Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 252-260. âyetlerinde peygamberlerin birbirlerinden farklılığını, bu noktalardaki ayrıcalıklı durumlarını, infak görevini, Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretini, dinde zorlama olamayacağını, Hz. İbrâhim’le tartışan Nemrut’un perişan durumunu ve ölülerin nasıl diriltileceğiyle ilgili bir bilgiyi dile getirmektedir.

a) Peygamberlerin Derece Farkları

Yüce Allah, sûrenin 252-254. âyetlerinde bütün bu anlatılanları Hz. Peygamber’e bir amaç ile tilavet ettiği âyetleri olduğunu, o peygamberlerin bir kısmını diğerlerine tafdîl ettiğini, onlardan bir kısmına konuştuğunu, bazılarını da derece derece yükselttiğini, nitekim Meryem oğlu İsa’ya da açık deliller verdiğini, onu Rûhu’l-Kudüs ile güçlendirdiğini, dileseydi o peygamberlerden sonra gelen milletlerin, kendilerine açık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmayacaklarını, fakat onların ihtilafa düştüklerini, içlerinden kiminin iman edip kiminin de inkâr ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, müminlere hitap edilerek şu evrensel beyana yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve kayırma bulunmayan gün (kıyamet, mahşer günü) gelmeden önce, size verdiğimiz rızıktan infak edin! (Nimetlere) nankörlük edenler elbette zalimlerdir.”

ı. Hakikatin İfadeleri

تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَاِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “İşte şu(nlar), Allah’ın sana bir amaç ile tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz ayetleridir. Şüphesiz ki sen elçilerdensin.”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte şu(nlar)”; اٰيَاتُ اللّٰهِ âyâtüllâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri(dir)”; نَتْلُوهَا netlûhâ ifadesi “onları tilavet ediyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”;وَاِنَّكَ ve inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ lemine’l-mürselîne ifadesi ise “peygamberlerden(sin)” demektir.

Burada vahyin Hz. Peygamber’e sunduğu bütün bilgilerin bir amaç ile aktarıldığı ve onun da peygamberlerden olduğu gündeme getirilmektedir.

1.تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقّ “İşte şu(nlar), Allah’ın sana bir amaç ile tilavet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz ayetleridir. Şüphesiz ki sen elçilerdensin.” Bu ifade Âl-i İmrân 3/108 ve Câsiye 45/6’da da geçmektedir. Yüce Allah işte hem burada hem de konuyla ilgili diğer sûrelerde zikredilen kıssaların hepsinin Yüce Allah’ın âyetleri yani varlığının, birliğinin ve kudretinin delilleri, işaretleri olduğunu, bunları Hz. Peygamber’e tilâvet etmesinin yani “aktarması”nın bir amacının bulunduğunu, bu hakikatlerin ötesinde başka şeylere iman etmemek gerektiğini dolaylı olarak ifade etmektedir.

Bakara 2/243. âyetten itibaren ele alınan pasaj, yani binlerce kişi olmalarına rağmen ölümden korktukları için yurtlarından kaçanlar, Hz. Mûsâ’dan sonra İsrailoğullarından çıkan yöneticilerin komutan istekleri, Tâlût’un görevlendirilmesi, onun görevlendirilmesinin Tâbût’un gelmesi veya getirmesi şeklindeki belirtisi, Tâlût’un ordusunun nehirden geçerken imtihan edilmesi, Tâlût’un ordusunun Câlût’un ordusunu yenmesi, nihayet Hz. Dâvûd’un Câlût’u öldürmesi gibi konular söz konusu edilmektedir.

Âyette geçen نَتْلُو netlû fiili “tilâvet etmek”, yani “aktarmak” demektir. En‘âm 6/151’de de geçtiği üzere, buradaki نَتْلُو netlû fiili “okumak” anlamından ziyade, “aktarmak” manasında değerlendirilmelidir. Çünkü burada sözü edilen durum bir metni “okumak” değil, ilahi bilgileri Hz. Peygamber’e “aktarmak”tır. Bu arada cümlede geçen بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi ise “hak ile” manasında değil de “bir amaç ile” şeklinde yorumlanmalıdır. Çünkü bu âyet grubunda da diğer yerlerde de ilahi mesajların aktarılma sebebi, mutlak sûrette bir amacı gerçekleştirmektir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde bu gaye “müminlere, kesinkes kabul edenlere ve aklını çalıştıranlara âyetler, yani deliller sunmak”tır.

2. وَاِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ“Şüphesiz ki sen elçilerdensin.” Bu ifade Yâsîn 36/3’te de geçmektedir. Hz. Peygamber’in peygamberliğinin şâhidi bizzat Yüce Allah’tır; melekleridir; kendilerine ilim verilenlerdir ve Kitâb’ın bilgisine sahip olanlardır.(1) Müşriklerin temel olarak Hz. Peygamber’e yönelttiği “yalancı, mecnûn, büyücü, müfteri, mu‘allem, büyülenmiş, kâhin, sapık, ataların dininden engelleyen kişi ve şair” şeklindeki suçlamalarına işte bu tür ifadelerle cevap verilmektedir. Burada ifadenin isim cümlesi, ayrıca اِنَّ inne ve لَ lâm/le pekiştirici edatlarıyla getirilme sebebi muhatapların şiddetli karşı çıkışlarıdır.

ıı. Bazı Peygamberlerin Diğerlerine Göre Farkı

تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍۢ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلٰكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ اٰمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يُر۪يدُ “İşte şu elçilerin bir kısmını bir kısmına (farklı oldukları noktalarda) üstün kılmıştık. Allah onlardan bir kısmına konuşmuş, bazılarını da derecelerini yükseltmiştir. (Nitekim) Meryem oğlu İsa’ya da apaçık deliller vermiştik ve onu Kutsal Ruh (Cebrail) ile desteklemiştik. Allah dileseydi (Allah’ın dileğine uysalardı) onlardan sonra gelen milletler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmazlardı. Fakat onlar ayrılığa düştüler; içlerinden kimi iman etti, kimi de inkâr etti. Allah dileseydi (Allah’ın dileğine uysalardı) onlar savaşmazlardı fakat (her şekilde) Allah dilediğini yapar.”

Âyetteki تِلْكَ الرُّسُلُ tilke’r-rusülü ifadesi “şu elçiler, resüller, peygamberler”; فَضَّلْنَا faddalnâ fiili “(onları) tafdil ettik, üstün kıldık, farklı kıldık; بَعْضَهُمْ ba‘dahum tamlaması “onların bir kısmını”; عَلٰى بَعْضٍۢ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirlerine”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan şöylesi vardır”; مَنْ كَلَّمَ men kelleme ifadesi “(kimisine) konuşmuştur, konuştuğu kişilerdir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَرَفَعَ ve rafe‘a fiili “ve yükseltmiştir”; بَعْضَهُمْ ba‘dahum malması “bir kısmını”; دَرَجَاتٍ deracâtin kelimesi “dereceler bakımından, derecelerini”; وَاٰتَيْنَا ve âteynâ fiili “ve vermiştik”; ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ ‘ıse’bne meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa’ya”; الْبَيِّنَات el-beyyinâti kelimesi “apaçık belgeler”; وَاَيَّدْنَاهُ ve eyyednâhu ifadesi “ve onu desteklemiştik”; بِرُوحِ الْقُدُسِ bi rûhı’l-kudüsi tamlaması “Rûhu’l-kudüsle, Cebrâîl ile”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مَا اقْتَتَلَ ma‘ktetelellezîne fiili “savaşmazlardı”; الَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonrakiler”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ min ba‘di mâ câethum ifadesi “kendilerine geldikten sonra”; الْبَيِّنَاتُ el-beyyinâtü kelimesi “apaçık belgeler”;وَلٰكِنِ ve lâkin edatı “ve ancak”; اخْتَلَفُوا ıhtelefû fiili “ihtilafa düştüler”; فَمِنْهُمْ fe minhum ifadesi “içlerinden (şöylesi) vardır”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “iman etmiş olanlar, iman edenler”; وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “yine içlerinden (şöylesi de) vardır”; مَنْ كَفَرَ men kefera cümlesi “inkâr edenler”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “ve eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; مَا اقْتَتَلُوا ma’ktetelû fiili “savaşmazlardı”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; يَفْعَلُ yef‘alü fiili “yapar”; مَا يُر۪يدُ mâ yürîdü ifadesi ise “istediğini” demektir.

Burada peygamberlerin birbirlerine karşı farklılıkları, farklılıklarının bazı örnekleri ve Yüce Allah’ın mutlak gücü ile insanoğlunun iradesine dair göndermeler gündeme getirilmektedir.

1. تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍۢ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ “İşte şu elçilerin bir kısmını bir kısmına (farklı oldukları noktalarda) üstün kılmıştık. Allah onlardan bir kısmına konuşmuş, bazılarını da derecelerini yükseltmiştir. (Nitekim) Meryem oğlu İsa’ya da apaçık deliller vermiştik ve onu Kutsal Ruh (Cebrail) ile güçlendirmiştik.” Yüce Allah çeşitli ümmetlerin kıssasını anlattıktan sonra, bu peygamberleri birbirine tafdîl ettiğini beyan etmekte, sonrasında ise tafdîl’e dair bazı örnekler vermektedir.

a) تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلٰى بَعْضٍۢ “İşte şu elçilerin bir kısmını bir kısmına (farklı oldukları noktalarda) üstün kılmıştık.” Peygamberlerin birbirine tafdîli yani “farklılığı” ve farklı oldukları noktalarda “üstünlükleri” konusuna değinmeden önce, bir Müslüman olarak peygamberler arasında hiçbir ayırım yapmamak durumunda olduğumuzu özellikle unutmamalıyız. Bu noktada Bakara 2/136’da şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara şöyle) deyin: Biz, Allah’a, bize indirilene; İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Ya‘kub’a ve esbâta (torunlara) indirilene, Rableri tarafından Mûsâ’ya ve İsâ’ya verilenlerle, (ayrıca) diğer peygamberlere verilenlere inandık. Onlardan hiçbiri arasında fark gözetmeyiz. Biz sadece O’na (Allah’a) teslim olduk.” Benzer ifadeler Âl-i İmrân 3/84’te de yer almaktadır. Ayrıca Bakara 2/285 ve Nisâ’ 4/152’de de bununla ilgili bir mesaj yer almaktadır. Verilmek istenen ders açıktır: Peygamberlik vehbî bir kurumdur, kesbî değildir. Prensip olarak peygamberler arasında herhangi bir ayırım yapılmamalıdır. Allah’ın seçtiği bütün peygamberler bizim peygamberlerimizdir ve onların arasında herhangi bir ayırım yapılmamalıdır.

Hz. Peygamber peygamberlerin birbiriyle üstünlük yarışına sokulmamasıyla ilgili olarak “Peygamberler arasında tercihte bulunmayın”(2) buyurarak, bunun önemine dikkat çekmiştir. Bu öncelikli hususu ifadeden sonra şimdi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki tafdîlin ne olduğuna değinmek istiyoruz.

ı. Peygamberlerin birbirine tafdîl edilmesiyle ilgili olarak İsrâ’ 17/55’te çok önemli bir bilgi yer almaktadır: “Andolsun ki biz, peygamberlerin kimini kiminden farklı (üstün) kıldık; Dâvûd’a da Zebûr’u verdik.” Yüce Allah âyetin ilk cümlesinde beyan ettiği engin ve erişilmez bilgisi gereği peygamberlerin bir kısmını diğer kısmından farklı (üstün) kıldığını, bu çerçevede de Hz. Dâvûd’a Zebûr’u verdiğini bildirmektedir. Hz. Mûsâ’ya el-Kitâb’ı, Hz. İsâ’ya İncîl’i, Hz. Dâvûd’â da Zebûr’u verdiği gibi Hz. Muhammed’e de Kur’ân’ı verdiğini beyan etmek istemekte, kitaplar noktasında aralarında elbette farklılıklar olduğuna dikkat çekmektedir. Yüce Allah kullarından dilediğini peygamber olarak seçer ve dilediği mesajı dilediği elçiye iletir;(3) bu noktada O’nun danışmanı da ortağı da yoktur.

Bu arada bir hususa daha değinmek gerekir. Hem Bakara 2/253’te, hem de İsrâ’ 17/55’te peygamberlerin birbirlerine göre tafdîline yani farklılıklarına ve farklı oldukları noktalarda üstün olduklarına değinilirken, Bakara 2/253’te er-rusül, İsrâ’ 17/55’te ise en-nebiyyîne kelimesi kullanılmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki nübüvvet ve risalet aynı peygamberlerin iki yönünü gösteren birer sıfattır. Sanıldığı gibi, nübüvvetin başka bir insanda, risaletin de daha başka bir insanda olabileceğini göstermez. Zira peygamber anlamında “her rasûl nebidir; her nebî de rasüldür.”

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te zikrettiğimiz bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(4)

ıı. Peygamberlerin tafdîli konusu onların peygamber olarak birbirinden üstün oluşları manasına alınmamalıdır. Çünkü peygamberlik kesbî yani çalışılarak ve kazanılarak elde edilen bir görev değildir; aksine vehbîdir, yani Yüce Allah’ın dilediği veya layık gördüğü kullarına olan özel bir ikramı ve ihsanıdır. Durum böyle olunca, Bakara 2/136, 285, Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ’ 4/152’de de beyan edildiği gibi peygamberler arasında fark gözetilemez, ayırım yapılamaz. Buna göre, peygamberlerin tafdîlinden kasıt, onların çeşitli özellikleri ve muhatap kılındıkları durumlar bakımından birbirinden “farklı” kılınmaları ve farklı oldukları noktalarda da “üstün” oluşlarıdır. Hz. İbrâhim Yüce Allah’ın halîl’i olmasında,(5) Hz. İdrîs yüce bir makama yükseltilmesinde,(6) Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’nda vahye mazhar kılınıp Yüce Allah’ın kendisine konuşmasında,(7) Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman kendilerine hükümranlık verilmesinde,(8) Hz. İsa Yüce Allah’ın kelimesi ve ruhu oluşunda,(9) Hz. Muhammed ise son ve ebedî mucize olan Kur’ân’a muhatap kılınmasında diğer peygamberlerden farklıdır ve bu farklı oldukları noktalarda da diğerlerinden üstündürler. Anlaşılıyor ki peygamberlerin tafdîli onlara birbirinden farklı özellikler verilmesiyle ilgili bir durumdur.

ııı. Mesele bu kadar açık olmasına rağmen, peygamberleri birbiriyle yarıştırmaya kalkmanın ne kadar gereksiz bir şey olduğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Nitekim Ra‘d 13/4’te geçtiği üzere, aynı su ile sulanmasına, aynı topraktan beslenmelerine, aynı güneşten ve havadan istifade etmelerine rağmen, meyvelerin yiyecek ve gıda, hatta lezzet, tat, koku, görüntü vs. noktalarda birbirine tafdîl edilmeleri yani farklı kılınmaları da benzer bir hakikati örneklendirmektedir.

ıv. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/253. âyette tafdîlin ne olduğu ortaya konulmakta, peygamberlerin kendilerine verilen bazı özel ikramlarda diğerlerinden farklı ve üstün oldukları beyan edilmektedir. Yoksa bir peygamber peygamberlik görevi noktasında diğerlerinden üstün değildir; peygamberleri birbiriyle yarıştırmanın da bir anlamı yoktur. Çünkü kişi tercih edemediği bir şeyle ne övünmelidir; ne de yerilmelidir.

b) مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ “Allah onlardan bir kısmına konuşmuş, bazılarını da derece derece yükseltmiştir. (Nitekim) Meryem oğlu İsa’ya da açık deliller vermiştik ve onu Rûhu’l-Kudüs (Cebrâîl) ile güçlendirmiştik.” Yüce Allah bu cümlede peygamberler arasındaki tafdîlin nasıl anlaşılması gerektiğini ifade etmekte ve üç özellikten söz etmektedir.

ı. مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ “Allah onlardan bir kısmına konuşmuştur.” Bu konuda Nisâ’ 4/164’te Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya konuştuğu bildirilmektedir. Hz. Mûsâ Sînâ Dağı’nda vahye mazhar kılınıp mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz şekilde Yüce Allah’ın kendisine konuşmasında(10) diğer peygamberlerden farklıdır ve onlardan üstündür.

ıı. وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ “Bazılarını da derece derece yükseltmiştir.” Yüce Allah bazı peygamberlerin gösterdiği performans ve karşılaştıkları sıkınıtılara karşı göğüs germelerinin neticesinde onların derecelerini yükseltmiştir. Derecesi yükseltilen peygamberlerden maksat öncelikle Hz. Peygamber olmalıdır;(11) çünkü son peygamber odur ve mucizesi de ebedidir. Ayrıca bu bağlamda Meryem 19/57’deki beyan gereği maksadı Hz. İdris’le ilişkilendiren âlimlerimiz de vardır.(12) Konuyla ilgili olarak Fahreddin Râzî şöyle demiştir:

“Yüce Allah’ın bundan maksadı, peygamberlerin mer­tebelerinin farklı farklı olduğunu beyân etmektir. Bu böyledir; çünkü Yüce Allah Hz. İbrahim’i ‘halîl’ bir dost edinmiş ve bu rütbeyi de hiç kimseye vermemiştir. Yine Yüce Allah Hz. Dâvûd’a hem hükümdarlığı hem de pey­gamberliği vermiştir; bu husus Hz. Dâvûd’dan başkası için söz konusu de­ğildir. Hz. Süleyman’a insanı, cinleri, kuşları ve rüzgârı müsahhar kılmış, bunu mesela, babası Hz. Dâvûd’a vermemiştir. Hz. Muhammed de hem insan­lara hem de cinlere peygamber olarak gönderilmiş ve şeriatı da bütün şeriat­ları kapsamıştır. Bu yorum, ayetteki deracât tabirini, ‘makam ve mevki’ mâna­sına aldığımızda söz konusudur.”

