ifadesi, esasında Mekkeli müşrikler ve Medineli inkârcılar tarafından gerçekleştirilmesi mümkün olmayan bir istekten oluşan meydan okumadır. Kalem 68/41’de geçtiği gibi bu istekler, muhataplardan imkânsızı isteme şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlelerde de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(47)

2. فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪ي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ “(Bunu) yapamazsanız -ki asla yapamayacaksınız-, yakıtı insanlar ve taş olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak) ateşten korunun!” Bu âyette üç konuya temas edilmektedir.

a)فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا “Bunu yapamazsanız -ki elbette yapamayacaksınız-.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e indirdiği vahiyden şüphe duyanlara yönelik bir sûre getirmelerine dair gerçekleştirdiği meydan okumasıyla ilgili bilgi vermekte ve bunun Mekke’de başlayan kısmına hiç kimsenin cevap veremediğini ifade ederek فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا fe in lem tef‘alû “yapamadıysanız”, “yapamazsanız” buyurmaktadır. Bu ifade konunun geçmişe ve güne dair kısmını içermektedir. وَلَنْ تَفْعَلُوا ve len tef‘alû “ve ebediyyen de yapamayacaksınız” fiili ise bunun ileride de gerçekleştirilemeyeceği manasını vermekte, böylece meydan okumanın geçerliliğini sürdürdüğünü ortaya koymaktadır. Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd b. Muğîra ve onun gibi müşriklerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir.

b) فَاتَّقُوا النَّارَ الَّت۪ي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ “Yakıtı, insan(lar) ve taş(lar) olan, (cehennem) ateş(in)den korunun.” Bu ifadenin bir benzeri Tahrîm 66/6’da yer almaktadır. Ayrıca Enbiyâ’ 21/98’de de inkârcıların, yani putperestlerin ve taptıkları varlıkların cehennem odunu, yani yakıtı olacakları ifade edilmektedir. Kur’ân’da beyan edildiği üzere, cehennemin çeşitli isimleri vardır. Bunlardan birisi de نَار/ النَّارnâr/en-nâr kelimesidir(48) ki bu kelime Kur’ân’da 145 yerde geçmekte ve “ateş” anlamına gelmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(49) geçen وَقُود vekûd kelimesi ile Enbiyâ’ 21/98’deki hasab kelimesi “yakıt” manasına gelmekte ve ateşi yakacak olan yani ateşin malzemesi olan şeylerin “insanlar” ve “taşlar” olduğu özellikle zikredilmektedir. Yüce Allah vahye karşı olup onun ilahi değil de insan kaynaklı olduğunu iddia edenlere yönelik dile getirdiği meydan okumasının cevap bulmadığını ve ebediyyen de cevap bulamayacağını beyan ettikten sonra, bu defa vahye karşı bu türden asılsız kanaatlerin sahiplerine seslenmekte ve son derece şiddetli olan ateş azabına karşı kendilerini uyarmaktadır.

Âyette geçen اتَّقُوا ıttekû emri, bağlam gereği “korunmak” manasına gelmekte, ateş azabına girmemek için gerekli duyarlılığın gösterilmesi gerektiğini muhataplara aktaran bir anlam içeriği arz etmektedir. Âyette الْحِجَارَة el-hıcârah denen “taşlar”ın zikredilmesinin muhtemel sebebi, öncelikle azabın şiddetini ve dehşetini ortaya koymaktır; ayrıca genellikle taşlardan oluşan putlara tapanlara mesaj verilmesi ve taşların da onlara tapan insanların da yanacağının bildirilmesidir. Taşlar kendilerini yanmaktan koruyamadığına göre, başkalarını korumaları kesinlikle söz konusu bile olamaz. Böylece putperestlerin ne kadar korkunç bir yanılgı içerisinde bulundukları ortaya konulmak istenmektedir. Bu konuda detaylı bilgileri Yâsîn 36/75’te vereceğiz.

c) اُعِدَّتْ لِلْكَافِر۪ينَ “Kâfirler için hazırlanmış (olacak)tır.” Yüce Allah vahye karşı inkârcı bir tutum içerisinde olan kişileri ateş azabıyla uyardıktan sonra o ateşin kâfirler için hazırlandığını bildirmektedir.

Âyetteki اُعِدَّتْ u‘ıddet edilgen fiilinin hatta konuyla ilgili pek çok fiilin “geçmiş zaman” kalıbı ile getirilme sebebi, olayın meydana geldiğini değil, henüz gerçekleşmemiş de olsa mutlak surette yaşanacağını bildirmeyi amaçlamaktadır. Bu ifade biçimi Kurân’da bir metottur. Müşrikler ve diğer inkârcılar Son Saat, kıyamet ve âhiret sürecini genellikle inkâr ettikleri, bunu imkânsız gördükleri için Yüce Allah bu konularla ilgili mesajlarını sıklıkla geçmiş zaman kalıbında zikrederek sanki onun gerçekleştiği mesajını vermek istemekte, böylece inkârcıların inkârlarını terk etmelerini sağlamayı amaçlamaktadır. İleride gerçekleşmesi kesin olan olaylar için, özellikle kıyâmet ve mahşer halleri için genellikle bu tür geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır. Bu nedenle biz de tercümede bu özelliği ortaya koymak amacıyla parantez içi bir ifadeye yer vermeyi tercih ettik.

- Cehennemin İsimleri

Kur’ân-ı Kerîm’de cehennemin birtakım isimlerinden söz edilmektedir. Bunların bir bölümünü aktarmak istiyoruz.

- نَار/ النَّارNâr/en-Nâr. Bu kelime Kur’ân’da 145 yerde(50) geçmekte ve “ateş” anlamına gelmektedir.

- جَهَنَّم Cehennem. Bu kelime Kur’ân’da 77 yerde(51) geçmekte ve “kötü, korkunç” manasına gelmektedir.

- جَح۪يم/الْجَح۪يم Cahîm/el-Cahîm. Bu kelime Kur’ân’da 25 kez(52) geçmekte ve “harlı, ateşi yoğun” anlamına gelmektedir.

- سع۪ير/السع۪ير Sa‘îr/es-Sa‘îr. Bu kelime Kur’ân’da 16 yerde(53) geçmekte ve “tutuşmuş alev” anlamına gelmektedir.

- سَقَر Sekar. Bu kelime Kur’ân’da 4 kez(54) geçmekte ve “ateşle kızartmak” anlamına gelmektedir.

- الْحُطَمَة el-Hutameh. Bu kelime Kur’ân’da 2 kez(55) geçmekte ve “kırıp geçiren, yüreklere işleyen ateş” anlamına gelmektedir.

- لَظٰى Lezâ. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(56) geçmekte ve “şiddetli, kavurucu ateş” anlamına gelmektedir.

- هَاوِيَة Hâviyeh. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(57) geçmekte ve “uçurum” anlamına gelmektedir.

- غَيّ Ğayy. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(58) geçmekte ve “çukur, kuyu” anlamına gelmektedir.

- صِلِيّ Sıliyy. Bu kelime Kur’ân’da 1 kez(59) geçmekte ve “yaslanılacak yer” anlamına gelmektedir.

- دَارَ الْبَوَارِ Dâra’l-Bevâr. Bu tamlama Kur’ân’da 1 kez(60) geçmekte ve “yok oluş, tükeniş yurdu, helak ve yıkım yurdu” manasına gelmektedir.

- سُوٓءُ الدَّار Sûü’d-dâri. Kur’ân’da 1 kez(61) geçmekte ve “bu yurdun kötü sonu, kötü yurt, cehennem” demektir.

- دَارُ الْخُلْدِ Dâru’l-huldi. Kur’ân’da 1 kez(62) geçmekte ve “ebedi kalma yeri” manasına gelmektedir.

- Bunlardan ayrı olarak Mütaffifûn 83/7-8’de geçen سِجّ۪ينٍ siccîn kelimesi de bazı âlimler tarafından “cehennem”in isimleri arasında sayılmaktadır. Esasında bu kelimenin cehennemliklerin amel defterlerinin bulunacağı yer manasında zikredilmekte olduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz.

Cehennemin Bazı Özellikleri:

Cehennemle ilgili bilgi vermeye çalıştığımız bu bağlamda onun çeşitli boyutlarını, çeşitli şiddet durumlarını, hatta bazı katmanlarını beyan ettikten sonra şimdi cehennemin birtakım özelliklerine dair Kur’an’da verilen bilgilere değineceğiz. Buna göre cehennemin bazı özellikleri şu şekildedir:

- Kaynarken uğultu çıkarması, şiddetinden dolayı çatlayacak gibi bir hal alması,(63)

- Kızgın bir alev halinde oluşu,(64)

- İçinde ölüm olmadığı için dirilmenin de olmaması,(65)

- Diri bırakmaması gibi ölüme de terk etmemesi,(66)

- Alev çıkartması,(67)

- İçinde kaynar su ve irinden başka içilecek bir şeyin ve herhangi bir serinliğin bulunmaması,(68)

- Gölge yapmayan, ateşten korumayan, kocaman kıvılcımlar saçması,(69)

- Azap oluşturan gölgeliklerin bulunması,(70)

- Orada içilecek kaynar suyun bağırsakları parçalaması,(71)

- Ateşinin kişinin derisini yakıp soyacak olması,(72)

- İnsanların alınlarını, yanlarını ve sırtlarını kızartıp dağlayacak oluşu,(73)

- Suratları dağlaması(74) ve

- Derileri karartıp kavurması.(75)

İşte bütün bu âyetlerin ortak mesajı, cehennem ateşinin korkunç yapısını ortaya koymak ve fidye vererek oradan kurtuluşun imkânsız olduğunu vurgulamaktır.

b) Müminlere Ödüller ve İnkârcıların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu, cennetlerdeki herhangi bir meyveden kendilerine her ne zaman rızık verilince “Bu, daha önce bize verilmişti” diyeceklerini, bu rızıkların kendilerine dünyadakine benzer olarak verilmiş olacağını, onlar için cennetlerde tertemiz eşlerin bulunduğunu ve orada ebedî kalacaklarını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın hakkı açıklamak için sivrisinek ve onun da ötesinde herhangi bir varlığı misal getirmekten çekinmeyeceği, iman edenlerin bütün misallerin Rablerinden bir gerçek olduğunu bildikleri, kâfir olanlara gelince “Allah böyle misal vermekle ne murat etmiştir ki!” dedikleri, böylece Allah’ın onunla birçok kimseyi saptırıp birçoklarını da doğru yola yönelttiği, bununla sadece ve sadece fâsıkları saptırdığı beyan edilmektedir. Bu kişilerin Allah’a verdikleri (fıtrat) sözünü kuvvetle pekiştirdikten sonra bozdukları, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri terk ettikleri ve yeryüzünde fesat çıkardıkları, bu yüzden onların gerçekten zarara uğrayanlar olduğu ifade edilmektedir.

ı. Cennet Ödülleri

وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هٰذَا الَّذ۪ي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَاُتُوا بِه۪ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İman edip iyi işler yapanlara, altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele! Oradan (cennetlerdeki) herhangi bir meyveden kendilerine her ne zaman rızık verilirse, ‘Bu, bize daha önce verilmişti.’ demiş (olacaklar)dır. Bu (rızık)lar onlara (dünyadakine) benzer olarak verilecektir. Onlar için orada (cennetlerde) tertemiz eşler de vardır ve onlar orada ebedî kalıcıdır.”

Âyettekiوَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş olanları”;وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yaptılar, işlediler, işleyenleri”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve yararlı işler”; اَنَّ لَهُمْ enne lehum fadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; كُلَّمَا رُزِقُوا küllemâ ruzıkû ifadesi “her ne zaman rızıklandırılırlarsa”; مِنْهَا minhâ ifadesi “onlardan”; مِنْ ثَمَرَةٍ min semratin ifadesi “meyveler(in)den”;رِزْقًا rızkan kelimesi “herhangi bir rızıkla”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; الَّذ۪ي رُزِقْنَا ellezî ruzıknâ ifadesi “bizim rızıklandırıldığımız(dır)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَاُتُوا۪ ve utû edilgen fiili “ve bize verilmişti”; بِه۪ bihî ifadesi “o (meyve, ürün)”; مُتَشَابِهًا müteşâbihen kelimesi “benzer olarak”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَزْوَاج ezvâcün sözcüğü “eşler”; مُطَهَّرَة mutahharatün kelimesi “arındırılmış, tertemiz”;وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne sözcüğü ise “kalıcılar(dır)” demektir.

