Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 100-110. âyetlerinde fedakârlıkta önde olanların ödüllerini, münafıkların fazlalığını, sadakaların etkinliğini, bazıları hakkındaki kararların ertelendiğini, toplumsal fesat için zararlı mescit yapımını ve orada nelerin yapılamayacağını, buna karşılık takvâ mescidinin tercih edilmesini bildirmektedir.

a) İyiler ve Münafıklar

Yüce Allah, sûrenin 100-102. âyetlerinde İslâm dinine girme hususunda öne geçen ilk muhacirler ve ensar ile onlara güzellikle tabi olanlardan razı olduğunu, onların da O’ndan yani Allah’tan memnun olduklarını bildirmekte, kendilerine içinde ebedî kalacakları, alt taraflarında ırmaklar akan cennetler hazırlamış olacağını müjdelemektedir.

Ardından, çevredeki bedevî Araplardan ve Medine halkından birtakım münafıkların münafıklıkta maharet kazandıkları, onların kim olduğunu Hz. Peygamber’in bilmediği, sadece Yüce Allah’ın bildiği, kendilerine iki kez azap edeceği, sonra da büyük bir azaba itilecekleri bildirilmekte, diğerlerinin ise günahlarını itiraf ettikleri, iyi amelleri diğer kötü olanlarla karıştırdıkları, eğer tevbe ederlerse umulur ki Allah’ın onların tevbesini kabul edeceği beyan edilmektedir.

ı. Öncü İyilerin ve Onları İzleyenlerin Ödülü

وَالسَّابِقُونَ الْاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسَانٍ رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي تَحْتَهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “(Müslüman olmada) öne geçen ilk muhacirler ve ensar ile onlara güzellikle uyanlar var ya, Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. (Allah) onlara, içinde ebedî kalacakları, alt taraflarında ırmaklar akan cennetler hazırlamış (olacak)tır. İşte bu, büyük kurtuluştur.”

Âyetteki وَالسَّابِقُونَ ve’s-sâbikûne kelimesi “ve öne geçenler, öncüler, önde olanlar”; الْاَوَّلُونَ el-evvelûne sözcüğü “ilk olanlar”; مِنَ الْمُهَاجِر۪ينَ mine’l-muhâcirîne ifadesi “muhacirlerden, hicret edenlerden”; وَالْاَنْصَارِ ve’l-ensâri ifadesi “ve ensardan, onlara yardım edenler(den)”; وَالَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُمْ vellezîne’ttebe‘ûhum ifadesi “ve onlara uyanlar(dan)”; بِاِحْسَانٍ bi ıhsânin ifadesi “güzelce, güzel bir şekilde”; رَضِيَ radıye fiili “razı olmuştur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَرَضُوا ve radû fiili “ve onlar da memnun olmuşlardır”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “O’ndan”; وَاَعَدَّ ve e‘adde fiili “ve hazırlamıştır, hazırlamış olacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”;تَحْتَهَا tahtehâ ifadesi “onların alt tarafında(n)”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar, nehirler”;خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak, ebediyyen”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş(tur)” demektir.

Burada muhacir ve ensar ile onlara en güzel şekilde tâbi olanlara Yüce Allah’ın sunacağı bazı ödüller gündeme getirilmektedir.

1. وَالسَّابِقُونَ الْاَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسَانٍ “(Müslüman olmada) öne geçen ilk muhacirler ve ensar ile onlara güzellikle uyanlar var ya.” Yüce Allah, infak ettikleri şeyleri Allah’a yaklaşma ve Rasûlü’nün duasına bir vesîle bilen bedevî Arapların faziletlerini ve onlar için hazırlamış olduğu mükâfaatı zikrettikten sonra, onların makam ve mevkilerinden daha yüce makamlar bulunduğunu söylemiştir ki bunlar da birinci dereceyi kazananların mertebeleridir.

Buna göre, iman ve itaatte öncü olan muhacir ve ensâr ile onlara en güzel şekilde ihlas ve samimiyetle, Haşr 59/10’da da belirtildiği gibi kendilerini hayırla yâd ederek sahâbîlere tâbi olanlara Yüce Allah ödüller vaad ettiğini müjdelemektedir.

“Âlimler, bu ayetteki övgünün bütün sahabeyi içine alıp almadığı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bu cümleden olarak, bazıları bu ayetin sadece hicret ve yardımda birinci dereceyi alanları içerdiğini söylemişlerdir. Bu görüşe göre, bu ayet, sadece sahabenin ileri gelenlerini içine almış olur. Çünkü âyette yer alan مِنْ min edatı teb‘îd (bir kısmı) manasını ifade eder.

Bazı âlimler de ‘Hayır, bu ifade bütün sahabeyi içerir. Çünkü sahabenin hepsi diğer müslümanlara göre السَّابِقُون es-sâbikûne yani ‘birinciler’ olarak nitelendirilmiştir. Âyetteki مِنَ الْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ ‘Muhacirlerden ve ensardan’ ifadesinin başındaki مِنْ min edatı teb‘îd (bir kısmı) değil, aksine tebyîn yani hepsi manasını vermektedir.(1)

Müfessirlerimiz âyette zikredilenlerin kimler olduğuyla ilgili olarak bu doğrultuda çeşitli isimler de dile getirmektedir.(2) Hatta bu âyetin öncelikle Cum‘a 62/1-3’tekileri, ardından Haşr 59/10 ve nihayet Enfâl 8/75’te zikredilenler olduğuna dair de kapsayıcı bir görüş ileri sürülmektedir.(3)

Ancak Yüce Allah isim vermediği için metinde söylenenle yetinmenin daha doğru olduğu açıktır. Buna göre, Mekke’den Medine’ye hicret edenlerin ve onlara ev sahipliği yapan Medine’li ensarın öncüleri ile onlara en güzel şekilde tâbi olanların kastedildiğini söylemek gerekir. Bu yoruma göre, âyet vahyin indirildiği dönemdeki öncü yiğitleri içerdiği gibi Son Saat’e kadar bu öncülere tâbi olacak kişileri de kapsamış olmaktadır.

Bu âyetin açıklaması bağlamında yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Âyetteki muhâcirûn terimi öncelikle, Mekke’nin henüz İslam düşmanlarının elinde olduğu dönemlerde, oradan, o günlerde hâlâ Yesrib diye bilinen Medine’ye göç eden (hâcerû) Hz. Peygamber’in Mekkeli arkadaşlarına yöneliktir. ‘Onların ilkleri, önde gelenleri’ ifadesi, bu göçmenlerin ilk kafilelerine, yani Miladî takvime göre 622 yılı içinde (ki bu tarih İslamî Hicrî takvimin de başlangıcıdır) yahut bu tarihten önceki ve sonraki birkaç yıl içinde Medine’deki Müslüman cemaatinin henüz güçlü Mekkeli müşriklerin tehdidi altında bulundukları dönemde Mekke’yi terk eden müminlere işaret etmektedir.”

“Benzer şekilde ensâr (lafzen, ‘yardımcılar’) terimi de bu anlam örgüsü içinde, din kardeşlerine kucak açıp onları barındıran, onlara yardım ve destek veren (nasarû) Medine halkından ilk mühtedîlere (hidayete erdilimiş olanlara) yöneliktir. Onların ‘ilklerinden, önde gelenleri’nden kasıt da Hz. Peygamber ve arkadaşlarının Medine’ye hicretinden önce ve bu tarihten az sonra İslam’ı benimseyenler ve özellikle de Hz. Peygamber’le Yesrib’li Evs ve Hazrec kabilelerine mensup temsilciler arasında Mekke yakınlarında bulunan Akabe vadisinde, ilki yaklaşık Hicret’ten bir yıl önce, ikincisi birkaç ay önce yapılan ve Akabe Biatleri olarak bilinen iki görüşmede hazır bulunan kimselerdir.”

“Bütün bunlarla beraber, muhâcirûn ve ensâr terimleri, bu tarihsel çağrışımlarını aşarak Kur’an’da daha genel ve kuşatıcı bir anlam yüklenmişler ve çok defa ‘zulüm ve kötülüğün egemen olduğu ortamdan’ kendini ahlaken uzak tutan ve ‘Dîn’e sahip çıkan ve koruyan’ kimseleri ifade eder olmuşlardır.”(4) 

2. رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي تَحْتَهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır. (Allah) onlara, içinde ebedî kalacakları, alt taraflarında ırmaklar akan cennetler hazırlamış (olacak)tır. İşte bu, büyük kurtuluştur” Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/72’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah âyetin ilk kısmında zikrettiği yiğitlerle ilgili olarak onlardan razı olduğunu, bu müminlerin de Yüce Allah’tan memnun olduklarını ifade etmekte, kendileri için altlarından ırmaklar akan ve içlerinde ebedi olarak kalacakları cennetler hazırlamış olacağını müjdelemekte, işte büyük kurtuluşun bu olduğunu beyan etmektedir.

a) رَضِيَ اللّٰهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ “Allah kendilerinden razı olmuştur; onlar da O’ndan memnun olmuşlardır.” Bu cümle Mâide 5/119, Tevbe 9/100, Mücâdele 58/22 ve Beyyine 98/8’de geçmektedir. Yüce Allah övdüğü bu iman erlerine, yani kulluk sözleşmesine sadakat gösteren yiğitlere cennet nimetleri vereceğini beyan ettikten sonra, ayrıca kendilerinden razı olduğunu, onların da kendilerine verilen ödüllerden memnun olacaklarını ifade etmektedir.

Âyetin önceki cümlesinde dile getirilen ödüllerden çok daha önemlisi, cennete girenlerden Yüce Allah’ın razı oluşu, onların da Yüce Allah’tan memnuniyetleridir. Bu durum özellikle vurgulanarak, bir anlamda detaya girilmekte, cennet hayatı ve ödülleri bütün güzellikleriyle insanlara hatırlatılmış olmaktadır.

b) وَاَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي تَحْتَهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “(Allah) onlara, içinde ebedî kalacakları, alt taraflarında ırmaklar akan cennetler hazırlamış (olacak)tır.” Burada zikredilen جَنَّاتٍ تَجْر۪ي تَحْتَهَا الْاَنْهَارُ ifadesindeki تَحْتَهَا tahtehâ tamalaması sadece burada مِنْ min cer harfi olmadan ve “altlarında” manasında zikredilmektedir ki, bu durum, cennetlerdeki ırmakların bahçelerin alt yanlarında değil de -Allah bilir ya- bahçenin doğrudan zemininde, altında bir ırmak sisteminin kurulacağını gösterebilir.

c) ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İşte bu, büyük kurtuluştur.” Yüce Allah ayetin sonunda yer verdiği bu ifade gereği, kendilerinden razı olduğu ve cennetler hazırladığı kişilerin bu durumunun büyük bir kurtuluş olduğunu bildirmekte, aslında yarışmak durumunda olanların bunun için yarışması gerektiğine dolaylı olarak dikkat çekmiş olmaktadır.