“Deracât kelimesini ‘peygamberlerin mucizeleri’ mânasına aldığımızda da bunu şöyle açıklayabiliriz: Peygamber­lerin her birine, kendi zamanlarına uygun düşen belirli muci­zeler verilmiştir. Meselâ Hz. Mûsâ’nın mucizeleri olan ‘asayı yılana çevirme’, ‘yed-i beyzâ’ ve ‘denizi ikiye ayırma’ gibi hususlar, o zamanın halkının çok ileri dere­cede merhale katetmiş olduğu sihre; Hz. İsa’nın mucizeleri olan ‘anadan doğ­ma körler ve alacalı hastaları iyileştirmesi’, ‘ölüleri de diriltmesi’ gibi mucizeleri de o zamanın halkının son derece ileri gitmiş olduğu tıbba teşbih edilmiş, Hz. Muhammed’in mucizesi olan ‘Kur’an da belagat fesahat, nesir ve şiir­ler cinsi’nden olmuştur.”(13)

Râzî’nin bu noktada söyledikleri bundan ibarettir. Elbette çok doğru noktalara temas edilmiş olsa da bazı hususlar çeşitli sorunlar da içermektedir.

ııı. وَاٰتَيْنَا ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَاَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ “Meryem oğlu İsâ’ya da açık deliller vermiştik ve onu Rûhu’l-Kudüs (Cebrâîl) ile güçlendirmiştik.” Bu ifade aynı şekilde Bakara 2/87’de de geçmişti ve gerekli izahı orada yapmıştık. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah Hz. İsâ’ya çeşitli âyetler, yani deliller, hakikatin apaçık belgelerini verdiğini ve onu Rûhu’l-Kudüs’le desteklediğini beyan etmektedir. Hz. İsa’ya verilen الْبَيِّنَات el-beyyinât’ı Hz. İsa’nın mucizeleri olan “anadan doğ­ma körler ve alaca hastalarını iyileştirmesi”, “ölüleri de diriltmesi” gibi mucizeler şeklinde yorumlanabilir.(14)

Âyette geçen رُوح الْقُدُس Rûhu’l-Kudüs tamlamasından maksat ise “Allah’ın ruhu” manasında Cebrâîl (as)’dır ki bu tamlama Nahl 16/102’de de geçmektedir. Şu‘arâ’ 26/193’te ise bu ifade er-rûhu’l-emînu “güvenilir ruh” şeklinde zikredilmektedir. Hz. İsa’nın bu ruhla desteklenmesi Ebû Müsim el-Isfehânî’nin de dediği gibi Yüce Allah’ın Hz. Meryem’e üflediği temiz ruh olması ve Hz. İsâ’yı bir ruh sebebiyle, erkek ve dişinin hücrelerinin bir araya gelmesiyle yaratmış olduğu diğer varlıklardan ayırmış olması da caizdir.(15)

2. وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذ۪ينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلٰكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ اٰمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ “Allah dileseydi (Allah’ın dileğine uysalardı) onlardan sonra gelen milletler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra birbirleriyle savaşmazlardı. Fakat onlar ayrılığa düştüler; içlerinden kimi iman etti, kimi de inkâr etti.” Yüce Allah dilemesi durumunda bu peygamberlerden sonra gelen ümmetlerinin kendilerine tebliğ edilmiş olan hakikatin apaçık belgeleri geldikten sonra birbirleriyle savaşmayacaklarını haber vermektedir. Ancak böyle bir durumda kulun iradesi ve tercihi anlamını yitireceği için Yüce Allah sadece bütün bunlara gücünün yettiğini belirtmekle yetinmektedir.

Sonrasında insanların ihtilafa düşerek kendi tercihleri doğrultusunda içlerinden bir kısmının iman ettiği, bir kısmının ise inkâr ettiği bildirilmektedir. Gerek Bakara 2/213, gerekse Hûd 11/118-119’da belirtildiği gibi, insanlar ihtilafı yeğlemekte ve Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç diğerleri ihtilafa düşmeye devam etmektedirler. Allah isteseydi bütün insanları elbette tek bir ümmet halinde şekillendirebilirdi; En‘âm 6/35, 149 ve Ra‘d 13/31’de belirtildiği gibi, isteseydi elbette hepsini hidayet üzere toplayabilirdi. Yûnus 10/99’da dile getirildiği gibi dileseydi yeryüzündekilerin hepsi iman etmiş olurdu; ancak bu durumda imtihan ve irade anlamını yitirecekti.

Böylesi şartlarda Kehf 18/29, Teğâbun 64/2 ve İnsân 76/3 gibi pek çok âyette belirtildilği gibi insan iradesinin bir anlamı kalmayacak, hayatın var ediliş gayesi olan imtihan bütünüyle anlamsızlaşacaktı. Nitekim Mülk 67/2‘de şu ifadeler yer almaktadır: “Sizden hanginizin daha güzel davranacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur.” Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi insanın imtihan edilmesidir.(16)

Yüce Allah’ın insanların iradesini ve tercihini hesaba katmama şeklinde bir dilemesi söz konusu olmamıştır. Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen hususlar Yüce Allah’ın her şeye gücünün yeteceğini muhataplara kavratmaktır. Mabud olmak her şeye gücü yetiyor olmayı gerektirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de bir sonraki cümlede de yer alan “Allah dileseydi savaşmazlardı” ifadelerinden kasıt bu olsa gerektir.

3.وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَفْعَلُ مَا يُر۪يدُ “Allah dileseydi (Allah’ın dileğine uysalardı) onlar savaşmazlardı; fakat (her şekilde) Allah dilediğini yapar.” Yüce Allah önceki cümledeki fadesini tekrarlamakta ve dilemesi durumunda gücü yeteceği için insanların birbirleriyle savaşmayacaklarını bildirmekte, sonrasında ise Allah’ın dilediğini yapabileceğini vurgulamaktadır.

Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceğiyle ilgili olarak Hûd 11/107’de şöyle buyurulmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve kudretinin eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Konu cehennemliklerin azabı olunca her şeyin mutlak hâkimi olan Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi O’nu yaptığı nedeniyle hiç kimsenin sorgulayamayacağı ortaya konuluyor demektir. Bu doğrultuda bazı âlimlerimiz bu ifadeler gereği, bazı günahkâr müminlerin cehennemden çıkartılabileceğini veya bazılarının cehennemin en şiddetli yerinden daha hafif yerine çıkartılacağını belirtmişlerdir.(17)

İlâhî huzur ümitsizlik kapısı değildir; oraya kim yönelirse Yüce Allah o yönelişi kabulde kimseden izin almaz. Aynı şekilde, her kim azabı hak etmiş, Yüce Allah da onu onaylamışsa bu noktada hiç kimse O’na karşı gelemez, engel olamaz, azabı geciktiremez ve öteleyemez. Mutlak yetkinin sahibi sadece O’dur. İbrâhim 14/27’de de geçtiği gibi “Allah dilediği her şeyi yapabilen” yegâne kudrettir. Bununla ilgili bir mesaj Âl-i İmrân 3/40 ve Hacc 22/18’de de yer almaktadır.

Hz. İsâ’nın şirk koşanlar için mahşerde dile getireceği, “Onlara azap edersen, onlar Senin kullarındır; kendilerini bağışlarsan, üstün olan ve hükmünde isabet kaydeden sadece Sensin”(18) cümlesi, bu gerçeğin başka bir ifadesidir. Benzer bir içerik de Hz. İbrâhim’e aittir. İbrâhim 14/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbim o putlar insanlardan pek çoğunu saptırdılar. Artık kim bana uyarsa o bendendir; kim de bana karşı isyan ederse (biliyorum ki) Sen bağışlayansın; merhamet edensin.”

ııı. İnfak Görevi Ve Mahşer Bilinci

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ ف۪يهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Ey iman edenler! Kendisinde artık alışveriş, dostluk ve şefaat bulunmayan gün (ahiret) gelmeden önce, size rızık olarak verdiğimiz şeylerden infak edin (verin)! Kâfirler elbette zalimlerin ta kendileridir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اَنْفِقُوا enfkû emri “infak edin”; مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ mimmâ razaknâküm ifadesi “size rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ min kabli en ye’tiye ifadesi “gelmeden önce”; يَوْمٌ yevmun ifadesi “(şöyle) bir gün”; لَا بَيْعٌ lâ bey‘un ifadesi “alış-veriş yoktur”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”;وَلَا خُلَّةٌ ve lâ hulletün ifadesi “ve dostluk yoktur”;وَلَا شَفَاعَةٌ ve lâ şefâ‘atün ifadesi “ve şefaat de yoktur”; وَالْكَافِرُونَ ve’l-kâfirûne kelimesi “inkârcılar, nankörler”; هُمُ hum zamiri “(işte) onlar”; الظَّالِمُونَ ez-zâlimûne kelimesi ise “haksızlık edenlerin, zalimler(in ta kendileridir)” demektir.

Burada infak ibadetinin gerçekleştirilme zamanına dair uyarı ve nankörlük edenlerin zalimler oluşuna dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ ف۪يهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ “Ey iman edenler! Kendisinde artık alışveriş, dostluk ve şefaat bulunmayan gün (ahiret) gelmeden önce, size rızık olarak verdiğimiz şeylerden infak edin (verin)!” Yüce Allah önceki âyet grubunda Bakara 2/244 ve 245. âyetlerde Allah yolunda savaştan ve O’na güzel borç vermekten, sonrasında Tâlût kıssasından söz ettikten sonra, sözü insan için diğer zor bir eylem olan infaka getirmekte ve dünya hayatında bunun mutlak surette gerçekleştirilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ “Ey iman edenler! size rızık olarak verdiğimiz şeylerden infak edin (verin)!” Yüce Allah bu âyette müminlere hitap etmekte ve kendilerine verdiği rızıktan bir bölümünü infak etmelerini emretmektedir. Buradaki beyanın mutlak emir olduğu açıktır. Âyetteki رَزَقْنَاكُمْ razaknâküm “size verdiğimiz rızık” ifadesinden hareketle, infak edilmesi gereken malın Yüce Allah tarafından ihsan edildiğinin unutulmaması gerektiğine özellikle dikkat çekilmektedir. Bu fiilin başında yer alan مِمَّا mimmâ ifadesinde geçenمِنْ min edatı teb‘îdıyye yani “bir kısmı” manasına geldiği için Yüce Allah’ın verdiği rızkın tamamının değil de bir kısmının infak edilmesinin emredildiği anlaşılmaktadır.

“İnfak” kavramı hakkında detaylı bilgiyi Bakara 2/215’te verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Âyetteki hitaptan anlaşılıyor ki infak bir iman eylemidir; imkânla sınırlı değildir. İmanı olan herkesin infak edebilecek bir şeyleri mutlaka vardır. Çünkü infak sanıldığı gibi sadece ekonomik mal varlığından ibaret değildir. Bilgi, ilgi, tecrübe, ekonomi, servet, bedensel yardım, fedakârlık, sevgi vs. şeylerin infakı olduğu gibi canını Allah yolunda vermek de infakın zirvesidir. Öyleyse herkesin her zaman infak edebileceği bir şeyleri mutlaka vardır ve Yüce Allah işte o şeylerden verilmesini emretmektedir. Zaten âyette kimlere infak edilmesi gerektiğinden söz edilmemesi, maksadın sadece ekonomik değil, kapsamın geniş olduğunun bir göstergesidir.

b) مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ يَوْمٌ لَا بَيْعٌ ف۪يهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ “Kendisinde artık alış-veriş, dostluk ve şefaat (kayırma) bulunmayan gün (ahiret) gelmeden önce.” Yüce Allah infakı emrettiği bu âyetinde bunun ne zamandan önce gerçekleştirilmesi gerektiğini de belirtmekte, zamanı geçmiş bir eylemin sahibine faydasının bulunmayacağı mesajını vermek istemektedir. Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/31’de şöyle buyrulmaktadır: “İman eden kullarıma söyle: Namazlarını dosdoğru kılsınlar, alış-verişin ve dostluğun bulunmadığı bir gün gelmeden önce kendilerini rızıklandırdıklarımızdan (bir bölümünü Allah için) gizli-açık infak etsinler!” Bakara 2/254, İbrâhim 14/31, Rûm 30/43, Şûrâ 42/47 ve Münâfikûn 63/10. âyette de geçtiği gibi, Yüce Allah insanların fedakârlıklarını zamanında yapmaları gerektiğine dikkat çekmekte, zira vakit geçtikten sonra hesap mahşere kalacağı için orada böyle bir imkânın bulunmayacağına vurgu yapmaktadır. Bu noktada En‘âm 6/158 ve Mü’min 40/85’te de uyarılar zikredilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen ve مِنْ قَبْلِ اَنْ يَاْتِيَ “gelmesinden önce” denilen zaman “kıyamet günü” yani mahşer günüdür. İşte o gün gelmeden önce yani kişiler hayattalarken infaklarını gerçekleştirmelidirler. Aksi takdirde Münafıkûn 63/10’da belirtilen şu hakikat kaçınılmaz olacaktır: “Biriniz kendisine ölüm gelip de ‘Ey Rabbim, beni yakın bir zamana kadar erteleseydin de sadaka verip iyilerden olsaydım’ demeden önce size verdiğimiz rızıklardan bir kısmını infak edin.”

Yüce Allah’ın bu âyette dikkat çektiği bu husus, herkesin mahşer ortamına yapayalnız geleceği gerçeğini dolaylı olarak hatırlatmasıdır. En‘âm 6/94, Kehf 18/48, Meryem 19/80 ve 95 gibi âyetlerde dile getirilen hususlar da bunun birer delilidir. İnsanlar kendilerine bir kez ihsan ve ikram edilmiş olan bu hayatta görevlerini yerli yerince yapmalı, bugünün işini kesinlikle yarına bırakmamalıdırlar. Dünya hayatı tekliflerin yer aldığı ve sorumlulukların yerine getirilmesi gereken zaman dilimidir; karşılıklar ise mahşerde görülecektir.

Yüce Allah mahşer hayatı gelmeden önce infakın yapılmasını emrettiği bu âyetinde mahşerde üç şeyin olmayacağını haber vermektedir:

ı. لَا بَيْعٌ ف۪يهِ “Kendisinde hiçbir alış-veriş yoktur.” Yüce Allah mahşerde hiçbir alış verişin olmadığını beyan ederken, buradaki maksadının “fidye” olduğu kanaatindeyiz.(19) Kur’ân’da yedi kez(20) geçen بَيْع bey‘ kelimesi “alış-veriş” demektir. Alış-veriş kavramında bir değiştirme mantığı söz konusu olduğu için, herhangi bir şey verilerek karşılığında başka bir şey elde edilmesi bu kavramın kapsamında yer almaktadır. Mahşerde başvurulacak şeylerden birisi de bu anlamda fidyedir. Bakara 2/48, 123, En‘âm 6/70 ve Hadîd 57/15’te mahşerde hiç kimseden fidye kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir. Bunun sebebi mahşerde birilerinin fidye vermeye teşebbüs edecekleri gerçeğidir. Âl-i İmrân 3/91, Mâide 5/36 ve Me‘âric 70/11-14 gibi âyetlerde beyan edildiği üzere, kâfirler cehennem azabından kurtulmak için neleri varsa hepsini, hatta yeryüzündeki her bir kişiyi veya nesneyi fidye vermek isteyecekler, ancak bu onlardan kabul edilmeyecektir. İşte âyetteki “o gün alış-veriş yok” ifadesinden kasıt budur.

Suçlu, inkârcı veya sürekli günah işleyen kişi mahşerdeki ateş azabından kurtulmak için fidye vermek isteyecektir. Bu girişim bir gerçeklik olarak Kur’ân’da dile getirilmekte,(21) ancak fidye verilmek istense de bu isteğin sonucu değiştirmeyeceği, çünkü bu girişimin kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir.(22)

ıı. لَا خُلَّةٌ “Dostluk yoktur.” Yüce Allah mahşer gününde olmayacağını haber verdiği ikinci husus “dostluk”tur. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خُلَّة hulleh kelimesi “dostluk” demektir. Bununla aynı kökten gelen خِلَال hılâl kelimesinin anlamı bağlamında ise “eş-dost, dostluk, arkadaşlık, sadakat” gibi kavramlar söz konusu edilebilmektedir. Zuhruf 43/67’de geçtiği gibi takvâ sahibi duyarlı insanlar hariç, dünyada birbirine dost olanlar mahşerde dostluklarının karşılığını bulamayacaklardır. Demek ki bu âyette geçen خُلَّة hulleh ve Zuhruf 43/67’de geçen el-ehıllâ’ kelimesi “dostluk, dostlar” manasında aynı anlamı içermektedir.

Mahşerde dostluğun kalmamasının sebebi insanların orada nesep bağlarının kesilmiş olmasındandır. Nitekim bu husus Bakara 2/166 ve Mü’minûn 23/101 gibi âyetlerde dile getirilmektedir. Zaten kâfirlerin birbirlerine lanet edeceği bilgisi de ‘Ankebût 29/25’te yer almaktadır. Bu arada Şu‘arâ’ 26/100-101’de şefaatçilerin ve sıcak dostların olmayacağı bilgisi zikredilmekte, Bakara 2/270 gibi âyetlerde ise orada zalimler için hiçbir yadımcının olamayacağı haber verilmektedir.