Burada iman ve salih amel sahiplerine mahşerde verilecek cennet ödülleri gündeme getirilmektedir.

1. وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “İman edip iyi işler yapanlara, altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu müjdele!” Yüce Allah vahiy hakkında şüphesi bulunanlara meydan okuduktan ve onların yerinin yakıtı insanlar ve taşlar olarak belirlenen cehennem olduğunu beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik” üslubu gereği sözü salih amel sahibi müminlere ve onlara mahşerde verilecek ödüllere getirmektedir.

a)وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “İman edip iyi işler yapanları müjdele!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve salih amel sahibi müminleri müjdelemesini kendisine emretmektedir. Kur’ân’da kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğiyle ilgili olarak verilen bilgiler iman ve salih amel çerçevesinde şekillendirilmektedir.

- İman ve Sâlih Amel Birlikteliği

ı. İman-amel ilişkisi anlamında yaşanan mezhep tartışmalarına girmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim ki “sâlih amel” diye isimlendirilen değerler, aslında imanın gerekleridir. İmanın, ışık-gölge, ateş-ısı, güneş-ısı ve güneş-ışık gibi birbirlerinden ayrılmaz sonuçları vardır. Ciddi ölüm tehdidi ve tehlikesi gibi çok büyük bir sorun hali hariç, kişinin imanı varsa sâlih ameli de olmalıdır.

a) “İman” ve “salih amel” birlikteliğinin zorunlu olduğunu ifade edebilmek ve bu yaklaşımın doğru olabilmesi için metnin de müsait olması gerekir. الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “İman edenler” ifadesinden sonra gelen وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ “Ve sâlih ameller işleyenler (iyi ve yararlı işler yapanlar)” cümlesi, ziyandan kurtuluşun “iman”la beraber “sâlih ameller”le mümkün olacağını göstermektedir. Baştaki vâv harfini “maiyyet” anlamına alırsak, bu durumda sâlih amelin imanın ayrılmaz parçası olduğunu söyleyebiliriz. Bu yaklaşımın imanı daha doğru, daha aktif, verimli, üretken, hayatın içinde ve kapsamlı bir şekilde anlamaya katkı sağlayacağını düşünmekteyiz.

b) Kur’ân’a göre kişinin kurtuluşu iman ve salih amel birlikteliğiyle elde edilebilmektedir. İman bir güven kurumudur ve bir inancın iman adını alması salih amellerle desteklenmesine ve ispatlanmasına bağlıdır. Sâlih amelin imandan ayrılamayacağı pek çok âyette açıkça ifade edilmektedir. Önemine binaen bu âyetleri metin ve meal olarak burada hatırlatmak istiyoruz.

Konuyla ilgili olarak atıf yani “bağlaç” verilmeden zikredilen âyetler:

- İsrâ’ 17/9:

اِنَّ هٰذَا الْقُرْاٰنَ يَهْد۪ي لِلَّت۪ي هِيَ اَقْوَمُ وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا كَب۪يرًاۙ “Şüphesiz ki bu Kur’an, (tek) doğruya ulaştırır; iyi işler yapan müminlere büyük bir ödül olduğunu müjdeler.”

- Kehf 18/2:

قَيِّمًا لِيُنْذِرَ بَاْسًا شَد۪يدًا مِنْ لَدُنْهُ وَيُبَشِّرَ الْمُؤْمِن۪ينَ الَّذ۪ينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْرًا حَسَنًا “Katından (gelecek) şiddetli azaba karşı (inkârcıları) uyarmak, iyi işler yapan müminlere güzel ödül (cennet) bulunduğunu müjdelemek için doğru (bir kelam) olarak (kulu Muhammed’e) indiren Allah’a hamdolsun).”

- Tâhâ 20/75:

وَمَنْ يَاْتِه۪ مُؤْمِنًا قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الدَّرَجَاتُ الْعُلٰىۙ “Kim de iyi işler yapmış bir mümin olarak O’na gelirse, üstün dereceler sadece bunlar içindir.”

Bu âyetlerde açıkça görüldüğü üzere salih amel işlemek denen fedakârlık imanlı olmanın sıfatı yani açıklaması olarak zikredilmekte, iki ifade arasında herhangi bir bağlaç kullanılmamaktadır. Buradan anlaşılıyor ki imanın iman olabilmesi salih amellerle ispatlanması şartına bağlanmıştır.

Aynı mesajı vermek üzere bu defa daha başka bir ifade tekniği olması bakımından bazı âyetleri hatırlatmak gerekmektedir.

- Nisâ 4/124:

وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ نَق۪يرًا “Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa, işte onlar cennete girer ve zerre kadar haksızlığa uğratılmazlar.”

- Nahl 16/97:

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيٰوةً طَيِّبَةًۚ وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi iş(ler) yaparsa, onu mutlaka güzel bir hayat ile yaşatacağız. Ödüllerini de elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile vereceğiz.”

- İsrâ 17/19:

وَمَنْ اَرَادَ الْاٰخِرَةَ وَسَعٰى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا “Kim de ahireti ister ve mümin olarak çalışırsa, işte bunların çalışmaları değerlidir.”

- Tâhâ 20/112:

وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْمًا “Kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa, artık o, haksızlıktan da hakkının çiğnenmesinden de korkmayacaktır.”

- Enbiyâ 21/94:

فَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا كُفْرَانَ لِسَعْيِه۪ۚ وَاِنَّا لَهُ كَاتِبُونَ “Kim mümin olarak iyi işlerden yaparsa onun çabası görmezden gelinmez. Şüphesiz ki biz onu yazmaktayız.”

- Mü’min 40/40:

مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلَا يُجْزٰىٓ اِلَّا مِثْلَهَاۚ وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثٰى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ ف۪يهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ “Kim herhangi bir kötülük işlerse, kendisine sadece o kadar karşılık verilecektir. Erkek veya kadın kim mümin olarak iyi iş yaparsa işte onlar cennete gireceklerdir; orada kendilerine hesapsız rızık verilecektir.”

Bu âyetlerde sâlih amel işleyenler, yani iyi bir çaba ortaya koyanlarla ilgili beyanlara yer verilirken, bunun anlamlı olmasının وَهُوَ مُؤْمِنٌ ve hüve mü’minun “mümin olarak” yani imanlı yapılmasına bağlı olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Demek ki “iman” ve “sâlih amel” kavramları birbirinden ayrılamayacak bir bütünün iki tarafını oluşturan asıl unsurlardır.

Sâlih amel yoksa inanç “iman” olmaz; iman yoksa da davranışa “sâlih amel” denemez. Bu iki kavram birbiriyle iç içe, birbirini tamamlayan, biri olmadan diğeri anlamını kaybeden değerlerdir. Bu ikisini birbirinden ayırınca, bugün olduğu gibi amelden yoksun bir iman anlayışının toplumu ne hale getirdiği görülmektedir.

c) Kur’ân’da “iman edenler ve sâlih amel işleyenler” anlamında oldukça fazla sayıda(76) âyetin bulunduğunu belirtmeliyiz. Konuyla ilgili bütün âyetlerin yukarıda metin ve meallerini aktardığımız Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, İsrâ’ 17/9, 19, Kehf 18/2, Tâhâ 20/75, 112, Enbiyâ’ 21/94 ve Mü’min 40/40. âyetlerin ışığında anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Çünkü Yüce Allah bu âyetlerde “iman eden” veya “mümin olan” ifadesinin peşinden “sâlih ameller işleyen” cümlesini getirmekte veya “mümin olarak salih ameller işleyenler” ifadesini zikretmekte, dolayısıyla iki ifadenin başında veya arasında atıf edatı olarak vâv harfi zikretmemektedir. Böyle olunca imanın iman olması için mutlaka sâlih amel içermesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır.

d) Ra‘d 13/23 ve Mü’min 40/8’de de ‘adn cennetlerine girecek kişiler ele alınırken onların sâlih olmalarından söz edilmekte, cennete girmek için salih amel sahibi olmanın zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. Cennete girebilmek için salâh şarttır vesselâm.

e) Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Tevbe 9/112’dir: “(Bu alış verişi yapanlar), tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, (Allah yolunda) seyahat edenler (oruç tutanlar), rükû ve secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar ve Allah’ın sınırlarını koruyanlardır. (İşte bu) müminleri müjdele!” Yüce Allah dokuz sıfatı saydıktan sonra, âyetin sonunda وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ beyanı gereği, Hz. Peygamber’e emrederek müminleri müjdelemesini ondan istemektedir. Mümin sıfatını alabilmek için demek ki bu dokuz sıfata sahip olmak gerekmektedir. Başka bir ifadeyle söylersek, mümin olabilmek için inancın ispatlanması, salih amellerle desteklenmesi gerekmektedir. Adına “salih amel” denilen eylemlerin sahipleri ancak “mümin” sıfatını kazanabilir. Zira salih amellerle ispatlanmayan veya desteklenmeyen inançlara “iman” denmeyeceği gibi, imansız yapılan iyiliklere de “salih amel” denemez. “İman” ve “salih amel” birbirisiz olmayan iki değerdir ve âyette önce salih amel denen özelliklere değinilmekte, eğer bunlar yapılır, gerçekleştirilirse bunların sahiplerine de mümin denmektedir.

ıı. Bu vesileyle “iman” ve “salih amel” birlikteliğini içeren ve oldukça özet bilgi içeren, dahası kurtuluşun yollarını öğreten bir sûre olması bakımından ‘Asr sûresindeki ifadelere değinmekte yarar görmekteyiz.

‘Asr 103/3’teki bilgilere göre, ziyandan kurtulmanın ilk şartı “iman”dır. Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, iman, “inanılması gereken bütün değerlere inanmak, inanılan değerlere güvenmek, bu sayede güvende olmak ve çevreye güven vermek” demektir. Bu dört anlama sahip imanın doğal sonuçları, ‘Asr 103/3. âyette “sâlih amel, hakkı tavsiye ve sabrı tavsiye” olarak belirlenmektedir.

Bir davranışın değerlendirmeye tâbi tutulabilmesi için, onun inanarak, yani Yüce Allah’ın rızasını kazanmak için yapılmış olması şarttır. Zaten Yüce Allah’a inanmayan insanın, bu anlamda bir beklentisi de olamaz. Bir okula kayıt yaptırmadan oradan mezun olmak mümkün olmadığı gibi, iman etmeden de sâlih amel sahibi olunamaz. Bu nedenle, ilâhî kayıtta olumlu anlamda yer almanın yolu, davranışların Allah rızasına uygunluğundan ve o niyetle gerçekleştirilmesinden geçer. İmandan yoksun davranışlar, âhirette sahibine yarar sağlamaz. İmanlı olmak, hüsrandan kurtulmanın ilk şartıdır; hatta olmazsa olmaz şartıdır.

Aynı şekilde ‘Asr 103/3’te verilen mesaj gereği, ziyana uğramamanın “iman”la beraber ikinci şartı “sâlih amel”dir. Salâh veya sâlih amelle ilgili olarak Kur’ân’da 180 kelime bulunmaktadır. Bunların önemli bir bölümü imanla birlikte geçmektedir. Elbette söz konusu kelimelerin hepsine teker teker değinmek mümkün değildir; bu nedenle genelde kavram hakkında açıklamalarla yetineceğiz.

ııı. “Sâlih amel”, bir insanın iman iddiasının sadece gönüllerde ve dillerde kalmadığını, hislerine, aklına ve bütün davranışlarına yayıldığını göstermesi demektir. Bu durumda “sâlih amel”, namaz, oruç, hac, zekât gibi dinî pratikleri içermekle beraber, toplumsal anlamda kötü giden işlerin düzeltilmesi, bir anlamda ıslah faaliyetleri yapmak anlamına da gelmektedir.