ıı. Münafıkların Defalarca Azaba Uğratılmaları

وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ اَهْلِ الْمَد۪ينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ اِلٰى عَذَابٍ عَظ۪يمٍ “Çevrenizdeki göçebe (Arap)lardan ve Medine halkından birtakım münafıklar vardır ki bunlar münafıklıkta ileri gitmiştir. Sen onları bilemezsin; onları biz biliriz. Onlara yakında iki kez azap edeceğiz; sonra da onlar büyük bir azaba itileceklerdir.”

Âyetteki وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ ve mimmen havleküm ifadesi “ve sizin çevrenizdekilerden (şöyle) kişiler var”; مِنَ الْاَعْرَابِ mine’l-a‘râbi ifadesi “göçebelerden, bedevilerden”; مُنَافِقُونَ münâfikûne kelimesi “münafıklar (var)”; وَمِنْ اَهْلِ الْمَد۪ينَةِ ve min ehli’l-medîneti tamlaması “ve şehir halkından, Medine’den de var”; مَرَدُوا meradû fiili “ileri gitmiş (olanlar)”; عَلَى النِّفَاقِ ‘ale’n-nifâkı ifadesi “nifakta”; لَا تَعْلَمُهُمْ lâ ta‘lemuhum cümlesi “sen onları bilmezsin”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; نَعْلَمُهُمْ na‘lemuhum ifadesi “onları biliriz”; سَنُعَذِّبُهُمْ senü‘azzibuhum fiili “yakında onlara azap edeceğiz”; مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesi “iki kez, defalarca”;ثُمَّ sümme eatı “sonra”; يُرَدُّونَ yüraddûne edilgen fiili “itilecekler(dir)”; اِلٰى عَذَابٍ عَظ۪يمٍ ilâ ‘azâbin ‘azîmin tamlaması ise “büyük bir azaba” demektir.

Burada müslümanların toplumsal hayatta hemen yanıbaşlarında birtakım münafıkların bulunduğu, onları Hz. Peygamber dâhil kimsenin bilmediği, sadece Yüce Allah’ın bildiği ve kendilerine çeşitli şekillerde azap edileceği gündeme getirilmektedir.

1.وَمِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ مُنَافِقُونَ وَمِنْ اَهْلِ الْمَد۪ينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ “Çevrenizdeki göçebe (Arap)lardan ve Medine halkından birtakım münafıklar vardır ki bunlar münafıklıkta ileri gitmiştir.” Yüce Allah Medine’deki ve bedeviler arasındaki münafıklarla ilgili bilgiler verdikten sonra, bu defa müslümanların çevresinde de başta Hz. Peygamber olmak üzere kim olduklarını müslümanların bilmediği, sadece Yüce Allah’ın bildiği birtakım münafıkların bulunduğunu haber vermektedir. Bunların kim olduklarının bilinmediği beyan edilmesine rağmen, bazı kabile isimlerinin verilmesini doğru bulmamaktayız.

Âyette geçen مَرَدُوا عَلَى النِّفَاقِ ifadesi Medine’deki münafıkların nifaka iyice alışmaları manasına gelebileceği gibi hem müslümanların çevresindeki bedevilerden hem de Medine şehrindeki münafıklardan söz edilmesi de elbette mümkündür ki bu durumda hepsinin nifakta iyice ilerledikleri, nifaka iyice bulaşıp alıştıkları, hatta nifakta derinleştikleri ifade edilmektedir.(5)

Kur’ân’da fiil kalıbında sadece bu âyette zikredilmekte olan مَرَدُوا meradû fiili “idmanlı olmak”, “ilerlemek”, “mahir olmak”, “karar kılmak”, “küstahlık yapmak”, “haddini aşmak”, “uzmanlaşmak”, “sivrilmek” gibi anlamlar içermektedir. Bu anlamlarla uyumlu olacak şekilde Nisâ’ 4/117 ve Hacc 22/3. âyette geçen مَر۪يدٍ merîd kelimesi, Sâffât 37/7’de ise مَارِد mârid kalıbında geçmekte, her üç âyette de şeytân kelimesinin sıfatı olarak kullanılmaktadır. Bu kelimeler “inatçı”, “bozguncu”, “kaba”, “haddini bilmeyen”, “azgın”, “hayırla ilgisi olmayan”, “itaatten iyice uzak”(6) gibi anlamlar içermektedir.

2. لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ اِلٰى عَذَابٍ عَظ۪يمٍ “Sen onları bilemezsin; onları biz biliriz. Onlara yakında iki kez azap edeceğiz; sonra da onlar büyük bir azaba itileceklerdir.” Âyetin bu kısmında iki noktaya temas edilmektedir.

a) لَا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ “Sen onları bilemezsin; onları biz biliriz.” Bu ifadenin bir benzeri Enfâl 8/60’ta Yüce Allah’ın düşmanlarını müslümanların bilemediği, onları Allah’ın bildiği şeklinde zikredilmektedir. Yüce Allah âyette sözünü ettiği bedevilerden ve Medine halkından olan münafıkları Hz. Peygamber’in bilmediğini, onları kendisinin bildiğini ifade etmektedir.

Şüphesiz Hz. Peygamber’in bilmediği şey, sözü edilen kişileri fert olarak tanımaması değil, onların münafıklıklarını bilmemesidir. Yani bu kişiler münafıklıkta o kadar ileri gitmişler, o kadar maharet kazanmışlar ki, onların müslümanlardan ayırt edilmesi neredeyse imkânsız bir hâl almıştı. Takiyye yapmak, sırlarını daha da gizlemek, sıkıntılı yani kendilerini deşifre edebilecek konulardan uzak durmak, gerektiğinde yağ gibi suyun üstüne çıkmakta neredeyse üzerlerine yoktu. Kendilerini son derece zeki bir insan olan Hz. Peygamber’den bile gizlemekte maharetliydiler.

b) سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ اِلٰى عَذَابٍ عَظ۪يمٍ “Onlara yakında iki kez azap edeceğiz; sonra da onlar büyük bir azaba itileceklerdir.” Âyette kast edilen azaplarla ilgili çeşitli görüşleri ileri sürülmektedir. Buna göre, sin edatı gereği buradaki “iki “azap” dünyayla ilgili olmalıdır. Âyette sözü edilen “iki kere azap etmek” ifadesinden maksat, İbn Abbâs’a göre “dünyadayken hastalanmaları ve âhiretteyken çekecekleri azap” demektir. Dahası, maksadı ölümleri anında yaşayacakları korkunç olaylar ve diriltilirken maruz bırakılacakları azap ile “kabir azabı” şeklinde yorumlayanlar da vardır.(7)

Bize göre âyette zikredilen bu azaplar “dünyada iken öldürülmeleri, esir edilmeleri, mal ve güçlerini kaybetmeleri, kıtlık, mallarından zekât, vergi, cizye vs. alınması” gibi çeşitli uygulamalara tâbi kılınmaları olabilir ki bu durumda مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesinden kasıt, rakamsal olarak “iki kez” değil de “çok kez”, “defalarca”(8) gibi bir anlam verebilir. Dahası, bu ifadeye “iki kat” manası verenler de vardır.(9) Bunun devamında âyette zikredilen ثُمَّ يُرَدُّونَ اِلٰى عَذَابٍ عَظ۪يمٍ ifadesinden maksat ise mahşerdeki ağır, korkunç cehennem azabına çarptırılmalarıdır.

ııı. Suçunu İtiraf Edenlerin Durumu

وَاٰخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَاٰخَرَ سَيِّئًا عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Diğerleri ise günahlarını itiraf ettiler; iyi işi diğer kötü olanla karıştırdılar. Umulur ki Allah onların tevbesini kabul eder. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).”

Âyetteki وَاٰخَرُونَ ve âharûne kelimesi “ve başkaları da (var)”; اعْتَرَفُوا ı‘terafû fiili “itiraf ettiler”; بِذُنُوبِهِمْ bi zünûbihim tamlaması “onların günahlarını”; خَلَطُوا haletû fiili “karıştırdılar”; عَمَلًا صَالِحًا ‘amelen sâlihan tamlaması “salih ameli”; وَاٰخَرَ ve âhara kelimesi “başkaları, diğerleri”; سَيِّئًا seyyien kelimesi “kötü şeylerle”; عَسَى اللّٰهُ ‘asellâhu ifadesi “umulur ki Allah”; اَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ en yetûbe ‘aleyhim cümlesi “Allah tevbelerini, yönelişlerini kabul eder”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada yaptıklarının büyük bir hata olduğunu anlayan bir başka grup ile onların muhtemelen affedilebilecekleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَاٰخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَاٰخَرَ سَيِّئًا “Diğerleri ise günahlarını itiraf ettiler; iyi işi diğer kötü olanla karıştırdılar.” Yüce Allah önceki âyette müslümanların çevresinde yaşayan münafıklarla ilgili bilgiler verdikten sonra, bu âyette bu münafıkların içinden bir başka grubun günahlarını itiraf ettiğini, iyi davranışlarıyla kötü amellerini birbirine karıştırdıklarını ifade etmektedir. Bunlar diğerleri gibi birtakım uydurma bahanelerle hareket etmeyip, savaşa katılmamakla büyük bir günah işlediklerini anlayıp özer dileyenlerdir.

a) Burada sözü edilenlerin kimler olduğuyla ilgili şöyle bir rivayet nakledilmektedir:

“Rivayet olunduğuna göre, bu ayette bahsedilenler üç kişi olup, Ebû Lübâbe Mervân b. Abdi’l-Munzir, Evs b. Sa‘lebe ve Vedi‘a b. Hizâm idi. Bunların on kişi oldukları da söylenmiştir. Onlardan yedisi, savaşa katılmayanlarla ilgili olarak inen ayetler kendilerine ulaşınca, helak olduklarına kesin olarak inanıp kendilerini mescidin direklerine bağlamışlardı. Hz. Muhammed Tebük’ten dönüp mescide girmiş ve iki rekât namaz kılmıştı. O, hep böyle yapardı.”

“Hz. Peygamber seferden dönüp onları bağlı olarak görünce, onlara bunun sebebini sormuş, onlar ‘Allah’ın Rasûlü kendilerini çözmedikçe, kendi kendilerini çözmemeye yemin ettiklerini söylemişlerdi. Hz. Peygamber de ‘Bu hususta bana emir verilmediği müddetçe yemin ederim ki sizleri çözmeyeceğim’ buyurmuştu. Bu ayet inince, onları çözmüş ve affetmişti. Bunun üzerine onlar ‘Ya Rasûlallah, iste mallarımız! Biz onlar yüzünden senden geri kaldık. Bu nedenle onları tasadduk et ve bizi temizle’ demişer, Hz. Peygamber de ‘Ben sizin mallarınızdan bir şey almakla emrolunmadım’ deyince bir sonraki âyet yani ‘Onların mallarından sadaka al…’ âyeti nazil olmuştu.”(10)

b) Âyette geçen اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ ifadesi, bazılarının günahlarını itiraf ettiğini göstermektedir ki bunların münafık idiyseler bundan vazgeçtikleri, eğer mümin idiyseler bu defa savaşa katılmamakta ne kadar hatalı olduklarını anlayan müslümanlar oldukları anlaşılmaktadır. Âyetteki عَمَلًا صَالِحًا beyanı gereği “sâlih amel”den kasıt, “günahlarını itiraf etmeleri”, “pişman olup tevbe etmeleri”, “önceki savaşlara Hz. Peygmber’le katılmaları”, “yapıp ettikleri bütün iyi işler”dir; اٰخَرَ سَيِّئًا ifadesi gereği “kötü” olan ise “savaşa katılmamaları”, “Tebük Gazvesi’ne gitmemeleri” olabilir.

2. عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Umulur ki Allah onların tevbesini kabul eder. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edicidir).” Yüce Allah sözünü ettiği bu kişiler eğer tevbe ederlerse yani bağışlanma dileğinde bulunup Allah’a yönelirlerse onların yönelişini yani tevbelerini kabul edebileceğini müjdelemekte, gerekçesini de ğafûr yani “çok bağışlayıcı” ve rahîm yani “çok merhamet sahibi oluşu”na bağlamaktadır.

Bu arada âyette geçen يَتُوبَ عَلَيْهِمْ yetûbe ‘aleyhim ifadesi de “tevbeyi yani yönelişi kabul etmek” demektir. Tevbe ile ilgili kelimeler tek başına kullanıldıklarında “yönelmek” manasına gelir. Aynı şekilde Nûr 24/31 ve Tahrîm 66/8’de de olduğu gibi ilâ cer harfiyle kullanılınca bu defa “birine, bir şeye yönelmek” manası devreye girer. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi eğer söz konusu kelime ‘alâ edatıyla kullanılmışsa bu defa “yönelişi kabul etmek” manası söz konusu edilmektedir. İşte bu âyette de durum buna uygundur ve Yüce Allah’ın bu tevbeyi yani Allah’a yöneliş kararlılığını kabul ettiği beyan edilmiş olmaktadır.

b) Sadakaların Etkinliği ve Münafıklar

Yüce Allah, sûrenin 103-106. âyetlerinde Hz. Peygamber’e şunu emrettiğini bildirmektedir: “Onların mallarından sadaka al; bununla onları (günahlardan) temizlersin, onları arındırırsın. Onlar için dua et! Muhakkak ki senin duan onlar için sükûnettir (onlara güven verir). Sadece ve sadece Allah’ın, kullarının tevbesini kabul edip sadakaları alacağını (geri çevirmeyeceğini) ve muhakkak ki Allah’ın et-tevvâb (tevbeleri çok kabul eden, er-rahîm (çok merhametli) olduğunu hâla bilmezler mi?”

Ardından, münafıklara hitaben “Yapacağınızı yapın! (Bundan sonraki) amel(ler)inizi Allah da görecektir, Rasûlü de müminler de. (Sonra) görülmeyeni de görüleni de bilene (Allah’a) döndürüleceksiniz de O size bütün yaptıklarınızı haber verecektir” buyrulmakta, sonrasında Tebük Gazvesi’ne katılmayanlardan diğer bir grubun durumunun da Yüce Allah’ın emrine bırakıldığı, kendilerine ya azap edeceği veya onları bağışlayacağı bildirilmektedir.

ı. Sadakaların Arındırıcı Özelliği

خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكّ۪يهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلٰوتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ اَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِه۪ وَيَاْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Onların mallarından sadaka al; bununla onları temizlersin, onları arındırırsın. Onlara salât et (destek ol)! Şüphesiz ki senin salâtın (desteğin) onlar için huzur ve güven (kaynağı)dır. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir). Yalnızca Allah’ın, kullarının tevbesini kabul edip sadakaları alacağını (geri çevirmeyeceğini) ve şüphesiz ki Allah’ın et-tevvâb (tevbeleri çok kabul eden, er-rahîm (çok merhametli) olduğunu hâla bilmezler mi?”

Buradaki خُذْ huz emri “al”; مِنْ اَمْوَالِهِمْ min emvâlihim ifadesi “onların mallarından”; صَدَقَةً sadekaten kelimesi “sadaka(lar)”; تُطَهِّرُهُمْ tütahhiruhum ifadesi “onları temizlersin”; وَتُزَكّ۪يهِمْ ve tüzekkîhim ifadesi “ve onları arındırırsın”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”; وَصَلِّ ve salli emri “ve destek ol, yardım et”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim emri “onlara”; اِنَّ صَلٰوتَكَ inne salâteke ifadesi “muhakkak ki senin salatın, desteğin, yardımız”; سَكَنٌ sekenun kelimesi “bir güvendir, huzurdur”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir), duyan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; اَلَمْ يَعْلَمُوا elem ya‘lemû sorusu “onlar bilmediler mi”;اَنَّ اللّٰهَ هُوَ ennellâhe huve ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece Allah’tır, O’dur”; يَقْبَلُ yakbelü fiili “kabul eder”; التَّوْبَةَ et-tevbete kelimesi “tevbeyi, yönelişi”;عَنْ عِبَادِه۪ ‘an ‘ıbâdihî ifadesi “O’nun kullarından”; وَيَاْخُذُ ve ye’huzü fiili “ve alır”; الصَّدَقَاتِ es-sadekâti ifadesi “sadakaları”; وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ ennellâhe huve ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece Allah’tır, O’dur”; التَّوَّاب et-tevvâbu sıfatı “tevbeleri çokça kabul eden(dir)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada müslümanların mallarından sadaka alınması gerektiği, bunun müslümanlara faydası, Yüce Allah’ın kullarının tevbelerini kabul ediciliği ve merhameti gündeme getirilmektedir.

1.خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكّ۪يهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلٰوتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Onların mallarından sadaka al; bununla onları temizlersin, onları arındırırsın. Onlara salât et (destek ol)! Şüphesiz ki senin salâtın (desteğin) onlar için huzur ve güven (kaynağı)dır. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah münafıklardan söz ettikten, toplumsal hayatta bazılarının günahlarını itiraf edip iyiliklerini kötülüklere karıştırdıklarından, sonrasında Allah’ın tevbeleri kabul edip merhametli oluşunu beyan ettikten sonra, müslümanların mallarından sadaka almasını Hz. Peygamber’e emretmekte, böylece müslümanların mallarını temizleyip kendilerini arındıracağını haber vermektedir.

a)خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكّ۪يهِمْ بِهَا “Onların mallarından sadaka al; bununla onları temizlersin, onları arındırırsın.” Önceki âyetin nüzul sebebi rivayetinde de geçtiği üzere, bazılarının Tebük Gazvesi’ne gitmemeleri nedeniyle derin bir hüzün yaşadığı, bu yüzden mal ve servet endişesiyle ihmal ettikleri bu göreve karşılık, sahip oldukları malı ve serveti almasını Hz. Peygamber’e teklif ettikleri, Hz. Peygamber’in böyle bir uygulama için bilgilendirilmediğini söylediği, sonrasında ise bu âyetin indirildiği ifade edilmektedir.(11) İşte bu çerçevede Yüce Allah Hz. Peygamber’in onların mallarından sadaka yani zekât almasını emretmekte, böylece onların mallarını temizleyeceğini, dahası malı-serveti arındıracağını bildirmektedir.

ı. خُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً “Onların mallarından sadaka al.” Âyette geçen صَدَقَة sadekah kelimesinden maksadın genel manada sadaka anlamında “infak” olması mümkündür. Bunun zekât manasına yorumlanması da bir çeşit sadakat göstergesi olarak elbette mümkündür ve bu durumda müslümanların ekonomik yükümlülüklerini yerine getirmesi fedakârlığı olarak anlaşılmalıdır.

Burada asıl gözden kaçırılmaması gereken noktalardan birisi مِنْ اَمْوَالِهِمْ beyanı gereği alınacak bu sadaka veya zekâtın “mal”larından yani servetlerinden alınacağının bildirilmesidir. Diğeri ise bu ifadede geçen مِنْ min edatı gereği malın “tamamının” değil de “bir kısmının” alınmasının emredilmesidir. Buradan anlaşılıyor ki sadaka ve zekât kârdan değil, bütünüyle maldan, servetten alınması gereken bir vergidir; bir sadakat göstergesidir.

Âyette sözü edilenler ister Tebük Gazvesi’ne katılamayan kişiler olsun, isterse bunlardan bağımsız olarak bütün müslümanlar olsun, sadakaların alınması müslümanlar üzerine bir borçtur; çünkü daha önce yorumladığımız Tevbe 9/60’da sadakaların kimlere verileceği sayılırken bu sadakaları vermenin Yüce Allah’ın belirlediği bir farzı olduğu açıkça belirtilmektedir. Bu cümle infakın, sadakaların ve elbetteki zekâtın “kâr”dan değil, “mal”dan verilmesi gerektiğinin apaçık delilidir. Benzer mesajlar En‘âm 6/141, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24’te de zikredilmektedir.

ıı.تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكّ۪يهِمْ بِهَا “Bununla onları (günahlardan) temizlersin, onları arıtıp yüceltirsin.” Yüce Allah تُطَهِّرُهُمْ tütahhiruhum “onları temizlersin” beyanı gereği, müslümanların mallarından alınacağını ilan ettiği sadakaların yani zekâtların verilmesi sayesinde bu durumun kendilerini temizleyeceğini ve arındıracağını bildirmektedir.

“Kişilerin temizlenmesi”nden maksat, Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24-25’te de geçtiği üzere, müslümanların mallarında bulunan fakirlerin hakkının kendilerine verilmesi, böylece borcunu ödeyen kişinin bu yükümlülükten kurtulmasıdır. Bu görevini yerine getirmeyenler kendilerinin manevi açıdan kirli olduklarını unutmamalıdırlar. Sadakasını verenler bu borç kirinden kurtulmuş olacaklardır.

Âyette geçenتُزَكّ۪يهِمْ بِهَا “onunla kendilerini arındırırsın” ifadesinden maksat ise sadakalarını yani zekâtlarını veren müslümanların arınmasıdır ki bu şekilde günahlardan arınma ve yükümlülüğü yerine getirerek temizlenme kastedilmekedir. Bu fiil hem “arındırmak” hem de “artmak” manasını içermektedir.(12) Böyle olunca Yüce Allah’ın bir emrini yerine getirenler bununla mal ve servetlerinin azalacağını düşünmemeli, aksine artacağını bilmelidirler.