ııı. لَا شَفَاعَةٌ “Şefaat (kayırma) da yoktur.” Yüce Allah’ın mahşerde bulunmayacağını haber verdiği üçüncü unsur ise şefaattir. Şefaat konusunda Zümer 39/44’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Şefaat müşriklerin beklediği türden ise bu kesinlikle gerçekleşmeyecektir. Ancak Allah’ın razı olduklarına yine O’nun izin verip razı olduğu melekler tarafından cennette şefaat edileceği bildirilmekte, bu da kelimenin kök anlamı gereğince “cennetteki derecelerin çift olması, katlanması” manasında değerlendirilmelidir.

2. وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Kâfirler elbette zalimlerin ta kendileridir.” Yüce Allah âyette genel manada infakla alakalı bir hüküm koyduğu için, burada geçen الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesine bilinen ve yaygın olarak kullanılan “inkârcılar” manasını değil de Şu‘arâ’ 26/19’da olduğu gibi “nankörler” manasını vermek daha doğru ve bağlama uygun bir tercihtir. Nankörlere “zalimler” denmesinin nedeni de zulmün kelime manasından anlaşılabilir. Buna göre, “adalet bir şeyi yerli yerince yapmak”, “zulüm ise bir şeyi yerinden etmek”tir. Bu durumda Yüce Allah’ın emrettiği şekilde infakta bulunmak adalettir; infaka itibar etmeyip malda cimrilik yapmak veya malı ve serveti uygun olmayan şekilde harcamak ise zulümdür. Durum böyle olunca, malını infak etmeyerek rızkı veren kudrete karşı nankörlük edenler, yapılması gerekeni yapmadıkları için zalimlik edenlerdir. Üstelik burada هُمُ hum fasl zamiri kullanılarak vurgulu bir ifade tercih edildiği için, gerçek nankörlerin de zalimler olduğu özellikle beyan edilmiş olmaktadır.

Âyette geçen الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesine bilinen ve yaygın olarak kullanılan “inkârcılar” manasını vermek de elbette mümkündür. Bu durumda genelde herhangi bir konuda, özelde ise infak konusundaki buyruklarına itibar etmeyip bunları reddedenler kâfir olacağı için Yüce Allah onları aynı zamanda gerçek zalimler olarak nitelendirmektedir. İnançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür. Tevhid akidesinin her unsurunu kabul etmek adalettir; herhangi bir tane prensibi inkâr etmek ise zulümdür ve gerçek zalimlerin de bu inkârcılar olduğu bu şekilde vurgulanmış olmaktadır.

b) Mutlak Kudret Yüce Allah ve O’nun Dostluğu

Yüce Allah, sûrenin 255-257. âyetlerinde öncelikle kendi zatıyla ilgili bilgiler vermekte ve zâtının başka hiçbir şeyle mukayese edilmeyeceği mesajını şu ifadelerle dile getirmektedir: “Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur; el-hayy’dir (diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır). Kendisini ne uyuklama tutar ne de uyku. Göklerde ve yerdekilerin hepsi sadece O’nundur. İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir ki!? Onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir. (Hiç kimse) O’nun (bildirmeyi) dilediklerinin dışında ilminden hiçbir şeyi kuşatamaz (tastamam bilemez). O’nun kürsîsi gökleri ve yeri kuşatmıştır (kaplamıştır). Onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-‘azîm’dir (büyüktür).”

Ardından, bir başka hakikate dikkat çekilmekte ve dinde zorlamanın yapılamayacağı beyan edilerek “doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır. O halde kim tâğutu reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmış demektir” buyrulmaktadır. Sonrasında, Yüce Allah’ın inananların dostu olduğu, onları karanlıklardan aydınlığa çıkardığı, inkâr edenlere gelince, onların dostlarının ise tâğût olduğu, onları aydınlıktan alıp karanlıklara götürdüğü, böylelerinin cehennemlikler olduğu ve orada ebedi kalacakları haber verilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Çeşitli Sıfatları

اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ اَلْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَاْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ مَنْ ذَا الَّذ۪ي يَشْفَعُ عِنْدَهُٓ اِلَّا بِاِذْنِه۪ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُح۪يطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِه۪ٓ اِلَّا بِمَا شَآءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ وَلَا يَؤُ۫دُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظ۪يمُ “Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur. Diridir, hayatı elinde tutandır. Kendisini ne uyuklama tutar ne de uyku. Göklerdekilerin ve yerdekilerin hepsi yalnızca O’na aittir. İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir ki! Onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir. (Bildirmeyi) dilediklerinin dışında (hiç kimse) O’nun bilgisinden herhangi bir şeyi kuşatamaz. O’nun egemenliği gökleri ve yeri kapsamıştır. Onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez. O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-‘azîm’dir (büyüktür).”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; الحَيِّ el-hayyu sıfatı “daima diri(dir)”; الْقَيُّومِ el-kayyûmu sıfatı “hayatı elinde tutan(dır)”;لَا تَاْخُذُهُ lâ te’huzühû fiili “O’nu tutmaz, O’nu almaz, O’nu kaplamaz”; سِنَة sinetün kelimesi “ne uyuklama”; وَلَا نَوْمٌ ve lâ nevmun sözcüğü “ne de uyku”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde ne varsa”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde ne varsa”; مَنْ ذَا الَّذ۪ي men zellezî ifadesi “kimmiş (şu) kişi”; يَشْفَعُ yeşfe‘u fiili “şefaat edebilecek”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “O’nun katında”;اِلَّا بِاِذْنِه۪ illâ biiznihî ifadesi “O’nun izni olmadan”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir”; مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ mâ beyne eydîhim ifadesi “onların önlerinde olan şeyleri”; وَمَا خَلْفَهُمْ ve mâ halfehum ifadesi “ve arkalarındakini”;وَلَا يُح۪يطُونَ ve lâ yuhîtûne fiili “kuşatamazlar”; بِشَيْءٍ bi şey’in ifadesi “hiçbir şeyde”; مِنْ عِلْمِه۪ٓ min ‘ılmihî ifadesi “O’nun bilgisinden”; اِلَّا بِمَا شَآءَ illâ bimâ şâe istisnası “(O’nun) dilediğinden başka”; وَسِعَ vesi‘a fiili “kaplamıştır”; كُرْسِيُّهُ kürsiyyuhû tamlaması “O’nun kürsisi, hükümranlığı”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeri”; وَلَا يَؤُ۫دُهُ ve lâ yeûdühû fiili “ve O’na zor gelmez”; حِفْظُهُمَا hıfzuhumâ ifadesi “onları korumak”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْعَلِيُّ el-‘aliyyu kelimesi “yüce(dir)”; الْعَظ۪يمُ el-‘azîmu kelimesi ise “büyük(tür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kendisini tanıttığı beyanları gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah (ki) O’ndan başka ilah yoktur.” Yüce Allah sûrenin başından beri çeşitli bağlamlarda varlığını, tekliğini, kuvvet ve kudretini kavratmayı istemekte, bu bağlamda merakları gidermek için zatına dair çeşitli özellikleri bizzat kendisi beyan etmektedir. Bu âyet tipik bir tanıtım cümleleri dizisidir. Kur’ân’da bu anlamda çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmek gerekir. Bu çerçevede Bakara 2/163, 255, Âl-i İmrân 3/26-27, En‘âm 6/14, A‘râf 7/54, Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-88, Şûrâ 42/11, Haşr 59/22-24 ve İhlâs 112/1-4 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bütün bir âyet halinde Yüce Allah hakkında en detaylı bilgi içeren âyettir diyebiliriz.

Yüce Allah zâtıyla ilgili olarak öncelikle tekliğine değinmektedir. اَللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Allah, O’ndan başka hiçbir ilah yoktur” şeklindeki beyanı gereği, kendisinden başka hiçbir üstün gücün bulunmadığını ilan etmekte, başka herhangi bir ilah kabulünü şiddetle reddedip dışlamaktadır.

Bakara 2/162’de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(23) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(24) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

2.اَلْحَيُّ الْقَيُّومُ “(O), el-hayy’dir (mutlak diridir); el-kayyûm’dur (hayatı elinde tutandır).” Yüce Allah bu iki sıfatını zikrederek ilahlığının bir anlamda tanımını yapmakta ve gereçek diri oluşu ile hayatı ayakta tutuşunu beyan etmektedir.

Âyetteki الحَيِّ el-hayy sıfatı Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatı olarak 5 kez(25) geçmekte ve “gerçek diri” manasına gelmektedir. Ölümsüz diri olan zat, tek ve hep gerçek diri olan, gerçek dirilik sadece kendisine nispet edilebilecek olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Buradaki الْقَيُّومِ el-kayyûm sıfatı ise Kur’ân’da üç kez(26) geçmekte ve hepsinde de Yüce Allah’ın “varlığı kendinden olup her şeye varlık kazandırıp varlıkları devam ettiren, her şeye hâkim, mutlak yönetici, her şeyi ayakta tutan kudret oluşu”nu, bir anlamda “her şeyi ayakta tutan ve yöneten oluşu”nu ifade etmektedir.

3. لَا تَاْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ “Kendisini ne uyuklama tutar ne de uyku.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سِنَة sinetün kelimesi “uyuklama”, üç kez(27) geçen نَوْم nevm sözcüğü ise “uyku” manasına gelmektedir. Yüce Allah bu özelliği sayesinde yarattığı bütün mahlukattan her an haberdar olduğunu, uyuklama veya uyku sebebiyle hiçbir şeyden gafil olmadığını da ortaya koymuş olmaktadır. Dolayısıyla bu cümle Yüce Allah’ın el-hayy ve el-kayyûm oluşunun bir açılımını oluşturmaktadır diyebiliriz.

Yüce Allah mahlukatı kendi kudretiyle elinde tuttuğu için yorgunluk sebebiyle O’na herhangi bir uyuklamanın da uykunun da arız olamayacağını ortaya koymakta, böylece Kitab-ı Mukaddes’te “Allah’ın kâinatı altı günde yarattıktan sonra yedinci günde yorulup dinlendiği”(28) şeklindeki kabulü şiddetle reddetmiş olmaktadır. İstirahat, yorulan varlıklar için söz konusudur. Yüce Allah Nahl 16/8 ve Rahmân 55/26’da da belirttiği gibi “her an yaratmakta ve her gün yeni bir iştedir.” Yüce Allah’ın kâinatı yaratmasında yorgunluğu söz konusu olmadığı gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/255’e göre gökleri ve yeri koruyup gözetmesi de ona asla zor gelmemektedir.

Konuyla ilgili olarak Kâf 50/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz, gökleri, yeri ve ikisi arasında bulunanları altı günde (devirde, aşamada) yarattık. Hiçbir yorgunlukla da karşılaşmadık.” Bu âyetin ikinci cümlesi hiçbir meşguliyetin Yüce Allah’ı yoramayacağı gerçeğini ortaya koymaktadır. Aynı mesajı içermesi bakımından Yüce Allah’a yorgunluk isnat edilmemesi gerektiğiyle ilgili olarak Ahkâf 46/33’te şu bilgiler verilmektedir: “Gökleri ve yeri yaratan, bunları yaratmakla yorulmayan Allah’ın, ölüleri diriltmeye de gücünün yeteceğini düşünmezler mi? Evet O, her şeye kadirdir.” Bu konuyla ilişkili olabilecek bir diğer mesaj Kâf 50/15’te şu şekildedir: “İlk yaratmada âcizlik mi gösterdik! Aksine, onlar yeni bir yaratma hususunda şüphe içindedirler.”

Kâf 50/15. âyette ilk yaratılışın Allah’ı yormadığı beyan edildiği gibi, Kâf 50/38. âyette de kâinatı yaratırken de O’nun yorulmadığı bildirilmekte, dolayısıyla mahşerdeki diriltme işleminin Yüce Allah’ı yormayacağı başta Mekke müşrikleri olmak üzere bütün zamanların inkârcılarına hatırlatılmaktadır. Unutulmamalıdır ki Yüce Allah, herhangi bir şeyin olmasını istediğinde Rabbimizin işi o şeye sadece “ol” demesidir; o da hemen olmaya başlar.(29) Dolayısıyla O’nun için herhangi bir yorgunluktan söz edilemez.

4. لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerdekilerin ve yerdekilerin hepsi yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah zatıyla ilgili bilgi verdiği bu âyetinde bütün mahlukatın kendisine ait olduğunu beyan etmektedir. Kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yaratıkları olduğu ve O’na ait oldukları müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(30) Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıklara ilahlık rolü verilmemesi gerektiğiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik yapı bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(31) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(32) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da hükümranlığı ve egemenliği de kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(33) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(34) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek olduğunun delilidir.

5. مَنْ ذَا الَّذ۪ي يَشْفَعُ عِنْدَهُٓ اِلَّا بِاِذْنِه۪ “İzni olmadan O’nun katında kim şefaat edebilir ki!” Yüce Allah önceki âyette mahşer gününde hiçbir şekilde şefaatin olmayacağını beyan ederek, kâfirlerin ve müşriklerin şefaat beklentisini reddetmişti. Bu cümlede de benzer bir mesaj verilmekte ve şefaatin O’nun kudretinde oluşuna özellikle dikkat çekilmekte, O’nun izni olmadan O’nun katında hiç kimsenin şefaat edemeyeceği mesajı verilmektedir. Enbiyâ’ 21/28 ve Necm 53/26’da verilen bilgilerden hareketle, Allah’ın izin vereceklerinin melekler olduğu ve onların da Allah’ın izninden sonra O’nun razı olduklarına şefaat edecekleri anlaşılmaktadır. Şefaat hakkında Zümer 39/42’de açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

6.يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اَيْد۪يهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ “Onların önlerindekini de arkalarındakini de bilir.” Bu cümle “O’na hiçbir şey gizli kalmaz” şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(35) Bu ifade doğrudan tercüme edilince “Ellerinin arasındakileri ve arkalarındakini” demektir. Yüce Allah elçilerin bildiklerinin sonuçta sınırlı olduğunu, bu nedenle onların gözleri önünde olanları da onlardan gizli tutulanları da bütünüyle kendisinin bildiğini ifade etmek istemektedir. Nihayetinde Yüce Allah mükellef insanların yaptıklarını da yapacaklarını da bildiğini, kendisine hiçbir şeyin gizli kalmayacağını belirtmek istemektedir.(36)

Bu ifade “onların dünyada yaptıkları ve mahşerde olacaklar” manasına alınabildiği gibi, bunun tersine olarak “öncelikle mahşerde başlarına gelecekler ve dünyada geride bıraktıkları”(37) manasına da yorumlanmaktadır. Tâhâ 20/110’da şöyle buyrulmaktadır: “(Allah, şefaat bekleyen) insanların önündekilerini de arkalarındakini de bilir. Onlar bilgi bakımından O’nu (Allah’ı) kuşatamazlar.” Âyetteki maksadı insanlarla ilişkili olarak anlamak önceliklidir. Buna göre, Yüce Allah bütün insanların bütün hallerini gayet iyi bildiğini beyan etmekte, insanların yaptıklarını da yapmayıp terkettiklerini de, onların geçmişlerini de geleceklerini de, açıktan yaptıklarını da gizlediklerini de bilmektedir.

7. وَلَا يُح۪يطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِه۪ٓ اِلَّا بِمَا شَآءَ “(Bildirmeyi) dilediklerinin dışında (hiç kimse) O’nun bilgisinden herhangi bir şeyi kuşatamaz.” Yüce Allah kullarının O’nun ilminden hiçbir şeyi kavrayamayacağını, bilgisini kuşatamayacağını, bildiklerini tastamam bilemeyeceğini beyan etmekte ve kulların sadece ve sadece Allah’ın bilinmesini istediği kısmını, yani kullarına öğrettiği bölümünü bilebileceklerini haber vermektedir.

Bağlam şefaatle ilgili olduğu için Yûnus 10/18’de de belirtildiği üzere, O’nun katında herhangi bir şefaat beklentisinin Allah’a göklerde ve yerde bilmediği şeyler varmış da O’na haber veriliyormuş gibi bir mahiyet arz edeceği ifade edilmektedir. İşte hem bu konuda hem de diğer konularda hiçbir mahlûkun Yüce Allah’ın bilgisinden O’nun dilediği kısım hariç hiçbir şeyi kuşatamayacağı öngörülmektedir. Cinn 72/26-27’de verilen mesaj da bu istikamette yorumlanmalıdır. Dahası Bakara 2/32’de meleklerin cümlesi olarak zikredilen “Senin öğrettiğinden başka bilgimiz yok” beyanında bildirilen de budur. ‘Alak 96/5’te yer alan “İnsana bilmediğini O öğretmiştir” cümlesindeki mesaj da aynı istikamettedir.

8.وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ “O’nun egemenliği gökleri ve yeri kapsamıştır.” Yüce Allah kudretinin eşsizliğini ve erişilmezliğini ortaya koymak üzere kürsî’sinin gökleri ve yeri genişlemesine kapladığını, kuşattığını beyan etmektedir. Burada geçen كُرْسِيُّهُ kürsiyyuhû ifadesi Yüce Allah’ın hükümranlığı, kudreti, mülkü, ilmi, azameti, ululuğu şeklinde yorumlanmaktadır. Önceki cümlede Yüce Allah’ın bilgisinin erişilmezliğine değinildikten sonra bu cümlede de aynı mana pekiştirilmekte, Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

9. وَلَا يَؤُ۫دُهُ حِفْظُهُمَا “Onları koruyup gözetmek kendisine zor gelmez.” Yüce Allah göklerin ve yerin korunmasının kendisini hiçbir şekilde yormayacağını, bu işlerin O’na zor gelmeyeceğini beyan etmekte, kendisini uyuklama ve uyku tutmamasının bir anlamda açılımını yapmaktadır. Bu cümlede verilmek istenen mesaj ile Kâf 50/15 ve 38’de verilen bilgi birbirini tamamlar mahiyettedir.

