Sebe' Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını 15. âyette geçen ve Yemen’de yaşamış eski bir uygarlık manasındaki سَبَاٍ sebe’ kelimesinden alan Sebe’ sûresi, inişe göre 76, resmî sıralamada ise 34. sûredir.

Sebe’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medenî bir sûre olan Ahzâb sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Son Saat’e” (Ahzâb 63; Sebe’ 3), “saptırıcılardan şikâyete” (Ahzâb 66-68; Sebe’ 31-33), “Hz. Peygamber’in tebliğ ilkelerine” (Ahzâb 44-46; Sebe’ 46-50) yer verilmekte, dolayısıyla bu ve benzer konular iki sûre arasındaki konu irtibatına örnek olarak sunulabilir.

Sebe’ sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, Son Saat’in aniden gelişi, Yüce Allah’ın eşsiz bilgi ve erişilmez bilgisi, inkârcıların boş ve sonuçsuz uğraşıları, müşriklerin Hz. Peygamber’i inkâr edip onu bunaltmaları dile getirilmektedir. Ardından Hz. Dâvûd ve Hz. Süleymân’ın kıssasına yer verilmekte, ‘Arim selinden söz edilmektedir.

20. âyetten itibaren, İblis’in inkârcılar hakkındaki sözlerini doğru çıkartması, onlar üzerinde otoritesinin bulunmamasına rağmen bu tür olaylarla insanların imtihan edilmesi beyan edilmekte, putların kâinatın yaratılmasında da idare sisteminde de hiçbir şekilde Yüce Allah’a ortaklıklarının bulunmadığı bildirilmekte, Allah’ın izni olmadan hiçbir şekilde putların şefaatinin söz konusu olamayacağı ifade edilmektedir.

24. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rızık vericiliği, insan sorumluluklarının şahsiliği, mahşerde herkesle ilgili hükümlerin açıklığa kavuşturulacağı, başka varlıkların acizlikleri, Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği, inkârcıların alaycılıkları ve onlara verilen cevaplar dile getirilmektedir.

30. âyetten itibaren, inkârcıların Hz. Peygamber’e karşı inanmama kararlılık cümleleri ile onların mahşerde kendilerini dünyada saptırmış olanlara karşı laf yetiştirme çabaları, onların diğerlerine verdikleri cevaplar beyan edilmektedir.

34. âyetten itibaren, inkârcıların bütün peygamberlere karşı aynı olumsuz tavırda oldukları, insanoğlunun mallarının ve çocuklarının insana Allah katında yakınlık sağlayamayacakları, ancak iman edip salih amel işleyenlerin bundan yararlanacağı ifade edilmekte, infak edenlere bunun karşılığının dünyada hemen verileceği müjdelenmektedir.

40. âyetten itibaren, meleklerin de mahşerde sorgulanacağı, onları Allah’ın ortakları sananların mahcup edileceği, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, taklidi tercihleri, önceki inkârcıların da aynı yolu takipleri dile getirilmekte, sonrasında Hz. Peygamber’in onlara sunduğu evrensel tebliğ ilkeleri beyan edilmekte, hidayetin sadece vahiy ile elde edileceği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 10-14. âyetlerinde Hz. Dâvûd ve oğlu Hz. Süleyman’ın kıssaları hakkında kısa da olsa bazı bilgilere yer vermekte, kendi yolundan gidenlere dünyada nasıl nimetler ve imkânlar sunduğunu beyan etmektedir.

a) Hz. Dâvûd Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde Hz. Dâvûd’a katından lütuf verdiğini, dağlara ve kuşlara “Ey dağlar! Onunla beraber (beni tesbih ederek) yankıyla ses verin’ (demişik); kuşlara da (aynısını söylemiştik)” emrini verdiğini, demiri yumuşatarak kullanımını ona ihsan ettiğini beyan etmekte, bu çerçevede kendisine “Geniş zırhlar yap; dokumasında ölçülü davran! İyi işler yapın! Kuşkusuz ben, yaptıklarınızı görmekteyim’ diye vahyettiğini” bildirmektedir.

ı. Hz. Dâvûd’a İlahi İkram ve Tesbih

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ مِنَّا فَضْلًا يَا جِبَالُ اَوِّب۪ي مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَاَلَنَّا لَهُ الْحَد۪يدَ “Yemin olsun ki Davud’a tarafımızdan bir ikramda bulunmuştuk (ve) ‘Ey dağlar! (Beni tesbih ederek) onunla (Davud’la) birlikte yankıyla ses verin!’ (demiştik); kuşlara da (aynısını söylemiştik). Ona (kullanabilmesi için) demiri yumuşatmıştık.”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; دَاوُ۫د dâvûde kelimesi “Dâvûd’a”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizim katımızdan”; فَضْلًا fadlen kelimesi “iyilik, ihsan”; يَا جِبَالُ yâ cibâlü hitabı “ey dağlar”; اَوِّب۪ي evvibî emri “yankıyla ses verin, yönelin, tesbih edin”; مَعَهُ ma‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; وَالطَّيْرَ ve’t-tayra kelimesi “kuş(lara da demiştik)”; وَاَلَنَّا ve elennâ fiili “ve yumuşatmıştık”; لَهُ lehû zamiri “ona, onun için”; الْحَد۪يد el-hadîde sözcüğü is “demiri” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’a yönelik ilahi ihsanlar ve bildirimler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اٰتَيْنَا دَاوُ۫دَ مِنَّا فَضْلًا “Yemin olsun ki Davud’a tarafımızdan bir ikramda bulunmuştuk.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a katından bir lutuf ihsan ettiğini beyan etmekte, onu lütfuyla onurlandırdığını bildirmektedir.

a) Neml 27/15’te Hz. Dâvûd’un kıssası hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada sadece kıssanın bu sûrede geçen boyutunu incelemeye çalışacağız. Ancak çok kısa da olsa bazı bilgileri vermekte de yarar görmekteyiz.

Kur’ân’da دَاوُ۫د dâvûd kelimesi 16 kez yer almaktadır. İki sûrede Hz. Dâvûd’un sadece ismi geçmekte,(1) iki sûrede ona Zebûr’un verildiği beyan edilmekte,(2) 12 sûrede(3) ise çeşitli yönleri itibariyle kıssasına yer verilmektedir.

Sözün burasında önceki bölümle bu kıssanın nasıl bir anlam ilişkisi içerisinde olduğuna değinmek gerekir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin hor ve hakir gördüğü Hz. Peygamber’e nasıl lütuflarda bulunacağını bir hükümdar peygamber üzerinden hatırlatmakta ve kendisine moral vermeyi amaçlamaktadır.