Bakara 2/261’de Allah yolundaki bir infakın toprağa ekilen bir tane/tohum gibi 700’e çıkacağı, hatta 700’er şekilde katlanacağı müjdelenerek bu mesaja gönderme yapılmaktadır. Rûm 30/39’da artması için verilen faiz malının Yüce Allah katında hiçbir şekilde artmadığı ifade edilmekte, buna ilave olarak zekâtını verenlerin gerçek manada mallarını ve servetlerini arttırdıkları belirtilmektedir. Dahası, Sebe’ 34/39’da ise Yüce Allah kendisi yolunda yapılan her bir infakın yerine yenisini göndereceğini, çünkü rızık verenlerin en hayırlısının O olduğunu ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayette iki meleğin her sabah niyazda bulundukları ve bir tanesinin “Ey Rabbim, malını infak edene infak ettiğinin yerine yenisi ver” diye dua ettiği beyan edilmektedir.(13) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تُزَكّ۪يهِمْ بِهَا ifadesindeki maksat da bu âyetler çervesinde anlaşılıp yorumlanmalı, müslümanlar infaka teşvik edilmelidir.

Âyetin yorumunda şu bilgiler son derece ufuk açıcıdır: “Yüce Allah تُطَهِّرُهُمْ tütahhiruhum “onları temizlersin” ifadesinden sonra تُزَكّ۪يهِمْ بِهَا “onunla kendilerini arındırırsın” beyanına yer vermektedir. Bil ki bu ikinci ifade ilkine atfedilince yani bağlanınca aralarında bir başkalık ve farklılığın bulunması gerekir. İşte bu sebeple tezkiye denen ‘arındırma’ eylemi, tathîrin yani ‘temizleme’nin ileri derecesidir denildiği gibi, tezkiyenin ‘büyütme ve arttırma’ manasına geldiği de ileri sürülmüştür.

Buna göre mana, ‘Yüce Allah zekât miktarınca, (malda) meydana gelen noksanlığı, o malın artıp çoğalmasına sebep kılmıştır’ şeklinde olur. Bu iki tabire şöyle bir mana da verilmiştir: ‘Sadaka, onları, günah ve masiyet pisliğinden temizler.’ Hz. Peygamber de onlar o malları çıkarıp fakirlere verdiğinde, onları tezkiye eder, yani şanlarını yüceltir ve onları medhu senâ eder.”(14)

b) وَصَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلٰوتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ “Onlara salât et (destek ol)! Şüphesiz ki senin salâtın (desteğin) onlar için huzur ve güven (kaynağı)dır.” Yüce Allah müslümanların mallarından sadaka almasını Hz. Peygamber’e emredip bunun kendilerine yönelik faydalarını zikrettikten sonra, bu defa sadakalarını veren sadakat sahiplerine manevi bakımdan destek olmasını da emretmektedir.

Buradaki صَلِّ عَلَيْهِمْ salli ‘aleyhim ifadesinde geçen salât’tan maksadın müslümanların bağışlanması için “dua etmek” olduğu ifade edilebilir.(15) Zaten daha önce yorumladığımız Tevbe 9/99’da, infakta bulunan bazı bedevilerin beklentisinin de Hz. Peygamber’in dualarına konu edinilmek olduğu ifade edilmektedir. İşte burada söz konusu duaları yapması için Yüce Allah Hz. Peygamber’e emir vermekte, çünkü böylesi bir duanın müslümanlar için büyük bir güven oluşturacağı beyan edilmektedir.

En‘âm 6/96 ve Nahl 16/80’de de geçen سَكَن seken kelimesi “huzur”, “sekinet,” “sükünet”, “gönül huzuru”, “güven” gibi anlamlar içermekte ve Hz. Peygamber’in müslümanlar için yapacağı duanın böyle bir etkisinin olacağı bildirilmektedir.

c) وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah bağlam gereği başta Hz. Peygamber dönemindeki muhataplar olmak üzere, sonrasında da evrensel manada bütün insanların söyledikleri ve yapıp ettikleri her ne varsa hepsini işittiğini, ayrıca yapıp ettiklerini ve kalplerinden geçirdiklerini de hakkıyla bildiğini bu iki sıfatını zikrederek beyan etmektedir.

2. اَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِه۪ وَيَاْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Yalnızca Allah’ın, kullarının tevbesini kabul edip sadakaları alacağını (geri çevirmeyeceğini) ve şüphesiz ki Allah’ın et-tevvâb (tevbeleri çok kabul eden, er-rahîm (çok merhametli) olduğunu hâla bilmezler mi?” Yüce Allah müslümanların mallarından sadaka almasını, böylece onları temizleyip arındıracağını, kendilerine dua etmesini emrettikten sonra, kullarının yönelişlerine nasıl karşılık vereceğini ele almaktadır.

a) اَلَمْ يَعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِه۪ وَيَاْخُذُ الصَّدَقَاتِ “Yalnızca Allah’ın, kullarının tevbesini kabul edip sadakaları alacağını (geri çevirmeyeceğini) hâla bilmezler mi?” Allah Teâlâ kullarının tevbelerini yani Hakk’a yönelişlerini kabul edeceğini, bu vesileyle sadakalarını kabul buyuracağını yani reddetmeyeceğini bildirmektedir. Bu vesileyle tekrar hatırlatalım ki, bu iki âyete rağmen özellikle daha önce geçen Tevbe 9/75’te rivayet olarak nakledilen Sa‘lebe olayının ne kadar asılsız olduğu aşikâr bir şekilde ortadadır.

Âyetin başındaki اَلَمْ يَعْلَمُوا e lem ya‘lemû ifadesi her ne kadar soru cümlesi olsa da, Ebû Müslim el-Isfehânî’nin de dediği gibi maksat muhatapların bu gerçeği bilmesini ve buna bu şekilde inanmalarını sağlamaktır; hatta onların bunu bildiğini soru kalıbıyla yeniden hatırlatmaktır.(16)

Bu arada, âyette yer alan هُوَ hüve zamiri tıpkı devam eden cümlede de yer aldığı üzere bir fasl zamiri durumundadır ve hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade tekniği olarak mesajı güçlendirmektedir. Buna göre, sadece ve sadece Yüce Allah’ın tevbeleri kabul edeceği ve Hz. Peygamber’in aldığı sadakaları da sadece ve sadece Yüce Allah’ın alıp geri çevirmeyeceğine özellikle dikkat çekilmektedir.

Bu arada âyette هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِه۪ beyanı gereği “kullarının tevbelerini kabulü”nden söz edilmesinin nedeni, iniş sebebi rivayetinde de geçtiği üzere, Tebük Gazvesi’ne gitmeyenlerin yaptığı bu hatadan dolayı günahkâr olmalarıdır. Özelde bu mana söz konusu olsa da, sadaka ve zekât verenlerin yönelişlerinin kabul edileceğiyle ilgili bir mesajın âyette verilmek istendiğini düşünmekte herhangi bir sakınca yoktur. İşte sadakalarını vererek bir manada günahlarına keffaret olacak bir işlem gerçekleştirmiş olmaktadırlar.

Önceki âyetteخُذْ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً “Onların mallarından sadaka al” buyrulunca, sadakaları şeklen alan kişi Hz. Peygamber olsa da “asıl alan”ın yani “bu emri verip sadakaları, zekâtları asıl kabul eden”in Yüce Allah olduğu işte bu âyette açıklanmakta, alınan sadakaları kabul edecek makamın da sadece ve sadece Yüce Allah olduğu bildirilmektedir.

b) وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Muhakkak ki Allah et-tevvâb’dır (tevbeleri çok kabul edendir); er-rahîm’dir (merhameti bol olandır).” Yüce Allah kullarının tevbelerini kabul edeceğini ve sadakaları alıp reddetmeyeceğini bildirdikten sonra, nihayetinde التَّوَّاب et-tevvâb olarak tevbeleri yani yönelişleri çokça kabul ettiğini, الرَّح۪يم er-rahîm olarak da çok çok merhametli olduğunu bildirmektedir.

Bu cümle ve/veya benzerleri Bakara 2/37, 54, 128, 160, Nisâ’ 4/16, 64, Tevbe 9/104, 118, Nûr 24/10, Hucürât 49/12 ve Nasr 110/3’te geçmektedir. Kur’ân’da bu âyetlerde toplam 11 kez geçen التَّوَّاب/تّوَّاب et-tevvâb/tevvâb kelimeleri Yüce Allah’ın tevbeleri, yani yönelişleri çokça kabul ettiği manasını içermektedir. Bu arada, bu kelimenin çoğulu olan التَّوَّابين et-tevvâbîne kelimesi ise sadece Bakara 2/222’de geçmekte, kullar için kullanılmakta ve “çokça tevbe edenler”, “Allah’a yönelenler” manasını içermektedir.

Yüce Allah âyetin sonunda هُوَ huve fasl zamiri kullanarak cümleyi vurgulu hale getirmekte ve kendisinin “tevbeleri çok kabul eden” olduğunu, ayrıca “merhametinin de bu anlamda yoğun” olduğunu hatırlatarak bağlam gereği Hz. Âdem’in bu samimi yönelişini kabul ettiğini ortaya koymuş olmaktadır.

ıı. Yüce Allah’a Sunulma ve Akıbet

وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللّٰهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “De ki: (Yapacağınızı) yapın! İş(ler)inizi Allah da görecektir, Elçisi de müminler de. (Sonra) görünmeyeni de görüneni de bilen (Allah)’a döndürüleceksiniz de O size yapmış olduklarınızı bildirecektir.”

Âyetteki وَقُلِ ve kul emri “ve de ki”; اعْمَلُوا ı‘melû emri “yapın”; فَسَيَرَى fe seyerâ fiili “yakında görecektir, gösterecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَمَلَكُمْ ‘ameleküm tamlaması “sizin yaptığını işleri, amellerinizi”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Elçisi de, Rasûlü de (işlerinizi görecektir)”; وَالْمُؤْمِنُونَ ve’l-mü’minune kelimesi “ve müminler de (görecektir)”; وَسَتُرَدُّونَve seteraddûne edilgen fiili “ve reddedileceksiniz, arz edileceksiniz”; اِلٰى عَالِمِ الْغَيْبِ ilâ ‘âlimi’l-ğaybi ifadesi “gaybı, bilinemeyeni bilene, Allah’a”; وَالشَّهَادَةِ ve’ş-şehâdeti ifadesi “ve şehadeti (her şeyi bilene)”; فَيُنَبِّئُكُمْ fe yünebbiuküm fiili “ve O size haber verecektir”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri, yaptıklarınızı” demektir.

Burada özel ve genel manada Yüce Allah’ın insanlara amelleriyle ilgili seslenişi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri daha önce yorumladığımız Tevbe 9/94’te geçmişti; gerekli açıklamalarımızı orada yaptığımız için burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah başta Tebük Gazvesi’ne katılmadıkları için pişmanlık yaşayanlar olmak üzere, herkese hitap etmekte ve insanların yapıp ettiği hayır veya şer anlamında her ne varsa hepsinin göreceğini yani bileceğini, onları ortaya çıkaracağını ifade etmek istemektedir.