“Sâlih amel”, iman iddiasının pratikte faaliyet alanlarına veya toplumun yaralarına merhem olmasıdır; bir bakıma mümin olma iddiasının ispatlanmasıdır. Bu ispat, eğer sadece ferdin Yüce Allah’a yönelik davranışı ve bir emrin yerine getirilişi ise buna “ibadet” veya “hasenât” denir; topluma yönelik bir bozulmuşluğun düzeltilmesi veya ıslahı ise o zaman bu davranış “sâlih amel” adını alır. “Sâlih amel”, bütün yararlı işlerin ortak adı olarak da anılabilir. İşte, ziyana uğramamanın imanla beraber ikinci esası budur. Bu iki değerin birbirinden ayrılmaması gerektiğini göstermek için her ikisini aynı başlıkta vermeyi uygun bulduk.

“Sâlih amel”, imana yaraşır bir şekilde davranmaktır. “Sâlih amel”, bir kötülüğün, fesadın, ifsadın veya bozulmanın yerini iyiliğe bırakmasına vesile olan işlerdir. Bir anlamda sâlih amel, toplumsal yararı olan, sadece yapanına değil, çevreye de katkısı olan eylemlerdir. Bu nedenle, imanın toplumsal bir boyutunun olduğunun delillerinden biri, işte Kur’ân’daki bu tür ifadelerdir. Bir iyilik eğer imanlı bir şekilde yapılmışsa ve ferde yönelik ise ona “ibadet” veya “hasenât” denilir. Eğer söz konusu davranış, toplumsal boyutu olan bir iş ise buna da “sâlih amel” adı verilir. İmandan yoksun olarak yapılan davranışlara bu üç isim de verilemez.

İyi davranışlarla desteklenmeyen iman, her tehlikeye açıktır ve en ufak bir müdahalede kaybolma tehlikesi vardır. Onun için, ölüm anında yapılan tevbe, tevbe değildir. Çünkü ölüm anında verilen sözün samimi olup olmadığının denenme zamanı kalmamıştır. Mesele sadece inanmaktan ibaret olsaydı, ölüm anındaki iman da geçerli olmalıydı.

Yûnus 10/91-92’de zikredilen, Firavun’un imanının reddedilmesi ile Nisâ’ 4/18’de ölüm anında yapılan tevbenin tevbe olmadığı ifadesi, imanın pratik faaliyetlerle desteklenmesini zorunlu kılmaktadır. Keyfî olmamak kaydıyla, çok ciddi çaresizlikler içerisinde olup imanını gizlemek zorunda kalan kişinin durumu, elbette sözünü ettiğimiz bu hususun dışındadır. Çünkü Nahl 16/106’da belirtildiğine göre, ikrâh (zorlama, tehdit) altında iken kalbi imanla dolu olan kişi, kalbini küfre açan kişiyle aynı sonu paylaşmayacaktır. Zorlama halini dışarda tutarsak, iman ile sâlih amelin birlikte yer almasını bu iki değerin birbirinden ayrılmaz olmasına bağlamak durumundayız.

Esasında Fâtır 35/10’da yer alan; “Güzel söz Allah’a yükselir; iyi amel de güzel sözü Allah’a yükseltir” ifadesinde söylenmek istenen husus da bundan ibarettir. Güzel sözden kasıt “tevhid”dir; yani Yüce Allah’ı birlemektir. Onu Allah’a yükselten değer ise sâlih ameldir, iyi davranıştır. Tevhidin Allah’a yükselmesi sâlih amel ile desteklenmesine bağlanmakta, biri olmadan diğerinin yetersizliği dolaylı olarak vurgulanmaktadır. Fussilet 41/33’te de Müslüman olmak, Allah’a davetten ve sâlih amel işlemekten sonra sıralanmakta, mümin olmak gibi Müslüman olmanın da sâlih amelden sonra mümkün olduğu ortaya konulmaktadır. Buradan hareketle, imanın ve İslâm’ın geçerli olmasını sağlayan iki önemli husus olduğunu söyleyebiliriz: Bunlardan biri “kalbin onaylaması”, diğeri de imanın gereği olan “salih amelleri ve iyi davranışları ortaya koymak”tır.

Konunun sonunda salih amelle ilgili bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Sâlih amel”, vahyin nüzûl sürecinde farklı vurgular kazanarak zenginleşen merkezi bir kavramdır. Bireysel ve fıtri olandan toplumsal ve eğitsel olana doğru bir seyir takip eder. Başlarda “sorumlu davranış”, ortalarda “Allah’ın razı olduğu eylemler”, Medine’de ise “ıslah edici iyilikler” vurgusu kazanır. Sâlih bir amel şu beş özelliği bünyesinde taşımalıdır:

- İfsâd’ın karşıtı olarak bir kötülüğü düzeltmelidir.(77)

- Fâsık’ın karşıtı olarak doğru ve dürüst olmalıdır.(78)

- Seyyie’nin karşıtı olarak özünde iyi(lik) taşımalıdır.(79)

- Nefrete değil, barışa ve sevgiye yönelik olmalıdır.(80)

- Fâsit’in karşıtı olarak yararlı olmalıdır.(81)

Sâlih amel, Kur’ân’da iman ile birlikte geldiği tüm yerlerde ‘imanla uyum içindeki bir eylem ahlakına ve hayata’ delâlet eder.”(82)

Özetle şunu söyleyelim: İman güneştir; salih amel ise onun ışığı ve ısısıdır. İman iddiadır; salih amel ise onun ispatıdır. İman kalbin, salih amel ise organların eylemidir. İman özdür; salih ameller ise onun sonucu ve koruyucusudur. İman davranışlara ibadet ve salih amel adını verdiren asıl değerdir.

b) اَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Onlar için altlarından ırmaklar akan cennetler olduğunu (müjdele!)” Yüce Allah âyetin bu bölümünde iman edip salih ameller işleyenlere vereceği ödülü beyan etmekte ve altlarından ırmaklar akan bahçelerin kendilerine verileceğini müjdelemektedir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Bu çerçevede mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmakla yetinelim.

- Cennetin İsimleri

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Buna göre cennetin isimleri şöyle sıralanabilir:

ı. جَنَّاتٍ cennât “bahçeler”. Bu kullanımın Kur’ân’da oldukça fazla(83) ayette örneği vardır.

ıı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm(84) “nimetlerle dolu bahçe”.

ııı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm(85) “nimetlerle dolu bahçeler”.

ıv. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld(86) “ebedi kalınacak bahçe”.

v. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh(87) “yüksek bahçe”.

vı. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn(88) “durulmaya değer bahçeler.”

vıı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs(89) “yüce, görkemli bahçeler”.

vııı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs(90) “en yüce bahçe”.

ıx. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn(91) “güvenilir bir duma yeri”.

x. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb(92) “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ(93) “güzel, daha güzel karşılık”.

xıı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennâtu’l-me’vâ(94) “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de söz konusu edilmektedir. Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(95) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

xııı. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât(96) “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf (yani tamlama halinde) olduğu gibi, bir âyette(97) رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

xıv. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede;

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.(98) Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti(99) “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne(100) “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti(101) “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri(102) “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri(103) “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez(104) geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri(105) “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”(106) manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet(107) kelimesiyle tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh(108) ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyûne kelimesi(109) bazı âlimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

2. كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هٰذَا الَّذ۪ي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَاُتُوا بِه۪ مُتَشَابِهًا “Oradan (cennetlerdeki) herhangi bir meyveden kendilerine her ne zaman rızık verilirse, ‘Bu, bize daha önce verilmişti.’ demiş (olacaklar)dır. Bu (rızık)lar onlara (dünyadakine) benzer olarak verilecektir.” Yüce Allah, cennetliklere orada çeşit çeşit meyveler ikram edileceğini haber vererek onların bu meyveleri dünyada verilenler olarak nitelendireceklerini bildirmektedir.

Demek ki sözü edilen meyveler dünyada verilenleri çağrıştırmış olacağı için her iki meyve türünün de aynı olduğu zannına kapılacakları ifade edilmek istenmektedir. Oysa kendilerine dünyada verilenler cennette verilecek olanların benzerleridir. Esasında bu ifadeyi dile getirmelerinin muhtemel sebebi, geçmişte dünya hayatında tadılanları hatırlatacak olmalarıdır. Hatta bazı âlimlerimiz cennette gündüz verilen gıdaların peşinden akşam verilenler olunca bu ikisinin birbirine benzediğini söyleyecekleri şeklinde de yorumlar yapmışlardır;(110) ancak ağırlıklı kabul edilen görüş ilkidir.

Âyette yer alan وَاُتُوا بِه۪ مُتَشَابِهًا ve ütû bihî müteşâbihen ifadesi hem dünyada verilen meyvelerin mahşerdekilere şeklen benzer oldukları hem de cennette verilecek olanların dünyada verilmiş olanlara benzeyeceği manasını içermektedir. Bağlam ve metin iki anlamı da içerecek şekilde bir yapıya sahiptir. Hatta bazı âlimlerimiz bu benzeşmenin isimden, renkten vs’den ibaret olduğu yorumlarını da yapmışlardır.(111)

3. وَلَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Onlar için orada (cennetlerde) tertemiz eşler de vardır ve onlar orada ebedî kalıcıdır.” Yüce Allah cennetliklere vereceği ödüller bağlamında tertemiz eşlerden de söz etmekte, dahası orasının ebedi olacağı müjdesini vermektedir.

a)وَلَهُمْ ف۪يهَآ اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ “Onlar için orada (cennetlerde) tertemiz eşler de vardır.” Burada geçen اَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ ezvâc-i mutahharah tamlaması “tertemiz eşler” anlamına gelmekte, bunun hem yaratılışta, hem de ahlakta arınmışlık olduğu ifade edilmektedir. Âlimlerimiz burada sözü edilen “tertemiz eşler”in her türlü kirlilik, pislik, eksiklik, tiksinti vericilik vs. kusurlardan arındırılmışlık manasına geldiği kanaatindedirler.(112) Onlara göre, ayrıca bu eşlerin kadınlardan oluştuğu ve cennetlik erkeklere verilecekleri belirtilmektedir. Oysa âyette özellikle اَزْوَاج ezvâc kelimesinin tercih edilip zevcât kelimesinin kullanılmaması bile tek başına buradaki maksadın cinsiyet içerikli değil, eşlik maksadını içerdiğini ortaya koymayı amaçladığının bir delilidir.

Kur’ân’da cennetliklerden söz eden bütün âyetlerde hitap ve kelimeler her ne kadar erkek kalıpta getirilmiş olsa da buradaki maksadın cinsiyet belirlemek değil, o ödülü hak eden herkesi ifade etmek olduğu aşikârdır. Rahmân 55/56’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, cennet eşlerinin mahiyetini dünyevî yorumlarla algılamak ve tarif etmek mümkün değildir. Bunlar cennete gidilince hakikati kavranabilecek eşler olarak kabul edilmek durumundadır.

b) وَهُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Onlar orada ebedî kalıcıdırlar.” Cennetin ve cehennemin ebediliği konusunu çeşitli vesilelerle ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Cennetin ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(113) zikredilmektedir. Bu bağlamda Ra‘d 13/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin durumu şöyledir: Onun altlarından ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, takvâ sahiplerinin (duyarlılık gösterenlerin mutlu) sonudur.” Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Ayrıca Fussilet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûn ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacağını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani değildir ve sahibini yormayacak şekilde yaratılmış olacaklardır.