Bu kıssanın peşinden gelen Hz. Süleyman kıssası düşünüldüğünde, Hz. Peygamber’e devlet imkânı verileceği de hissettiriliyor olabilir. Buna ilave olarak dünyalık ne kadar mal mülk sahibi olunsa da Hz. Dâvûd’un muhatap kılındığı imtihanlara göre onun müşriklerden çektiği sıkıntıların küçük olduğu, böylece moralini bozmaması gerektiği de beyan edilmiş olabilir.

b) Hz. Dâvûd’a yönelik lütuf, sadece ona verilip başkalarına verilmemiş olan bir ayrıcalık olsa gerektir. Bu nedenle, âyette geçen فَضْل fadl kelimesi “ayrıcalık”, “farklılık”, “fazilet”, “üstünlük” gibi anlamlarda değerlendirilebilir. Bu bağlamda onun da tıpkı diğer peygamberlerin “vahiy, risalet”le buluşturulması gibi ona “hükümranlık” verilmesini de belirtebiliriz.(4)

Ayrıca sesinin güzelliği, sabah akşam tesbih ettikçe sesine bütün dağların ve kuşların katılması, kendisine Mezmurların verilmesine ilave olarak, ona ihsan edilen ayrıcalığın ne olduğuyla ilgili olarak devam eden cümlede ve bir sonraki âyette başka bazı konu başlıkları da zikredilmektedir.

2. يَا جِبَالُ اَوِّب۪ي مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَاَلَنَّا لَهُ الْحَد۪يدَ “(Ve) ‘Ey dağlar! (Beni tesbih ederek) onunla (Davud’la) birlikte yankıyla ses verin!’ (demiştik); kuşlara da (aynısını söylemiştik). Ona (kullanabilmesi için) demiri yumuşatmıştık.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a ihsan ettiği ayrıcalıkla ilgili olarak, dağlara ve kuşlara onunla birlikte tesbih etmelerini emrettiğini ve demiri onun emrine verdiğini bildirmektedir.

a) يَا جِبَالُ اَوِّب۪ي مَعَهُ وَالطَّيْرَ “Ey dağlar! Onunla beraber (beni tesbih ederek) yankıyla ses verin’ (demiştik); kuşlara da (aynısını söylemiştik).” Yüce Allah burada cansız dağlara ve akılsız kuşlara emrettiğini beyan ederek, onları sanki bilinçli varlıklar yerine koyduğunu göstermiş olmaktadır. Cansız muhataplar bağlamında bu ifadenin benzerleri Fussılet 41/11’de “göklere ve yeryüzüne”, Kâf 50/30’da ise “cehenneme” yönelik hitaplar olarak zikredilmektedir.

ı. Âyette geçen اَوِّب۪ي evvibbî emri “sesin yankı yapıp daha gür bir şekilde geri dönmesi” manasında Hz. Dâvûd’un zikir ve tesbihine tabiatın adeta karşılık vermesi anlamında “zikretmek, tesbih etmek” gibi anlamlar içermekte, hem dağların hem de uçuşan varlıkların yani kuşların da o tesbihe katılması mesajını içermektedir. İsrâ’ 17/44’te beyan edildiği üzere mahlûkatın her biri Yüce Allah’ı tesbih etmektedir; ancak insanlar onların tesbihini anlamamaktadır. Ra‘d 13/13, 15 ve Nûr 24/41’de de benzer şekilde farklı varlıkların tesbihinden söz edilmektedir. Bu çerçevede dağların ve kuşların tesbihini de bu anlamda düşünmeliyiz.

Kâinatın kodlandığı ilahi koroya dağlar da kuşlar da katılmış olmaktadır. Veya zaten katılmış oldukları bu ilahi koronun nasıl işlediği insanlara öğretilmiş olmaktadır. Kâinattaki iradesiz kulların tesbihi iradeli kulların zikriyle buluşturularak iradesini şer işlerde kullananlar eleştirilmiş olmaktadır. İnsanlar da bu koroya katılmaları ve çatlak ses çıkarmamaları gerektiği noktasında bilgilendirilmiş olmaktadırlar.

ıı. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/79’da şöyle buyrulmaktadır: “Kuşları ve tesbih eden dağları da Dâvûd’a boyun eğdirmiştik. (Bunları) biz yapmaktayız.” İşte bu âyette geçen yüsebbıhne fiilinden hareketle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve “yönelmek” manasındaki e-v-b kökünden gelen اَوِّب۪ي evvibî emrinin de “tesbih etmek” manasına geldiği anlaşılmaktadır. Bu durum Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsirinin çok güzel örneklerinden birisini oluşturmaktadır.

ııı. Âyette yer alan وَالطَّيْرَ ve’t-tayra kelimesinin harekesinin fetha yani “üstün” olmasının nedeni cibâl kelimesinin mansûb mahalline bağlanmasıdır; yani dağlara emredildiği gibi kuşlara da emredildiği mesajı verilmek istenmektedir.

ıv. Dağlar gibi kuşlar da Hz. Dâvûd’la birlikte tesbihe kodlanmış ve Hz. Dâvûd’un tesbihine katılımları sağlanmıştır. Yüce Allah’ın cansız dağları, canlı ancak şuursuz kuşları Hz. Dâvûd’un tesbihine ortak edişinden anlaşılıyor ki, inkârcı insanlar eleştirilmekte, dağ kadar, taş kadar, kuş kadar olamamaları kınanmaktadır.

Bakara 2/74’te kalpleri taştan daha katı olan kişilerin durumuyla Mekkeli müşriklerin inkârcı tutumu arasında da bu anlamda bir benzerlik ortaya konulmak istenmektedir. Hiç şüphe yok ki İsrâ’ 17/44’te verilen bilgi gereği iradeli-iradesiz varlıkların hepsi tesbihe kodlandıkları için cansız ve iradesiz olanların tesbihi lisân-ı halleriyle varlıklarına yerleştirilen özellikleri gereği gündeme gelmektedir.

v. Konuyla ilgili olarak zikredilen “dağlar”ı bilinen anlamda “dağlar” değil de bunun sembolik bir anlam verdiği düşünülerek “dağlar gibi güçlü bir kavim” olması da muhtemeldir. “Kuşlar” için de benzer bir yorum yapılabilir. Ancak bizim tercihimiz açıkladığımız yöndedir.

vı. Unutulmamalıdır ki genel manada dağları bütün cansız varlıklar için bir sembol, kuşları da bütün canlılar için bir sembol şeklinde düşünmekte de herhangi bir sakınca yoktur. Tesbihe kodlanan kâinatın her zerresi bu tesbhi kodlandıkları gibi sürdürmektedir.

b) وَاَلَنَّا لَهُ الْحَد۪يدَ “Ona (kullanabilmesi için) demiri yumuşatmıştık.” Yüce Allah Hz. Dâvûd için demiri yumuşattığını beyan etmektedir. Müfessirlerimiz bunun herhangi bir müdahale olmadan gerçekleştiği kanaatindedirler.(5) Ancak bunun bilinen anlamda bir yumuşatmadan ziyade, “kullanımını öğretmek, onu bir sanata dönüştürmek” manasında bir mecaz olması akla daha yatkındır.

57. sûreye de adını veren حَد۪يد/ الْحَد۪يد el-hadîd/hadîd kelimesi çeşitli âyetlerde(6) geçmekte ve “demir” manasına gelmektedir. Bu arada belirtelim ki bu kelime Hacc 22/21’de cehennem azabının şiddetini beyan bağlamında “demir kırbaçlar” manasına geldiği gibi Kâf 50/22’de yine mahşerde inkarcıların gerçekleri görmesindeki sağlamlığı ve keskinliği ifade için zikredilmektedir.

