Mücâdele Suresi

Medine’de hicrî 5. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 22 âyetten oluşan, adını 1. âyette geçen ve “tartışan kadın” anlamını dolaylı olarak içeren تُجَادِلُ tücâdilü fiilinin “tartışan kadın” manasında ism-i fâil veya mücâdele “tartışma” manasında mastarından alan Mücâdele sûresi, inişe göre 104, resmî sıralamada ise 58. sûredir. Bu sûrenin “tartışan kadın” anlamında Mücâdile şeklindeki isminin de doğru olduğunu belirtmeliyiz.

Mücâdele sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Hadîd sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “infaktan söz edilmesi” (Hadîd 7-11, 18; Mücâdele 12-13), ayrıca “münafıklar ve davranış özellikleri” (Hadîd 13-15; Mücâdele 14-20) bu iki sûrenin konu itibariyle birbirine bağlamaktadır.

Mücâdele sûresi ilk altı âyeti itibariyle kendisine eşi tarafından uygulanan “zıhâr” geleneği konusunda kadının şikâyetinin Yüce Allah tarafından işitilmesi, zıhar sebebiyle boşanmanın gerçekleşmeyeceği, bunu yapanların ödemek durumunda olduğu keffaretle ilgili bilgiler verilmekte, buna karşılık Yüce Allah’a ve Elçisi’ne sınır belirlemeye çalışanlara Yüce Allah’ın mahşerde bunun hesabını soracağı ifade edilmektedir.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisine, O’na hiçbir şeyin gizli kalmayacağına dikkat çekilmekte, topluma zarar verici nitelikte gizli konuşmaların yapılmaması gerektiğine, bir toplumda daha layık kişiler için yer açılması istendiğine, buna itibar edilmesinin derecelerin artmasına vesile olacağına, Hz. Peygamber’le özel görüşme isteğinden önce sadaka verilmesi uygulamasına dair bilgiler verilmektedir.

14. âyetten itibaren, münafıkların Yüce Allah’ın gazabına ve şiddetli bir azabın kendilerine hazırlandığına dair bilgilere, yeminlerini hedeflerine kalkan kıldıklarına, fakat mallarının kendilerine hiçbir yarar sağlamadığına dikkat çekilmekte, münafıkların yalan yere yemin ettiklerine, bunları şeytanın kuşattığına ve onların şeytanın taraftarı olduklarına değinilmekte, Allah’a ve Elçisi’ne had çizmeye çalışanlara karşı Yüce Allah’ın ve elçilerinin mutlaka galip geleceği müjdelenmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise, Yüce Allah’a ve âhiret gününe iman edenlerin en yakınları bile olsalar inkârcıları sevemeyeceğine, onların kalplerine imanın yazıldığına ve nihayet altlarından ırmaklar akan bahçelere gireceklerine, çünkü bunların Yüce Allah’ın tarafında olduklarına ve bunların mutlaka kurtulacağına dair bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 8-13. âyetlerinde gizlice fısıldaşanların haram, düşmanlık ve isyan içerikli faaliyetlerini, kötü niyetli hitaplarını, gizli konuşmalarda iyilik ve takvanın esas alınması gerektiğini, toplumsal hayatta başkalarının farkına varılması gerektiğini ve Rasûlüllah’la özel görüşmenin prosedürünü ele almaktadır.

a) Gizli Konuşmalar

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde gizli konuşmaktan menedildikten sonra yasaklananı yapmaya kalkışarak günah, düşmanlık ve Rasûl’e isyan hususunda gizlice konuşanlar olduğunu, onlar Hz. Peygamber’e geldikleri zaman Allah’ın onu selamlamadığı bir şekilde selamladıklarını, kendi içlerinden de “Bu söylediklerimiz yüzünden Allah’ın bize azap etmesi gerekmez miydi?” dediklerini, bu yüzden onlara cehennemin yeteceğini bildirmektedir.

Ardından, toplumsal hayatta çok önemli olan bir konuda müminlere şu şekilde hitap edilmektedir: “Aranızda gizli konuşacağınız zaman, günahı, düşmanlığı ve Rasûl’e isyan hususunda gizlice konuşmalar yapmayın. İyilik ve takvâyı konuşun. İyilik ve takvâyı konuşun. Sadece ve sadece kendi huzuruna toplanacağınız Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun.”