ıı. Yüce Allah Kimlere Hidayet Eder, Kimleri Saptırır

اِنَّ اللّٰهَ لَا يَسْتَحْي۪ٓ اَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَيَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِهٰذَا مَثَلًا يُضِلُّ بِه۪ كَث۪يرًا وَيَهْد۪ي بِه۪ كَث۪يرًا وَمَا يُضِلُّ بِه۪ٓ اِلَّا الْفَاسِق۪ينَ “Şüphesiz ki Allah (gerçeği açıklamak için) sivrisinek ve onun da ötesinde herhangi bir varlığı örnek vermekten çekinmez. İman edenler bunun (örneklerin) Rablerinden (gelen) bir gerçek olduğunu bilirler. Kâfir olanlar ise “Allah böyle örnek vermekle ne kastetmiştir ki?” derler. (Allah) onunla birçoğunu saptırır; birçoğunu da doğru yola ulaştırır. (Allah) bununla (verdiği örneklerle zaten) yoldan çıkmış olanlardan başkasını saptırmaz.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَسْتَحْي۪ٓ lâ yestahyî fiili “çekinmez”; اَنْ يَضْرِبَ en yadribe ifadesi “örnek vermekten”; مَثَلًا مَا meselen mâ ifadesi “herhangi bir misali”; بَعُوضَة be‘ûdaten kelimesi “herhangi bir sivrisineği”; فَمَا فَوْقَهَا fe mâ fevkahâ ifadesi “daha da ötesini”; فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fe emmellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara gelince”;فَيَعْلَمُونَ fe ya‘lemûne fiili “onlar bilirler”; اَنَّهُ الْحَقُّ ennehu’l-hakku ifadesi “muhakkak ki o gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden (gelen)”; وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve emmellezûne keferû ifadesi “kâfir olanlar ise, inakrcılar ise”; فَيَقُولُونَ fe yekûlûne fiili “derler ki”; مَاذَآ اَرَادَ mâ zâ erâde sorusu “ne kast etti, ne istedi ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِهٰذَا bi hâzâ ifadesi “bununla, bu misalle”; مَثَلًا meselen sözcüğü “misal olarak”; يُضِلُّ yudıllü fiili “saptırır”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “pek çoklarını”; وَيَهْد۪ي ve yehdî fiili “ve hidayete erdirir”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “pek çoklarını”;وَمَا يُضِلُّ ve mâ yudıllü fiili “saptırmaz”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “onunla”; اِلَّا الْفَاسِق۪ينَ ille’l-fâsıkîne istisnası ise “yoldan çıkanlardan başkasını” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hiçbir şeyi örnek vermekten çekinmemesi ve verdiği örneklere karşı insanların temelde iki gruba ayrılması gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ لَا يَسْتَحْي۪ٓ اَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا “Şüphesiz ki Allah (gerçeği açıklamak için) sivrisinek ve onun da ötesinde herhangi bir varlığı örnek vermekten çekinmez.” Yüce Allah müminlere yönelik cennet ödülünü beyan ettikten sonra, bu defa örnek verdiği sivrisineği, hatta çok daha önemsiz veya küçük varlıkları dahi örnek vermekten geri durmayacağını ifade etmektedir.

Rivayetlere göre Hacc 22/73’te “sivrisinek” ve ‘Ankebût 29/41’de “örümcek” örneği verilince, Yahudiler ve müşrikler “Muhammed’in Rabbi sivrisinek ve örümcek misal veriyor” demişler ve bunun üzerine bu âyet indirilmiştir.(114) Başka rivayetlere göre ise âyetin iniş sebebi daha önce yorumladığımız Bakara 2/17-20. âyetlerdeki “ateş tutuşturan kişi ve içinde zifiri karanlıklar, gök gürültüsü ve şimşek bulunan gökten boşalan yağmura tutulan kişi” örnekleriyle alay edenlerdir.(115) Burada sözü edilen rivayetlerin ilki daha öncelikli olarak kabul edilse de diğeri de bağlama uygunluk açısından önemli bir açılım içermektedir.

a) Âyette yer alan مَثَلًا مَا meselen mâ ifadesindeki مَا mâ edatı tıpkı Yâsîn 36/6’da yer alan kavmen mâ ifadesindeki mâ edatı gibi mutlak nekralık anlamı vermekte, bilinen anlamda nefy “olumsuzluk” veya soru manası içermemektedir. Bu arada âyette yer alan بَعُوضَة be‘ûdah kelimesi de “sivrisinek” manasına gelirken, مَا فَوْقَهَا mâ fevkahâ ifadesi ise “onun üstünde, onun ötesinde, çok daha küçük”(116) gibi çok daha önemsiz sanılan şeyler manasına gelmektedir.

b) Yüce Allah, çeşitli konularda örnekler vererek, insanların düşünüp ibret almalarını istemektedir. Kur’ân’da darabe,(117) duribe,(118) darabnâ,(119) darabû,(120) yadribu(121) ve nadribu(122) fiilleri ile ıdrib(123) ve tadribû(124) emir kalıpları mesel, el-emsâl kelimeleriyle kullanınca maksat “misal/örnek vermek, darb-ı mesel yapmak”tır. Bunun iki istisnası vardır ki biri Ra‘d 13/17’de yadribu fiili şeklinde, diğeri ise Zuhruf 43/58’de darabû kalıbında zikredilmektedir. Bu iki örnekte yadribu ve darabû fiilleri tek başına kullanılmakta ve “misal vermek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah misal getirme usulü gereği burada da putperestlerin yalvarıp durdukları varlıkların ne kadar güçsüz olduklarını ortaya koymakta, tıpkı ‘Ankebût 29/41’de belirtildiği üzere örümceğin yuvası evlerin en dayanıksızı olarak tanıtıldığı gibi putlar da putperestler de en güçsüz varlıklar olarak sunulmakta, bu çerçevede Hacc 22/73’te belirtildiği üzere, sivrisinek dahi yaratamamalarına dikkat çekilmektedir.

c) Âyette sözü edilen sivrisinek örneği daha önce indirilmiş olan Hacc 22/73’te şu şekilde zikredilmektedir: “Ey insanlar! (Size) bir misal verildi; (şimdi) onu dinleyin: Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız bunun için bir araya gelseler bile bir sineği dahi yaratamazlar. Sinek onlardan bir şey kapsaydı bile, bunu ondan kurtaramazlar(dı). İsteyen de âciz, kendinden istenen de!” İşte burada verilen örnekle ilgili olarak muhataplar temelde iki gruba ayrılmışlardır.

2.فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَيَعْلَمُونَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ “İman edenler bunun (örneklerin) Rablerinden (gelen) bir gerçek olduğunu bilirler.” Yüce Allah verdiği bu türden örneklerle ilgili olarak iman edenlerin buradaki amacı anladıklarını ve Rablerinden gelen bir mesaj olduğunu fark ettiklerini beyan etmektedir. Bunun bir başka örneği Müddessir 74/31’de Sekar cehennemini işleten görevlilerin sayısı olan 19 rakamıyla ilgili olarak zikredilmektedir. Yüce Allah’ın verdiği bilgiye muhatapların inanıp teslim olması gerekir; hâşâ Yüce Allah ile pazarlık müslümana yakışmaz. Müslümanın görevi ilahi bilgilere gönülden “teslimiyet göstermek” ve gerekeni hakkıyla uygulamaktır.

3. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَيَقُولُونَ مَاذَآ اَرَادَ اللّٰهُ بِهٰذَا مَثَلًا “Kâfir olanlar ise ‘Allah böyle örnek vermekle ne kastetmiştir ki?’ derler.” Yüce Allah verdiği sivrisinek örneğiyle ilgili olarak müminlerin teslimiyetçi tavrını beyan ettikten sonra, kâfirlerin tavrının ise son derece alaycı olduğunu ifade etmektedir. Bu nedenle, ifadenin sonuna soru değil, ünlem işareti koymayı tercih ettik. Çünkü onlar gerçekte verilen misalin amacını öğrenmeyi amaçlamamışlar, sadece onu hafife alarak alay etmişlerdi.

Konuyla ilgili benzer bir beyan Müddessir 74/31’de şu şekildedir: “Kalplerinde hastalık bulunanlar ve kâfirler de, ‘Allah böyle misal vermekle ne murat etmiştir ki!’ desinler diye.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kâfirlerin alay konusu edindikleri şeyin sivrisinek örneği olduğu ortaya konulmak istenmektedir. İşte onlar bu soru ifadesini kullanarak alaycılıklarını kelimelere dökmüşlerdi. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/73’te, Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli varlıklara yalvaranlara misal getirilmekte ve hepsi bir araya toplansalar da kendisine tapınılan putların bir sivrisinek dahi yaratamayacakları gündeme getirilmektedir. Sivrisinek onlardan bir şey kapacak olsa onu geri almaya bile güçleri yetmez. Çünkü almak isteyen de âcizdir, kendisinden alınmak istenen de.

İşte burada da açıkça ifade edildiği üzere, kâfirler Yüce Allah’ın verdiği örnekleri alaya almakta, onların gerçekte veriliş gayesini merak etmemekte, onlara itibar edenleri ise ciddiye dahi almamaktadırlar. Bu cümleden olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum bundan farklı değildir. Maksadı kaybeden inkârcılar bu şekilde gereksiz ve sonuçsuz tartışmalarda boğulup gideceklerini anlayamadılar. Sonunda, Yüce Allah’ı ve O’nun ilâhî buyruklarını sorgulamak gibi çok büyük bir ayıbı ve hatayı işlediler. Yaratıcının mesajlarını kavramaya çalışmak bir tarafa, kendilerince bir varlık veya haklılık ispatı için vahye yön vermeye kalkıştılar. Yüce Allah’ın mesajlarını beğenmeyip, verdiği bilgileri alay konusu haline getirdiler. Elbette bu haddini aşmanın önemli sonuçları olacaktı; işte âyetin devam eden bölümü bu noktada bilgiler içermektedir

4. يُضِلُّ بِه۪ كَث۪يرًا وَيَهْد۪ي بِه۪ كَث۪يرًا وَمَا يُضِلُّ بِه۪ٓ اِلَّا الْفَاسِق۪ينَ “(Allah) onunla birçoğunu saptırır; birçoğunu da doğru yola ulaştırır. (Allah) bununla (verdiği örneklerle) yoldan çıkanlardan başkasını saptırmaz.” Âyetin bu bölümünde iki nokta üzerinde durulmaktadır:

a)يُضِلُّ بِه۪ كَث۪يرًا وَيَهْد۪ي بِه۪ كَث۪يرًا “(Allah) onunla birçoğunu saptırır; birçoğunu da doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah verdiği bu tür misallerle insanları denemekte olduğunu, bu şekilde verdiği misallerle neyi kast ettiğini alay ederek dile getiren pek çok kişiyi saptırdığını, buna karşılık olarak da bu ve benzer konularda verilen bilgilerin Allah tarafından gelen gerçek bir bilgi olduğunu kabul edenlerin bu vesileyle hidayete erdirildiğini ifade etmektedir. Anlaşıldığına göre, burada belirleyici olan husus kulun tercihi ve iradesidir. Eğer imanlı bir şekilde hakkı ve hakikati onaylıyorsa bu örnek onun hidayetine vesile olacaktır; yok eğer “Allah bununla neyi kast etmiş olabilir ki!” şeklinde bir alaycılığı tercih ederse bu da onun sapkınlığının sebebi olacaktır; ayette verilmek istenen mesaj budur.

Konuyla ilgili olarak Müddessir 74/31’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte böylece Allah, dileyeni/layık gördüğünü sapıklıkta bırakır; dileyeni/layık gördüğünü de doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah cehennem görevlilerinin sayısının 19 olduğunu bildirerek bu imtihanın sonuç olarak bazı insanların dalâletini/sapkınlığını pekiştireceğini, bazılarının hidayetine vesile olacağını belirtmektedir. Bu cümlenin benzerleri Ra‘d 13/27, İbrâhim 14/4, Nahl 16/93 ve Fâtır 35/8’de de yer almaktadır.

Âyette yer aldığı üzere, kendilerine kitap verilenler ve müminler bu noktada tercihlerini imandan yana belirlemişken, kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanlar ve kâfirler de inkârı seçmişlerdir. Tıpkı yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/26’da sivrisinek örneğinde olduğu gibi, mesele bu kadar açıktır ve başka türlü açıklamalara da müsait değildir. Muhataplar imtihan ediliyorlar, herkes bunun bir imtihan olduğunu fark etmeli ve tercihini ona göre belirlemelidir. Yüce Allah sapkınlığı da isteyene vereceğini beyan etmektedir. Hidayet ve dalâlet/sapkınlık konusunda istek kulundur; söz konusu isteği yaratmak ise elbette Yüce Allah’a aittir. Çünkü yaratmak eyleminde hiçbir varlık Yüce Allah’ın rakibi veya ortağı olamaz.

b) وَمَا يُضِلُّ بِه۪ٓ اِلَّا الْفَاسِق۪ينَ “(Allah) bununla (verdiği örneklerle) yoldan çıkanlardan başkasını saptırmaz.” İşte âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın kimleri saptıracağını açıkça ortaya koymakta ve zaten sapmış olanların sapıklığını onaylayacağını bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/26 ve daha pek çok âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah zaten sapık veya kâfir ya da zâlim olanları o hal üzere bırakır; yoksa hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmez.