Demir gibi madenlerin kızgın ateşte eritilmesiyle bu yumuşaklığın elde edildiği bilinmektedir. Belki de demirin böyle ince bir özelliğinin bulunduğu Hz. Dâvûd sayesinde ilk defa insanlığa öğretilmiş, böylece insanlığa bir yadigâr bırakılmış olabilir. Esasında bir sonraki âyetteki ifadelere bakıldığında kast edilenin bu olduğu görülmektedir.

Enbiyâ’ 21/80’de de şöyle buyrulmaktadır: “Ona, savaş sıkıntılarınızdan sizi koruması için zırh yapmayı öğretmiştik. Artık şükredecek misiniz?” Demek ki âyetteki maksadı demir işlemenin öğretilmesi şeklinde anlamakta herhangi bir sakınca bulunmamaktadır.

ıı. Zırh Yapımının Öğretimi

اَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا اِنّ۪ي بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “(Ona) ‘Geniş zırhlar yap; dokumasında ölçülü davran!’ diye (vahyetmiştik). (Siz de) iyi işler yapın! Şüphesiz ki ben yaptıklarınızı görenim.”

Âyetteki اَنِ اعْمَلْ enı‘mel emri “yap diye”; سَابِغَات sâbiğâtin kelimesi “geniş ve uzun zırhlar”; وَقَدِّرْ ve kaddir emri “ve ölçülü davran”; فِي السَّرْدِ fi’s-serdi ifadesi “dokumasında”; وَاعْمَلُوا ve‘melû emri “ve sizler de çalışın, yapın”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi, yararlı iş(ler)”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptığınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪ير basîrun sıfatı ise “gören(im)” demektir.

Burada Hz. Dâvûd’a yönelik üç emir daha gündeme getirilmektedir.

1.اَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ “Geniş zırhlar yap!” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a demiri yumuşattığını yani onu kullanma imkanını verdiğini beyan ettikten sonra, bir anlamda buradaki maksadını ortaya koymakta ve demirin geniş zırhlar imal edilmesinde kullanılmasını kendisine emretttiğini bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَابِغَات sâbiğât kelimesi “geniş ve uzun zırhlar”, “zırhlı elbiseler” gibi anlamlarda değerlendirilmektedir.(7) Esasında Lokmân 31/20’de fiil kalıbında esbeğa şeklinde geçen bu kelime “bolca” anlamını vermekte olduğu için, سَابِغَات sâbiğât sözcüğü de demirle ilgili her ne yapılıyorsa bunun bolca yapılması gerektiği şeklinde bir anlam veriyor olmalıdır.

Hz. Dâvûd’un güçlü bir komutan oluşu dikkate alındığında, ona yönelik bu emirde maksadın demirden yapılmış güçlü zırhlar olarak düşünülmüş olması muhtemeldir. Zira Enbiyâ’ 21/80’de “Ona, savaş sıkıntılarınızdan sizi koruması için zırh yapmayı öğretmiştik” şeklinde bir gerekçeden söz edildiği için bu anlam yanlış değildir. Zira bu âyette geçen lebûs kelimesi “elbise” manasını da içermektedir.

2. وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ “Dokumasında ölçülü davran!” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a hitabında ölçülü olmasını kendisine emrettiğini hatırlatmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen السَّرْدes-serd kelimesi “dokuma” manasına geldiği için, yapılması istenen zırhların son derece ölçülü yapılması gerektiği üzerinde duruluyor demektir. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen قَدِّرْkaddir emriyle birlikte düşünüldüğünde buradaki emrin “ölçülü olmak”, “şekillendirilmesinde maharetli olmak”, “iyi biçim vermek” gibi anlamlar içerdiği anlaşılmaktadır.

Bu âyetteki mesajdan hareketle “savaş ve ölüm araçları olarak kılıç vs. yapmaktansa, savaştan korunma araçları bağlamında zırh ve güçlü giysiler yapmak daha iyidir, doğrudur ve hayırlıdır” denebilir.

Âyette sözü edilen bu emir gereği, demirden yapılan geniş ve uzun zırhlar elde edilirken zamanın ölçülü kullanılması, bütün vaktin ona harcanmaması, sadece geçim için uğraşılmaması gerektiği de söz konusu ediliyor olabilir.(8) Bu durumda devam eden cümledeki ifadeden de destek alarak, zamanın çoğunun salih amellere ayrılması gerektiğine dikkat çekildiği görülmektedir. İnsanın asıl yaratılış gayesi salih ameller işlemesidir; bu nedenle yoğunluklu olarak zamanın hayır işlerinde değerlendirilmesine dikkat çekildiği de söylenebilir.

3. وَاعْمَلُوا صَالِحًا “(Sizler de) iyi işler yapın!” Yüce Allah önceki âyette ve bu âyetin ilk kısmında Hz. Dâvûd’a hitap ederek bu cümlede hitabı çoğula dönüştürmekte ve salih amel işlemeyi bütün muhataplara yönelik bir emir olarak zikretmektedir. Maksat öncelikle Hz. Dâvûd ve beraberindekiler olduğu gibi, bu vahyin muhatabı olan Hz. Muhammed’in ümmeti de muhatap olarak kast ediliyor demektir.(9) Esasında geçmiş peygamberlerin kıssalarının bu kitapta yer almasının asıl nedeni, onların iyi işlerinden örnek alınması, yanlışılıklarına da düşülmemesidir.

İşte salih ameller işlemek imanın ayrılmaz parçası olduğu için kişiyi kurtarabilecek olan asıl fedakârlıklar bu kavramla ifade edilmektedir. Başta Hz. Dâvûd ve beraberindekiler olmak üzere bu vahyin bütün muhatapları da söz konusu emrin ilgilileri olarak uyarılmaktadır, diyebiliriz. Nitekim benzer bir zamir ve hitap değişikliği Enbiyâ’ 21/80’de de söz konusu edilmektedir.

4. اِنّ۪ي بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Muhakkak ki ben, yaptıklarınızı görenim.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(10) Yüce Allah bütün muhatapların ilahi emirler doğrultusunda neler yapıp ettiklerini gayet iyi bildiğini ve herkesin neler yaptığını gayet iyi gördüğünü bir uyarı olarak âyetin sonunda evrensel bir hitap olarak zikretmektedir.

b) Hz. Süleyman Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde Hz. Süleyman’a olan nimetlerini hatırlatmakta, sabah gidişi bir aylık mesafe, akşam dönüşü yine bir aylık mesafe olan rüzgârı onun emrine verdiğini ve onun için erimiş bakırı kaynağından sel gibi akıttığını beyan etmektedir. Ayrıca Rabbinin izniyle cinlerden bir kısmının onun önünde çalıştığı, kim Allah’ın emrinden saparsa ona alevli azabın tattırılacağı bildirilmektedir.

Ardından, cinlerin Hz. Süleyman’a mabedlerden, heykellerden, havuzlar gibi geniş leğenlerden, sabit ve ağır kazanlardan ne dilerse yaptıkları, sonrasında kendisine hitaben “Ey Dâvûd ailesi! Şükür için çalışın” dendiği ve nihayet kullardan hakkıyla şükredenlerin çok az olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, Hz. Süleyman’ın ölümüne hükmedildiğinde onun öldüğünü ancak değneğini kemiren bir ağaç kurdu gösterdiği, sonunda Hz. Süleyman yıkılınca cinlerin gaybı bilemedikleri, eğer bilselerdi o küçük düşürücü azap içinde uzun süre kalmamış olakları ifade edilmektedir.