Her iki âyette de geçen ve “görmek” manasına geçen يَرَى yerâ fiili elbette burada “bilmek” manasındadır. “Allah görecek” demek, “Allah bilecek”, “Allah ortaya çıkaracak”, hatta Râzî’nin de dediği gibi “Allah yapıp ettiklerinizin karşılığını verecektir” demektir. Bu tür ifadelerden maksat muhatapların mahşerde hesap vereceklerini unutmamaları ve hayatı bu bilinçte yaşamalarının sağlanmasıdır.

Başta münafıklar olmak üzere bütün muhatapların bilmesi gereken şudur: Yüce Allah, Rasûlü ve müminler onların daha önce yapıp ettiklerini gördüğü ve değerlendirdiği gibi, bundan sonraki süreçte de aynı şekilde kendilerini görüp gözetlemeye devam edecektir. Görüp gözetlemeye dair durum dün nasıl idiyse ileride de aynı şekilde olmaya devam edecektir.

Bu doğrultuda olmak üzere, toplumsal hayatta aynı ortamı paylaşmakta olan kim varsa onların neler yapıp ettiklerini hem Yüce Allah’ın, hem Rasûlü’nün hem de müminlerin göreceği bildirilmekte, sonrasında ise herkesin yapıp ettikleriyle ilgili hesabını vermek üzere gaybı ve şehadeti yani görülmeyeni ve görüleni sadece ve sadece kendisi bilen Yüce Allah’a döndürülecekleri, O’nun herkese dünyada yapıp ettikleri ne varsa onları haber vereceği bildirilmekte, böylece bütün muhataplarda bir dünya hayatı algısı ve doğru bir âhirete iman tasavvuru inşa edilmek istenmektedir.

ııı. Bir Kısmı İçin Hüküm Ertelenmesi

وَاٰخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللّٰهِ اِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَاِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “(Tebük Gazvesi’ne katılmayanlardan) diğer bir grup da Allah’ın emrine bırakılmışlardır. O, kendilerine ya azap eder veya tevbelerini kabul eder. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَاٰخَرُونَ ve âharûne kelimesi “ve başkaları da”; مُرْجَوْن murcevne kelimesi “ertelenmiştir”; لِاَمْرِ اللّٰهِ li emrillâhi tamlaması “Allah’ın emrine”; اِمَّا يُعَذِّبُهُمْ immâ yü‘azzibühum ifadesi “ya onlara azap eder”; وَاِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ ve immâ yetûbu ‘aleyhim ifadesi “ya da onların tevbesini kabul eder”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Tebük Gazvesi’ne katılmayıp geride kalan ve durumları hakkında henüz karar verilemeyen bir başka insan grubuna dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَاٰخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللّٰهِ اِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَاِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ “(Tebük Gazvesi’ne katılmayanlardan) diğer bir grup da Allah’ın emrine bırakılmışlardır. O, kendilerine ya azap eder veya tevbelerini kabul eder.” Yüce Allah bağlam gereği Tebük Gazvesi’nden geri kalan münafıkları ve diğer müminleri içerecek şekilde üç gruptan söz etmektedir. Bunların “ilk” grubu “nifak üzere devam edenler ki onların kalplerinin mühürlendiği” Tevbe 9/87 ve 93’te beyan edilmektedir. “İkinci” gruptakiler “tevbe edenlerdir” ki Tevbe 9/102’de bunlardan söz edilmektedir. Üçüncü grup ise yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette dile getirilenlerdir ki bunlar da “haklarındaki hüküm Yüce Alah’a bırakılanlardır.”

Bunlarla ilgili hükmü vermek üzere Yüce Allah’ın bunlara ya azap edeceği veya kendilerini bağışlayacağı bildirilmektedir. Öncekiler Tevbe 9/102’de de geçtiği üzere Ebû Lübâbe gibi hiç durup beklemeden tevbeye yönelmişlerken, berikiler durumu ertelemeyi tercih etmişler, bir anlamda sonucun nasıl gerçekleşeceğini bekleyerek duruma göre hareket etmeyi tercih etmişlerdir. İnsanlar bunlar hakkında “mahvoldular” veya “Allah bunları effeder” şeklinde farklı kanaatler ileri sürdükleri için Yüce Allah bunlarla ilgili kararını ertelediğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُرْجَوْنَ murcevne kelimesi “ertelenmek”, “bekletilmek”, “haval edilmek”, “bırakılmak” manasına gelmekte,(17) dolayısıyla bunlarla ilgili hükmün Allah tarafından verilmek üzere ertelendiği ifade edilmektedir. Mürcie mezhebine de tevbelerinin kabulüne kesin gözüyle bakılmadığı için bu isim verilmiştir.(18) Artık Yüce Allah onların hakkında ya azap kararını verecek veya tevbelerini kabul edecektir. Daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/117-118’deki beyanlardan anlaşıldığına göre, bunların içinden üç kişinin de tevbelerinin kabul edildiği belirtilmektedir.

Burada sözü edilenlerin kim olduklarıyla ilgili olarak şöyle bir olay nakledilmektedir:

“İbn Abbâs şöyle demiştir: ‘Bu ayet, Ka‘b b. Mâlik, Mürâre ibnu’r-Rebî ve Hilâl b. Ümeyye hakkında nazil olmuştur.(19) Ka‘b ‘Medine’deki en hızlı deve benimdir; bu sebeble, dilediğimde Hz. Peygamber’e ulaşırım’ der ve günlerce gecikirmiş. Daha sonra da Hz. Peygamber’e ulaşmaktan ümidini keser ve yaptığı şeye pişman olur, aynı şekilde arkadaşları da. Hz. Peygamber, Medine’ye geri döndüğünde Ka‘b’a, ‘Hz. Peygamber’e git ve yaptığından dolayı ondan özür dile’ denildiğindeyse, o ‘Hayır, tevbenin kabulüne dair bir hüküm, ayet nazil olmadıkça gitmeyeceğim vallahi’ dermiş. Diğer iki arkadaşı ise Hz. Peygamber’e giderek özür beyanında bulunmuşlar. Hz. Peygamber onlara ‘Sizin, bana katılmayarak geride kalmanızın sebebi nedir?’ dediğinde onlar ‘Hatadan başka bir mazeretimiz, haklı bir gerekçemiz yoktur’ cevabını vermişler. Bunun üzerine bu âyet indirilmiştir.”

“Hz. Peygamber bu üç kişiyi bir süre toplumdan soyutlamış, geçici bir süre eşlerini babalarının evlerine göndermiş, içlerinden çok yaşlı olan Hilâl’in hanımının ona yemek getirmesine izin verilmiş, Ka‘b’ı kendilerine katılmaya davet etmek üzere Şam’dan bir elçi gelmiş, ancak Ka‘b onlara katılmayı reddetmiş, Hilâl b. Ümeyye de o kadar ağlamış ki kör olacağı sanılmıştı. İşte bunun üzerine daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/117-118’de beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın affettiği insanların içerisinde bulunan ve savaştan geri bırakılmalarına rağmen tevbeleri kabul edilen üç kişinin de burada sözünü ettimiz kişiler olduğu ifade edilmektedir.”(20)

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah hem özelde bedevilerle ilgili olarak, hem de genelde bütün muhataplara ilişkin bir şekilde her şeyi hakkıyla ve tam anlamıyla bildiğini, dolayısıyla bu bilgisinin sonucunda verdiği her bir kararının da hikmetler içerdiğini bu iki sıfatıyla dile getirmiş olmakta, evrensel manada olmak üzere kimlere azap edeceği hükmünü, kimleri ise bağışlayacağı kararını bu bilgisi sayesinde vereceğini beyan etmiş olmaktadır.

c) İki Mescid Örneği

Yüce Allah, sûrenin 107-110. âyetlerinde münafıklar arasında bir de müminlere zarar vermek, hakkı inkâr etmek, müminlerin arasına ayrılık sokmak ve daha önce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaşmış olan adamı beklemek için bir mescid kuranların “(Bununla) iyilikten başka bir şey istemedik” diye mutlaka yemin edeceklerini bildirmekte, hâlbuki onların kesinlikle yalancı olduklarına Allah’ın şahit olduğunu, orada asla namaza durulmaması gerektiğini bildirdikten sonra şöyle buyurmaktadır: “İlk günden takvâ üzerine kurulan mescitte namaz kılman elbette mutlak doğrudur. Onda temizlenmeyi seven kişiler (yiğitler) vardır. Allah temizlenenleri sever.”

Ardından, binasını Yüce Allah’a karşı bir takvâ ve Allah rızası üzerine kuran kimsenin mi, yoksa yapısını yıkılacak bir uçurumun kenarına kurup, onunla beraber kendisi de cehennem ateşine düşen kimseninkinin mi hayırlı olduğu sorulmakta, yaptıkları binanın ölüp de kalpleri parçalanıncaya kadar yüreklerine devamlı olarak bir kuşku sebebi olacağı bildirilmektedir.

ı. Dırâr Mescidi ve Takvâ Mescidi

وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْر۪يقًا بَيْنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَاِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَيَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنَآ اِلَّا الْحُسْنٰى وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ لَا تَقُمْ ف۪يهِ اَبَدًا لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوٰى مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ ف۪يهِ ف۪يهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّر۪ينَ “(Münafıklar arasında) bir de zarar vermek, inkâr etmek, müminlerin arasına ayrılık sokmak ve daha önce Allah’a ve Elçisine karşı savaşmış olan kişiyi beklemek için bir mescit edinenler ve ‘Biz güzellikten başka bir şey istemedik.’ diye mutlaka yemin edecek olanlar vardır. Allah elbette onların yalancı olduklarına şahittir. Orada asla (namaza) durma! İlk günden takvâ (duyarlılık) üzerine kurulan mescitte namazı kılman elbette doğru olandır. Onda temizlenmeyi seven adamlar (insanlar) vardır. Allah temizlenenleri sever.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا vellezîne’ttehazû ifadesi “edinmiş olanlar, yapanlar”; مَسْجِدًا mesciden kelimesi “(şöyle bir) mescit”; ضِرَارًا dırâran kelimesi “zarar vermek için”; وَكُفْرًا ve küfran sözcüğü “ve küfür, inkâr için”; وَتَفْر۪يقًا ve tefrikan ifadesi “ve ayırmak için, tefrika, ayrılık çıkarmak için”; بَيْنَ الْمُؤْمِن۪ينَ beyne’l-mü’minîne ifadesi “müminler arasında”;وَاِرْصَادًا ve ırsâden kelimesi “ve gözetlemek için”; لِمَنْ حَارَبَ limen hârabe ifadesi “savaş açan kişiyi”; اللّٰهَ allâhe ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû kelimesi “ve O’nun Elçisine”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَلَيَحْلِفُنَّ ve leyahlifunne fiili “ve muhakkak ki yemin ederler”; اِنْ اَرَدْنَآ in eradnâ ifadesi “biz (şundan başka bir şey) istemedik”; اِلَّا الْحُسْنٰى ille’l-hüsnâ ifadesi “iyilikten başka bir şey”; وَاللّٰهُ vallâhü kelimesi “Allah”; يَشْهَدُ yeşhedü fiili “şehitlik eder, şahittir ki”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُونَ lekâzibûne kelimesi “elbette yalancı(dır)”; لَا تَقُمْ lâ tekum emri “(ibadete, namaza) durma”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden emri “ebedi olarak, asla ve asla”; لَمَسْجِدٌ lemescidün kelimesi “elbette (şöyle bir) mescit ki”; اُسِّسَ üssise edilgen fiili “kuruldu, tesis edildi”; عَلَى التَّقْوٰى ‘ale’t-takvâ ifadesi “takvâ, duyarlılık üzere”; مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ min evveli yevmin tamlaması “ilk günden beri”; اَحَقُّ ehakku kelimesi “daha elverişli(dir), elverişli olan(dır)”; اَنْ تَقُومَ en tekûme ifadesi “(namaza) durmaya”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada, içinde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda (şöyleleri) vardır; رِجَالٌ ricâlun ifadesi “yiğitler (vardır)”; يُحِبُّونَ yuhıbbûne fiili “isterler, severler”; اَنْ يَتَطَهَّرُوا en yetetahherû ifadesi “arınmak”;وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُحِبُّ yuhıbbü fiili “sever, sevmektedir”; الْمُطَّهِّر۪ينَ el-muttahhirîne ifadesi ise “temizlenenleri, arınanları” demektir.