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye nefyü istisna yoluyla hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana katmakta, bunlardan yani zaten yoldan çıkmış olanlardan başkasının saptırılmayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Bu türden beyanlar kendi sapkınlığını Allah’a fatura etmeye çalışanların önünü kesmeyi amaçlamaktadır.

Meseleye “Allah’ın buna gücü yetmez mi?” şeklinde yaklaşılınca cevap “elbette yeter” şeklindedir. Ancak En‘âm 6/35, 149, Yûnus 10/99 ve daha pek çok âyette de belirtildiği üzere, Yüce Allah dileseydi elbette herkesi hidayete erdirirdi; fakat bunu dilemedi. Aksi takdirde, hayatın bir imtihan alanı ve süreci olması bütünüyle anlamını yitirmiş olacaktır. Meseleye bu açıdan yaklaşmak, hiçbir şekilde Yüce Allah’ın iradesine müdahale anlamını içermemektedir. Sadece, imtihanın muhatabı olan insan iradesinin fark edilmesini ve bu iradeye Yüce Allah’ın verdiği değeri ve hürriyeti anlamayı amaçlamaktadır.

Hidayet ve dalalet konusunu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapkınlıkta bırakır.(125) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/26’da “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’te “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir. Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere, “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(126) “yalancı müsriflere”(127) ve “nankör yalancılara”(128) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(129) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

ııı. İnkarcıların Özellikleri

اَلَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ وَيَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Allah’a verdikleri sözü sözleştikten sonra bozanlar, Allah’ın birleştirilmesini (gözetilmesini) emrettiği şeyleri kesenler (terk edenler) ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar var ya, işte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki الَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ ellezîne yenkudûne ifadesi “bozanlar, bozan kişiler”; عَهْدَ اللّٰهِ ‘ahdellâhi tamlaması “Allah’a verilen sözü”; مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه min ba‘di mîsâkıhî ifadesi “onun sözleşmesinden sonra”;وَيَقْطَعُونَ ve yakta‘ûne fiili “ve keserler”; مَآ اَمَرَmâ emera ifadesi “emrettiği şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisini”; اَنْ يُوصَلَ en yûsale ifadesi “bitiştirilmesini”;وَيُفْسِدُونَ ve yüfsidûne fiili “ve bozarlar, fesat çıkarırlar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; اُو۬لٰٓئِكَ هُم ülâike hum ifadesi “işte onlardır onlar”; الْخَاسِرُون el-hâsirûne kelimesi ise “ziyana girenler, kaybedenler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın saptırdığı ya da sapkınlıkta terk ettiği fasıkların özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ وَيَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ “Allah’a verdikleri sözü sözleştikten sonra bozanlar, Allah’ın birleştirilmesini (gözetilmesini) emrettiği şeyleri kesenler (terk edenler) ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar (var ya).” Bu âyetin bir benzeri Ra‘d 13/25’te geçmektedir.

a) اَلَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ “Allah’a verdikleri sözü sözleştikten sonra bozanlar.” Yüce Allah önceki âyette verdiği sivrisinek örneğiyle alay edenle kâfirlerin yoldan çıktığını ve onların sapıklığını onayladığını beyan ettikten sonra bu âyette onların çeşitli özelliklerine değinmektedir. Bu insanların fıtrata yerleştirilmiş olan söze rağmen Allah’a verdikleri sözleri bozdukları ifade edilmektedir. Âyette dikkat çekilen nokta bu tip insanların fıtratlarına yerleştirilmiş olan özelliklere riayet etmemeleri, ilâhi formatı görmezlikten gelmeleri ve Yüce Allah’a verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmemeleridir.

ı. Kur’ân’da buna benzer ifadelerin geçtiği âyetlerde yer alan يَنْقُضُونَ yenkudûne(130) fiilleri ‘ahd ve mîsâk/el-mîsâk kelimeleriyle birlikte kullanılmakta, ahdini bozanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır. Verdikleri sözlerini bozanlara ise lanetin ve en kötü varılacak yerin sunulacağı haber verilmektedir.(131) Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Emanete riayet etmeyenin imanı, sözünde durmayanın ise dini yoktur.”(132)

ıı. Buradaki عَهْد ‘ahd kavramı “ahit, söz” anlamında kulların Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği şeyleri yerine getirmeye ve yasaklarından kaçınmaya dair verdikleri sözlerdir.(133) Ahd denilen “verilen sözler” hem Yüce Allah’a hem de insanlara yönelik sözler şeklinde anlaşılmalıdır. ‘Ahd “insanı Rabbine yaklaştıracak davranışları yerine getirmeyi taahhüt etmektir.”(134)

Kur’ân’da 8 kez(135) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâh “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir. Ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu çerçevede Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. عَهْد اللّٰهِ ‘ahdüllâh “Allah’ın ahdi” tamlamasıyla ilgili detayı Mâide 5/1 ve Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32’de vereceğimiz için burada daha fazla bilgi vermeye gerek görmüyoruz.

ııı. Âyette yer alan مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ min ba‘di mîsâkıhî ifadesi “sözleşmesinden sonra” yani “Allah bu delilleri sapasağlam ve muhkem bir biçimde ortaya koyduktan sonra” manasına gelmektedir. Dahası, burada sözü edilen husus Yüce Allah’ın fıtratlara yazıp yerleştirdiği ilâhi formattır. İşte nankör müşrikler hem apaçık ortaya konulan hükümleri reddetmişler, hem de Allah’ın yarattığı fıtratı görmezlikten gelerek ruhlarına işlenmiş olan ilâhi programı bozmuşlardı; âyetin bu cümlesinde dikkat çekilen husus budur. Fıtrat, insanın Yüce Allah’ı tek ilâh olarak kabul edebilecek şekilde gerçekleştirilen ilâhi program demektir. İnkârcılar bunu reddetmişlerdi.

b) وَيَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ “Allah’ın bitiştirilmesini (gözetilmesini) emrettiği şeyleri kesenler (terk edenler) ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar.” Yüce Allah yoldan çıkmış bu sapkınların bitiştirilmesini emrettiği her ne varsa hepsini kestiklerini ve toplumda fesatlık çıkardıklarını beyan etmektedir. Ülkede çıkartılan fesatlıktan kasıt, muhtemelen şirk, inkâr, zulüm gibi inanç ve ahlak bozukluklarıdır. İşte olumsuz insan tipinin en önemli özelliklerinden birisi bu cümlelerde gündeme getirilmekte, Yüce Allah’ın emirlerine riayetsizlik ve toplumda bozgunculuk öne çıkartılmaktadır.

Esasında bu cümledeki maksadı “sıla-i rahim yapmamak” şeklinde anlayan âlimlerimiz olmuşsa da(136) bağlam gereği maksadın evrensel anlamda bütün ilâhi emirlere riayetsizlik olduğu anlaşılmaktadır. “Yüce Allah’ın bitiştirilmesini emrettiği şeyler”den maksat, akıl, irade, fıtrat, vicdan gibi doğuştan getirilen değerlerin vahiy ile buluşturulması, vahyin toplum ve kâinat kitaplarıyla da uyumlu bir şekilde okunması olarak da yorumlanabilir.

Yüce Allah’ın emirlerini yerine getirmemek bir anlamda toplumda fesadın ve bozgunculuğun fitilini ateşlemek demektir. İlahi emirleri görmezlikten gelmek “sebep”; bozgunculuk yapmak da “sonuç”tur. Demek ki ilâhi prensiplere riayet etmek toplumda huzur ve sükünun teminatı olarak görülebilir. Bunun tersini yapanların akıbeti ise devam eden cümlede gündeme getirilmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “İşte onlar kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah verdiği misallerle alay eden fasıkları saptırdığını beyan edip, bunların Allah’a verdikleri kulluk sözünü bozduklarını ve ilahi emirlerin gereğini yerine getirmediklerini beyan ettikten sonra, bunların zarar ve ziyana uğrayanların ta kendilerini olduğunu haber vermektedir. Benzer içerikte zikredilen Ra‘d 13/25’te ise bu kişilerin bütün laneti hak etmiş oldukları ve kötü yurt demek olan cehennemin de onlar için söz konusu olacağı ifade edilmektedir. Âyette yer alan هُم hum “onlar” “fasl zamiri” cümleye vurgu manası katarak buradaki hüsranın özellikle söz konusu kişiler için kaçınılmaz olacağını ortaya koymaktadır.

c) Hayatın Aşamaları ve Yüce Allah’ın Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 28-29. âyetlerinde inkârcılara seslenmekte ve “(Ey kâfirler!) Siz ölü (cansız) iken sizi dirilten (size hayat veren) Allah’ı nasıl olur da inkâr ediyorsunuz!? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda sadece O’na döndürüleceksiniz” buyurmakta, ardından yeryüzünde ne varsa hepsini insanlar için yarattığını, sonra semaya yöneldiğini, onu yedi kat olarak yaratıp düzenlediğini, her şeyi (hakkıyla) bildiğini haber vermektedir.

ı. Hayatın Beş Aşaması

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللّٰهِ وَكُنْتُمْ اَمْوَاتًا فَاَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ ثُمَّ يُحْي۪يكُمْ ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “Siz ölü (cansız)ken size hayat veren Allah’ı nasıl oluyor da inkâr ediyorsunuz! Sonra sizi öldürecek, sonra sizi (tekrar) diriltecek ve sonunda yalnızca O’na döndürüleceksiniz.”

Âyetteki كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; تَكْفُرُونَ tekfurûne fiili “inkâr ediyorsunuz”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَكُنْتُمْ ve küntüm fiili “ve siz (şöyle) olduğunuz halde”; اَمْوَاتًا emvâten kelimesi “ölüler”;فَاَحْيَاكُمْ fe ahyâküm ifadesi “O sizi diriltti”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُم۪يتُكُمْ yümîtüküm ifadesi “sizi öldürecek”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُحْي۪يكُمْ yuhyîküm ifadesi “sizi diriltecek”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na, O’nun huzuruna”;تُرْجَعُونَ türce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada insanoğlunun hayatına dair beş temel aşama ve bazılarının nankörlükleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkârcıların kendisine verdiği sözü bozmaları ve emrettiklerini yerine getirmemeleri sebebiyle hak ettikleri hüsranı beyan ettikten sonra, bu defa bir başka yanlışlarına dikkat çekmekte ve nankörlüklerine dair bir beyana yer vermektedir. Âyetin başındaki كَيْفَ keyfe edatı bilinen anlamda soru manasından ziyade, acayiplenme, ayıplama, kınama ve inkâr manalarında değerlendirilmelidir.(137)

Âyette insanlar için söz konusu olan beş aşama dile getirilmektedir. Yüce Allah insanlar ölüyken onları hayata getirdiğini ifade ederek cansız veya doğadaki halden kendilerini canlı ve hayat sahibi bir dönüşüme tabi kıldığını, esasında bunun çok büyük bir nimet olduğunu, buna rağmen Allah’ı inkâr etmelerinin anlaşılabilecek bir şey olmadığını ifade etmek istemektedir. Bu hayata geldikten sonra zamanı geldiğinde insanları vefat ettireceğini, sonrasında onları yeniden dirilteceğini ve hesap vermek üzere huzuruna döndürüleceklerini beyan etmektedir.

Âyette “iki ölüm” ve “iki hayat” ifadesi yer almaktadır. Bu sanıldığı veya iddia edildiği gibi dünya hayatına iki kez getirilmiş olmayı ifade etmez. İlk zikredilen اَمْوَات emvât “ölüler” hali insanların henüz canlı olmadan, tabiattaki elementer aşamadaki dönemidir. İnsan bedeninin canlanmadan ve elbette ruh sahibi kılınmadan önceki hali onun ölüm yani cansız halidir. Mülk 67/2’de de buna kısmen bir işaret yer almaktadır.

Bazı âlimlerimiz buradaki اَمْوَات emvât “ölüler” ifadesini çocukların babalarının sulblerindeki durumları şeklinde yorumlamış, diriltilmeyi de rahimlerdeki canlılık diye anlamışlardır.(138) Hatta başka bazı âlimlerimiz de buradaki “ölüler” kelimesini “yokluk” şeklinde izah etmişlerdir(139) ki kanaatimizce bu iki görüşe göre bizim yaptığımız yorum çok daha isabetlidir. “Ölüler” kelimesi yokluk değil de varken ve can hayat sahibi olunmayan durum şeklinde kabul edilmelidir.