ı. Hz. Süleyman’a Verilen Nimetler Ve Cinler

وَلِسُلَيْمٰنَ الرّ۪يحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَاَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِاِذْنِ رَبِّه۪ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ اَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّع۪يرِ “Sabah (gidişi) bir ay(lık mesafe), (akşam) dönüşü bir ay(lık mesafe) olan rüzgârı da Süleyman’a (onun hizmetine) vermiştik ve onun için erimiş bakırı, kaynağından sel gibi akıtmıştık. Rabbinin izniyle cinlerden bir kısmı onun (gözünün) önünde çalışırdı. Onlardan kim emrimizden sapsa ona alevli azabı tattırırdık.”

Âyetteki وَلِسُلَيْمٰنَ ve lisüleymâne kelimesi “ve Süleyman’a, Süleyman için (emrine, hizmetine vermiştik)”; الرّ۪يح er-rîha sözcüğü “rüzgârı”; غُدُوُّهَا ğudüvvuhâ tamlaması “onun (rüzgarın) sabah (gidişi)”; شَهْر şehrun kelimesi “bir ay(lık mesafe)”; وَرَوَاحُهَا ve ravâhuhâ tamlaması “ve onun akşam dönüşü de”; شَهْر şehrun kelimesi “bir ay(lık mesafe)”; وَاَسَلْنَا ve eselnâ fiili “ve akıtmıştık”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; عَيْنَ الْقِطْرِ ‘ayne’l-kıtrı ifadesi “bakır gözesi”; وَمِنَ الْجِنِّ ve mine’l-cinni ifadesi “cinlerden de”; مَنْ يَعْمَلُ men ya‘melü ifadesi “çalışan kişi (vardı)”; بَيْنَ يَدَيْهِ beyne yedeyhi ifadesi “onun önünde”; بِاِذْنِ رَبِّه۪ bi izni rabbihi ifadesi “onun Rabbinin izni ile”; وَمَنْ يَزِغْ ve men yazığ fiili “ve her kim saparsa”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; عَنْ اَمْرِنَا ‘an emrinâ ifadesi “bizim emrimizden”; نُذِقْهُ nuzıkhu fiili “ona tattıracağız”;مِنْ عَذَابِ السَّع۪يرِ min ‘azâbi’s-sa‘îri tamlaması ise “kızgın cehennem azabından” demektir.

Burada Hz. Süleyman’a verilen birtakım ayrıcalıklar gündeme getirilmektedir.

1.وَلِسُلَيْمٰنَ الرّ۪يحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ “Sabah (gidişi) bir ay(lık mesafe), (akşam) dönüşü bir ay(lık mesafe) olan rüzgârı da Süleyman’a (onun hizmetine) vermiştik.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’un oğlu Hz. Süleymân’a ihsan ettiği nimetleri hatırlatmakta, bu bağlamda sözü onun hizmetine verdiği rüzgarlarla ilişkilendirmektedir.

Neml 27/15’te Hz. Süleyman’ın kıssası hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada sadece kıssanın bu sûrede geçen boyutunu incelemeye çalışacağız. Ancak çok kısa da olsa bazı bilgileri vermekte de yarar görmekteyiz.

Kur’ân’da süleymân kelimesi 17 kez yer almaktadır. İki sûrede(11) Hz. Süleyman’ın sadece ismi geçmekte, 15 sûrede(12) ise çeşitli yönleri itibariyle kıssasına yer verilmektedir.

Sözün burasında önceki bölümle bu kıssanın nasıl bir anlam ilişkisi içerisinde olduğuna değinmek gerekir. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin hor ve hakir gördüğü Hz. Peygamber’e nasıl lütuflarda bulunacağını Hz. Dâvûd üzerinden verdikten sonra sözü Hz. Süleymân’a getirmekte ve kendisine moral vermeyi amaçlamaktadır. Hz. Süleyman kıssası düşünüldüğünde Hz. Peygamber’e devlet imkânı verileceği de hissettiriliyor olabilir.

a) وَلِسُلَيْمٰنَ الرّ۪يحَ “Rüzgârı da Süleyman’a (onun hizmetine vermiştik).” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a verdiği özelliklerin bir kısmını beyan ettikten sonra, bu defa Hz. Süleymân’a da bazı ayrıcalıklar verdiğini bildirmektedir. Bu âyetteki ifade Hz. Dâvûd’a verilen nimetler üzerine yapılan bir atıftır. Buna göre “Dâvûd’a demiri yumuşattık; Süleymân’a da rüzgârı verdik” manası kastedilmektedir.

Yüce Allah “bütün rüzgârları” değil, “özel bir rüzgârı” Hz. Süleyman’ın hizmetine verdiğini bildirmektedir. Zira konu eğer bütün “rüzgârlar” olsaydı ilgili kelimenin de çoğul getirilmesi gerekirdi ki burada geçen kelime tekil olarak الرّ۪يح er-rîh “rüzgâr” sözcüğüdür. Bu ifadenin rüzgâr gibi hızlı gidebilen atlar manasına geldiği de ileri sürülmektedir.(13) Ancak “atlar” değil de “rüzgâr” üzerinden açıklamalarımıza devam edeceğiz. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/81’de şöyle buyrulmaktadır: “Süleyman’ın hizmetine de kasırga (gibi esen) rüzgârı vermiştik; onun emriyle içinde bereketler yarattığımız yere doğru eserdi. Biz herşeyi biliriz.”

Hz. Süleyman’ın hizmetine verilen “rüzgar” konusunun işlendiği Sâd 38/36’da şu bilgiler yer almaktadır: “Bunun üzerine onun (Allah’ın) emriyle istediği yere yumuşakça (yavaş yavaş) akan rüzgârı hizmetine sunmuştuk.” Yüce Allah bu âyette Hz. Süleyman’a ihsan ettiği nimetlerden birisini gündeme getirmekte ve özel bir rüzgârın onun istediği şekilde hizmetine amade kılındığını haber vermektedir.

Onun emriyle hareket eden rüzgârdan kasıt, onun istediği zaman esmesi değildir; çünkü rüzgârlar tabii güçlerdir ve melek kontrolünde varlıklarını ve işleyişlerini sürdürürler. Bu nedenle Sâd 38/36’da geçenبِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesindeki hî/hû zamiri Yüce Allah’a aittir. Bu rüzgâr Hz. Süleyman’ın emrinde ve kontrolünde çalışan gemi filolarının denizlerde rahatça hareket etmesini sağlayacak şekilde Yüce Allah tarafından estirilmekteydi.