Bütün bu âyetler Kitab-ı Mukaddes’te Tekvîn kısmında yer alan “Kâinatı altı günde yaratmasından sonra Allah’ın yedinci günde istirahate çekildiği” iddiasının geçersizliğini ortaya koymaktadır. Dahası, çeşitli âyetlerde(38) yer alan “İşi O idare etmektedir” manasındaki ifadeler de Rabbimizin mahlûkatla ilişkisinin devam etmekte olduğunun açık bir göstergesidir.

Konuyla ilgili olarak Kitabı Mukaddes Tekvin 2. Babda şu bilgiler söz konusudur: “Gök ve yer bütün öğeleriyle tamamlandı. Yedinci güne gelindiğinde Tanrı yapmakta olduğu işi bitirdi. Yaptığı işten o gün dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak belirledi. Çünkü Tanrı o gün yaptığı, yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.”

10. وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظ۪يمُ “O, el-‘aliyy’dir (yücedir); el-‘azîm’dir (büyüktür).” Bu ifade Şûrâ 42/4’te de yer almaktadır. Yüce Allah âyetin sonunda الْعَلِيّ el-‘aliyy sıfatını zikretmekte ve mekân olarak değil de makam olarak yüceliğine dikkat çekmektedir. Bu sıfat başka bazı âyetlerde(39) de Yüce Allah’ın sıfatı olarak zikredilmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın sıfatı olarak geçen الْعَظ۪يم el-‘azîm(40) sıfatıyla da maddî olarak değil de konum ve makam olarak büyüklüğü vurgulanmaktadır.

ıı. Dinde Zorlamanın Olmaması

لَآ اِكْرَاهَ فِي الدّ۪ينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Dinde zorlama yoktur. Elbette doğru yanlıştan ayrılmıştır. Kim tağut’u (azgınlık edeni) reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan en sağlam kulba yapışmış demektir. Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki لَآ اِكْرَاهَ lâ ikrâhe ifadesi “hiçbir zorlama, çirkin göstermek yoktur”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “dinden”; قَدْ تَبَيَّنَ kad tebeyye fiili “elbette ortaya çıkmıştır”; الرُّشْد er-ruşdü kelimesi “doğruluk”; مِنَ الْغَيّ mine’l-ğayyi ifadesi “eğrilikten”; فَمَنْ يَكْفُرْ fe men yekfur ifadesi “her kim inkâr ederse”; بِالطَّاغُوتِ bi’t-tâğûti ifadesi “tâğût’u, azgınlığı, azgınları”; وَيُؤْمِنْ ve yü’min fiili “ve iman ederse, inanıp güvenirse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَقَدِ اسْتَمْسَكَ fe kad’istemseke ifadesi “elbette yapışmış demektir”; بِالْعُرْوَةِ bi’l-‘urveti ifadesi “(şöyle) bir kulpa”; الْوُثْقٰى el-vüskâ kelimesi “sapasağlam”; لَا انْفِصَامَ le’nfisâme ifadesi “kopsa yoktur, kopmaz, kopmayacak olan”; لَهَا lehâ ifadesi “onun için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; سَم۪يعٌ semî‘un kelimesi “işiten(dir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada dinin özüne dair bir prensip ile kurtuluşun nasıl elde edileceğine dair çok önemli bir hatırlatma gündeme getirilmektedir.

1. لَآ اِكْرَاهَ فِي الدّ۪ينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيّ “Dinde zorlama (çirkin gösterme) yoktur. Elbette doğru yanlıştan ayrılmıştır.” Yüce Allah kendi zâtıyla ilgili çeşitli tanıtıcı bilgileri verdikten sonra, dinde zorlamanın olamayacağını beyan etmekte, çünkü doğru yolun eğrisinden apaçık bir şekilde ayrıldığını bildirmektedir.

a) لَآ اِكْرَاهَ فِي الدّ۪ينِ “Dinde zorlama (ve çirkinlik) yoktur.” “Dinde zorlama olamaz”; çünkü Kehf 18/29’da verilen bilgilere göre, hak ve hakikat Allah’tan gelendir; dileyen iman eder, dileyen de inkâr eder. Teğâbun 64/2’de insanları Yüce Allah’ın yarattığı, içlerinden bir kısmının mümin, bir kısmının ise kâfir olduğu beyan edilmektedir. İnsân 76/3’te de doğru yolu Yüce Allah’ın gösterdiği, buna karşılık bazılarının şükredici mümin, diğerlerinin ise kâfir olduğu belirtilmektedir.

Müzzemmil 73/19, Müddessir 74/37, 54-55, İnsân 76/29, Tekvîr 81/27-28 gibi âyetlerde Kur’ân’ın gerçeği hatırlattığı ve dileyen herkesin ondan istifade edebileceği haber verilmektedir. Bu ve daha pek çok âyette dinin bir gönü işi olduğu ve zorlamanın orada işlevinin olamayacağı bildirilmektedir. Yûnus 10/99’da verilen bilgilere göre, Yüce Allah dilemesi halinde herkesin mümin olabileceğini ifade ederek Hz. Peygamber’in insanları zorlamaması gerektiğini tenbihlemektedir. Dahası En‘âm 6/35 ve 149’da yer alan bilgilere göre, Yüce Allah dilemesi halinde herkesi hidayete erdirebileceğini haber vermektedir. Nihayet Hûd 11/118-119’da ise Allah dileseydi insanları tek bir ümmete haline dönüştürebileceğini, ancak rahmetine aldıkları hariç diğerlerinin ihtilafa devam ettikleri beyan edilmektedir.

Bunca âyette verilen bilgiler hidayetin bir tercih işi olduğunu ve Teğâbun 64/11’de belirtildiği gibi Yüce Allah’a iman edenin kalbine Allah’ın hidayet edeceğini hatırlatmalıyız. Zorlama kişinin iman etmesini değil, inkârını gizlemesini sağlamaktan başka bir işe yaramaz. Esasında Şûrâ 42/48’de insanların yüz çevirmesi durumunda Hz. Peygamber’in onlar üzerinde “bekçi”, Kâf 50/45’te insanlar üzerinde “zorba”, Ğâşiye 88/22’de ise “zorlayıcı” olmadığı bildirilmekte, Zâriyât 51/55, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde görevinin “gerçeği hatırlatmak olduğu” bildirilmekte, hiçbir şekilde zorlamaya gönderme yapılmamaktadır.

Bütün bunların ötesinde Nahl 16/106’da zorlamaya tabi tutulduğu için imanını gizleyen kişinin kalbinde iman bulunması halinde inkâr sözlerinin azabı gerektirmeyeceği haber verilmektedir. Nisâ’ 4/94’te “Size selam verene ‘sen müslüman değilsin’ demeyin” buyrularak niyet okuyuculuğuna soyunmanın doğru olmayacağı ifade edilmektedir. Hz. Peygamber’in beyanına göre “kişinin amelinin değeri niyetine bağlıdır.”(41) Niyetleri sadece Yüce Allah bildiği için kişilerin kabulleri onların niyetleriyle değer bulacak, bu alana insanların zorlamaları giremeyecektir.

Bu arada yapılan savaşların birer savunma savaşı olduğu, insanlar inanmadığı için değil, saldırganlık yaptıkları için kendileriyle savaşıldığı düşünülünce, konular arasında herhangi bir anlaşılmazlık ve çelişki de kalmaz. Bütün bu sözlerimizin sonunda dinin içinde “zorunluluklar”ın bulunmadığı asla ve asla anlaşılmamalı, sadece dine girmede ve ibadetlerin yerine getirilmesinde insanların birbirlerini zorlamamaları gerektiği hükme bağlanmaktadır. İradenin olmadığı yerde dinden söz edilemez.

Âyette “zolama” manası verilen اِكْرَاهَ ikrâh kelimesinin yerine aslında اجبار icbâr kelimesinin kullanılması gerekirdi. Zira Yüce Allah dinde çirkin, kerih, ikrah ettirici, tiksindirici şeylerin bulunmadığı, bu nedenle Müslümanların da böyle bir sonuca götürecek hareketlerden kaçınmaları gerektiği istenmekte, dinin nezaket ve nezahetine azami dikkat edilmesi öngörülmektedir. Bu mesaj Yûnus 10/85 ve Mümtehıne 60/5’te zikredilen “ey Rabbimiz bizi zalimler, kâfirler için bir fitne (dinden uzaklaşma sebebi) kılma” duasıyla da uyumlu bir mesaj vermektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah’ın dini prensipler olarak belirlediği esaslarda ikrah ettirici hususların yer almadığı unutulmamalıdır.

b) قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيّ “Artık doğruluk eğrilikten ayrılmıştır.” Yüce Allah dinde zorlamanın olamayacağını beyan ettikten sonra, bir anlamda gerekçesini zikretmektedir. Âyette geçen الرُّشْد er-ruşd kelimesi “hayra isabet ederek onu elde etmek”, الْغَيّ el-ğayy sözcüğü ise “yanlış yola girmek” manasına gelmekte, bu çerçevede “hakkın bâtıldan”, “doğrunun yanlıştan”, “imanın küfürden”, “hidayetin dalaletten”, “doğru yolun azgınlıktan”, “hayrın şerden” ayrılması anlamını içermektedir.(42) Her şey apaçık ortadayken artık hiç kimseyi hiçbir şekilde zorlamanın anlamı olmayacağı için Yüce Allah dinde zorlamanın olamayacağını hükme bağlamakta ve gerekçesini de işte bu şekilde ortaya koymaktadır.

2.فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللّٰهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى لَا انْفِصَامَ لَهَا “Kim tağut’u (azgınlık edeni) reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan en sağlam kulba yapışmış demektir.” Yüce Allah doğruluk ve yanlışlığın apaçık birbirinden ayrılıp ortaya çıktığını beyan ettikten sonra tâğût’u reddedip Allah’a iman eden kişinin hiçbir şeklilde kopmayacak, sapasağlam bir kulpa yapışmış olacağını bildirmektedir.

a) فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللّٰهِ “O halde kim tâğût’u reddedip Allah’a inanırsa.” Yüce Allah tıpkı kelime-i tevhîd’de olduğu gibi önce lâ ilâhe kısmını yani tâğût’u inkârı, sonra da illellâh ispatı yani Allah’a imanı dile getirmektedir. Kişi hakikate ulaşmak için önce neyi reddetmesi gerektiğini bilmelidir. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncelikle tâğût’un reddedilmesinden söz edilmektedir.

ı. فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ “O halde kim tâğût’u reddederse.” T-ğ-y kökünden kelimeler Kur’ân’da 39 yerde geçmekte, çeşitli kalıplarda fiil olarak “azgınlaşmak”(43) ve “yükselmek”;(44) sıfat olarak da “tâğût” manalarına gelmektedir. Mübâlağa kalıbındaki الطَّاغُوت et-tâğût kelimesi “azgınlık yapmak” manasındaki tağâ kökünden gelmekte ve tıpkı tuğyân kelimesi gibi “azgınlar”, “azgınlık”, “isyankârlık” gibi anlamlar içermektedir. الطَّاغُوت et-tâğût kelimesine verilen “şeytan, put, Ka‘b b. Eşref” gibi anlamlar aslında tek bir anlamın açılımı durumundadır ki o da “Hakk’ın karşısındaki şey” demektir. Bu, bazen şeytan, nefis, ideoloji, bazen de arzu ve heves olur. Kur’ân’da bu kelime kullanıldığı sekiz yerde(45) de bağlama göre “Hakk’ın ve hakikatin karşıtı” manasını vermektedir.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الطَّاغُوت et-tâğût kelimesi bu bağlamda tağâ kökünden gelmekte ve “çok azgınlaşan”, “azgınlığı benimseyen” manasına gelmekte, putları, şeytanı ve şeytanlaşmış insanları, hatta şeytanın güdümündeki algı ve kabulleri kapsamına almaktadır.(46) Esasında Yüce Allah’tan başka ibadet edilen her şeyi ve böylece insanı Allah’tan uzaklaştıran ve şeytana yönelten şeyler manasında “şeytânî güçleri ve düzenleri” de içermekte olan(47) bu kelime, sözün gücüne değil, gücün sözüne itibar edenleri, hatta hakkın gücüne değil, gücün hakkına inananları sembolize etmektedir. İşte Yüce Allah yiğit kullarını anlatırken onların bu tür şeytan ve şaytansılardan, onlara kulluktan kaçındıklarını beyan etmekte ve Zümer 39/17’de şöyle buyurmaktadır: “Tâğût’a kulluk etmekten kaçınıp, Allah’a yönelenlere müjde vardır. (Bu) kullarımı müjdele!”

- İzahına çalıştığımız âyette mutlak kurtuluş vesilesi olan ve kopmayan, sapasağlam bir kulpa yapışmış olmayı sağlayacak olan şey önce tâğût’u inkâr etmek olarak belirlenmektedir ki Nisâ’ 4/60’ta da bu bağlamda şöyle buyrulmaktadır: “Onu inkâr etmekle emrolundukları halde tâğût’un huzurunda muhakeme edilmek isterler.” Demek ki tâğût olarak nitelendirilen her ne varsa, hepsinin inkâr edilmesi yani reddedilmesi bir zorunludur. Bu nedenle, eğer tâğût inkâr edilmezse bu defa o dost ediniliyor demektir ki bu durum hakkında Bakara 2/257’de “Kâfirlerin dostları tâğût’tur” buyrulmaktadır.

- Taberî bu kelimeyi tarif ederken “Allah’a karşı isyankâr olup zorla, zorlama ile veya gönül rızasıyla kendisine tapınılıp mabud tutulan, gerek insan, gerek şeytan, gerek put, gerek dikili taş, gerekse diğer herhangi bir şey” demektir.(48) Şeytan veya sihirbaz yahut kâhin ya da insanların ve cinlerin inat edip büyüklük taslayanları veya Allah’a karşı mabud tanınıp buna razı olan Firavun ve Nemrut gibiler veya putlar diye çeşitli yaklaşımlar söz konusu edilmektedir.(49) Râzî, bu konuda beş görüşün dile getirildiğini beyan ederek maksadın “şeytan”, “kâhinler”, büyücüler”, “putlar” ve “cinlerin ve insanların taşkınlıkları” olabileceğini nakletmektedir.(50)

ıı. وَيُؤْمِنْ بِاللّٰهِ “Allah’a iman ederse.” Yüce Allah sapasağlam bir kulpa yapışabilmek için tâğût’un inkâr edilmesinden sonra Allah’a imanın şart olduğunu beyan etmektedir. Allah’a iman etmek, O’na sadece inanmaktan ibaret değildir. İman kavramının kökünde bulunan “güvenmek” ve Kur’ân’daki kullanımlar gereği “güvende hissedip çevreye güven vermek” manalarını da düşünürsek Yüce Allah’a imanın aslında “inanılması gereken değerlerin tamamına inanmayı, inanılan şeylere güvenmeyi, bu sayede kendisini güvende hissetmeyi ve çevresine güven vermeyi” kapsadığı anlaşılabilecektir. İşte Yüce Allah kelime-i tevhîd’in illellâh kısmını karşılamak üzere, mutlak manada ve hiçbir eksiklik içermeyip sarsılmayacak şekilde sahip olunması gereken bir iman kurumuna dikkat çekmektedir.

b) فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى لَا انْفِصَامَ لَهَا “Kopmayan sağlam kulpa yapışmış demektir.” Yüce Allah tâğût’u inkâr edip Allah’a iman edenlerin الْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى el-‘urvetü’l-vüskâ denen “sapsağlam bir kulp”a sarılmış olacağını ve bu kulpun hiçbir şekilde kopmasının da mümkün olmayacağını haber vermektedir. Lokmân 31/22’de de geçen bu tamlama Kur’ân’ın sıfatlarındandır ve tıpkı Âl-i İmrân 3/103’te belirtildiği gibi “Allah’ın sapasağlam ipi”dir; “vahiy”dir, “İslâm”dır.(51) Kişiyi belli değerlerle bilikte sabit tutan bu özellik Allah’ın dininin yani kitâbullâh’ın bir niteliği olarak zikredilmekte ve kendisine sıkıca sarılmak gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Zuhruf 43/43’te “Ey Peygamber, sana vahyedilene sıkıca sarıl! (Böylece) dosdoğru yol üzerindesin” buyrularak bu görevin öncelikle Hz. Peygamber’in görevi olduğu vurgulanmaktadır. Ardından, bu hitap Âl-i İmrân 3/103’te bütün müminlere yönlendirilerek “hepsinin topluca Allah’ın ipine sarılmaları ve tefrikaya düşmemeleri” emredilmektedir. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(52) Hakikate tutunanlar yani Yüce Allah’ın sapasağlam kulpu dediği vahyi sahiplenenler o kulpun لَا انْفِصَامَ لَهَا özelliği gereği kopmayacağını, bitmeyeceğini ve yok olmayacağını,(53) dolayısıyla kendilerinin de bir daha ondan ayrılamayacaklarını unutmamalıdırlar. Esasında hak ve hakikat yolunun yolcuları maksada ulaşmada bu yolun tek çare olduğunu bilerek tâğût denen şeytan ve şeytansıların tuzaklarından emin olacaklardır.

3. وَاللّٰهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah dinde zorlama olmadığını, doğrunun yanlıştan ayırtedilip apaçık bir şekilde ortaya çıktığını, tâğût’u inkâr edip Allah’a iman edenlerin kopması olmayan sapasağlam bir kulpa yapışmış olacaklarını beyan ettikten sonra, kimin ne zaman, ne amaçla, nerede, nasıl ve niçin neler yapıp ettiğini gayet iyi işittiğini ve her bir şeyi hakkıyla bildiğini işte bu iki sıfatla dile getirmektedir. Bu şekilde artık müminlere moral, kâfirlere de gözdağı verilmesi amaçlanmış olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Dostluğu ve Tâğût’un Saptırması

اَللّٰهُ وَلِيُّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَوْلِيَآؤُ۬هُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُمَاتِ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّار هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Allah iman etmiş olanların dostudur; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır. Kâfir olanlara gelince, onların dostları Tağut’tur (azgınlık edendir); onları aydınlıktan karanlıklara çıkarırlar (gömerler). İşte bunlar ateş halkıdır. Onlar orada ebedî kalıcıdır.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلِيُّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا veliyyüllezîne âmenû tamlaması “iman edenlerin dostudur”; يُخْرِجُهُمْ yuhricuhum ifadesi “onları çıkarır”; مِنَ الظُّلُمَاتِ mine’z-zulümâti ifadesi “karanlıklardan”; اِلَى النُّورِ ile’n-nûri ifadesi “aydınlığa”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا vellezîne keferû cümlesi “kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; اَوْلِيَآؤُ۬هُمُ evliyâuhum tamlaması “onların dostları”; الطَّاغُوت et-tâğûtu kelimesi “tâğûttur, azgın(lardır)”; يُخْرِجُونَهُمْ yuhricûnehum ifadesi “onları çıkarırlar, gömerler”; مِنَ النُّورِ mine’n-nûri ifadesi “ışıktan”; اِلَى الظُّلُمَاتِ ile’z-zulümâti ifadesi “karanlıklara”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; اَصْحَابُ النَّار ashâbu’n-nâri tamlaması “ateş halkı(dır), cehennemliktir”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcıdırlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlerin, tâğût’un da kâfirlerin dostu oluşu ve bunun sonuçları gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ وَلِيُّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ اِلَى النُّورِ “Allah, iman etmiş olanların dostudur; onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır.” Yüce Allah kendisine iman edenlere moral vererek onların dostu olduğunu ve kendilerini bütün karanlıklardan tek aydınlığa çıkaracağını müjdelemektedir.

a) “Allah’ın müminlere dost oluşu”, onları “koruması, sahiplenmesi, onlara destek verip yardım etmesi” manasında yorumlanmaktadır.(54)

Yüce Allah’ın dostluğuyla ilgili olarak Yûnus 10/62-64’te şöyle buyrulmaktadır: “Bilesiniz ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de. Onlar, iman edip de takvâya ermiş olanlardır. Dünya hayatında da ahirette de onlara müjde vardır. Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur. İşte bu, büyük kurtuluştur.” Yüce Allah “dostlarım” dediği kişilerle ilgili olarak iki müjdeye yer vermekte, onların korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(55)

Yüce Allah’ın dostu olabilmek için önce Tevbe 9/71’de beyan edildiği gibi müminlerin birbirlerinin dostu olması gerekir. Bunun sonrasında Yüce Allah müminlerin dostu olduğunu yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/257’de ifade etmektedir. Benzer içerikte Âl-i İmrân 3/68 ve Câsiye 45/19’da da mesajlar zikredilmektedir. Mâide 5/55-56’da şu bilgiler yer almaktadır: “Sizin veliniz (dostunuz) ancak Allah, Rasûlü ve namaz kılan, zekâtı veren ve (Allah’ın emirlerine) boyun eğenlerdir. Kim Allah’ı, Rasûlünü ve müminleri dost tutarsa (bilsin ki) galip gelecek olanlar yalnız ve yalnız Allah’ın tarafında olanlardır.” Fussılet 41/31’de belirtildiği gibi melekler de müminlerin dostudurlar.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu ifadelerini nakletmek istiyoruz: “Hz. Ömer, Hz. Peygamber’in velilerle ilgili olarak şöyle buyurduğunu rivayet etmektedir: ‘Onlar, aralarında bir akrabalık ve alıp-verecekleri bir mal olmadığı halde, ‘birbirlerini Allah için seven kimseler’dir.(56) Allah’a yemin olsun ki onların yüzleri nurdur ve insanlar korkup hüzünlenecekleri zaman (yani mahşerde), onlar korkup hüzünlenmeyeceklerdir.’(57) Yine, Hz. Peygamber’in ‘Onlar öyle insanlardır ki onları görenler, Allah’ı hatırlarlar’(58) buyurduğu rivayet edilmiştir. İleri düzeydeki âlimler şöyle derler: ‘Bunun sebebi şudur: Onlarda görülen, boyun büküş ve derin saygı alâmetlerinden ötürü, bir de Yüce Allah onlar hakkında, ‘Secde izinden nişanları yüzlerindedir’(59) buyurduğu için, onların bütün bakıp müşahede edişleri, ahireti hatırlamaya yöneliktir.”(60)

Bütün bu ifadelerden ve devam eden âyetlerdeki beyanlardan anlaşıldığına göre, bütün müminler Yüce Allah’ın dostudurlar. Bunların dışında özel bazı isimler zikredip Rabbimizin genel olarak tanıttığı kişileri birtakım özel insanlarla sınırlı tutmak bu ve benzer âyetlere aykırı düşecektir. Dahası evliyâullâh tamlamasını çeşitli çevrelerin kendilerine özel bir nitelik gibi tanıtmaları da âyetin evrensel mesajını daraltmaktır.

b) Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen ظُلُمَات / الظُّلُمَات zulümât/ez-zulümât kelimeleri bazı âyetlerde bilinen anlamda “karanlıklar”,(61) bir kısmında ise hakikatin karşısında manevî anlamda “cehalet karanlıkları”(62) demektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez geçen الظُّلُمَات ez-zulümât “karanlıklar” kelimesi inanç, ahlak ve davranışlardaki sayısız yanlışlıklar manasına gelmekte, النُّور en-nûr sözcüğü ise Yüce Allah’ın gönderdiği ilahi prensipler bütünü olan vahiy yani Kur’ân anlamına gelmektedir. Bir önceki âyetteki mesajla ilişkilendirerek anlamaya çalışırsak “tâğût’u inkâr edenler” işte bu karanlıkları reddedenlerdir; “Allah’a iman edenler” ise hakikatin ışığı demek olan vahye sarılanlardır. Vahyin misyonu bu âyette beyan edilmekte ve hedef insanların her türlü karanlıktan aydınlığa çıkartılması şeklinde belirlenmektedir. Mâide 5/15 ve Şûrâ 42/52’de vahye nûr denmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/1-2’de şöyle buyrulmaktadır: “Elif. Lâm. Râ. (Bu Kur’an), Rablerinin izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa, yani her şeye galip (ve) övgüye lâyık olan, göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece kendisine ait olan Allah’ın yoluna çıkarman için sana indirdiğimiz bir kitaptır.” Yüce Allah, hem Kur’ân’ın indiriliş hem de Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini beyan etmekte ve “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarma”yı gerekçe olarak sunmaktadır. Yüce Allah bu ifadeyle vahyini sahiplenmekte, onu kendisinin indirdiğini beyan ederek müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik suçlamalarını cevaplandırmış olmaktadır.

İbrâhim 14/1’de geçen كِتَاب kitâb kelimesi Kur’ân’ı yani vahyi ifade etmekte, Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi ise Nebî (as)’ın Yüce Allah’ın izniyle insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması diye belirlenmektedir. Âyette الظُّلُمَات ez-zulümât kelimesinin çoğul getirilme nedeni, karanlıkların birden çok oluşudur. النُّور en-nûr kelimesi ise tekildir; çünkü hak ve hakikat tek kaynaklıdır ki o da vahiydir. Esasında Mâide 5/15 ve Şûrâ 42/52’de beyan edildiği gibi vahyin bir adı da nûrdur.

İnsanları şirk, küfür, isyan, nifak vs. karanlıklardan iman aydınlığına çıkaracak olan kudret, yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/257’de, ayrıca Mâide 5/16, Ahzâb 33/43 ve Hadîd 57/9’da bizzat “Yüce Allah”, İbrâhim 14/1 ve Talâk 65/11’de ise “Hz. Peygamber” olarak belirlenmektedir. İster Hz. Peygamber olsun, isterse tebliğ ettiği Kur’ân olsun, esasında insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak isteyen kudret Yüce Allah’tır. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/257’de belirtildiği gibi dostları Tâğût denilen şeytan veya şeytânî güçler olan kâfirler ise insanları aydınlıktan karanlıklara çıkarmaya çalışırlar. Durum böyle olduğu için şunu söyleyebiliriz: Vahyin misyonu şeytanların çabalarını boşa çıkarmak ve insanları hakikatin ışığıyla buluşturmaktır.

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَوْلِيَآؤُ۬هُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُمَاتِ “Kâfir olanlara gelince, onların dostları ise Tağut’tur (azgınlık edendir); onları aydınlıktan karanlıklara çıkarırlar (gömerler).” Yüce Allah iman edenlerin dostu olduğunu ve onları karanlıklardan aydınlığa çıkardığını beyan ettikten sonra, sözü kâfirlere getirmekte, onların dostunun ise tâğût yani şeytan ve şeytani düzenler anlamında her bir şer olduğunu ifade etmektedir. Bunun sonucunda kâfirlerin dost edindikleri o tâğût’un insanları hak ve hakikatin aydınlığından her çeşit sapkınlık demek olan karanlıklara gömdüğünü haber vermektedir. Âyette tâğût’a nispet edilen يُخْرِجُونَ yuhricûne fiilinin tekil değil de çoğul getirilme sebebi, et-tâğût kelimesinin bir kişiyi değil, aksine azgınlığı ilke edinen ve Yüce Allah’ın prensiplerinin karşısına dikilen herkesi içermesi nedeniyledir. Bu fiil eğer “kâfir olanlar” ifadesini içeriyorsa o zaman fiilin çoğul getirilme sebebi zaten ortadadır. Şunu söyleyelim: Müminler Yüce Allah’ın yönetimini benimsemişken kâfirler de tâğût’un yönetimine rıza göstermişler demektir.(63)

3. اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّار هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte bunlar ateş halkıdır. Onlar orada ebedî kalıcıdır.” Yüce Allah tâğût’u dost edinen ve sonuçta hak ve hakikatin aydınlığından uzaklaşıp şirk, küfür, isyan vs. karanlıklarına gömülenlerin mahşerde de cehennem halkı olacaklarını ve orada ebedi kalacaklarını bildirmektedir.

Yüce Allah Bakara 2/256 ve 257’de esasında insan iradesine dikkat çekmekte, tercihini iman ve Allah’tan yana belirleyenlerin karanlıklardan aydınlığa çıkacağını, tâğût’u tercih edenlerin ise bunun tersine olarak aydınlıktan karanlıklara çıkıp savrulacaklarını, yani aydınlıktan karanlıklara gömüleceklerini haber vermekte, böylece kişilerin tercihlerini kendilerinin şekillendireceğini, dolayısıyla da hak ettikleri akıbeti yaşayacaklarını beyan etmekte istemektedir. Anlaşılıyor ki doğru ve yanlış apaçık bir şekilde birbirinden ayrılıp ortaya çıkınca herhangi bir zorlamanın söz konusu olamayacağı, insanların, tercihlerinin sonuçlarına kendilerinin katlanacakları bildirilmektedir.

c) -Hz. İbrâhim’in Kısa Kassası

Yüce Allah, sûrenin 258-260. âyetlerinde kendisine mülk (hükümdarlık) verdiği için (şımararak) Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya giren Nemrut’u gündeme getirmekte, Hz. İbrahim’in ona “Rabbim yaşatan ve öldürendir” deyince, buna karşılık Nemrut’un “Ben de yaşatır ve öldürürüm” cevabını verdiğini, Hz. İbrahim’in “Allah Güneş’i doğudan getirmektedir; haydi sen de onu batıdan getir” dediğini ve Nemrut’un şaşırıp kaldığını haber vermektedir.

Ardından, evlerinin duvarları çatıları üzerine çökmüş bir kasabaya uğrayan kişinin örneği verilmekte, “(Şehrin) ölümünden sonra Allah bunları nasıl diriltir acaba!” dediği, bunun üzerine Allah’ın onu yüz sene öldürdüğü, sonra tekrar dirilttiği, Allah’ın “Ne kadar kaldın?” diye sorunca “Bir gün yahut günün bir kısmı kadar” dediği nakledilmekte, sonrasında şu bilgilere yer verilmektedir: “Hayır, yüz sene kaldın. Yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamıştır. Eşeğine de bak! Seni insanlara bir ibret kılalım diye (böyle yaptık). Şimdi kemiklere bak, onları nasıl düzenliyor, sonra onlara nasıl et giydiriyoruz.”

Daha sonra, Hz. İbrâhim’in ölülerin diriltilmesiyle ilgili bir isteği ve kendisine verilen cevaplar şu şekilde dile getirilmektedir: “Hani İbrahim ‘Ey Rabbim! Ölüyü nasıl dirilttiğini bana göster’ demişti. (Rabbi ona) ‘İnanmadın mı?’ diye sorunca (İbrahim) ‘Bilakis (elbette) inandım; fakat kalbimin mutmain olması için (görmek istedim)’ demişti. Bunun üzerine (Allah şöyle) buyurmuştur: Dört tane kuş al; onları kendine alıştır. Sonra her dağa onlardan bir parça koy. Sonra da onları çağır; koşarak (uçarak) sana gelirler. Bil ki Allah ‘azîz’dir (üstündür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. Nemrut’un Şaşkına Dönüşü

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ي حَآجَّ اِبْرٰه۪يمَ ف۪ي رَبِّه۪ٓ اَنْ اٰتٰيهُ اللّٰهُ الْمُلْكَۢ اِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّيَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ قَالَ اَنَا۬ اُحْي۪ وَاُمِيتُ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ فَاِنَّ اللّٰهَ يَاْت۪ي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَاْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذ۪ي كَفَرَ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Allah kendisine hükümdarlık verdiği için Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya gireni (Nemrut’u) görmedin mi? Hani İbrahim ‘Rabbim yaşatandır ve öldürendir.’ demişti. O da ‘Ben de yaşatırım ve öldürürüm.’ demişti. İbrahim, ‘Allah Güneş’i doğudan getirmektedir; sen de onu batıdan getir.’ demişti de o kâfir şaşakalmıştı. Allah zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera sorusu “görmedin mi, bakmadın mı, bilmedin mi”; اِلَى الَّذ۪ي حَآجَّ ilellezî hâcce ifadesi “tartışan kişiyi”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhîme kelimesi “İbrahim’le”; ف۪ي رَبِّه۪ٓ fî rabbihî ifadesi “onun Rabbi hakkında”; اَنْ اٰتٰيهُ en âtâhu ifadesi “ona verdi diye”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah”; الْمُلْكَۢ el-mülke ifadesi “hükümranlık”; اِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; اِبْرٰه۪يمُ ibrâhîmu ifadesi “İbrâhim”; رَبِّيَ rabbiye tamlaması “benim Rabbim”; الَّذ۪ي يُحْي۪ ellezî yuhyî ifadesi “diriltendir”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldüren(dir)”; قَالَ kâle fiili “(o da) demişti ki”; اَنَا۬ ene zamiri “ben (de)”; اُحْي۪ uhyî fiili “diriltirim”; وَاُمِيتُ ve ümîtü fiili “ve öldürürüm”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; اِبْرٰه۪يمُ ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَاْت۪ي ye’tî fiili “getirir”; بِالشَّمْسِ bi’ş-şemsi ifadesi “Güneş’i”; مِنَ الْمَشْرِقِ mine’l-meşrıkı ifadesi “doğudan”; فَاْتِ fe’ti emri “sen de getir”; بِهَا bihâ ifadesi “onu (Güneş’i)”; مِنَ الْمَغْرِبِ mine’l-mağribi ifadesi “batıdan”; فَبُهِتَ fe buhite edilgen fiili “apışık kalmıştı”; الَّذ۪ي كَفَرَ ellezî kefera ifadesi “kâfir olan o kişi, inkar etmiş olan kişi”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî ifadesi “hidayet etmez”; الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ el-kavme’z-zâlimîne tamlaması ise “zalim bir topluma” demektir.

Burada Yüce Allah hakkında Hz. İbrâhim’le tartışmak isteyen Nemrut’un hazin mağlubiyeti gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ي حَآجَّ اِبْرٰه۪يمَ ف۪ي رَبِّه۪ٓ اَنْ اٰتٰيهُ اللّٰهُ الْمُلْكَۢ “Allah kendisine hükümdarlık verdiği için Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya gireni (Nemrut’u) görmedin mi!” Yüce Allah önceki iki âyette de dile getirdiği tâğût kavramına bir anlamda açıklık getirmekte ve peygamberler tarihinden bir örnekle konuyu açıklamaktadır. Âyette Hz. İbrâhim’le tartışan kişi ve tartışma konusu ele alınmaktadır. Bu kişinin Kur’ân’da adı geçmemekte, ancak rivayetler bunun Hz. İbrâhim’in baş düşmanı olan Nemrut olduğunda hemen hemen fikir birliği halindedir.

a) اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ي حَآجَّ اِبْرٰه۪يمَ ف۪ي رَبِّه۪ٓ “Rabbi hakkında İbrahim ile tartışmaya gireni (Nemrut’u) görmedin(iz) mi!” Âyetin başında bulunan اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi Bakara 2/243 ve 246. âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere bedensel görmeyle değil de aklın görmesiyle yani düşünceyle alakalı bir beyandır. Kur’ân’daki bu tür beyanlarda hedeflenen şey bilgidir, gerçeğin fark edilmesidir; yoksa fiziksel anlamda bir görme duyusu söz konusu edilmemektedir. Ayrıca maksat bütün muhataplar olduğu için tercümeyi “görmedin(iz) mi” şeklinde çoğul yapmayı tercih ettik.