Burada Medine’de inşa edilen ve her tarafı müslümanlara zarara dayalı olarak yapılan mescidin içinde ibadet edilmemesi gerektiği, takvâ üzere yapılanın ibadet için geröek manada uygun olduğu bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْر۪يقًا بَيْنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَاِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْل وَلَيَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنَآ اِلَّا الْحُسْنٰى وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “(Münafıklar arasında) bir de zarar vermek, inkâr etmek, müminlerin arasına ayrılık sokmak ve daha önce Allah’a ve Elçisine karşı savaşmış olan kişiyi beklemek için bir mescit edinenler ve ‘Biz güzellikten başka bir şey istemedik.’ diye mutlaka yemin edecek olanlar vardır. Allah elbette onların yalancı olduklarına şahittir.” Yüce Allah Medine ve civarındaki çeşitli münafık gruplarla ilgili çeşitli bilgiler verdikten sonra, bu defa yine münafıkların küfür içerikli ve toplumu bölüp parçalamaya yönelik bir mescid yapma eyleminden söz etmektedir.

İslâm tarihinde adına Mescid-i Dırâr yani “zarar vermek için inşa edilen mescid” olarak bilinen bu mescidi yapanlar, İbn Abbâs’ın verdiği bilgiye göre 12 veya 17 kişilik bir münafık gruptu ve bu mescitle Kuba Mescidi’ne zarar vermeyi, böylece İslam toplumu bölmeyi amaçlamışlardı. Burada sözü edilenlerin başında Hanzala’nın babası rahib Ebû ‘Âmir gelmekteydi ki Hz. Peygamber onu fasık olarak adlandırmıştı. Bu kişi Câhiliyye döneminde Hıristiyan olmuş, ibadet etmek için manastıra çekilerek ilim talebinde bulunmuştu.

Hz. Peygamber, peygamberliğini ilan edince ona düşman olmuştu; çünkü böylece liderliği sona ermişti. Bu kişi Hz. Peygamber’e hitaben ‘Seninle savaşan bir topluluk bulduğumda, mutlaka onlarla birlik olur, sana karşı savaşırım’ demişti. Huneyn Günü’ne kadar bu savaştan ve mücadelesinden geri durmamıştı. Hevazin Kabilesi hezimete uğrayınca, Şam’a gitmiş ve oradan münafıklara şöyle haber göndermişti: ‘Gücünüzün yettiğince kuvvet ve silah hazırlayın; benim için bir mescid yapın; zira ben şimdi Kayser’e gidiyorum.

Kayser’in yanında bulunan orduları alıp geleceğim. Böylece de Muhammed ve yanındakilere karşı kıyam edeceğim.’ Bunun üzerine de münafıklar bu mescidi yapmışlar ve o mescidde kendilerine namaz kıldırması için Ebû ‘Âmir’in gelmesini gözleyip durmuşlardı.”(21) “Bu mescidden daha önce yine Kuba’da ‘Amr b. Avf oğulları bir mescid inşa etmişler, onları kısklanan berikiler de böyle bir teşebbüste bulunmuşlardı.”(22)

a)وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَكُفْرًا وَتَفْر۪يقًا بَيْنَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَاِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْل “(Münafıklar arasında) bir de zarar vermek, inkâr etmek, müminlerin arasına ayrılık sokmak ve daha önce Allah’a ve Elçisine karşı savaşmış olan kişiyi beklemek için bir mescit edinenler var ya” Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا beyan gereği olarak “onların mescid edinmeleri” yani mescidi inşa etme amaçları bağlamında çeşitli gerekçeler dile getirilmektedir. Yüce Allah sözünü ettiği mescidin yapılmasıyla ilgili olarak dört hususa dikket çekmektedir.

ı. Âyette “ilk” sırada zikredilen özellik veya gerekçe mescidinضِرَارًا dırâran “zarar vermek için” kelimesiyle ifade edilmektedir. Nüzul sebebi rivayetinde de geçtiği üzere bunların amacı müslümanlara “zarar vermek”ti.

ıı. Mescid’in inşasının “ikinci” gerekçesi وَكُفْرًا ve küfran kelimesiyle ifade edilmektedir ki bu da ilgili kişilerin “inkârlarını ve nankörlüklerini ortaya koymakta, inkârı çevreye yayma arzularını” göstermektedir. Küfürlerinin ve nankörlüklerinin bir göstergesi olarak, dahası küfür ve nankörlükte devamlı ve kararlı olduklarını pekiştirmek için bu mescidi inşa etmişlerdi.

ııı. Mescid’in yapılmasının “üçüncü” sebebiوَتَفْر۪يقًا بَيْنَ الْمُؤْمِن۪ينَ beyanıyla dile getirilmekte ve maksatlardan birisinin de “müminlerin arasını açmak, toplumsal hayatı tefrikaya boğmak, müslümanları parçalamak” şeklinde belirtilmektedir. İnsanlar bir mescidin yanına veya yakınına ciddi, meşru ve çok çok zaruri bir ihtiyaçtan dolayı olmamak üzere herhangi bir mescid daha inşa ederlerse, bunun tefrikaya sebebiyet vereceğini unutmamalı ve böyle bir işlemden mutlak surette kaçınmalıdırlar.

Esasında devam eden cümlede bu türden mescidler yapanlar her ne kadar niyetlerinin sadece ve sadece iyilik olduğunu söylemiş olsalar da, bunun gerçeği yansıtmadığı, bu sözün yalan olduğu ve müslümanların böyle bir işlemden muhakkak surette uzak durmaları gerektiği bildirilmekte, bir bilinç kazandırılması amaçlanmaktadır. Tevhid dininin hedeflediği şey, toplumsal hayatta vahdeti sağlamaktır. Vahdeti zedeleyecek her bir girişim bu âyetin ışığında düşünülüp değerlendirilmeli ve müslümanlar kınanacak davranışlardan kaçınmalıdırlar.

ıv. Dırâr Mescidi’nin yapılma gerekçelerinin “dördüncüsü” ise وَاِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْل cümlesiyle dile getirilmektedir ki bunun anlamı “daha önce yani bu mescid yapılmadan önce Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne savaş açanları bekleyip gözetlemek” şeklindedir. Amaç Şam tarafında bulunan ‘Âmir’in gelip kendilerine namaz kıldırması olduğu nüzul sebebi rivayetinde de ifade edilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اِرْصَاد ırsâd sözcüğü “beklemek”, “gözetlemek” manasına gelmektedir. Burada elbette bağlam gereği düşmanlık duygusuyla bir bekleyiş söz konusudur. Bu kelimede “hazırlık yaparak beklemek” manasının bulunduğunu da belirtilmiştir.

b)وَلَيَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنَآ اِلَّا الْحُسْنٰى “(Onlar) ‘Biz güzellikten başka bir şey istemedik.’ diye mutlaka yemin edeceklerdir.” Yüce Allah Kuba Mescidi’ne yakın bir yerde yaptırılan ve yaptırılış gerekçeleri dört maddede ifade edilen bu mescidi yapanların “iyilikten başka bir şey kesinlikle murat etmedik” diyerek yalan yere yemin edeceklerini bildirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/56, 62 ve 74’te de geçtiği üzere, münafıkların en belirgin özelliklerinden birisi “yalan yere yemin etmeleri”dir ki burada da kendilerinin bu özelliği görülmektedir. Onların kast ettiği “iyilik”, kendilerince dile getirdikleri hastalara, acizlere, mescide gidemeyenlere bir imkân sunmak, onların işini kolaylaştırmak, yani toplumdaki muhtaç insanlara yardım etmek, onlara şefkat beslemektir. Ancak bunun mutlak surette bir yalan olduğu âyetin sonunda zikredilmektedir.

c) وَاللّٰهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Allah elbette onların yalancı olduklarına şahittir.” Bu cümlenin benzerleri Tevbe 9/42 ve Münâfikûn 63/1’de yer almaktadır. Yüce Allah münafıkların söyledikleri sözlerin yalan olduğunu bildiğini beyan etmekte, böylece bu türden ifadelerin kendilerini kurtarmaya yetmeyeceği mesajını da dolaylı olarak vermek istemektedir.