Sâd 38/36’da geçen رُخَآءً ruhâen kelimesi rehâvet/rihâvet ile aynı kökten gelmekte, “yumuşak, itaatkâr ve mutedil bir şekilde”;(14) حَيْثُ اَصَابَ haysü esâbe ifadesi ise “istediği yöne veya yere doğru, istediği şekilde” manasına gelmektedir. Buradan hareketle, Hz. Süleyman’ın hizmetine verilen rüzgârın kasırga tipinde helak için olmadığı, devasa gemilerin rahatça hareket edebilmesini sağlayacak bir mahiyet arz ettiği ortaya konulmaktadır, diye yorumlayabiliriz.

b)غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ “Sabah (gidişi) bir ay(lık mesafe), (akşam) dönüşü yine bir ay(lık mesafe)dir.” Yüce Allah Hz. Süleyman’a ihsan ettiği rüzgâr nimetini hatırlatırken konuyla ilgili bir de detay vermektedir ki bu da rüzgârın süresiyle ilgilidir. Hz. Süleyman, yaşadığı dönem itibariyle deniz yolculuklarını ve deniz taşımacılığını sürdürdüğü için Yüce Allah onun bu yolculuklarını estirdiği bir rüzgâr sayesinde normalde “kara yolculuğu olarak” gidişi bir ay, dönüşü de bir ay sürecek mesafeleri kısa sürede katettiğini bildirmiş olmaktadır.

Fırtınalı veya kasırgalı günlerde denizlerde yol alınamadığı, uzun süreler beklendiği bilinmektedir. Dahası, eğer dönemin taşımacılığının yelkenli gemilerle gerçekleştirildiği düşünülürse o zaman uygun esen bir rüzgâr yoksa da mesafelerin çok zor katedildiği bilinmektedir. Bu nedenle, özel yani yelkenli bir geminin seferine uygun olan bir rüzgâr sayesinde uzun süreli yolculukların çok kısa sürede gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.

Hz. Süleyman’ın yaşadığı dönem itibariyle düşünüldüğünde, insanların ticari anlamda bütün ihtiyaçlarını gemi taşımacılığıyla gerçekleştirdiği bilinmektedir. Demek ki Hz. Süleyman’ın dönemindeki bu gemi filolarının yelkenli olduğu ve elbette rüzgâra çok büyük bir ihtiyacın hissedildiği muhakkaktır. Hz. Süleyman bu sayede bereketli kılınan Filistin topraklarına çeşitli zenginlikleri getirmede rüzgârı ve onun taşıdığı gemileri kullanmış oluyordu.

Bu arada rüzgâra dikkat çekilmesinin bir başka boyutu, gücün, kuvvetin, servetin, iktidarın, saltanatın ve nihayet hayatın da rüzgâr gibi gelip geçici olduğunu herkese bildirmek de olabilir.(15) Gerçekte de durum böyledir. Kıdem (el-evvel oluş, yani öncesizlik, her şeyden önce olmak) ve bekâ (el-âhır oluş, yani sonu olmamak) sıfatları sadece Yüce Allah’a aittir; geri kalan her ne varsa hepsi sonradan yaratılmış oldukları için sonları da vardır. Mühim olan fenâ’ya değil, bekâ’ya bağlanmaktır. Zira Rabbimiz hariç her şey gelip geçicidir vesselâm.

2. وَاَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ “Onun için erimiş bakırı, kaynağından sel gibi akıtmıştık.” Yüce Allah Hz. Dâvûd’a demirin kullanımını kolaylaştırdığını beyan ettiği gibi Hz. Süleyman’a da erimiş bakır kaynağını bolca akıttığını ifade etmektedir. Âyette geçen عَيْنَ الْقِطْرِ ‘ayne’l-kıtrı ifadesi “bakır gözesi” manasına gelmektedir. Bu kaynağın Yemen’de San‘a’da bulunduğu belirtilmektedir.(16)

“Bakır gözesi” Hz. Süleyman’a bu anlamda verilen bir nimeti ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki Hz. Süleyman bu tür maden kaynaklarına sahip kılınmış, sonrasında da bunlardan istifade ederek çeşitli aletler ve araçlar üretmiştir. Zira devam eden âyette buna dair bilgiler yer almaktadır.

3. وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِاِذْنِ رَبِّه۪ “Rabbinin izniyle cinlerden bir kısmı onun (gözünün) önünde çalışırdı.” Yüce Allah’ın Hz. Süleyman’a verdiği nimetlerin biri de cinlerin onun emrinde çalışmasıdır. Âyette geçen مِنَ الْجِنِّ mine’l-cinni ifadesinde yer alan مِن min edatı bazıyet manası vermekte ve bütün cinlerin değil de bir kısmının bu işte olduğu manasını içermektedir.

Esasında Mü’minûn 23/97-98’de cinlerden olan şeytanların vesveselerinden ve dürtmelerinden Allah’a sığınılması emredilmişken, burada onların çalıştırılmasından söz edilmesinde anlaşılmayacak herhangi bir nokta yoktur. Çünkü âyette yer alan بِاِذْنِ رَبِّه۪ “Rabbinin izniyle” ifadesi cinlerin bu anlamda herhangi bir kötülüklerinin olamayacağının bir delilidir.(17)

Burada zikredilen cinlerin “asi ve yabancı kavimlere mensup insanlar”, “bilinmeyen tanınmayan insanlar” olduğu da beyan edilmektedir. Esasında cinn kelimesinin dilimizde “cin gibi insan”(18) manasında maharetli kişiler için kullanıldığı da bilinmektedir. Dahası, görünmeyen varlıkların insanların kullanacağı birtakım nesneleri nasıl ürettiğini anlamada zorluk olacağı için, burada sözü edilen cinlerin tanınmayan, bilinmeyen insanlardan oluştuğu söylenebilir. Madde olmayan varlıkların maddeyle ilgili işlerde kullanılması zihni yormakta olduğu için bu tür yorumları dışlamadığımızı belirtmek istiyoruz.

Ancak yine de belirtelim ki Sebe’ 34/14. âyette geçen “(Sonunda Süleyman) yıkılınca, anlaşıldı ki cinler gaybı bilselerdi, o küçük düşürücü azap içinde (uzun süre) kalmazlardı” ifadesi maksadı mutlak surette “yabancı ve tanınmayan insanlar” şeklinde anlamamızı sıkıntıya düşürmektedir.

Ya maksadı bilinen anlamda “cinlerden bir grup” diye anlayacağız ve yaptıkları şeylerin insanlar için mahiyetini sorgulamayacağız; veya burada zikredilen cinleri “yabancı ve tanınmayan kişiler” diye anlayacak, 14. âyette geçen ve aktardığımız ifadeyi de “çok maharetli sanılan bu kişilerin de gaybı bilemedikleri” şeklinde yorumlayacağız. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

Bu noktada “insan” ve “melek” dışında “cin” diye üçüncü bir varlık türünün olmadığını kesinlikle kast etmiyoruz; sadece burada sözü edilenlerin Sâd 38/37’de de geçtiği gibi isyankar ve yoldan çıkmış, ancak maharetli insanlar olabileceği yorumunu aktarmak istiyoruz.

İlgili âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “Şeytanları yani her tür (maharetli) bina ustalarını ve dalgıçları; ayrıca zincirlerle birbirlerine bağlanmış diğerlerini de hizmetine sunmuştuk.” En‘âm 6/112’de şeytanların insanlardan da cinlerden de olduğu belirtildiği için, bu yorumu ihtimal dışı görmediğimizi belirtmek istiyoruz.(19)

Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilir.

4. وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ اَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّع۪يرِ “Onlardan kim emrimizden sapsa ona alevli azabı tattırırdık.” Yüce Allah Hz. Süleyman’ın önünde çalışan cinlerin kendi emrinin dışına çıkmaları durumunda ateş azabından bunlara tattıracağını haber vermektedir. Bu ifade gereği, cinlerin de sorumlu oldukları ve işledikleri hatalar nedeniyle mahşerde cezalandırılacakları bildirilmektedir.(20) Eğer cinlerden maksat o yörede tanınmayan insanlar iseler Yüce Allah’ın emrinden çıkmaları nedeniyle azaba çarptırılacakları zaten bilinen bir husustur.

ıı. Cinlerin Hz. Süleyman İçin Yaptıkları

يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَآءُ مِنْ مَحَار۪يبَ وَتَمَاث۪يلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اِعْمَلُوٓا اٰلَ دَاوُ۫دَ شُكْرًا وَقَل۪يلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ “Onlar (cinler) Süleyman için mabetlerden, heykellerden, havuzlar gibi (geniş) leğenlerden, sabit (ağır) kazanlardan ne dilerse yaparlardı. Ey Davud ailesi! Şükür için çalışın! Kullarımdan şükreden(ler) ne kadar da azdır!”

Âyetteki يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili “yapmaklar(dı)”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “istediğini”; مِنْ مَحَار۪يبَ min mehârîbe kelimesi “evlerden, meskenlerden, mescitlerden, kalelerden”; وَتَمَاث۪يلَ ve temâsîle sözcüğü “ve nakışlı-süslü şekiller(den), heykeller(den)”; وَجِفَانٍ ve cifânin kelimesi “ve çanaklar, lengerler, tekneler(den)”; كَالْجَوَابِ ke’l-cevâbi kelimesi “büyük havuzlar gibi”; وَقُدُورٍ ve kudûrin kelimesi “ve kaplar, çanaklar, kazanlar, küvetler(den)”; رَاسِيَات râsiyâtin sözcüğü “sabit, büyük, devasa şeyler”; اِعْمَلُوا ı‘melû emri “yapın, çalışın”; اٰلَ دَاوُ۫دَ âle dâvûde hitabı “ey Dâvûd ailesi”; شُكْرًا şükran kelimesi “şükür için, şükür, teşekkür olarak”;وَقَل۪يلٌ ve kalîlün sözcüğü “ve (çok) azdır”; مِنْ عِبَادِيَ min ‘ıbâdiye ifadesi “benim kullarımdan”; الشَّكُور eş-şekûru kelimesi ise “çok şükreden” demektir.

Burada cinlerin Hz. Süleyman’ın emrinde onun için imal ettikleri araçlar gündeme getirilmektedir.

1. يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَآءُ مِنْ مَحَار۪يبَ وَتَمَاث۪يلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ “Onlar (cinler) Süleyman için mabetlerden, heykellerden, havuzlar gibi (geniş) leğenlerden, sabit (ağır) kazanlardan ne dilerse yaparlardı.” Yüce Allah Hz. Süleyman’ın önünde çalışan cinlerin onun istediği şekilde meskenler, mescitler, çeşitli şekiller, resimler, havuz genişliğinde çanaklar ve ağır, sabit kazanlar yaptıklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَحَار۪يب mehârîb kelimesi mıhrâb sözcüğünün çoğuludur ve “evler”, “meskenler”, “odalar”, “mescitler”, “mabedler”, “yüksek binalar”, “kaleler” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da bir kez de Enbiyâ’ 21/52’de geçen تَمَاث۪يل temâsîl/et-temâsîl kelimesi ise timsâl sözcüğünün çoğuludur ve “canlı veya cansız herhangi bir şeye benzeyen nakışlı-süslü şekiller, heykeller” demektir. Bu bağlamda söz konusu kelime meleklerin, peygamberlerin veya salih insanların şekillerini bakırdan, pirinçten, sırçadan, mermerden vs. şeylerden yaptıkları şeyleri içermektedir.

Ayrıca Kur’ân’da sadece bu âyette geçen جِفَان cifân kelimesi cefneh kelimesinin çoğuludur ve “çanaklar”, “lengerler”, “tekneler” manasına gelmektedir. Bu kelimenin benzetildiği الْجَوَاب el-cevâb kelimesi ise câbiyeh sözcüğünün çoğuludur ve “büyük havuzlar” demektir ki bu kelime de Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir.

Bu arada yine Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قُدُور kudûr kelimesi kıdr sözcüğünün çoğuludur ve “toprak veya başka şeylerden yapılan kaplar”, “çanaklar”, “kazanlar”, “küvetler” vs. eşya anlamındadır. Bu kelimenin sıfatı olan رَاسِيَات râsiyât sözcüğü ise râsiyeh veya râsî sözcüğünün çoğuludur ve “yerinden kalkmaz ağır ve sabit şeyler” manasına gelmektedir ki bu kelime de Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir.

Bunlardan anlaşılıyor ki Hz. Süleyman emrindeki ustalara bu türden eşyayı yaptırmakta, savaş gereçlerinden ziyade, zenginlik ve ikramı öne çıkartan ürünler elde etmekteydi. Demek ki Hz. Süleyman ki oldukça fazla yemekler pişirtiyor, büyük sofralar kurduyor ve çevresine ikramlarda bulunuyordu.(21)

Bu konuyla ilgili olarak Râzî’nin bir değerlendirmesini burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Yüce Allah, Hz. Dâvûd hakkında, onun savaş aletleriyle meşgul olduğundan, Hz. Süleyman hakkında da onun barış durumundan, yani yeme içme, evler vs. şeylerden bahsetmiştir. Çünkü Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd’un oğludur. Hz. Dâvûd, Calût’u ve nice zorba kralları öldürmüştür. Bu demektir ki, Hz. Dâvûd krallara ve meliklere hükümran olmuştur.”

“Bu nedenle, Hz. Süleyman, oğluna mülk bırakan, mal biriktiren bir meliğin oğlu gibi olmuş olur. O halde oğul da o malı askerine dağıtabilir. Bir de Hz. Süleyman kendisine hiç kimsenin başkaldıramayacağı, dolayısıyla kendisiyle savaşamayacakları; eğer birisi onunla savaşırsa, rüzgâr onu o kimseye hemen yetiştireceği için savaşın çok kısa süreceği kanaatini taşıyordu. Bu nedenle Hz. Süleyman zamanında ‘büyüklük’ yedirme ve nimetlendirme konularındaydı.”(22)

2. اِعْمَلُوٓا اٰلَ دَاوُ۫دَ شُكْرًا وَقَل۪يلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ “Ey Davud ailesi! Şükür için çalışın! Kullarımdan şükreden(ler) ne kadar da azdır!” Burada şükürle ilgili olarak iki husus dile getirilmektedir.

a)اِعْمَلُوٓا اٰلَ دَاوُ۫دَ شُكْرًا “Ey Dâvûd ailesi! Şükür için çalışın!” Yüce Allah Hz. Dâvûd ve onun oğlu Hz. Süleyman’la ilgili bilgileri peşpeşe verdikten sonra, tıpkı Hz. Dâvûd’un şahsında herkese “salih ameller yapın” şeklinde emrettiği gibi Hz. Süleyman’ın şahsında da onlara ve bütün muhataplara “Ey Dâvûd ailesi, şükredin” şeklinde şükretmeleri emrini vermiştir.