Âyette “İbrahim ile Rabbi hakkında tartışan kişi”nin kim olduğu hususunda Mücâhid, bu kimsenin Nemrûz (Nemrûd) b. Kenan(64) olduğunu söyle­miştir ki bu, büyüklük taslayan ve rablık iddiasında bulunan ilk kimsedir. Bundan önce yorumladığımız iki âyette zikredilen tâğût kelimesi işte burada örneklendirilmekte ve şahıs olarak bu kişinin yaptığı tartışma dile getirilmektedir. Ayetteki bilgilerden anlaşıldığına göre bu kişi Hz. İbrâhim’le Yüce Allah hakkında tartışmaya girmişti.

Benzer bir tartışma Hz. İbrâhim’e yönelik olarak kavmi tarafından da gerçekleştirilmiştir. Bu konuda En‘âm 6/80’de şöyle buyrulmaktadır: “Kavmi onunla tartışmaya girişmişti. Onlara ‘Beni doğru yola iletmişken, Allah hakkında benimle siz mi tartışıyorsunuz? demişti.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in putperest kavminin onunla tartışmaya başladığını, onun da kendilerine “Beni hidayete erdirmiş olan Allah hakkında mı benimle tartışıyorsunuz?” diyerek cevap verdiğini hatırlatmaktadır. Babası ve müşrik kavmi Hz. İbrahim’i hafife alarak ona hitap etmiş, Hz. İbrâhim de onların bu konuda kendisiyle tartışamayacağını, tevhidden taviz vermeyeceğini dile getirmek istemiştir. Onların bu tür tartışmaları hakkında Meryem 19/41-49, Enbiyâ’ 21/52-56, Şu‘arâ’ 26/70-77 ve Sâffât 37/85-87’de detaylar verilmektedir.

b) اَنْ اٰتٰيهُ اللّٰهُ الْمُلْكَۢ “Allah ona hükümranlık vermişti.” Bu ifadeden maksadın kim olduğuyla ilgili iki görüş ileri sürülmektedir. Kanaate göre, Yüce Allah’ın kendisine imkân ve hükümranlık verdiği kişi Hz. İbrâhim’le tartışan Nemrut’tur. Bu durumda âyetteki temel mesaj şöyle anlaşılabilir: “Mülkün ona (o meli­ke) verilmesi, onu şımartmış, büyüklük taslayıp azmasına sebep olmuş, böylece de o bundan dolayı çekişmişti” manasında olmak üzere “Yüce Allah ona mülk verdiği için, Rabbi hususunda o, Hz. İbrahim’le çekişmiştir.”

Diğer ihtimale göre ise maksat Hz. İbrâhim’dir. Nitekim Nisâ’ 4/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki biz İbra­him ailesine kitap ve hikmet vermiştik. Onlara, büyük bir mülk vermiştik.” Bu durumda da âyetteki mesaj şu şekilde yorumlanabilir: “İbrâhim, Rabbinin kendisine mülk verme­sine bir şükür olsun diye, Rabbi hususunda muhataplarıyla çekişmeye başladı.” Bu ikincisi de doğru kabul edilebilirse de metnin akışı ve gerçekleştirilen konuşmalar maksadın Nemrut olduğu görüşünü biraz daha öne çıkarmaktadır.

2. اِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّيَ الَّذ۪ي يُحْي۪ وَيُم۪يتُ قَالَ اَنَا۬ اُحْي۪ وَاُمِيتُ “Hani İbrahim ‘Rabbim yaşatandır ve öldürendir’ demişti. O (Nemrut) da ‘Ben de yaşatırım ve öldürürüm’ demişti.” Kendisiyle Yüce Allah hakkında tartışmaya gelen Nemrut’a hitaben Hz. İbrâhim Yüce Allah’ın hem hayat veren hem de öldürebilen olduğunu beyan edince, Nemrut kendisinin de buna gücünün yettiğini beyan etmişti. Rivayetlere göre, bu azgın kişi yanına aldığı iki kişiden birini sağ bırakıp diğerini öldürerek kendince Hz. İbrâhim’i mağlup etmeye çalışmıştı.(65) Bunun üzerine Hz. İbrâhim çok daha susturucu bir beyanla ona şunu söylemiştir:

3.قَالَ اِبْرٰه۪يمُ فَاِنَّ اللّٰهَ يَاْت۪ي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَاْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذ۪ي كَفَرَ “İbrahim, ‘Allah, Güneş’i doğudan getirmektedir; sen de onu batıdan getir’ demişti de o kâfir şaşakalmıştı.” Yüce Allah Nemrut’un Hz. İbrâhim’in ileri sürdüğü bu ikinci hakikate karşı söyleyecek söz bulamadığını ve çaresiz bir şekilde tutulup kaldığını, şaşkın ve yenik düştüğünü beyan etmektedir. Âyette geçen يَاْت۪ي بِ ye’tî bi kullanımı “getirmek” manasına gelmekte ve Güneş’in doğudan ve batıdan getirilmesi anlamını içermektedir. İlk sözünde insan hayatından yani enfüs’ten örnek verdikten sonra, bu defa âfâk dediğimiz “dış âlem”den misal getirerek muhatabını tamamen susturmuştur.

Âyette zikredilen فَبُهِتَ الَّذ۪ي كَفَرَ “o kâfir apışıp kaldı” ifadesi bir deyimdir ve insanın “apışık kalması”, “konuşamayıp tutulması”, “şaşkın ve yenik düşmesi”, “hayretler içerisinde kalması”, “afallaması”, “donakalması” gibi anlamlar içermekte, muhatabın tamamen mağlup olmasını, çaresiz bir hale düşüşünü ortaya koymaktadır. İşte Hz. İbrahim verdiği bu örnekle kendisiyle tartışmaya kalkışan rakibini alt etmiş ve esasında tâğût’un tarafında yer alanların her zaman mağlup olacaklarını böyle bir sembol örnek üzerinden dile getirmiş olmaktadır.

4.وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “Allah, zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah hak ve hakikatin karşısına dikilip hakkı mağlup etmeye çalışanlara zalim sıfatını vermekte ve zalimliği tercih ettikleri sürece onları hidayete erdirmeyeceğini haber vermektedir. Bu âyet bağlamında kendisine işaret edilen zalim insan tipi Hz. İbrâhim’le tartışan ve hakikatın karşısına dikilen Nemrut’un şahsında onun gibi davrananlar olarak belirlenmektedir. Çünkü zulüm adaletin zıddına olarak bir şeyi olması gereken şekilde yapmamaktır.

Fâtiha 1/6’da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene, layık gördüğüne hidayet verir; isteyeni layık gördüğünü de sapıklıkta bırakır.(66) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur. Bu bağlamda Bakara 2/26’da “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir. Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere, “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(67) “yalancı müsriflere”(68) ve “nankör yalancılara”(69) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(70) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır belirler ve sonucuna katlanır.

ıı. Diriltilmenin İmkânı

اَوْ كَالَّذ۪ي مَرَّ عَلٰى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا قَالَ اَنّٰى يُحْي۪ هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَاَمَاتَهُ اللّٰهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ اِلٰى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ اِلٰى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ اٰيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ اِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ اَعْلَمُ اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Veya (görmediniz mi) o kişiyi ki evlerinin duvarları çatıları üzerine yığılmış (alt üst olmuş) bir şehre uğramıştı. (Bu kişi), ‘(Şehrin) ölümünden sonra Allah burayı nasıl diriltir acaba?’ demişti. Bunun üzerine Allah onu yüz yıl öldürmüş (ölü gibi bırakmış), sonra tekrar diriltmişti. (Allah) ‘Ne kadar kaldın?’ diye sorunca ‘Bir gün veya günün bir kısmı kadar.’ demişti. (Allah) ona şöyle demişti: ‘Hayır! Yüz yıl kaldın. Yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamıştır. Eşeğine de bak! Seni insanlara bir ibret kılalım diye (böyle yaptık). Şimdi kemiklere bak, onları nasıl düzenliyoruz; sonra onlara nasıl et giydiriyoruz!’ (Durum) kendisi için apaçık bir hâl alınca, ‘Biliyorum ki Allah her şeye gücü yetendir.’ demişti.”

Âyetteki اَوْ كَالَّذ۪ي ev kellezî ifadesi “veya (şu) kişi gibi midir”; مَرَّ merra fiili “uğramıştı”; عَلٰى قَرْيَةٍ ‘alâ karyetin ifadesi “(şöyle) bir kasabaya”; وَهِيَ ve hiye zamiri “o (kasaba)”; خَاوِيَةٌ hâviyetun kelimesi “çökmüş (alt üst olmuş)”; عَلٰى عُرُوشِهَا ‘alâ ‘urûşihâ ifadesi “onun (evlerinin duvarları) çatıları üzerine”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَنّٰى يُحْي۪ ennâ yuhyî ifadesi “acaba nasıl dirltir”; هٰذِهِ hâzihî zamiri “bunu, bunları”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun (şehrin) ölümünden sonra”; فَاَمَاتَهُ fe emâtehû ifadesi “onu öldürmüştü”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِائَةَ عَامٍ miete ‘âmin ifadesi “yüz yıl”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; بَعَثَهُ be‘asehû ifadesi “onu diriltmişti”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَمْ لَبِثْتَ kem lebiste sorusu “ne kadar kaldın”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَبِثْتُ lebistü ifadesi “kaldım”; يَوْمًا yevmen kelimesi “bir gün”; اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ev ba‘da yavmin ifadesi “veya günün bir kısmı kadar”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لَبِثْتَ lebiste fiili “kaldın”; مِائَةَ عَامٍ miete ‘âmin ifadesi “yüz yıl kadar”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak”; اِلٰى طَعَامِكَ ilâ ta‘âmike ifadesi “senin yemeğine, yiyeceğin şeye”; وَشَرَابِكَ ve şerâbike ifadesi “ve senin içeceğine”; لَمْ يَتَسَنَّهْ lem yetesenneh fiili “bozulmamış”; وَانْظُرْ venzur emri “yine bak”; اِلٰى حِمَارِكَ ilâ hımârike ifadesi “senin merkebine, senin eşeğine”; وَلِنَجْعَلَكَ ve linec‘aleke ifadesi “seni kılmak, yapmak için(böyle yaptık), seni yapacağız”; اٰيَةً âyeten kelimesi “bir delil, ders, ayet”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَانْظُرْ venzur emri “ve yine bak”; اِلَى الْعِظَامِ ile’l-‘ızâmi ifadesi “kemiklere bak”; كَيْفَ نُنْشِزُهَا keyfe nünşizuhâ ifadesi “onları nasıl düzeltiyoruz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; نَكْسُوهَا neksûhâ ifadesi “onlara giydiriyoruz”;لَحْمًا lahmen kelimesi “et, kas”; فَلَمَّا تَبَيَّنَ fe lemmâ tebeyyene fiili “apaçık bir hal alınca”; لَهُ lehû ifadesi “kendisi için”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَعْلَمُ a‘lemu fiili “biliyorum ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ölüleri nasıl dirilteceğine dair çok önemli bir olay gündeme getirilmektedir.

1.اَوْ كَالَّذ۪ي مَرَّ عَلٰى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا “Veya (görmediniz mi) o kişiyi ki evlerinin duvarları çatıları üzerine yığılmış (alt üst olmuş) bir şehre uğramıştı.” Yüce Allah önceki âyette Nemrut’un Hz. İbrâhim’e karşı mağlubiyetini örnek verdikten sonra bu defa bir başkasını zikretmektedir.

a) Âyetin başındaki اَوْ ev edatı önceki âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesine atıftır. Maksat bu kişinin durumunun da düşünülmesine dikkat çekilmesidir. Taberî, Semerkandî ve Zemahşerî gibi müfessirlerimizin verdiği bilgilere göre, âyette adı verilmeyen şahsın Hz. Üzeyir, Hz. Ermiya, Hızır, başlangıçta kâfir olup sonrasında iman etmiş biri olma ihtimallerinden söz edilmektedir. Önceki âyette Nemrut’tan bahsedilmesi nedeniyle, İmâm Mücâhid’in görüşü istikametinde bu kişinin de aslında öldükten sonra diriltilmeyi inkâr eden olumsuz bir şahıs olduğu, ancak olay sonrasında iman ettiği görüşü اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesine de, konunun işlendiği bağlama da daha uygun görünmektedir. Önceki âyette “inkârda ısrar eden bir nankör”, bu âyette ise “gerçeği görünce iman eden bir sembol” üzerinden mesaj veriliyor demektir.

Bir sonraki âyette de konu Hz. İbrâhim olduğuna göre iki âyet arasındaki örneğin de Hz. İbrâhim dönemiyle ilişkili olma ihtimali akla gelmektedir. Ancak kesin bir delil olmaması nedeniyle böyle net ifadelerden kaçınmak gerekmektedir. Âyette isim verilmediği için biz de şahsın ismiyle değil, yaşanan olayla ilgili açıklamalar yapmaya ve âyetin mesajını mümkün mertebe anlamaya çalışacağız.

b) Helak edilmiş şehirlerin perişan durumlarıyla ilgili olarak Bakara 2/259’da, ayrıca bahçelerle ilgili bir bağlamda Kehf 18/42’de de geçen فَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلٰى عُرُوشِهَا ifadesi “Duvarları tavanlarının üstüne çökmüştür” manasına gelmekte, bu şehrin çatılarının çöktüğü ve duvarlarının yıkıldığı anlaşılmakta, Hicr 15/74’te de geçtiği gibi bir anlamda “altının üstüne gelmesi” manasını çağrıştırmaktadır.(71)

Bu cümle hakkında Zemahşerî şunları dile getirmiştir: “Evin tavanı, çadır veya gölgelik gibi, seni gölgeleyen (güneşten koruyan) her yüksek şey عُرُوش ‘urûş/‘arş diye; ‘düşen her şey’ de خَاوِيَة hâviyeh diye ifade edilir. Hâviyeh kelimesi ‘yıldız aktı’ manasında kullanılan bir deyimdir; ya da ‘Evin içinde kimse yok’ deyimindeki ‘bomboş’ manasınadır. Bu nedenle, eğer hâviyeh kelimesini ‘düşen, akan’ diye tefsir edersek, ayetin manası, ‘O beldeler tavanları üzere düşmüştür, yani o beldelerin tavanları yere uçmuş, sonra duvarları yıkılarak yerdeki tavanın üstüne düşmüş’ şeklindedir. Yok eğer bu kelimeyi ‘bomboş, ıssız’ manasına tefsir edersek, ayetin manası ‘O beldeler, evlerin tavanları yerinde, yıkılmamış olarak insansız/ıssız kalmış’ şeklinde olur.”(72)

Bu şahıs gibi bu şehrin de neresi olduğu konusunda çeşitli görüşler mevcuttur. Buna göre, Kudüs, İlya, Karyetü’l-‘Ineb, Arz-ı Mukaddes, Mü’tefikeh, Binler şehri, Deyr-i Hırakl, Şabur-âbâd, Selâmâd gibi nakiller söz konusudur. Daha öne çıkan bir görüşe göre, Buhtunnasır Kudüs şehrini işgal edip tamamen yıkmış, İsrailoğullarını bölüp parçalayarak büyük bir kısmını yok etmiş, bir kısmı ise kaçarak Şam civarına yönelmiş, daha sonra Hz. Üzeyir Kudüs’e dönünce şehri bu harabe halde görüp hüzünlenmişti. Bu minvalde başka rivayetler de eserlerimizde mevcuttur.(73) Tarihi birer olay olarak hangisinin doğru olabileceğinden emin olmadığımız için kesin bilgiler vermekten kaçınmaktayız.