Münafıkların ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Bakara 2/14, Âl-i İmrân 3/167, Nisâ’ 4/141, Mâide 5/41, Tevbe 9/42, 107, Feth 48/11 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de bilgiler verilmektedir. Şu hususun bilinmesinde yarar vardır: Yüce Allah’ın bir konuda bilgisini, görmesini veya şahit olduğunu belirtmesi bir anlamda yemin değeri taşıyan ifadelerdir ve sıra dışı oldukları için muhatabın kalbinde böyle güçlü bir mesajın verilmesi şeklinde yer edinmesi gerekmektedir. İmâm Ebû Hanîfe’nin de bu kanaatte olduğu ifade edilmektedir.(23)

2. لَا تَقُمْ ف۪يهِ اَبَدًا لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوٰى مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ ف۪يهِ ف۪يهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّر۪ينَ “Orada asla (namaza) durma! İlk günden takvâ (duyarlılık) üzerine kurulan mescitte namazı kılman elbette doğru olandır. Onda temizlenmeyi seven adamlar (insanlar) vardır. Allah temizlenenleri sever.” Yüce Allah bu âyette münafıkların mescidinde namaza durulmamasını emretmektedir.

a) لَا تَقُمْ ف۪يهِ اَبَدًا لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوٰى مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ ف۪يهِ “Orada asla (namaza) durma! İlk günden takvâ (duyarlılık) üzerine kurulan mescitte namazı kılman elbette doğru olandır.” Yüce Allah Dırâr Mescidi olarak tanımladığı bu mescitte namaza durmaması gerektiğini Hz. Peygamber’e emretmekte ve başlangıçtan itibaren takvâ esası üzere inşa edilen mescidin namaz kılınmaya çok daha elverişli olduğunu bildirmektedir. Burada zikredilen “Takvâ Mescidi”nin Kuba Mescidi olduğu ifade edildiği gibi, genelde âlimlerimiz maksadın Mescid-i Nebevî olduğu kanaatindedir.(24)

İşte bu mescidin, inşa edildiği ilk günden beri takvâ yani Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilinci ve duyarlılık içerisinde tesis edildiği, bu nedenle burada namaza durmanın asıl gerçekçi ve uygun davranış olacağı beyan edilmektedir. Âyette geçen اَحَقُّ ehakku kelimesi “daha uygun” veya “en uygun” değil de “mutlak manada uygun, doğru” manasında yorumlanmalıdır. Çünkü diğer mescidde namaza durmanın hak ve hakikat adına hiçbir karışılığı yoktur; zira orada namaza durulmaması açıkça emredilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “Münafıklar Hz. Peygamber, Tebük Gazvesi’ne giderken o bozuk maksatları için bu mescidi yapınca, ‘Ya Rasûlallah, biz, hastalar ile yağmurlu ve soğuk geceler sebebiyle bir mescid yaptık. Biz senin de bizimle beraber orada namaz kılmanı ve bize bereket ve hayır dualarda bulunmanı arzuluyoruz’ demişler, bunun üzerine Hz. Peygamber de ‘Şimdi bir sefer hazırlığı içindeyim. İnşaallah döndüğümüzde orada namaz kılarız’ demişti.”

“Hz. Peygamber, Tebük Gazvesi’nden dönünce, münafıklar yaptıkları mescide gelmesini istemişlerdi de işte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu. Hz. Peygamber bazı kimseleri çağırtarak ‘Yapanları zalim olan o mescide gidiniz; orayı yıkıp harap ediniz’ buyurmuştu. Onlar da böyle yapmışlar, Hz. Peygamber o mescidin yerinin içine çerçöp atılan bir yer edinilmesini emretmişti.”(25)

b) ف۪يهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللّٰهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّر۪ينَ “Onda temizlenmeyi seven adamlar (insanlar) vardır. Allah temizlenenleri sever.” Yüce Allah ilk yapıldığı günden beri takvâ yani duyarlılık üzere tesis edildiğini haber verdiği Mescid-i Nebevî’nin içerisinde tertemiz olmak için çaba sarfeden, bunu sevgileriyle uygulamaya çalışan yiğitlerin bulunduğunu beyan etmekte, bu şekilde temizlenmeye çalışanları Allah’ın sevdiğini bildirmektedir.

Dırâr Mescidi’ni inşa edenlerin “zarar vermek isteyen, inkârcı nankör, tefrikacı ve kötü niyetler besleyen insanlar olması”nın karşılığında, Takvâ Mescidi olan Kuba Mescidi veya Mescid-i Nebevî’nin içindekilerin ise “günahlardan arınmak isteyen yiğitler olduğu” haber verilmektedir. Burada sözü edilenlerin isim listesini vermeye gerek yoktur.

Medine toplumunda yaşayıp Hz. Peygamber’le hareket eden herkes âyette sözü edilenler arasında yer almaktadır ve ne mutlu onlara ki Yüce Allah’ın sevgisini kazandıkları kendilerine müjdelenmiş olmaktadır. Âyette geçen رِجَال ricâl kelimesi de tıpkı Nûr 24/37 ve Ahzâb 33/23’te de olduğu gibi cinsiyet manasında “erkekler”den ziyade, şahsiyet olarak kadın veya erkek “bütün fedakâr mümin yiğitleri” içermektedir.

ıı. Takvâ Mescidinin Sağlamlığı

اَفَمَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى تَقْوٰى مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ اَمْ مَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِه۪ ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Binasını Allah’a karşı bir takvâ (duyarlılık) ve (Allah) rızası üzerine kuran kimse mi hayırlıdır, yoksa yapısını yıkılacak bir uçurumun kenarına kurup, onunla birlikte kendisi de cehennem ateşine düşen kimse(ninki) mi? Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki اَفَمَنْ اَسَّسَ efemen essese sorusu “tesis eden, kuran kişi mi”; بُنْيَانَهُ bünyânehû tamlaması “onun binasını, mescidini”; عَلٰى تَقْوٰى ‘alâ takvâ ifadesi “bir takva, duyarlılık üzerine”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرِضْوَانٍ ve rıvânin ifadesi “ve O’nun rızası üzere”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlıdır”;اَمْ مَنْ اَسَّسَ em men essese sorusu “yoksa kuran mı”; بُنْيَانَهُ bünyânehû tamlaması “onun binasını”; عَلٰى شَفَا جُرُفٍ ‘alâ şefâ cürufin tamlaması “bir uçurumun kenarında”; هَارٍ hârin kelimesi “düşen, düşmekte olan, yıkılmak üzere olan”; فَانْهَارَ fenhâra fiili “kendisi de düşer”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla birlikte”; ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ fî nâri cehenneme tamlaması “cehennem ateşine”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidâyete erdirmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ el-kavme’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimler topluluğunu, haksızlık eden toplumu” demektir.

Burada sağlam bina ve inanç yapısı ile uçurum kenarında yapılan bir bina üzerinden şirk, inkâr ve nifaktan oluşan sakat inanç karşılaştırması gündeme getirilmektedir.

1. اَفَمَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى تَقْوٰى مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ اَمْ مَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِه۪ ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ “Binasını Allah’a karşı bir takvâ (duyarlılık) ve (Allah) rızası üzerine kuran kimse mi hayırlıdır, yoksa yapısını yıkılacak bir uçurumun kenarına kurup, onunla birlikte kendisi de cehennem ateşine düşen kimse(ninki) mi?” Yüce Allah “Dırâr Mescidi” ile ilgili olarak çeşitli maksatları dile getirip orada namaza durulmaması emrini zikrettikten, ayrıca “Takvâ Mescidi” dediği mescitte namaza durmanın geröek manada doğru olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa iki mescid türünü karşılaştırmaktadır.

a) اَفَمَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى تَقْوٰى مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانٍ خَيْرٌ “Binasını Allah’a karşı bir takvâ (duyarlılık) ve (Allah) rızası üzerine kuran kimse mi hayırlıdır?” Bu ifade gereği, بُنْيَان bünyân’ını yani binasını, yapısını, bağlam gereği mescidini Yüce Allah’a karşı duyulan bir hassasiyetle yani takvâ üzere, ayrıca bir de O’nun rızasını gözeterek inşa etmişlerse, bunu yapanların işinin diğerlerinden mutlak manada hayırlı olduğunu ifade etmektedir. Kur’ân’da yedi kez(26) geçen بُنْيَان bünyân kelimesi “bina”; 17 kez geçen(27) التَّقْوٰى/ تّقْوٰىet-takvâ/takvâ kelimesi “korunmak”, “sorumlu davranmak”, “duyarlı olmak” gibi manalar içermektedir.

Ayrıca Kur’ân’da 13 kez(28) geçen رِضْوَان rıdvân kelimesi ise geçtiği her yerde Yüce Allah’ın “razı olması” manasında kullanılmaktadır. Yüce Allah bir mukayeseye yer vererek, yapılış amacını takvâ denen duyarlılık ve Allah rızasını kazanmaya dayandıran birinin bu işinin elbette mutlak manada hayırlı olduğunu bildirmektedir. Âyetteki mukayesenin amacı ilkinin doğruluğuna, diğerinin yanlışlığına işaret etmektir. Bu nedenle tercümede “daha hayırlı” değil de, “hayırlı” demeyi tercih ettik.

b) اَمْ مَنْ اَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلٰى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِه۪ ف۪ي نَارِ جَهَنَّمَ “Yoksa yapısını yıkılacak bir uçurumun kenarına kurup, onunla birlikte kendisi de cehennem ateşine düşen kimse(ninki) mi?” Bu bağlamda Dırâr Mescidi’nin niteliği olarak Tevbe 9/107. âyette zikredilen dört gerekçeye ilave olarak, bu türden yapıların, binaların durumu عَلٰى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ ifadesiyle dile getirilmektedir. Âyette geçen bu ifade, binanın bir uçurumun kenarında kurulduğunu göstermektedir.

Bir kez de Âl-i İmrân 3/103’te geçen شَفَا şefâ kelimesi “kenar”, “uç”, “dudak” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen جُرُف cüruf sözcüğü “yar”, “uçurum”, “kıyı”, “dere kenarlarındaki toprak veya çamur çıkıntısı”, “her an yıkılması muhtemel yer”; هَار hâr kelimesi “düşen”, “düşmekte olan”, “yıkılan”, “yıkılmak üzere olan”, “dayanıksız”, “kırılgan” demektir. Ayrıca انْهَارَ inhâra fiili de “düşmek”, “yıkılmak” manasında fiil olarak sadece bu âyette zikredilmektedir.(29) Anlaşılıyor ki Yüce Allah yıkılmak üzere olan bir uçurumun kenarında yapılan binayı Dırâr Mescidi ile ilişkilendirmekte, bu türden yapıların binalarla birlikte sahibini de ateşe düşüreceğini haber vermektedir.

c) Bu âyetteki mukayeseyle ilgili olarak yapılan çok güzel bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Buna göre ayetin manası (mesajı) şu şekildedir: ‘Dininin temelini çok kuvvetli bir esasa -ki bu esas da Yüce Allah’a karşı takvâ (duyarlılık) ve O’nun rızası olan hak esastır- bina eden mi, yoksa dinini, temellerin en zayıfı ve en az kalıcı olanı şeklinde bâtıl bir esas üzerine bina eden mi hayırlıdır?’ İşte bu nifakın örneği, tıpkı cehennem vadilerinin kenarında ve uçup yıkılmak üzere olan bir yarın, bir uçurumun durumu gibidir. Bu yar, uçurum ‘uçan, çöken bir kenarda olduğu’ için, daima düşmek ve yıkılmakla yüzyüzedir.”