ı. Burada ilk muhataplar elbette Hz. Dâvûd’un ailesi olmaları itibariyle Hz. Süleyman ve beraberinde bulunanlardı. Ancak konunun sonraki muhataplarının da elbette bu hitapla ilişkili oldukları söylenmelidir. Çünkü âyetin son cümlesinde “kulları içinde gerçekten çok şükredenlerin sayısının oldukça az olduğu” bildirilmektedir. Ayette verilmek istenen asıl evrensel mesaj şu olabilir: Şükrün tam anlamıyla ve layıkıyla gerçekleştirilmesinin yolu çalışmaktan geçmektedir; maksat söylem üretmek değil, eylem ortaya koymaktır.

ıı. Âyette yer alan شُكْر şükr kelimesinin i‘rab durumu yani cümledeki konumuyla ilgili olarak üç ihtimal vardır.

- Buna göre söz konusu kelime gerekçe bildiren bir konumda mef‘ûlü leh olabilir ve “şükretmek için çalışın” demek olur.

- Diğer bir ihtimal bu kelimenin mef‘ûlü mutlak oluşudur ki manası “adam akıllı bir şekilde şükredin” manasına gelir.

- Üçüncü ihtimalde ise mef‘ûlü bih olması mümküdür ki buna göre mana da “salih amel işlemek gibi şükrü gerçekleştirin” şeklini alır.

Bu üç ihtimalin üçü de doğrudur.(23) Verilmek istenen mesaj, şükretmenin kullar için gerekli olduğunun anlaşılması ve bunun uygulanmasıdır.

b) وَقَل۪يلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ “Kullarımdan hakkıyla şükreden(ler) ne kadar da azdır!” Yüce Allah kullarına verdiği nimetlerin tam anlamıyla şükürlerinin yapılamayacağını elbette bildiği için bunu kullarından az bir kısmının yapabildiğini bu şekilde ortaya koymaktadır. الشَّكُور eş-şekûr sıfatı “şükürleri karşılıksız bırakmayan”, “iyiliğe karşılık veren” demektir ve kullar için kullanıldığında “çok şükreden”,(24) Allah için kullanıldığında ise “şükrü karşılıksız bırakmayan”(25) manasına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette geçen الشَّكُور eş-şekûr kelimesi mübâlağa yani abartı kalıbındadır ve “her halini şükre adayanların şükrü”nü ifade etmektedir.(26) Bu anlamı nedeniyle biz bu kelimeyi “hakkıyla şükreden(ler)” diye tercüme ettik. Benzer şekilde Hz. Dâvûd’la ilgili olarak ortaklık yapan birinin müracaati konusunun ele alındığı Sâd 38/24’te ortaklarını aldatmak istemeyenlerin sayısının son derece az olduğu bildirilmektedir.

“Az kullar” içinde yer almak Yüce Allah’ın övgüsüne mazhar olmak demektir. Çünkü Yüce Allah Hıcr 15/42, İsrâ’ 17/65, Furkân 25/63, Zümer 39/53 gibi âyetlerde “kullarım” dediği kişilerin nitelikleri saydığı gibi onlara övgüler de yapmaktadır. Rabbimizin “kullarım” dedikleriyle ilgili konuyu Furkân 25/77’de ele almıştık; ayrıca bu konuyu Fecr 89/29-30’da da ele alacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Yüce Allah’a layıkıyla şükredebilen yiğit kullara selam olsun.

ııı. Hz. Süleyman’ın Ölümü ve Cinerin Bilgisizliği

فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلٰى مَوْتِه۪ٓ اِلَّا دَآبَّةُ الْاَرْضِ تَاْكُلُ مِنْسَاَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ اَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ “(Süleyman’ın) ölümüne hükmettiğimiz zaman, onun öldüğünü ancak bastonunu kemiren bir ağaç kurdu göstermişti. (Süleyman) yıkılınca, ortaya çıktı ki cinler gaybı (bilinemeyeni) bilselerdi, o küçük düşürücü azap içinde kalmazlardı.”

Âyetteki فَلَمَّا قَضَيْنَا fe lemmâ kadaynâ fiili “hükmettiğimiz zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; الْمَوْت el-mevte kelimesi “ölüm(üne)”; مَا دَلَّهُمْ mâ dellehum fiili “onlara göstermemişti”; عَلٰى مَوْتِه۪ ‘alâ mevtihî ifadesi “onun ölümünü”;اِلَّا دَآبَّةُ الْاَرْضِ illâ dâbbetü’l-ardı istisnası “yer kurdundan başka bir şey”; تَاْكُلُ te’külü fiili “yemekte, kemirmekte (olan)”; مِنْسَاَتَهُ minseetehû “onun değneğini, bastonunu”; فَلَمَّا خَرَّ fe lemmâ harra fiili “düşünce, yere yıkılınca”; تَبَيَّنَت tebeyyenet fiili “ortaya çıkmıştı (ki)”; الْجِنّ el-cinnu kelimesi “cinler”; اَنْ لَوْ كَانُوا en lev kânû ifadesi “eğer (şöyle) olsalardı”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “biliyor (olsalardı)”; الْغَيْب el-ğaybe kelimesi “gaybı, bilinemeyeni”; مَا لَبِثُوا mâ lebisû fiili “kalmazlardı”; فِي الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ fi’l-‘azâbi’l-mühîni tamlaması ise “küçük düşürücü azapta” demektir.

Burada Hz. Süleyman’ın ölmesi veya hükümranlığının sona ermesi ve cinlerin gaybı bilememeleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلٰى مَوْتِه۪ٓ اِلَّا دَآبَّةُ الْاَرْضِ تَاْكُلُ مِنْسَاَتَهُ (Süleyman’ın) ölümüne hükmettiğimiz zaman, onun öldüğünü ancak bastonunu kemiren bir ağaç kurdu göstermişti.” Âyette geçen دَآبَّةُ الْاَرْضِ dâbbetü’l-ardı tamlaması “yeryüzünün canlısı” manasına gelmemekte, erdah adındaki bir “ağaç kurdu”, “güve böceği” manasını içermektedir.(27) Bu arada ağaç kurduna nispet edilen تَاْكُلُ te’külü fiili burada “yemek” değil de “kemirmek” manasını verse gerektir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مِنْسَاَه minseeh kelimesi ise “baston, asa, değnek” manasına gelmektedir.

Yüce Allah Hz. Süleyman’ın kudret ve ihtişamını beyan bağlamında emrinde cinleri çalıştırmasını ifade ettikten sonra, her fani gibi onun da ölüm zamanı geldiğinde öldüğünü, fakat gaybı bildiği sanılan cinlerin onun öldüğünü anlayamadıklarını, bir ağaç kurdunun onun bastonunu kemirmesi sayesinde ölümünün anlaşıldığını bildirmektedir.