Bu aşamanın sonrasında Yüce Allah فَاَحْيَاكُمْ fe ahyâküm “sizi hayat sahibi kıldı” ifadesi gereği, insanları hayat sahibi kılmıştır ki bu onun biyolojik bir canlı haline getirilmesidir; yani bu dönem ilk hayat dönemidir ki bu süreç herkesin yaşadığı dünya hayatıdır. Sonrasında insanları öldüreceğini beyan ettiği ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ “sonra sizi öldürecek” cümlesinde maksat, bilinen haliyle herkesin bu dünya hayatının sonunda ölümü tatmasıdır. Bunun sonrasında zikredilen ثُمَّ يُحْي۪يكُمْ “sonra sizi diriltecek” ifadesi ise insanların mahşerdeki diriltilmesidir. Âyetin sonunda beyan edilen ثُمَّ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ “sonra sadece O’na döndürüleceksiniz” ifadesi ise bu dört aşamanın sonunda insanların Yüce Allah’ın huzurunda hesaba çekileceklerini kendilerine bildirmektedir. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli ifadeler zikredilmektedir.(140)

Âl-i İmrân 3/185, Enbiyâ’ 21/35 ve ‘Ankebût 29/57’de de belirtildiği gibi “her can ölümü tadıcıdır.” Demek ki ölümü tatmak için önce nefs yani canlı bir varlığa dönüştürülmemiz gerekmektedir. Oysa âyette geçen اَمْوَات emvât kelimesi ölümün tadılmasını değil de ölüm yani cansız hali ifade eden bir isim kalıbında zikredilmektedir. Tadılan ölüm hayatın sonunda yaşanırken insanların ölü hali ise henüz can ve ruhla buluşturulmadan önce tabiattaki durumudur. Böylece başka âyetlerde geçen şu ifadeler de yerli yerine oturmuş olur: “Birinci ölümümüz hariç, biz bir daha ölmeyecek ve azaba da uğratılmayacağız, değil mi?”(141)ِ“İlk tattıkları ölüm dışında, orada artık ölüm tatmazlar. Allah onları cehennem azabından korumuştur.”(142)

Konuyla ilgili hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Mü’min 40/11’dir: “Onlar ‘Ey Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?’ demiş (olacaklar)dır.” Burada da sözü edilen “iki ölüm” ile “iki hayat” ifadesi yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/28’deki mesajla uyumludur.

Konuyu toparlamak bakımından şu hususu tekrar belirtmeliyiz: Ayette insanlar için söz konusu olan beş aşama dile getirilmektedir. İnsan bedeninin canlanmadan ve ruh sahibi kılınmadan önceki hali onun ölüm yani cansız halidir. Bu “ilk” aşamadır. “İkinci” aşamada Yüce Allah insanlar ölüyken onları hayata getirdiğini ifade ederek cansız veya doğadaki halden kendilerini canlı ve hayat sahibi bir dönüşüme tabi kıldığını belirtmektedir. “Üçüncü” aşamada bu hayata geldikten sonra zamanı geldiğinde insanları vefat ettireceğini, “dördüncü” aşamada onları yeniden dirilteceğini, “beşinci” aşamada ise hesap vermek üzere huzuruna döndürüleceklerini ifade etmektedir.

ıı. Yerin Ve Göklerin Düzenlenmesi

هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا ثُمَّ اسْتَوٰىٓ اِلَى السَّمَآءِ فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “O, yerde ne varsa hepsini sizin için yaratmıştır. Sonra göğe yönelmiş, onu yedi kat olarak (yaratıp) düzenlemiştir. O her şeyi bilendir.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratandır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzündeki şeyleri”;جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اسْتَوٰى istevâ ilâ ifadesi “yönelmiştir”; اِلَى السَّمَآءِ ile’s-semâi ifadesi “göğe”;فَسَوّٰيهُنَّ fe sevvâhunne ifadesi “ve onları düzenlemiştir”; سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlaması “yedi kat gök olarak”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bi külli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يم ‘alîmun sözcüğü ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinatın yaratılışındaki mutlak ve erişilmez gücü gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا “O, yerde ne varsa hepsini sizin için yaratmıştır.” Yüce Allah yeryüzünde ne varsa hepsini insanlar için yarattığını, bir anlamda yeryüzündeki her şeyi insanların hizmetine sunduğunu ifade ederek onlara yönelik ikramına değinmektedir. Bu cümlede “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı”nın bulunduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir. Çünkü başka bazı âyetlerde verilen mesaj bunu doğrulamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/13’te şöyle buyrulmaktadır: “O, göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütfu olmak üzere) size boyun eğdirmiştir. Muhakkak ki bunda düşünen bir toplum için nice deliller (dersler) vardır.” Yüce Allah bu âyette insanlara verdiği nimetlerinin bütününü beyan etmekte, göklerde ve yerde ne varsa hepsini insanların hizmetine sunduğunu ifade etmektedir.

Bu çerçevede yani âyetin bir anlamda açılımı olacak şekilde Fussilet 41/9-10’da verilen bilgiler son derece önemlidir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde (iki evrede) yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? (Hâlbuki) O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne üzerinden ağır baskılar yerleştirmiştir. Orada bereketler yaratmış ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etmiştir.”

Yüce Allah, Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, Güneş ve Ay’ın”,(143) “denizlerin”,(144) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(145) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir. İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemelidir. Bu noktada Nahl 16/14, Hacc 22/36-37, Fâtır 35/12 ve Zuhruf 43/12-14’te zikredilen bilgileri de hatırlamalıyız.

2. ثُمَّ اسْتَوٰىٓ اِلَى السَّمَآءِ فَسَوّٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ “Sonra göğe yönelmiş, onu yedi kat olarak (yaratıp) düzenlemiştir.” Yüce Allah yeryüzündeki her bir şeyi insanlar için yarattığını beyan ettikten sonra, sözü “göğü şekillendirmesi”ne getirmektedir. Bu çerçevede zaten var olan göğe yani onun düzenlenmesine yöneldiği ve sonrasında gökleri yedi kat olarak şekillendirdiği ifade edilmektedir. Fussilet 41/11’de de olduğu gibi ayetteki اسْتَوٰىistevâ fiili اِلَى ilâ edatıyla birlikte kullanıldığında “yönelmek” manasına geldiği için daha önceden yaratılmış olan göğe yöneldiği bildirilmektedir.

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi vereceğimiz için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) Cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı göğün yerden sonra yaratıldığı manası vermez. Çünkü aynı konunun işlendiği Fussilet 41/11’de yeryüzünün yaratılıp düzenlenmesinden söz edildikten sonra Yüce Allah’ın “duman halindeki göğe yönelmesi” dile getirilmektedir. İşte hem bu yöneliş hem de göklerin yedi kat olarak yaratılışıyla ilgili olarak Fussilet 41/11-12’de şu bilgiler verilmektedir: “Sonra duman halinde olan göğe yönelmişti. Ona (göğe) ve yerküreye ‘İster istemez gelin!’ demişti de onlar da ‘İsteyerek geldik (boyun eğdik)’ demişlerdi. Böylece onları (gökleri) iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetmiştir. Biz, yakın semâyı kandillerle ve koruma ile (koruyucu güçlerle) süslemiştik. İşte bu, el-‘azîz, el-‘alîm (Allah)ın takdiridir.”

Kâf 50/38’de de zikredildiği üzere, bir sistem olarak önce “göklerin”, sonra “yeryüzünün” yaratıldığı âyetlerdeki es-semâ’/es-semâvât kelimelerinin el-ard kelimelerinden önce gelmesinden anlaşılmaktadır. Bu noktada şu âyetleri hatırlamak gerekmektedir: “Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa Allah’ın inşa ettiği gök mü? Allah, göğün (yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yayarak döşemiştir.”(146) Nâzi‘ât 79/30’da yer alan بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra, daha sonra” demektir.(147) Buradan hareketle, yeryüzünün göklerden sonra yaratılıp düzenlendiğini özellikle belirtmek isteriz.

Kâinatın yaratılışıyla ilgili 40 civarındaki âyetten, yeryüzünün göklerden sonra yaratıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü ilgili âyetlerde büyük çoğunlukla es-semâ’/es-semâvât “gökler” önce, el-ard “yeryüzü” ise sonra zikredilmektedir. Yüce Allah, benzer şekilde yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/29’da da, yeryüzündeki bütün varlıkları insanlar için yarattığını, daha sonra göğe yönelip onu yedi gök halinde şekillendirdiğini beyan etmektedir. Bu ifadelerden hareketle, yeryüzünün daha önce yaratıldığı anlamı çıkartılmamalıdır. Çünkü hem Fussilet 41/12’de hem de Bakara 2/29’da, daha önce var edilen ve duman haline getirilmiş olan gökten bahsedilmektedir.

Yaratılışta “önce göklerin”, “sonra yeryüzünün” yaratıldığı gerçeğinden istisna olarak, Tâhâ 20/4. âyeti zikretmek zorundayız. Bu âyetteki durum, âyet sonlarındaki ses uyumunun sağlanması nedenine bağlanmalıdır. Çünkü sûrenin ilgili âyetlerindeki ses uyumu “â” şeklindedir ve es-semâvât kelimesinin sıfatı olan el-‘ulâ kelimesi bu nedenle âyetin sonuna getirilmiştir. Böylece âyette önce el-ard, sonra es-semâvât kelimesi getirilmiştir.

Konuyla ilgili bütün âyetleri dikkate alarak, yaratılışın şu şekilde sıralandığını söyleyebiliriz: Önce gökler potansiyel olarak veya duman halinde yaratıldı. Daha sonra yeryüzü iki evrede ve bir bütün halinde yaratıldı. Ardından yeryüzüne çeşitli ağırlıklar veya dağlar yerleştirildi; bereketler verildi ve besinleri takdir edildi. Yeryüzüyle ilgili bu düzenlemeler yaratılışıyla birlikte dört evreyi oluşturdu. Bundan sonra ise Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, daha önce yarattığı ve duman halinde bulundurduğu göğe yöneldi ve onu da yedi gök halinde, iki evrede şekillendirdi. Bütün bu işlemler “altı evre”de tamamlanmış oldu.

b) Göklerin yedi kat düzenlenmesiyle ilgili olarak âyetteki سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvât tamlamasındaki “yedi” sayısının ne anlama geldiğini belirtmek gerekmektedir.

- “Yedi Kat Gök” Kavramı

ı. Öncelikle âyetteki سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvât tamlamasındaki “yedi” sayısının ne anlama geldiğini incelemek istiyoruz.

1. Kur’ân’da bu türden sayısal ifadeler her zaman rakamsal değer ifade etmeyebilirler. Bunları “çokluktan kinaye” kabul etmek mümkündür. Nitekim Hicr 15/44’teki “7 kapı”, Tevbe 9/80’deki “70 kez istiğfar” ve Kadir 97/3’teki “1000 ay” ifadeleri rakamsal değerden ziyade “çokluk” anlamı verebilir. “Yedi” sayısı “birden çok, çeşitli, çok katmanlı, fazla sayıda” gibi anlamlar içerir. Buna göre “yedi kat gök” de bilinen, bilinmeyen birbirinden farklı tüm kozmik sistemleri kapsayan bir ifadedir. Bu doğrultuda “yedi kat gökler ve yer” ibaresi “bütün kâinat” manasına alınabilir.(148)

2. Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet vardır.(149) Ayrıca üzerimizdeki “yedi yol”(150) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(151) de bu kapsamda düşünülürse “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz. Aynı konuyla ilgili olarak “sayı” zikredilen bunca âyette hep aynı sayının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında bir rakamsal değer ifade etmek olduğunu gösterebilir.

“Yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir. Eğer maksadı böyle alırsak, insanoğlunun bu noktada kâinat kitabıyla olabildiğince yoğun bir şekilde ilgilenmesinin zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Bunun insanlığa ve özellikle de Müslümanlara verilmiş bir ev ödevi olduğunu belirtmek durumundayız. Esasında bu konuyla ilgili Nûh 71/15’teki كَيْفَ keyfe edatı, bu sistemin işleyişinin keyfiyetini, yani “nasıl”ını bulmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Kâinat ve insan kitabıyla ilgilenmenin Müslümanlara verilmiş çok önemli bir görev olduğu konusunu çeşitli âyetlerde ele alacağız; çünkü Kur’ân’da bu konuda pek çok âyette bilgi verilmektedir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek bir tercih veya hobi değil, tıpkı diğer ibadetler gibi bir zorunluluktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ilgili ifadeyi “yedi kat gök” anlamını verince, bunun aslında neyi ifade ettiğini anlayabilmek için Astronomi bilimiyle ilgilenmenin ne kadar büyük bir önem arz ettiği kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Bu noktada göklerin “yedi kat” oluşunun aslında Atmosferin yedi katman halindeki yapısı olduğu bildirilmektedir. Atmosfer şu katmanlardan oluşmaktadır: Troposfer, Srtatosfer, Mezosfer, Termosfer, Ekzosfer, İyonosfer ve Manyetosfer. Ayrıca Fussilet 41/12’de “her göğe kendi emrinin vahyedilmesi” de her tabakanın insan ve canlı hayatı için özel görevleri olduğunu göstermektedir. Yağmurların oluşmasından zararlı ışınların engellenmesine, radyo dalgalarının yansıtılmasından göktaşlarının zararsız hale getirilmesine kadar her tabakanın kendine özgü bir işlevi vardır.(152)

Bu noktada yapılmış çok önemli bir değerlendirmeyi kısaca aktarmakta yarar görmekteyiz. “Öncelikle, bazılarının ileri sürdüğü gibi “yedi gök” ifadesiyle Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn gibi gezegenlerin ve Güneş ile Ay’ın kastedilmediğini saptamalıyız. Eğer bu gezegenler kastedilseydi; o zaman Kuran’da yıldızları ve gezegenleri ifade eden necm veya kevkeb kelimelerinin kullanılması beklenirdi. Ayrıca Kuran’da sıkça geçen “Güneş” ve “Ay” kelimeleriyle bu iki gök cisminin iki tabakayı oluşturduğu ifade edilebilirdi. Kuran’da “yedi gök” ifade edilirken Arapça semâvât (gökler) ifadesinin kullanılması, bu iddianın yanlışlığını göstermektedir. Kuran’da, Mülk 67/5. ayette “yakın göğün lambalarla donatıldığı geçmektedir. Yedi göğün hangileri olduğunu çözmede bu ifadenin kilit ifadelerden biri olduğu kanaatindeyim. O zaman göğün birinci tabakası, ışıkların olduğu ilk katmandır. Dünyamız, ilk olarak Güneş sisteminin (1. gök) bir parçasıdır ve burada Jüpiter, Satürn gibi gezegenler, göğün en parlak ve en dikkat çekici nesneleri arasındadır. Dünyamız, daha sonra komşu yıldızlarla oluşan Solar Interstellar Neighborhood’un (2. gök), daha sonra Samanyolu galaksisinin (3. gök), daha sonra bu galaksimizin başka galaksilerle oluşturduğu Local Galactic Group’un (4. gök), daha sonra Virgo Supercluster’ın (5. gök), daha sonra Local Superclusters’ın (6. gök), daha sonra ise tüm gözlenen evrenin (7. gök) bir parçasıdır. Dünyamızın bu şekilde yedi sistemin parçası olması, birçok bilimsel kitapta ve ders kitaplarında geçen bir husustur.”(153)

3. وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “O, her şeyi bilendir.” Yüce Allah her şeyi bildiğini beyan ederek kainatın yaratılışı ve işleyişi hakkında her bir şeyi hakkıyla bildiğini ilan etmektedir. Bu çerçevede hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında olmadağını, hiç kimsenin yapıp ettiği kötülüklerin yanlarına kar kalmayacağını, iyiliklerin de zayi olmayacağını bu şekilde ifade etmiş olmaktadır. Parçayı bilip görenin değerlendirmesine göre değil, bütünü bilip görenin kararına göre bir bilinç inşa etmek durumundayız. Çünkü Yûsuf 12/76’da verilen bilgiye göre “her bilenin üzerinde bir başka Bilen vardır” ki o da elbette ve sadece Yüce Allah’tır.