“Münafıklar da cehennemin kenarında olduğu için bu uçurumdan yuvarlandığında mutlaka cehennemin ta dibini boylayacaktır. Biz, âlemde, münafıkların haline uygun olan bundan daha güzel bir örnek bulamayız. Netice olarak diyebiliriz ki: Bu binadan birisini yapan, bu binası ile Yüce Allah’ın takvâsını ve O’nun rızasını, diğeri ise masiyyet ve küfrü kastetmiştir. Bu nedenle, ilk yapı daha kıymetli ve kalıcıdır; diğeri ise, değersiz ve yıkılması gerekli olan bir bina olmuş olur.”(30)

2. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Allah, zalimler toplumunu hidayete erdirmez.” Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/19’da da ele aladığımız üzere, Kur’ân’da pek çok âyette(31) yer alan bu ifadede Yüce Allah hak ve hakikatin karşısına dikilip hakkı mağlup etmeye çalışanlara, bu bağlamda münafıklara zalim sıfatını vermekte ve zalimliği tercih ettikleri sürece onları hidayete erdirmeyeceğini bildirmektedir. Bu kişiler zalimliği tercih edip bundan beslendikleri, zalimlikle anıldıkları ve her türlü zulmü işledikleri için Yüce Allah bu türden zalimleri hidayet dediği doğru yola iletmeyeceğini haber vermekte ve muhataplarını uyarmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen kişilerin ilk gününden itibaren takvâ esası üzere inşa edilen mescidin yanına kötü niyetlerle mescid inşa ettikleri, bu yüzden yani “yapılmaması gereken bir işi yaptıkları için” zâlimlik sıfatını hak ettikleri anlaşılmaktadır.

Binasını yani inanç dünyasını tevhide dayalı ve Yüce Allah’a karşı takvâ ve O’nun rızası üzere inşa edenle, altı oyuk olduğu için uçurumun kenarında bir bina yapanın durumu karşılaştırılmakta, tevhid ile şirkin mukayesesi yapılmaktadır. Şirk, inkâr ve nifak denen inanç hastalıkları işte bu âyette uçurumun kenarında yıkılmak üzere olan ve yıkılırken de sahibini cehenneme düşürecek bir binaya benzetilmektedir. Bunların durumuna benzer bir açıklama ve benzetme de Hacc 22/11-16’da hatırlatılmaktadır.

Bu âyette şehircilik, yapılanma noktasında uçurumun kenarlarına, dere ağızlarına ve yataklarına, dahası deprem fay hatlarına bina yapmamak gerektiğine dair dolaylı bir çıkarımda bulunmak da hatalı olmasa gerektir.

ııı. Şüphe İle Yapılanın İnsanı Şüphede Bırakması

لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذ۪ي بَنَوْا ر۪يبَةً ف۪ي قُلُوبِهِمْ اِلَّآ اَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Yaptıkları bina, kalpleri parçalanıncaya kadar yüreklerine devamlı olarak bir kuşku (sebebi) olacaktır. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ lâ yezâlü bünyânuhum ifadesi “onların binası devam eder”; الَّذ۪ي بَنَوْا ellezî benev ifadesi “yapmış oldukları (bina)”; ر۪يبَةً rîbeten kelimesi “şüphe üzere”; ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde”; اِلَّآ اَنْ تَقَطَّعَ illâ en takatta‘a istisnası “parçalanacak olması hariç, parçalanıncaya kadar”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada nifakın tehlikesi uçurum kenarında ev yapanların her an yaşadıkları şüphenin ve korkunun sürüp gideceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَزَالُ بُنْيَانُهُمُ الَّذ۪ي بَنَوْا ر۪يبَةً ف۪ي قُلُوبِهِمْ اِلَّآ اَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ “Yaptıkları bina, kalpleri parçalanıncaya kadar yüreklerine devamlı olarak bir kuşku (sebebi) olacaktır.” Yüce Allah nifak üzere inşa edilen bir inancın, yıkılmak üzere olan bir uçurumun kenarında yapılan eve benzediğini ve bu evin içindekilerle birlikte yıkılacağını bildirmekte, bu arada inanç hastalığı yaşayanların bu durumlarını düzeltmedikleri sürece cehennem ateşine yuvarlanacaklarını bildirdikten sonra, bu defa onların şüphelerinin ölünceye kadar devam edeceğini de haber vermektedir.

Âyetin bu bölümü “Bu binanın yapımı, kalpleri ölümle parçalanıncaya kadar yapanların kalbine bir şüphenin düşmesine sebep olmuştur” demektir. Dolayısıyla o binanın bizzat kendisi, şüpheye sebebiyyet verdiği için ر۪يبَة rîbeh yani “bir şüphe” olarak nitelendirilmiştir ki bu kelime Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir. Sözü edilen mescidi ve onun gibi binaları yapanlar veya inanç sistemini sakat ve yanlış birtakım öğretilere dayandıranlar ölünceye kadar kalplerinde bir şüphenin bulunacağını, kendilerini hiçbir şekilde rahat hissedemeyeceklerini bilmelidirler.

Münafıklar, Dırar Mescidi’ni yapmakla, fazlaca sevinmişlerdi. Dolayısıyla, Hz. Peygamber’in o binanın yıkılmasını emretmesi, onlara son derece ağır gelmiş ve bu yüzden onların Hz. Peyamber’e olan kızgınlıkları ve onun nübüvvetine dair şüpheleri sürekli olarak artmıştı.(32)اِلَّآ اَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ beyanı gereği “Onların kalpleri parça parça oldu” demek, “kılıçlar veya keder ve ağlamalarla kalpleri paramparça oldu” demektir. İşte böyle olunca, ancak o zaman onların kalplerindeki o şüphe zail olup gider.

Bu ifade, “O şüphe onların kalblerinde ebediyyen kalacaktır ve onlar bu nifakları üzere öleceklerdir” demektir. Bu ifadenin “Onlar pişmanlıktan ve yaptıkları ihmalkârlığa üzüntülerinden dolayı kalplerini paramparça eden bir tevbede bulunmadıkça” veya “Onların kalpleri, gam ve keder yüzünden çatlayıncaya kadar” manasına geldiği de söylenmiştir.(33)

Âyette zikredilen لَا يَزَالُ lâ yezâlü fiili benzer şekillerde çeşitli âyetlerde(34) yer almakta ve “devam etmek”, “kesintiye uğramamak”, “zail olmamak” gibi manalar içermekte, dolayısıyla bu olayla ilgili olarak münafıkların nifakının sürüp gittiği mesajını vermektedir. Dahası, âyette kullanılan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikteliği nefyü istisnâ denen bir yolla hasr/kasr yani “vurgulu” bir manayı devreye sokmakta, inanç hastalıklarına düşenlerin bu noktada şüpheden asla ve asla kurtulamayacakları “sakat bir bina” üzerinden tekrar hatılatılmak istenmektedir.

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah hem özelde “Dırâr Mescidi”ni yapan münafıklarla ilgili olarak, hem de genelde bütün muhataplara ilişkin bir şekilde her şeyi hakkıyla ve tam anlamıyla bildiğini, dolayısıyla bu bilgisinin sonucunda verdiği her bir kararının da hikmetler içerdiğini bu iki sıfatıyla dile getirmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XVI, 171. 2 - Semerkandî, age., II, 85; Taberî, age., X, 6-9; Zemahşerî, age., II, 294; Râzî, age., XVI, 170-172. 3 - Semerkandî, age., II, 86.
• 4 - Esed, age., s. 379’da 132. not.
• 5 - Râzî, age., XVI, 173. 6 - Semerkandî, age., I, 339; II, 86; Taberî, age., V, 280; XI, 9; Zemahşerî, age., II, 295.
• 7 - Semerkandî, age., II, 86-87; Taberî, age., XI, 9; Zemahşerî, age., II, 295-296; Râzî, age., XVI, 173-174. 8 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 238. 9 - Esed, age., s. 379.
• 10 - Semerkandî, age., II, 87; Taberî, age., XI, 12-16; Zemahşerî, age., II, 296; Râzî, age., XVI, 175.
• 11 - Semerkandî, age., II, 88; Taberî, age., XI, 16-17.
• 12 - Zemahşerî, age., II, 297.
• 13 - Buhârî, Zekât, 27; Müslim, Zekât, 57; Ahmed b. Hanbel, II, 306, 347; V, 197.
• 14 - Râzî, age., XVI, 179-180.
• 15 - Semerkandî, age., II, 88; Taberî, age., XI, 16.
• 16 - Râzî, age., XVI, 186.
• 17 - Semerkandî, age., II, 88-89; Taberî, age., XI, 21; Zemahşerî, age., II, 298. 18 - Zemahşerî, age., II, 298.
• 19 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 17, 18; Meğâzî, 79; Müslim, Tevbe, 53; Ahmed b. Hanbel, III, 459.
• 20 - Semerkandî, age., II, 95-99; Zemahşerî, age., II, 298; Taberî, age., XI, 21-22; Râzî, age., XVI, 191.
• 21 - Semerkandî, age., II, 89; Taberî, age., XI, 23-26; Râzî, age., XVI, 193-194. 22 - Zemahşerî, age., II, 298-299.
• 23 - Zemahşerî, age., IV, 527.
• 24 - Semerkandî, age., II, 90; Taberî, age., XI, 27-29, Zemahşerî, age., II, 300.
• 25 - Râzî, age., XVI, 195.
• 26 - Tevbe 9/109, 110; Nahl 16/26; Kehf 18/21; Sâffât 37/97; Saff 61/4. 27 - Bakara 2/197, 237; Mâide 5/2, 8; A‘râf 7/26; Tevbe 9/108, 109; Tâhâ 20/132; Hacc 22/32, 37; Muhammed 47/17; Feth 48/26; Hucürât 49/3; Mücâdile 58/9; Müddessir 74/56; Şems 91/8; ‘Alak 96/12. 28 - Âl-i İmrân 3/15, 162, 174; Mâide 5/2, 16; Tevbe 9/21, 72, 109; Muhammed 47/28; Feth 48/29; Hadîd 57/20, 27; Haşr 59/8.
  • Tevbe 9/109 Tevbe 9/110 Nahl 16/26 Kehf 18/21 Sâffât 37/97 Saff 61/4 Bakara 2/197 Bakara 2/237 Mâide 5/2 Mâide 5/8 A‘râf 7/26 Tevbe 9/108 Tevbe 9/109 Tâhâ 20/132 Hacc 22/32 Hacc 22/37 Muhammed 47/17 Fetih 48/26 Hucurât 49/3 Mücâdele 58/9 Müddessir 74/56 Şems 91/8 ‘Alak 96/12 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/174 Mâide 5/2 Mâide 5/16 Tevbe 9/21 Tevbe 9/72 Tevbe 9/109 Muhammed 47/28 Fetih 48/29 Hadîd 57/20 Hadîd 57/27 Haşr 59/8
• 29 - Semerkandî, age., II, 91; Taberî, age., XI, 32; Zemahşerî, age., II, 301; Râzî, age., XVI, 197.
• 30 - Râzî, age., XVI, 197.
• 31 - Bakara 2/285; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 109; Kasas 28/50; Ahkâf 46/10; Saff 61/7; Cum‘a 62/5.
  • Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/109 Kasas 28/50 Ahkâf 46/10 Saff 61/7 Cum‘a 62/5
• 32 - Zemahşerî, age., II, 302.
• 33 - Taberî, age., XI, 33; Zemahşerî, age., II, 302; Râzî, age., XVI, 198. 34 - Bakara 2/217; Mâide 5/13; Tevbe 9/110; Hûd 11/118; Ra‘d 13/31; Hacc 22/55.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/13 Tevbe 9/110 Hûd 11/118 Ra‘d 13/31 Hacc 22/55