2. قَالَ اَنّٰى يُحْي۪ هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَاَمَاتَهُ اللّٰهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ “(Bu kişi), ‘(Şehrin) ölümünden sonra Allah burayı nasıl diriltir acaba?’ demişti. Bunun üzerine Allah, onu yüz yıl öldürmüş (ölü gibi bırakmış), sonra tekrar diriltmişti. (Allah) ‘Ne kadar kaldın?’ diye sorunca ‘Bir gün veya günün bir kısmı kadar’ demişti.” Yüce Allah söz konusu kişinin bu şehirle ilgili sözlerini, sonrasında ona uyguladığı bir işlemi ve yaşanan konuşmayı aktarmaktadır.

a)قَالَ اَنّٰى يُحْي۪ هٰذِهِ اللّٰهُ بَعْدَ مَوْتِهَا “(Bu kişi) ‘(Şehrin) ölümünden sonra Allah bunları nasıl diriltir acaba!’ demişti.” Âyetin bu kısmında bir soru cümlesi yer almaktadır. Eğer anlatıma konu kişi mümin biri ise yıkılan şehrin bir daha nasıl imar edileceğini merak ederek bu soruyu sormuş olabilir. “Ekonomiyi canlandırmak, tabiatı canlandırmak, ülkeyi canlandırmak” ifadeleri gibi burada da elbette mecazi bir anlam söz konusudur. Eğer bu kişi öldükten sonra diriltilmeyi inkâr eden biri idiyse bu defa da alay ederek böyle bir soruyu sormuş olabilir; metin her ikisine de müsaittir.

b)فَاَمَاتَهُ اللّٰهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ “Bunun üzerine Allah onu yüz sene öldürmüş, sonra tekrar diriltmişti.” Yıkılmış şehrin nasıl imar edileceğini soran bu kişiyi Yüce Allah yüz yıl öldürmüş, sonrasında da diriltmişti. Burada bilinen anlamda bir ölümden ziyade, uykuda ölüm anlamında rüyada yaşanan bir müşahade gibi bir durum söz konusu olabilir. Çünkü bu dünyada ölüp bir daha diriltilmek reenkarnasyon denen olaya kapı aralar ki Yüce Allah insanların dünya hayatında tek ölüm tadacaklarını Dühân 44/56’da açıkça dile getirmektedir. Hem burada sözü edilen “yüz yıl” ifadesi uzunca yani yüz yıl gibi gelen bir rüya hali olabilir; hem de aşağıda nakledilecek konuşmalar rüyada gerçekleşmiş diyaloglar olabilir.(74) Bu yaklaşım, olayı anlamaya yönelik bir bakış açısı sunmaktadır. Ancak âyette verilen bilgilerin herhangi bir temsil veya rüya değil de bizzat yaşanmış olduğunu söylemekse “anlamak ve kavramak” değil, bir “inanç” konusudur; âlimlerimizin tamamına yakını bu tercihi benimsemişler, Yüce Allah’ın kudretinin bu türden olaylara yeteceğini ifade etmişlerdir. Gerçeği elbette ve elbette Yüce Allah bilmektedir.

c)قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ “(Allah) ‘Ne kadar kaldın?’ diye sorunca ‘Bir gün yahut günün bir kısmı kadar’ demişti.” Burada sözü edilen husus, söz konusu kişiye yaşatılan olayın soruya konu edinilmesidir ki kendisine Yüce Allah o halde ne kadar kaldığını sorunca bu kişi de “bir gün veya bir günden daha kısa bir süre” cevabını vermiştir. Bu diyalog Kehf 18/19’da aktarılan konuşmaya benzemektedir. Dolayısıyla olayın temsili bir anlatm veya rüya olma ihtimalini gözardı etmemek gerekmektedir. Çünkü çok kısa gibi gelen bir anın aslında uzun zaman olması veya tersinin söz konusu edilmesi halleri en çok rüyalarda söz konusu olabilmektedir. Allah daha iyisini bilir.

3. قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ اِلٰى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ اِلٰى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ اٰيَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ اِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا “(Allah) ona şöyle demişti: Hayır! Yüz yıl kaldın. Yiyeceğine ve içeceğine bak, henüz bozulmamıştır. Eşeğine de bak! Seni insanlara bir ibret kılalım diye (böyle yaptık). Şimdi kemiklere bak, onları nasıl düzenliyoruz; sonra onlara nasıl et giydiriyoruz!” Yüce Allah söz konusu kişiye seslendiğini ve o hal üzere “yüz yıl kaldığını” beyan ederek kudretine dikkat çekmiştir. Buna göre, gıdalarına ve içeceklerine de bakmasını kendisine emrederek, onların bozulmamış olduğunu gözlemlemesini istemiş, kendisini sahip olduğu eşeğine de baktırmıştır. Bunu uygulatmasının sebebi, insanların ders ve ibret almasını sağlamak olabilir. Ayrıca, bu çerçevede kemiklere de bakmasını emrederek onları nasıl düzenlediğini ve sonrasında da onları nasıl et ve kasla giydirdiğini düşünmesini istemiştir.

Âyette geçen لَمْ يَتَسَنَّهْ lem yetesenneh fiili “yıllanmamış, bozulmamış”, Muhammed 47/15’te sözü edilen ırmaklar gibi ğayri âsinin “bozulmamış”, “eskimemiş” şeklinde anlamlar vermekte ve gıdalarla içeceklerin bozulmamış olması manasına gelmektedir.(75)

Burada zikredilen لَمْ يَتَسَنَّهْ lem yetesenneh fiilinin sonundaki cezimli he harfinin kelimenin kendi harfi değil de hâ-i sekte olduğu, ancak anlamın diğer ihtimaldekiyle yakın olması nedeniyle manada herhangi bir farklılık bulunmadığı da ileri sürülen görüşler arasında yer almaktadır.(76) Hâ-i sekte denen harfler Bakara 2/259, En‘âm 6/90, Hâkka 69/19, 20, 25, 26, 28, 29 ve Kâri‘a 101/10’da zikredilmektedir. Hâkka 69/19’da belirteceğimiz gibi, hâ-i sekte devamlı sakin, yani üzerinde dururken de geçerken de cezimli okunur. Bazılarında göre üzerinde vakfederken okunur, geçerken düşürülür.(77)

Âyette yer alan وَانْظُرْ اِلٰى حِمَارِكَ ifadesi gereği söz konusu kişinin “eşeğine bakmasının emredilmesi” dışında herhangi bir detay verilmemekte, dolayısıyla bu noktada tefsirlerimizde verilen ara bilgileri aktarmaya ihtiyaç hissetmemekteyiz. Bu arada âyetin devamında zikredilen وَانْظُرْ اِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ifadesi, söz konusu kişinin kendi kemikleriyle mi yoksa dış hayatta herhangi bir kemik gelişimiyle mi ilgili olduğu noktasında net bilgimiz yoktur. Burada geçen نُنْشِزُ nünşizü fiili “üstüste koymak”, “birleştirmek”, “yerli yerine dizmek” gibi anlamlar vermektedir. Bu fiilin son harfini râ şeklinde ve fiili de nenşuru kalıbında okuyanlar da vardır ki bu durumda maksat Yüce Allah’ın kemikleri yayması manası elde edilmiş olmaktadır.(78) Âyette yer alan ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا sümme neksûhâ lehmen ifadesi tıpkı Mü’minûn 23/14’te geçtiği gibi “kemiklerin kasla yani etle giydirilmesi, kaplanması, sarılması” manasına gelmektedir.

Önceki cümlelerin aksine, burada ilgili kişiye aidiyet manasına gelebilecek herhangi bir zamir kullanımı olmadığı gibi kemiklerin eşeğe aidiyetine dair de hiçbir işaret yoktur. Bu nedenle eğer herhangi bir canlının yaratılışında kemiklerin yaratılış süreci ve şekli ile onların bir süre sonra et ve kasla giydirilmesi kast ediliyorsa mesajı anlamada herhangi bir zorluk yoktur; çünkü insanın yaratılışından söz edilen âyetlerde bu konuda çeşitli bilgiler verilmektedir. Konuya böyle bakmak Yüce Allah’ın kudretini hafife almak manasına gelmeyeceği ve muhteşem bir kudretin insanı nasıl yarattığıyla ilgili yeterli bir bilinç kazandıracağı için, âyette temel olarak verilmek istenen düşünce yani insanlara yönelik bir âyet, delil, ders, mucize olması gerçeği herhangi bir şekilde yara almaz. Ancak konuyu ilgili şahsın kendi üzerinde, gıdalarda, içeceklerde ve merkepte gerçekleştiği kabul edilen durumlar şeklinde anlarsak bu takdirde mesele “anlamayı” değil de konuyla ilgili “ilahi kudrete iman etmeyi” zorunlu kılmaktadır.

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, bu olay eğer bir temsili anlatım veya rüya ise bunda anlaşılmayacak bir şey yoktur. Zira rüyalarda buna benzer durumların gerçekleştiği herkesin malumudur. Yok eğer genelin kabul ettiği türden olarak fiziksel ve fiilî olarak bilinen anlamda gerçekleşmiş ise bu durum sıra dışı bir olaydır ve maksat insanlara Yüce Allah’ın kudretini öğretmede bir delil ve ders sunmaktadır. Allah gerçeği bilendir.

4. فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ اَعْلَمُ اَنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “(Durum) kendisi için apaçık bir hâl alınca, ‘Biliyorum ki Allah, her şeye gücü yetendir’ demişti.” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği Nemrut’un zıddına, bu âyette örnek verdiği şahsın inkârda diretmediğini, hak ve hakikat bütün gerçekliğiyle ortaya çıkınca Yüce Allah’ın kudretini itiraf ettiğini bildirmektedir. Bu şahıs rivayetlerdeki bazı görüşlere göre eğer baştan beri mümin biri idiyse zaten iman etmiş olması itibariyle imanı daha da güçlenmiş, zerre kadar tereddüt yaşamayacak şekilde imanını adeta haykırmış demektir. Âyette sonuç itibariyle ve evrensel manada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’ın her şeye gücünün yettiğini muhataplara kavratmak ve mutlak güç ve kudretin sahibi olan Allah’a imanda doğru bir bilinç inşa etmektir.

ııı. Dört Kuş Örneği ve İlahi Kudret

وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اَرِن۪ي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتٰى قَالَ اَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلٰى وَلٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْب۪ي قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلٰى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَاْت۪ينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Hani İbrahim ‘Rabbim! Ölüyü nasıl diriltmekte olduğunu bana göster.’ demişti. (Rabbi ona) ‘İnanmadın mı?’ diye sorunca (İbrahim) ‘Hayır (elbette inandım) fakat kalbimin tatmin olması için (görmek istedim)’ demişti. Bunun üzerine (Allah) şöyle demişti: Dört tane kuş alıp onları kendine alıştır; sonra her dağa onlardan birer parça koy! Ardından onları çağır; koşarak (uçarak) sana gelirler. Bil ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; اِبْرٰه۪يمُ ibrâhîmu ifadesi “İbrâhim”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَرِن۪ي erinî duası “bana göster”; كَيْفَ تُحْيِ keyfe tuhyî ifadesi “nasıl dirlitiyorsun”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi “ölüleri”; قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti”; اَوَلَمْ تُؤْمِنْ evelem tü’min ifadesi “inanmadın mı”; قَالَ kâle fiili “(İbrahim) demişti”; بَلٰى belâ edatı “bilakis, elbette”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak”; لِيَطْمَئِنَّ liyatmeinne ifadesi “mutmain olsun diye”; قَلْب۪ي kalbî tamlaması “benim kalbim”; قَالَ kâle fiili “(Allah şöyle) demişti”; فَخُذْ fe huz emri “al”; اَرْبَعَة arbe‘aten kelimesi “dört tane”; مِنَ الطَّيْرِ min’t-tayri ifadesi “kuşlardan”; فَصُرْهُنَّ fe surhunne emri “onları alıştır”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اجْعَلْ ıc‘al emri “koy”; عَلٰى كُلِّ جَبَلٍ ‘alâ külli cebelin ifadesi “her bir dağa”; مِنْهُنَّ minhunnne ifadesi “onlardan”; جُزْءًا cüz’en kelimesi “bir parça”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ادْعُهُنَّ ud‘uhunne emri “onları çağır”; يَاْت۪ينَكَ ye’tîneke ifadesi “sana gelirler”; سَعْيًا sa‘yen kelimesi “uçarak, hızlıca”; وَاعْلَمْ va‘lem emri “bil ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada diriltilmeyle ilgili Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’tan bir talebi ve kendisine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اَرِن۪ي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتٰى قَالَ اَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلٰى وَلٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْب۪ي “Hani İbrahim ‘Rabbim! Ölüyü nasıl diriltmekte olduğunu bana göster’ demişti. (Rabbi ona) ‘İnanmadın mı!’ diye sorunca (İbrahim) ‘Hayır (elbette inandım); fakat kalbimin tatmin olması için (görmek istedim)’ demişti.” Yüce Allah önceki iki âyette önce Nemrut’un Hz. İbrâhim’in sözleri karşısındaki mağlubiyetini, ardından ölü bir şehrin nasıl imar edileceğiyle ilgili hayattan verdiği temsili örnekleri beyan ettikten sonra, yine diriltmeyle ilgili olarak bu defa Hz. İbrâhim’in bu konudaki merakını gidermek üzere açıklamalarda bulunmaktadır.

Bir zamanlar Hz. İbrâhim Yüce Allah’a nida etmiş ve ölüleri nasıl dirilttiğini kendisine göstermesini istemişti. Onun bu isteğinde diriltilmeye inanmayla ilgili herhangi bir tereddüt kesinlikle söz konusu değildi; çünkü soru “diriltebilir misin?” şeklinde değil de كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتٰى ifadesi gereği zaten inandığı diriltmenin nasıl gerçekleştiğini görmeyle ilgiliydi. Bakara 2/258’de Nemrut’a hitaben “Rabbim dirilten ve öldürebilendir” beyanını dile getirmiş, dahası bir peygamber olarak zaten bütün öğretisini tevhide ve âhirete imana oturtmuş bir konumdaydı.

Yüce Allah bu isteği dile getiren Hz. İbrâhim’e اَوَلَمْ تُؤْمِنْ “İnanmadın mı ki!” sorusunu sorarak onun imanını bir kez daha ilan etmesini, bu noktada akla gelebilecek her türlü olumsuz düşüncenin bertaraf edilmesini sağlamıştır. Nitekim Hz. İbrâhim de pekiştirme edatı kullanarak بَلٰى وَلٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْب۪ي “bilakis, (elbette, aksine, tabii ki de inandım); fakat kalbimin mutmain olması için” sözüyle tam bir peygamber duruşu ortaya koymuştu.

Bir peygamber olarak, üstelik Enbiyâ’ 21/51’de de beyan edildiği gibi kendisine çok önceden beri muhakeme gücü verilmiş olmasına rağmen, imanla ilgili bir konuda kalbinin mutmain olması için soru sorması bizim de imanımızı tahkike ulaştırmak durumunda olduğumuzu göstermektedir. Biz de soru sormalı, inandıklarımızı bilgiye dönüştürme imkânlarını araştırmalıyız. Yüce Allah En‘âm 6/75’te beyan ettiği üzere, Hz. İbrâhim’e göklerin ve yerin hükümranlığını gösterdiğini, böylece kesinkes iman edenlerden yani hiçbir şüpheye yer olmayacak şekilde bir imana sahip olmasını istemişti. O da bu doğrultuda adeta bir iman seferberliğine girmiş, bilinebilir ne varsa hepsini bilmeye gayret etmişti. Belki de Nemrut’a söylediği “Rabbim diriltir ve öldürür” sözünün nasıl gerçekleştiği kendisine sorulmuş, o da muhatapları ikna için Yüce Allah’tan böyle bir talepte bulunmuştu.

Hz. İbrahim kalbine düşen ümit heyecanını dindirmek, imandan sonra bizzat görebilmek, kesin bilgiden sonra kesin müşahadeye ulaşmak, hayat sahibi kılınmaktan hayat verilmesine geçmek istemiş, bu sayede her türlü leke ve kusurdan temizlenmiş, sürekli bir kalp hayatı olduğunu ve bu şekilde dostluk makamına erip sonsuza denk “Allah’ın dostu” kalmayı arzu ettiğini ortaya koymuştu.(79)

2. قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلٰى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَاْت۪ينَكَ سَعْيًا “Bunun üzerine (Allah şöyle) buyurmuştu: Dört tane kuş alıp onları kendine alıştır; sonra her dağa onlardan birer parça koy! Ardından onları çağır; koşarak (uçarak) sana gelirler.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in merakını gidermek üzere dört tane kuş almasını, onları kendisine alıştırmasını, sonrasında onlardan birer parçayı birer dağa koymasını, ardından da onları çağırmasını emretmiştir ki bu çağrı sonrasında kuşların süratle kendisine geleceğini haber vermiştir.

a)قَالَ فَخُذْ اَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ “Bunun üzerine (Allah) ‘Dört tane kuş alıp onları kendine alıştır!” Yüce Allah açıkça اَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ beyanı gereği Hz. İbrâhim’in “dört kuş” almasını emrettiğinden söz etmekte, ancak kuşların cinsine dair herhangi bir gönderme yapmamaktadır. Aldığı kuşları kendisine alıştırmasını emrederken kullandığıصُرْهُنَّ surhunne ifadesi “eğiterek alıştırmak”, “meylettirmek” manasına gelmesine rağmen, genelde müfessirlerimizin çok büyük bir çoğunluğu bu fiile “kesmek” manası vermişlerdir. Ancak bu fiile “kesmek” manası verilince âyette yer alan اِلَيْكَ ileyke “sana” ifadesinin ne anlama geldiği noktasında herhangi bir açıklamada bulunmamışlardır. Bu arada söz konusu fiile “kesmek” manası verilince, ölülerin diriltilmesinin nasıl gerçekleşeceğini soran Hz. İbrâhim’e neden “bir kuş” değil de “dört kuş” almasının emredildiğine dair de ikna edici cevaplar verilememektedir. Bunun yerine dört kuşun her bir parçasının birbirine karıştırılarak aynı bedenin parçalarının bir araya getirilmesinin zorluğuna dikkat çekici açıklamalar yapılsa da burada konu farklı bedenlerin nasıl bir araya getirileceği değil, ölü bir bedenin nasıl diriltileceğidir. Dolayısıyla bu türden izahlar konuyu amacından uzaklaştırmaktan başka bir işe yaramamaktadır.

b) ثُمَّ اجْعَلْ عَلٰى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَاْت۪ينَكَ سَعْيًا “Sonra her dağa onlardan bir parça koy! Ardından onları çağır; koşarak (uçarak) sana gelirler.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e dört kuş alıp onları kendisine alıştırmasını emrettikten sonra, o kuşlardan her bir parçayı yani her birini bir dağa koymasını istemekte, sonrasında onları çağırdığında kuşların hızlıca yani uçarak kendisine geleceğini bildirmektedir. İşte eğer maksat kuşları kesmek olsaydı tek bir kuşun kesilip her bir parçasının bir dağa konulmasının yeterli olmasına karşılık Yüce Allah dört kuşun her bir parçasını bir dağa koymasını emrederek neden dört kuş almasını ona emrettiğini de gerekçelendirmektedir. Âyette “kuşlardan bir parça” denip “onlardan her biri” denmemesi karşı tarafın eline bir koz veriyor gibi olsa da olayın bütününe bakıldığında bunun çok önemli olmadığı kolayca fark edilebilecektir.

Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kendisinden istediği şeye dair böyle bir cevap vermekte ve ölüleri nasıl dirilteceğiyle ilgili olarak olayı dört kuş üzerinden ele almaktadır. Bir insan aslında kuşların yaratıcısı olmamasına rağmen belli bir süre onlara verdiği birtakım gıdalar nedeniyle onları kendisine nasıl alıştırmayı başarıyorsa, nihayetinde birer canlı olmalarına yani ruhları bulunmamasına rağmen sesini, kokusunu tanıdıkları bu kişinin çağrısına olumlu cevap verebiliyorlar. Buna karşılık, her şeyini Yüce Allah’a borçlu olan insanoğlunun bedeni ölse de ölümsüz olan ruhunun Yüce Allah’ın emrine kulak vermede hiçbir tereddüt ortaya koymayacağı son derece açık bir gerçek olarak hatırlanmalıdır. Ruhu ve bilinci olmayan hayvanların sadece gıda vermeleri sebebiyle sesleri veya kokularıyla insanları tanıyor olmalarına karşılık, her şeylerini Yüce Allah’a borçlu olan insanların öldükten sonra diriltilmede Allah’ın çağrısına uyacakları anlaşılmaktadır. Hele ki muhatap Hz. İbrahim gibi muhakemeli bir insan olunca, onun bu noktadaki mesajı çok kolay bir şekilde anlayacağından hiç ama hiç şüphe etmemek gerekmektedir.

3. وَاعْلَمْ اَنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Bil ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah diriltilme ile ilgili âyetin sonunda iki sıfatına yer vermekte, Hz. İbrâhim’e seslenerek Yüce Allah’ın her şeyden güçlü ve üstün olduğunu, ayrıca vereceği her bir hükümde hikmet sahibi olduğunu beyan etmektedir. Bu sıfatların tercih edilmesinin muhtemel sebebi, konuyla ilgili verdiği bilgilere itibar etmeyip farklı bir davranış içerisine girenlerin karşılarında Yüce Allah’ın hem dünyada hem de mahşerde alt edilemez ve engellenemez gücünü bulacakları, vereceği her bir hükmünün hikmetten uzak kalmayacağını beyandır. Böylece başta Hz. İbrâhim ve Hz. Peygamber döneminde yaşamış olanlar olmak üzere, bütün müslümanlar ve hatta bütünüyle insanoğlu bu ve benzer konularda nasıl davranmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmek istenmektedir.

4. Tefsirlerimizde hakkında oldukça fazla tartışma yapılan bu âyetle ilgili bir alıntıyı burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Müfessirler, âyetteki kelimesinin "Onları kes ve parçala" manasında olduğunda, Hz. İbrahim’in de o kuşların uzuvlarını, etlerini, tüylerini ve başlarını parçalayarak birbirine kattığı hususunda ittifak etmişlerdir. Ebû Müslim bu görüşe katılmayıp, bunu yadırgayarak şöyle demiştir: ‘Hz. İbrahim, Yüce Allah’tan ölüyü nasıl dirilttiğini kendisine göstermesini isteyince, Yüce Allah ona, bu işi kolayca anlamasını sağlayacak bir misal gösterdi. Buna göre, فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ emrinden maksat, ‘Onları kendine alıştır’ ve ‘seslendiğinde sana gelmeyi onlara öğret’ yani ‘Bu dört kuşu çağırdığında sana cevap ve­rip gelecek hale gelmelerini sağlayacak kadar bu alıştırmayı tekrar tekrar yap. O kuşlar bu hale gelince, her birini sağ olarak bir dağın tepesine koyup sonra onları çağır. Onlar sana hızlıca gelecekler’ demektir. Bundan maksat, ruhların yer aldıkları bedenlerine kolay bir şekilde dönmeleri konusunda görülebilir bir misal zikretmektir. Ebû Müslim âyetteki bu ifadenin, ‘Onları parçala’ manasında olduğunu kabul etmeyerek şunları görüşünün delili olarak zikret­miştir:”

a) “Arapçada فَصُرْهُنَّ اِلَيْكَ emrinin meşhur manası, ‘Onları sana meylettir’ şek­lindedir. Bunun ‘parçalama ve kesme’ manasına gelmesine ise âyette delâ­let eden herhangi bir husus yoktur. Bu nedenle, ayete bu manayı vermek, bir delilin delalet etmediği bir manayı ayete katmak olur ki bu caiz değildir.”

b) “Eğer bu sözden maksat, ‘Onları parçala ve cüzlerine ayır’ manası olsaydı, Yüce Allah bu kelimeden sonra اِلَيْكَ ileyke ‘sana’ kelimesini kullan­mazdı. Çünkü bu kelime parçalama manasına alındığında harf-i cerr ile kullanılmaz. Kelime ‘meylettirme’ manasına geldiğinde, bu harf-i cerr ile kul­lanılır. Buna göre, eğer ifadede bir ‘takdîm ve te’hîr’in olduğu, bunun takdirinin ise, ‘Dört kuşu kendine al ve onları par­çala’ şeklinde olduğu söylenirse, biz deriz ki: Bir delil olmaksızın, burada takdim ve te’hirin bulunduğunu kabul etmek, insanı dış anlamın tersine bir mana­yı kabul etmeye mecbur eder.”

c) “Âyetteki ادْعُهُنَّ ud‘uhunne ‘Onları çağır’ buyruğundaki هُنَّ hunne ‘onları’ za­miri, o kuşların parçalarına değil, kendilerine gider. Parçalar ayrı ayrı olup her dağın tepesine de onlardan bir parça konunca, bu zamirin onların kendi­lerine değil, parçalarına râci olması gerekir ki bu da âyetin açık anlamının tersine olur. Yine يَاْت۪ينَكَ سَعْيًا ‘Koşarak sana geleceklerdir’ sözündeki zamir de o kuşların parçalarını değil, kendilerini göstermektedir. Hâlbuki sizin görüşü­nüze göre, onların parçaları birbirlerine koşup geldiğine göre, bu ifâdedeki za­mir, kuşların kendilerine değil, parçalarına ait olmuş olur.”

Müfessirlerin ittifak ettiği meşhur görüşün sahipleri ise Ebû Müslim’e karşı delil olarak şunla­rı zikretmişlerdir:

ı. “Ebû Müslim’den önce gelen bütün müfessirler, bu kuşların, Hz. İbra­him tarafından kesilip parçalandığında ittifak etmişlerdir. Bu nedenle, Ebû Müslim’in bu görüşü kabul etmemesi, onların görüş birlikteliğini kabul etmemesi de­mektir.”

ıı. “Ebû Müslim’in verdiği mana, Hz. İbrahim’e has bir şey değildir. Bu nedenle, bunda Hz. İbrahim’in, başkalarından farklı bir meziyeti olmuş olmaz.” (Burada elbette Hz. İbrâhim’in bir meziyeti yoktur; çünkü sistemi yaratan Yüce Allah’tır).

ııı. “Hz. İbrahim, Yüce Allah’tan, kendisine ölüleri nasıl dirilttiğini göstermesini istemiştir. Âyetin zâhiri de Yüce Allah’ın onun bu isteğine icabet et­tiğini gösterir. Ebû Müslim’in izahına göre ise hakikatte böyle bir icabetin olduğundan bahsedilemez.”

ıv. “Allah’ın ‘Sonra onların her parçasını bir dağın üzerine bırak’ buyruğu, o kuşların parça parça edildiğini gösterir.”

“Ebû Müslim, bu maddeye şöyle cevap vermiştir: Yüce Allah, bu parça parça oluşu dört kuşa nispet etmiştir. Bu nedenle bu parçalardan maksat, o kuşlardan her biridir. Buna şu şekilde cevap veririz: ‘Senin söylediğin şey de her ne kadar muh­temel ise de cüz‘ ‘parça’ kelimesini, bizim söylediğimiz mânâya hamlet­mek daha zahirdir. Buna göre kelâmın takdiri ‘Onların her birinden her bir dağa bir parça koy’ şeklindedir.”(80)

Eski âlimlerimizin farklı düşündükleri konularda birbirlerini rencide etmemeye ne kadar özen gösterdikleri, farklı görüşlere ne kadar saygılı davrandıkları, niyet okuyuculuğu yapmadan sadece kendi görüşlerini dile getirip karşı görüşe dair eleştirilerini nasıl sıraladıkları son derece güzel bir şekilde örneklendirilmektedir. Te’vilin olduğu yerde tekfire yer yoktur. Bu nedenle, herkes kendi görüşünü desteklemek için delillerini ileri sürer ve kanaatinin bilinmesini sağlar; geri kalan tercih okuyucunundur.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/166; Ra‘d 13/43; Münâfikûn 63/1.
  • Nisâ 4/166 Ra‘d 13/43 Münâfikûn 63/1
• 2 - Buhârî, Husûmât, 1; Müslim, Fedâil, 163. 3 - Bakara 2/105-106; En‘âm 6/124; Hacc 22/75; Şûrâ 42/13.
  • Bakara 2/106 En‘âm 6/124 Hacc 22/75 Şûrâ 42/13
• 4 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008.
• 5 - Nisâ’ 4/125. 6 - Meryem 19/57. 7 - Nisâ’ 4/164; Tâhâ 20/11-24; Şu‘arâ’ 26/10-17; Neml 27/8-12; Kasas 28/29-33; Nâzi‘ât 79/16-17. 8 - Enbiyâ’ 21/79. 9 - Nisâ’ 4/171.
  • Nisâ 4/125 Meryem 19/57 Nisâ 4/164 Tâhâ 20/24 Şu‘arâ 26/17 Neml 27/12 Kasas 28/33 Nâzi‘ât 79/17 Enbiyâ 21/79 Nisâ 4/171
• 10 - Nisâ’ 4/164; Tâhâ 20/11-24; Şu‘arâ’ 26/10-17; Neml 27/8-12; Kasas 28/29-33; Nâzi‘ât 79/16-17.
  • Nisâ 4/164 Tâhâ 20/24 Şu‘arâ 26/17 Neml 27/12 Kasas 28/33 Nâzi‘ât 79/17
• 11 - Semerkandî, age., I, 166; Zemahşerî, age., I, 293. 12 - Semerkandî, age., I, 166.
• 13 - Râzî, age., VI, 201.
• 14 - Semerkandî, age., I, 166. 15 - Râzî, age., VI, 203.
• 16 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 17 - Semerkandî, age., II, 177; Taberî, age., XII, 117-119; Zemahşerî, age., II, 415.
• 18 - Mâide 5/118.
  • Mâide 5/118
• 19 - Semerkandî, age., I, 167; 20 - Bakara 2/254, 275; Tevbe 9/111; İbrâhim 14/31; Nûr 24/37; Cum‘a 62/9.
  • Bakara 2/254 Bakara 2/275 Tevbe 9/111 İbrâhîm 14/31 Nûr 24/37 Cum‘a 62/9
• 21 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/54; Ra‘d 13/18; Zümer 39/47; Me‘âric 70/11-14. 22 - Bakara 2/48, 123; Âl-i İmrân 3/91; Mâide 5/36; En‘âm 6/70; Hadîd 57/15; Me‘âric 70/15.
  • En‘âm 6/70 Yûnus 10/54 Ra‘d 13/18 Zümer 39/47 Me‘âric 70/14 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Âl-i İmrân 3/91 Mâide 5/36 En‘âm 6/70 Hadîd 57/15 Me‘âric 70/15
• 23 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 24 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 25 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111; Furkân 25/58; Mü’min 40/65. 26 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Tâhâ 20/111.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111 Furkân 25/58 Mü'min 40/65 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Tâhâ 20/111
• 27 - Bakara 2/255; Furkân 25/47; Nebe’ 78/9. 28 - Kitabı Mukaddes, Tekvin: 2-3.
  • Bakara 2/255 Furkân 25/47 Nebe' 78/9
• 29 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68. 30 - Mü’minûn 23/84-89.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68 Mü'minûn 23/89
• 31 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 32 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 33 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 34 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 35 - Bakara 2/255; Tâhâ 20/110; Enbiyâ’ 21/28; Hacc 22/76. 36 - Zemahşerî, age., III, 168. 37 - Semerkandî, age., II, 405.
  • Bakara 2/255 Tâhâ 20/110 Enbiyâ 21/28 Hacc 22/76
• 38 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5. 39 - Bakara 2/255; Nisâ’ 4/34; Hacc 22/62; Lokmân 31/30; Sebe’ 34/23; Mü’min 40/12; Şûrâ 42/4, 51. 40 - Bakara 2/105, 255; Âl-i ‘Imrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Şûrâ 42/4; Vâkı‘a 56/76, 96; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4; Hâkka 69/33, 52.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5 Bakara 2/255 Nisâ 4/34 Hacc 22/62 Lokmân 31/30 Sebe' 34/23 Mü'min 40/12 Şûrâ 42/4 Şûrâ 42/51 Bakara 2/105 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Şûrâ 42/4 Vâkı‘a 56/76 Vâkı‘a 56/96 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4 Hâkka 69/33 Hâkka 69/52
• 41 - Buhârî, Bed’ü’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Talâk, 11; Eymân, 23; Müslim, İmâmet, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahâret, 59.
• 42 - Semerkandî, age., I, 169; Zemahşerî, age., I, 299.
• 43 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Tâhâ 20/24, 43, 45, 81; Mü’minûn 23/75. Sâffât 37/30; Sâd 38/55; Kâf 50/27; Zâriyât 51/53; Tûr 52/32; Necm 53/17, 52; Rahmân 55/8. Kalem 68/31; Hâkka 69/5; Nebe’ 78/22; Nâzi‘ât 79/17, 37; Fecr 89/11; Şems 91/11; ‘Alak 96/6. 44 - Hâkka 69/11. 45 - Bakara 2/256, 257; Nisâ’ 4/51, 60, 76; Mâide 5/60; Nahl 16/36; Zümer 39/17.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hûd 11/112 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Tâhâ 20/24 Tâhâ 20/43 Tâhâ 20/45 Tâhâ 20/81 Bakara 2/15 Mâide 5/64 En‘âm 6/110 Sâd 38/55 Kâf 50/27 Zâriyât 51/53 Tûr 52/32 Necm 53/17 Necm 53/52 Bakara 2/15 Mâide 5/64 En‘âm 6/110 Hâkka 69/5 Nebe' 78/22 Nâzi‘ât 79/17 Nâzi‘ât 79/37 Fecr 89/11 Şems 91/11 ‘Alak 96/6 Hâkka 69/11 Bakara 2/256 Bakara 2/257 Nisâ 4/51 Nisâ 4/60 Nisâ 4/76 Mâide 5/60 Nahl 16/36 Zümer 39/17
• 46 - Semerkandî, age., III, 181; Taberî, age., XXIII, 206; Zemahşerî, age., IV, 116. 47 - Esed, age., s. 77.
• 48 - Taberî, age., III, 13. 49 - Semerkandî, age., I, 169; Zemahşerî, age., I, 299; Yazır, age., II, 171. 50 - Râzî, age., VII, 16.
• 51 - Semerkandî, age., I, 169. 52 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43. 53 - Semerkandî, age., I, 169.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43
• 54 - Semerkandî, age., I, 170. 55 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 56 - Müslim, Birr, 38; Tirmizî, Zühd, 53; Dârimî, Rikâk, 44; İmâm Mâlik, Muvatta’, Şi‘r, 13; Ahmed b. Hanbel, II, 237, 328, 370, 533, 535; III, 87; IV, 128, 386. 57 - Ahmed b. Hanbel, V, 343. 58 - İbn Mâce, Zühd, 4. Ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 126; Taberî, age., XI, 131-132; Zemahşerî, age., II, 342. 59 - Feth 48/29. 60 - Râzî, age., XVII, 125-126.
  • Fetih 48/29
• 61 - Bakara 2/17, 19; En‘âm 6/1, 59, 63, 97, 122; Ra‘d 13/16; Enbiyâ’ 21/87; Nûr 24/40; Neml 27/63; Fâtır 35/20; Zümer 39/6; 62 - Bakara 2/257; Mâide 5/16; En‘âm 6/39; İbrâhîm 14/1, 5; Ahzâb 33/43; Hadîd 57/9; Talâk 65/11.
  • Bakara 2/17 Bakara 2/19 En‘âm 6/1 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 En‘âm 6/122 Ra‘d 13/16 Enbiyâ 21/87 Nûr 24/40 Neml 27/63 Fâtır 35/20 Zümer 39/6 Bakara 2/257 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 İbrâhîm 14/1 İbrâhîm 14/5 Ahzâb 33/43 Hadîd 57/9 Talâk 65/11
• 63 - Yazır, age., II, 175.
• 64 - Semerkandî, age., I, 170; Zemahşerî, age., I, 300.
• 65 - Semerkandî, age., I, 170; Zemahşerî, age., I, 301.
• 66 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31. 67 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 68 - Mü’min 40/28. 69 - Zümer 39/3. 70 - Hacc 22/16.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16
• 71 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 386; Zeccâc, age., III, 432.
• 72 - Zemahşerî, age., III, 158.
• 73 - Semerkandî, age., I, 171-172; Yazır, age., II, 179-180.
• 74 - Benzer değerlendirmeler için bk. Mustafa Öztürk, Meâl, s. 79’da 86. not.
• 75 - Semerkandî, age., I, 172. 76 - Zemahşerî, age., I, 303. 77 - Zemahşerî, age., IV, 590-591.
• 78 - Semerkandî, age., I, 172; Zemahşerî, age., I, 303.
• 79 - Yazır, age., II, 185.
• 80 - Râzî, age., VII, 42.