Dipnotlar

• 1 - Zâriyât 51/56. 2 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3. 3 - Hacc 22/77. 4 - Bakara 2/21; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/102; Yûnus 10/3; Enbiyâ’ 21/92; ‘Ankebût 29/17, 56; Yâsîn 36/61; Necm 53/62. 5 - Hûd 11/123; Hicr 15/99; Meryem 19/65; Tâhâ 20/14; Zümer 39/2, 66.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3 Hacc 22/77 Bakara 2/21 Nisâ 4/36 En‘âm 6/102 Yûnus 10/3 Enbiyâ 21/92 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Necm 53/62 Hûd 11/123 Hicr 15/99 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Zümer 39/2 Zümer 39/66
• 6 - Âl-i İmrân 3/51; Mâide 5/72, 117; A‘râf 7/59, 65, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Nahl 16/36; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25; Mü’minûn 23/23; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 36; Zuhruf 43/64; Nûh 71/3.
  • Âl-i İmrân 3/51 Mâide 5/72 Mâide 5/117 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/85 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Nahl 16/36 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Mü'minûn 23/23 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/36 Zuhruf 43/64 Nûh 71/3
• 7 - Ğâşiye 88/20. 8 - Zâriyât 51/48. 9 - Şems 91/6. 10 - Fussilet 41/9-10. 11 - Nâzi‘ât 79/30.
  • Ğâşiye 88/20 Zâriyât 51/48 Şems 91/6 Fussilet 41/10 Nâzi‘ât 79/30
• 12 - Ferrâ, age., III, 171. 13 - Semerkandî, age., III, 476; Taberî, age., XXIX, 6; Zemahşerî, age., IV, 568; Râzî, age., XXX, 69. 14 - Zemahşerî, age., IV, 568.
• 15 - Örnek için bk. Zuhruf 43/10.
  • Zuhruf 43/10
• 16 - Bakara 2/22, 165; İbrâhim 14/30; Sebe’ 34/33; Zümer 39/8; Fussilet 41/9. 17 - Semerkandî, age., I, 34; Taberî, age., I, 163; Zemahşerî, age., I, 101.
  • Bakara 2/22 Bakara 2/165 İbrâhîm 14/30 Sebe' 34/33 Zümer 39/8 Fussilet 41/9
• 18 - Bakara 2/23; Tevbe 9/64, 86, 124, 127; Yûnus 10/38; Nûr 24/1; Muhammed 47/20. 19 - Zemahşerî, age., II, 290. 20 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 21 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 22 - Hicr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 23 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 24 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 25 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 26 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 27 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 28 - Dühân 44/14. 29 - Sâd 38/4. 30 - Furkân 25/42; Mutaffifûn 83/32. 31 - Sebe’ 34/43.
  • Bakara 2/23 Tevbe 9/64 Tevbe 9/86 Tevbe 9/124 Tevbe 9/127 Yûnus 10/38 Nûr 24/1 Muhammed 47/20 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Furkân 25/42 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 32 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 33 - Yâsîn 36/15. 34 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 35 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 36 - Müddessir 74/24. 37 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 38 - Sebe’ 34/43. 39 - Ahkâf 46/11. 40 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 41 - Furkân 25/4-6. 42 - Tekvîr 81/25. 43 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 44 - Hâkka 69/41-42. 45 - Târık 86/14.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 46 - Taberî, age., XXI, 90.
• 47 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussilet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 48 - Örnek için bk. Bakara 2/24, 39, 80, 81, 126, 167, 174, 175, 201, 217, 221, 257, 266, 275; Âl-i İmrân 3/10, 16, 24, 103, 116, 131, 151, 183, 185, 191; Nisâ’ 4/145; Mâide 5/29, 37, 72; En‘âm 6/27, 128; A‘râf 7/12, 36, 38, 44, 47, 50; Enfâl 8/14; Tevbe 9/17, 35, 63, 68, 81, 109; Yûnus 10/8; Hûd 11/16, 17, 98, 106, 113; Ra‘d 13/5, 17, 35; İbrâhim 14/30, 50; Hicr 15/27; Nahl 16/62; Kehf 18/53; Tâhâs 20/10; Enbiyâ’ 21/39, 69; Hacc 22/19, 72; … 49 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/10; Tahrîm 66/6; Burûc 85/5.
  • Bakara 2/24 Bakara 2/39 Bakara 2/80 Bakara 2/81 Bakara 2/126 Bakara 2/167 Bakara 2/174 Bakara 2/175 Bakara 2/201 Bakara 2/217 Bakara 2/221 Bakara 2/257 Bakara 2/266 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/24 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/116 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/145 Mâide 5/29 Mâide 5/37 Mâide 5/72 En‘âm 6/27 En‘âm 6/128 A‘râf 7/12 A‘râf 7/36 A‘râf 7/38 A‘râf 7/44 A‘râf 7/47 A‘râf 7/50 Enfâl 8/14 Tevbe 9/17 Tevbe 9/35 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/81 Tevbe 9/109 Yûnus 10/8 Hûd 11/16 Hûd 11/17 Hûd 11/98 Hûd 11/106 Hûd 11/113 Ra‘d 13/5 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/30 İbrâhîm 14/50 Hicr 15/27 Nahl 16/62 Kehf 18/53 Tâhâ 20/10 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/69 Hacc 22/19 Hacc 22/72 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/10 Tahrîm 66/6 Burûc 85/5
• 50 - Örnek için bk. Bakara 2/24, 39, 80, 81, 126, 167, 174, 175, 201, 217, 221, 257, 266, 275; Âl-i İmrân 3/10, 16, 24, 103, 116, 131, 151, 183, 185, 191; Nisâ’ 4/145; Mâide 5/29, 37, 72; En‘âm 6/27, 128; A‘râf 7/12, 36, 38, 44, 47, 50; Enfâl 8/14; Tevbe 9/17, 35, 63, 68, 81, 109; Yûnus 10/8; Hûd 11/16, 17, 98, 106, 113; Ra‘d 13/5, 17, 35; İbrâhim 14/30, 50; Hicr 15/27; Nahl 16/62; Kehf 18/53; Tâhâs 20/10; Enbiyâ’ 21/39, 69; Hacc 22/19, 72; … 51 - Bakara 2/206; Âl-i İmrân 3/12, 162, 197; Nisâ’ 4/55, 93, 97, 115, 121, 140, 169; A‘râf 7/18, 41, 179; Enfâl 8/16, 36, 37; Tevbe 9/35, 49, 63, 68, 73, 81, 95, 109; Hûd 11/119; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/16, 29; Hicr 15/43; Nahl 16/29; İsrâ’ 17/8, 18, 39, 63, 97; Kehf 18/100, 102, 106; Meryem 19/68, 86; Tâhâ 20/74; Enbiyâ’ 21/29, 97; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/34, 65; ‘Ankebût 29/54, 68; Secede 32/13; Fâtır 35/36; Yâsîn 36/63; Sâd 38/56, 85; Zümer 39/32, 60, 71, 72; Mü’min 40/49, 60, 76; Zuhruf 43/74; Câsiye 45/10; Feth 48/6; Kâf 50/24, 30; Tûr 52/13; Rahmân 55/43; Mücâdele 58/8; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Cinn 72/25, 23; Nebe’ 78/21; Burûc 85/10; Fecr 89/23; Beyyine 98/6. 52 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir. 53 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12. 54 - Kamer 54/48; Müddessir 74/26, 27, 42. 55 - Hümeze 104/4, 5.
  • Bakara 2/24 Bakara 2/39 Bakara 2/80 Bakara 2/81 Bakara 2/126 Bakara 2/167 Bakara 2/174 Bakara 2/175 Bakara 2/201 Bakara 2/217 Bakara 2/221 Bakara 2/257 Bakara 2/266 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/10 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/24 Âl-i İmrân 3/103 Âl-i İmrân 3/116 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/183 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/145 Mâide 5/29 Mâide 5/37 Mâide 5/72 En‘âm 6/27 En‘âm 6/128 A‘râf 7/12 A‘râf 7/36 A‘râf 7/38 A‘râf 7/44 A‘râf 7/47 A‘râf 7/50 Enfâl 8/14 Tevbe 9/17 Tevbe 9/35 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/81 Tevbe 9/109 Yûnus 10/8 Hûd 11/16 Hûd 11/17 Hûd 11/98 Hûd 11/106 Hûd 11/113 Ra‘d 13/5 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/30 İbrâhîm 14/50 Hicr 15/27 Nahl 16/62 Kehf 18/53 Tâhâ 20/10 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/69 Hacc 22/19 Hacc 22/72 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/55 Nisâ 4/93 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Nisâ 4/121 Nisâ 4/140 Nisâ 4/169 A‘râf 7/18 A‘râf 7/41 A‘râf 7/179 Enfâl 8/16 Enfâl 8/36 Enfâl 8/37 Tevbe 9/35 Tevbe 9/49 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/95 Tevbe 9/109 Hûd 11/119 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/16 İbrâhîm 14/29 Hicr 15/43 Nahl 16/29 İsrâ 17/8 İsrâ 17/18 İsrâ 17/39 İsrâ 17/63 İsrâ 17/97 Kehf 18/100 Kehf 18/102 Kehf 18/106 Meryem 19/68 Meryem 19/86 Tâhâ 20/74 Enbiyâ 21/29 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/34 Furkân 25/65 ‘Ankebût 29/54 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/13 Fâtır 35/36 Yâsîn 36/63 Sâd 38/56 Sâd 38/85 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/71 Zümer 39/72 Mü'min 40/49 Mü'min 40/60 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/74 Câsiye 45/10 Fetih 48/6 Kâf 50/24 Kâf 50/30 Tûr 52/13 Rahmân 55/43 Mücâdele 58/8 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Cinn 72/25 Cinn 72/23 Nebe' 78/21 Burûc 85/10 Fecr 89/23 Beyyine 98/6 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12 Kamer 54/48 Müddessir 74/26 Müddessir 74/27 Müddessir 74/42 Hümeze 104/4 Hümeze 104/5
• 56 - Me‘âric 70/15. 57 - Kâri‘a 101/9. 58 - Meryem 19/59. 59 - Meryem 19/70. 60 - İbrâhim 14/28. 61 - Mü’min 40/52. 62 - Fussilet 41/28.
  • Me‘âric 70/15 Kâri‘a 101/9 Meryem 19/59 Meryem 19/70 İbrâhîm 14/28 Mü'min 40/52 Fussilet 41/28
• 63 - Mülk 67/7-8. 64 - Kâri‘a 101/11. 65 - A‘lâ 87/13.
  • Mülk 67/8 Kâri‘a 101/11 A‘lâ 87/13
• 66 - Müddessir 74/28. 67 - İnşikâk 84/12. 68 - Nebe’ 78/24-25. 69 - Murselât 77/30-32. 70 - Zümer 39/16; Vâkı‘a 56/43; Murselât 77/30. 71 - Muhammed 47/15. 72 - Nisâ’ 4/56. 73 - Tevbe 9/35. 74 - Mü’minûn 23/104. 75 - Müddessir 74/29.
  • Müddessir 74/28 İnşikâk 84/12 Nebe' 78/25 Mürselât 77/32 Zümer 39/16 Vâkı‘a 56/43 Mürselât 77/30 Muhammed 47/15 Nisâ 4/56 Tevbe 9/35 Mü'minûn 23/104 Müddessir 74/29
• 76 - Bakara 2/25, 62, 82, 277; Âl-i İmrân 3/57; Nisâ’ 4/57, 122, 124, 173; Mâide 5/9, 69, 93; A‘râf 7/42; Yûnus 10/4, 9; Hûd 11/11, 23; Ra‘d 13/29; İbrâhim 14/23; Nahl 16/97; İsrâ’ 17/9; Kehf 18/2, 30, 46, 88, 107, 110; Meryem 19/60, 76, 96; Tâhâ 20/75, 82, 112; Enbiyâ’ 21/94; Hacc 22/14, 23, 50, 56; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/55; Furkân 25/70, 71; Şu‘arâ’ 26/227; Neml 27/19; Kasas 28/80, 97; ‘Ankebût 29/7, 9, 58; Rûm 30/15, 44, 45; Lokmân 31/8; Secde 32/12, 19; Ahzâb 33/31; Sebe’ 34/4, 11, 37; Fâtır 35/7, 37; Sâd 38/24, 28; Mü’min 40/40, 58; Fussilet 41/8, 33, 46; Şûrâ 42/22, 23, 26; Câsiye 45/15, 21, 30; Ahkâf 46/15; Muhammed 47/2, 12; Feth 48/29; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; İnşikâk 84/25; Burûc 85/11; Tîn 95/6; Beyyine 98/7; ‘Asr 103/3.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/62 Bakara 2/82 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Nisâ 4/124 Nisâ 4/173 Mâide 5/9 Mâide 5/69 Mâide 5/93 A‘râf 7/42 Yûnus 10/4 Yûnus 10/9 Hûd 11/11 Hûd 11/23 Ra‘d 13/29 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/97 İsrâ 17/9 Kehf 18/2 Kehf 18/30 Kehf 18/46 Kehf 18/88 Kehf 18/107 Kehf 18/110 Meryem 19/60 Meryem 19/76 Meryem 19/96 Tâhâ 20/75 Tâhâ 20/82 Tâhâ 20/112 Enbiyâ 21/94 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Hacc 22/50 Hacc 22/56 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/55 Furkân 25/70 Furkân 25/71 Şu‘arâ 26/227 Neml 27/19 Kasas 28/80 Kasas 28/97 ‘Ankebût 29/7 ‘Ankebût 29/9 ‘Ankebût 29/58 Rûm 30/15 Rûm 30/44 Rûm 30/45 Lokmân 31/8 Secde 32/12 Secde 32/19 Ahzâb 33/31 Sebe' 34/4 Sebe' 34/11 Sebe' 34/37 Fâtır 35/7 Fâtır 35/37 Sâd 38/24 Sâd 38/28 Mü'min 40/40 Mü'min 40/58 Fussilet 41/8 Fussilet 41/33 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/22 Şûrâ 42/23 Şûrâ 42/26 Câsiye 45/15 Câsiye 45/21 Câsiye 45/30 Ahkâf 46/15 Muhammed 47/2 Muhammed 47/12 Fetih 48/29 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 İnşikâk 84/25 Burûc 85/11 Tîn 95/6 Beyyine 98/7 ‘Asr 103/3
• 77 - A‘râf 7/56, 85. 78 - Enbiyâ’ 21/74-75; Nûr 24/55. 79 - Tevbe 9/102. 80 - Nisâ’ 4/128-129; Hucurât 49/9. 81 - Muhammed 47/2.
  • A‘râf 7/56 A‘râf 7/85 Enbiyâ 21/75 Nûr 24/55 Tevbe 9/102 Nisâ 4/129 Hucurât 49/9 Muhammed 47/2
• 82 - İslamoğlu, age., s. 12’de 1. not.
• 83 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 84 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 85 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34. 86 - Furkân 25/15. 87 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 88 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 89 - Kehf 18/107. 90 - Mü’minûn 23/11.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34 Furkân 25/15 Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107 Mü'minûn 23/11
• 91 - Dühân 44/51. 92 - Sâd 38/49. 93 - Yûnus 10/26. 94 - Secde 32/19. 95 - Taberî, age., XXI, 107. 96 - Şûrâ 42/22. 97 - Rûm 30/15.
  • Duhân 44/51 Sâd 38/49 Yûnus 10/26 Secde 32/19 Şûrâ 42/22 Rûm 30/15
• 98 - En‘âm 6/127; Yûnus 10/25. 99 - Fâtır 35/35. 100 - Nahl 16/30. 101 - Bakara 2/94; En‘âm 6/32; A‘râf 7/169; Yûsuf 12/109; Nahl 16/30; Kasas 28/77, 83; ‘Ankebût 29/64; Ahzâb 33/29; 102 - En‘âm 6/135; Kasas 28/37. 103 - Ra‘d 13/22, 24, 42. 104 - Kamer 54/55.
  • En‘âm 6/127 Yûnus 10/25 Fâtır 35/35 Nahl 16/30 Bakara 2/94 En‘âm 6/32 A‘râf 7/169 Yûsuf 12/109 Nahl 16/30 Kasas 28/77 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/64 Ahzâb 33/29 En‘âm 6/135 Kasas 28/37 Ra‘d 13/22 Ra‘d 13/24 Ra‘d 13/42 Kamer 54/55
• 105 - Furkân 25/75; Zümer 39/20‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34737. 106 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4. 107 - İnsân 76/31. 108 - Âl-i İmrân 3/107. 109 - Mütaffifûn 83/18, 19.
  • Furkân 25/75 Furkân 25/75 Zümer 39/20 ‘Ankebût 29/58 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4 İnsân 76/31 Âl-i İmrân 3/107 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/19
• 110 - Semerkandî, age., I, 36. 111 - Semerkandî, age., I, 36; Taberî, age., I, 173-175.
• 112 - Taberî, age., I, 175-176.
• 113 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 114 - Semerkandî, age., I, 36. 115 - Taberî, age., I, 177; Zemahşerî, age., I, 117.
• 116 - Semerkandî, age., I, 37. 117 - İbrâhim 14/24; Nahl 16/75, 76, 112; Rûm 30/28; Yâsîn 36/78; Zümer 39/29; Zuhruf 43/17; Tahrîm 66/10, 11. 118 - Hacc 22/73; Zuhruf 43/57. 119 - İbrâhim 14/45; Furkân 25/39; Rûm 30/58; Zümer 39/27. 120 - İsrâ’ 17/48; Furkân 25/9. 121 - Bakara 2/26; Ra‘d 13/17; İbrâhim 14/25; Nûr 24/35; Muhammed 47/3. 122 - ‘Ankebût 29/43; Haşr 59/21. 123 - Kehf 18/32, 45; Yâsîn 36/13. 124 - Nahl 16/74.
  • İbrâhîm 14/24 Nahl 16/75 Nahl 16/76 Nahl 16/112 Rûm 30/28 Yâsîn 36/78 Zümer 39/29 Zuhruf 43/17 Tahrîm 66/10 Tahrîm 66/11 Hacc 22/73 Zuhruf 43/57 İbrâhîm 14/45 Furkân 25/39 Rûm 30/58 Zümer 39/27 İsrâ 17/48 Furkân 25/9 Bakara 2/26 Ra‘d 13/17 İbrâhîm 14/25 Nûr 24/35 Muhammed 47/3 ‘Ankebût 29/43 Haşr 59/21 Kehf 18/32 Kehf 18/45 Yâsîn 36/13 Nahl 16/74
• 125 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31
• 126 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 127 - Mü’min 40/28. 128 - Zümer 39/3. 129 - Hacc 22/16.
  • Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16
• 130 - Bakara 2/27; Enfâl 8/56; Ra‘d 13/20, 25. 131 - Ra‘d 13/25. 132 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210. 133 - Taberî, age., XXIX, 84. 134 - Râzî, age., XXIII, 81.
  • Bakara 2/27 Enfâl 8/56 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Ra‘d 13/25
• 135 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 136 - Semerkandî, age., I, 235; Taberî, age., XIII, 143.
• 137 - Semerkandî, age. I, 38; Zemahşerî, age., I, 125.
• 138 - Semerkandî, age. I, 39. 139 - Taberî, age., I, 186.
• 140 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussilet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 141 - Sâffât 37/58-59. 142 - Dühân 44/56.
  • Sâffât 37/59 Duhân 44/56
• 143 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 144 - Nahl 16/13; Câsiye 45/12. 145 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/13 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 146 - Nâzi‘ât 79/27-30. 147 - Bu ifadeyi “aynı zamanda, bununla birlikte” anlamında kabul edenler, âyetteki anlamın yaratılışın sıralamasıyla ilgili olmadığını belirtmektedirler (Taberî, age., XXX, 45-46; Râzî, age., XXXI, 47; Yazır, age., VIII, 520-521).
  • Nâzi‘ât 79/30
• 148 - İslâmoğlu, age., s. 944’te 1. not.
• 149 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussilet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 150 - Mü’minûn 23/17. 151 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 152 - Michael Pidwirny, Atmosferic Layers, 1996.
• 153 - Caner Taslaman, Neden Müslümanım?, s. 58-60.