Yüce Allah Hz. Süleyman’ın şahsında belki de kudret ve ihtişamıyla hiç ölmeyeceği sanılan kişilerin de fani hayatın bitiminde ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar, bir gün bu hayatın biteceğine dikkat çekmekte, ilahi sistemin herkesle ilgili olarak tecelli ettiğini beyan etmektedir. Burada bağlam gereği maksadı doğrudan Hz. Süleyman’ın bedensel manada ölümünden ziyade, sahip olduğu muhteşem iktidar ve saltanatının ölümü olarak kabul etmek daha doğru olsa gerektir.

Esasında iktidarının bitiminin kendi ölüm zamanında gerçekleşmesinin önünde de elbette herhangi bir engel yoktur. Hayatının sonlarına doğru sahip olduğu hükümranlık içten içe çökmeye başlamış, dolayısıyla kendi ölümüyle iktidarının bitimi aynı zamanda gerçekleşmiş olabilir.

Buna göre, ümmetlerin bir süresinin bulunduğu, vakti gelince öne alınmamalarının yanında sonraya da terk edilmeyecekleri ilahi bir yasa olarak Kur’ân’da sunulmaktadır.(28) İşte Hz. Süleyman’ın iktidarı da bu sünnete uygun olarak gerekli tedbirler alınmadığı için vakti gelince ölmüş, yani yıkılmıştır. Bu yıkılış muhtemelen kendi ölümüyle de aynı zamanda gerçekleşmiş olabilir.

Âyette anlatılan mesele hakkında tefsirlerimizde pek çok olay nakledilmektedir. Bunları anlamak da yorumlamak da oldukça zordur. Çünkü Hz. Süleyman’ın bastonuna dayalı olarak günlerce, aylarca hatta yıllarca kaldığı ve bunu emrinde çalışan cinlerin farkedemedikleri bildirilmektedir.(29)

Esasında cinlerin de gaybı bilemediklerinin beyan edildiği devam eden cümlede verilmek istenen mesajı vurgulamak için bu anlaşılmaz beyanlara gerek olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü hadi kabul edelim ki cinler bunu anlayamadılar; peki Hz. Süleyman’ın ailesi, tanışları, yönetiminde bulunduğu insanlar onun bastona dayalı olarak günlerce veya yıllarca durduğunu görmememeleri ve durumu sormamış olmaları akla ziyandır.

Bu nedenle, buradaki, anlatımda mecazi bir sunumun olduğunu söylemek zorundayız. Anlaşılıyor ki Hz. Süleyman’ın iktidarı onu içten içe kemiren bir duyarsızlığın sonucu olarak yıkılmış, adeta yerlebir edilmişti. İktidar eğer önlem alınmazsa hiç önemseyen basit, değersiz, küçük şeylerle de yıkılabilir. Bu yüzden, âyette “yer kurdu” ve “baston” ifadeleri sembolik olarak kullanılmış olmalıdır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2. فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ اَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ “(Süleyman) yıkılınca, ortaya çıktı ki cinler gaybı (bilinemeyeni) bilselerdi, o küçük düşürücü azap içinde kalmazlardı.” Yüce Allah Hz. Süleyman’ın bir süre sonra yere yıkıldığını, yani iktidarının bittiğini beyan etmek istemekte, bunun sonucunda da toplumda yaygın olan yanlış bir cin algısını deşifre etmektedir. O dönemde cinlerin gaybı bildiği sanıları yaygın idi. İşte bunu ortadan kaldırmak üzere böyle bir olay anlatılmış ve cinlerin gaybı bilemedikleri, eğer bilselerdi o ağır işlerde daha uzun süreler çalışmak zorunda kalmamış olacakları bildirilmektedir.

Yönetimin içten içe çökmekte olduğu eğer bilinseydi ağır işlerde çalışanlar bu durumu terk eder, kendilerince daha rahat bir yol tercih ederlerdi. İşte cinler bu şekilde herhangi gaybi bir bilgiye sahip olmadıkları için kendilerine ağır gelen o işlerde daha uzun süre çalışmak zorunda kalmışlardı; âyette verilmek istenen mesal bu olsa gerektir. Yüce Allah gerçeği en iyi bilendir.

Kur’ân’da beş kez(30) خَرَّ harra fiili “yere düşmek”, “yıkılmak”, “devrilmek” manasına geldiği için, bunu fiziksel ve bilinen anlamda ölüm değil de iktidarın devrilmesi, yıkılması şeklinde anlamak daha doğrudur. Çünkü maksat eğer Hz. Süleyman’ın ölmesi olsaydı bu fiilin yerine mâte, teveffâ gibi “ölmek” manasında başka bir fiilin kullanılması gerekirdi. Bu arada âyetin sonunda yer alan الْعَذَاب الْمُه۪ينِ el-‘azâbü’l-mühîn tamlaması ise “aşağılık, ağır azap” manasında cinlerin çalıştığı işlerin ağır ve yorucu olduğunu ortaya koyan dünyevi sıkıntı içeren bir hali anlatmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan “alçaltıcı bir azap” ifadesinin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(31) de yer almaktadır. Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermekte, ancak bu ifade mahşerdeki azap için değil, dünyada çalışılan ağır ve sıkıntılı işler için kullanılmaktadır.

Hz. Süleyman’ın muhteşem bir iktidarının olduğu bilinmektedir. Onun yıkılmaz sanılan bu iktidarının gerekli tedbirler alınmaması nedeniyle yıkıldığı, yönetimin içindeki bazı kişilerin herhangi bir kargaşaya meydan vermemek için Hz. Süleymân’ın öldüğünü gizledikleri, bir süre sonra bunun anlaşıldığı beyan ediliyor olmalıdır.

Bu pasajda sözü edilen “cinlerden bir grubu” eğer “tanınmayan, yabancı insanlar” diye anlarsak buradaki maksadı bu insanların da diğerleri gibi gaybı bilemedikleri sonucuna varacağız. Diğer ihtimale göre yani maksadı bilinen anlamda “cinler” şeklinde anlarsak bu defa da mesajın “cinlerin de gaybı bilememeleri” olduğunu ifade edeceğiz. Gerçeği Allah bilir.

Âyet hakkında meseleyi ortaya koyması bakımından çok önemli bulduğumuz bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Cihana hükmeden Süleyman da olsa, her dünyevî iktidar gelip geçicidir. Allah her iktidara, onu yıkacak birilerini musallat eder. Nitekim Hz. Süleyman’dan sonra kurduğu muhteşem devlet, oğlu Rehoboam’ın zevk ve sefahate dalması sonucu parçalanmıştı. Bu âyetten, Hz. Süleyman’ın ölümü üzerine, bir iç kargaşaya meydan vermemek için sanki yaşıyormuş izlenimi verme amacıyla siyasî bir tedbir alındığı da çıkarılabilir.”

“Bu durumda âyet, bu tür tedbirlerin dünyevî iktidarın geçiciliği yasasını değiştirmediğini ifade eder. Öte yandan, âyet nüzul ortamı insanının cinlerin gaybı bildiğine dair bâtıl inançlarını reddeder. Zımnen der ki: Eğer cinler gaybı bilselerdi, Süleyman’ın öldüğünü bilirler ve boşuna yorulmazlardı.”(32)