Daha sonra, sözü edilen türden olumsuz içerikli gizli konuşmaların sadece ve sadece şeytan kaynaklı olduğu, bunun iman edenleri üzmek için yapıldığı, Yüce Allah’ın izni olmadıkça şeytanın hiçbir şeklilde zarar veremeyeceği, bu yüzden müminlerin yalnızca Allah’a güvenmesi gerektiği ifade edilmektedir.

ı. Fısıldaşanların Düşünceleri

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوٰى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَاِذَا جَآؤُ۫كَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللّٰهُ وَيَقُولُونَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللّٰهُ بِمَا نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Gizli konuşmaktan engellendikten sonra yine o yasaklananı yapmaya kalkışarak günah, düşmanlık ve Elçiye isyan konusunda gizlice konuşanları görmedin mi? Onlar sana geldikleri zaman, seni Allah’ın selamlamadığı şekilde selamlıyorlar. Kendi içlerinden de ‘Bu söylediklerimiz yüzünden Allah’ın bize azap etmesi gerekmez miydi?’ diyorlar. Onlara cehennem yeter. Oraya gireceklerdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi?, bilmez misini(iz)”; اِلَى الَّذ۪ينَ نُهُوا ilellezîne nuhû ifadesi “kendilerine yasaklanmış olan kişileri”; عَنِ النَّجْوٰى ‘ani’n-necvâ ifadesi “gizlice fısıldaşmadan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَعُودُونَ ye‘ûdûne fiili “dönerler”;لِمَا نُهُوا limâ nuhû ifadesi “yasaklandıkları şeye”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “kendisinden”; وَيَتَنَاجَوْنَ ve yetenâcevne fiili “ve gizli konuşurlar”; بِالْاِثْمِ bi’l-ismi kelimesi “haramı, haramla ilgili”;وَالْعُدْوَانِ ve’l-‘udvâni sözcüğü “ve düşmanlıkla ilgili”; وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ ve ma‘sıyeti’r-rasûli tamlaması “ve Elçi’ye, Resül’e isyanla ilgili”; وَاِذَا جَآؤُ۫كَ ve izâ câûke ifadesi “ve sana geldikleri zaman”; حَيَّوْكَ hayyevke ifadesi “sana selam veriyorlar”; بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ bimâ lem yuhayyüke ifadesi “seni selamlamadığı şeyle, o şekilde”; بِهِ bihi ifadesi “onunla, kendisiyle”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah’ın”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve diyorlar ki”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfüsihim ifadesi “onların nefislerinde, kendi içlerinde”; لَوْلَا يُعَذِّبُنَا levlâ yu‘azzibunâ ifadesi “(bu nedenle) bize azap etse ya”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِمَا نَقُولُ bimâ nekûlü ifadesi “dediklerimiz sebebiyle”; حَسْبُهُمْ hasbuhum ifadesi “onlara yeter”; جَهَنَّمُ cehennemu kelimesi “cehennem”; يَصْلَوْنَهَا yaslevnehâ fiili “oraya gireceklerdir, yaslanacaklardır”; فَبِئْسَ fe bi’se edatı “ne kötüdür, ne de kötü”; الْمَص۪يرُ el-mesîru kelimesi ise “sondur (duraktır), varış yeridir!” demektir.

Burada Yahudilerin veya münafıkların yasak işleri futursuzca yaptıkları, bunun sonucunda da cehennem ateşini hak ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ نُهُوا عَنِ النَّجْوٰى ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَيَتَنَاجَوْنَ بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ “Gizli konuşmaktan engellendikten sonra yine o yasaklananı yapmaya kalkışarak günah, düşmanlık ve Elçiye isyan konusunda gizlice konuşanları görmedin mi?” Yüce Allah önceki âyette başbaşa konuşma anlamında fısıldaşanların durumundan ve konuşmalarından haberdar olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa kendilerine yasaklanmasına rağmen fısıldaşarak konuşanların haram, düşmanlık ve Rasûlüllah’a isyan içerikli gizli toplantılar yaptığını haber vermektedir.

Bir önceki âyette de geçtiği üzere, âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “Görmez misin(iz)?” manasına gelmekte, maksat “görüyorsunuz değil mi” şeklinde anlaşılmalıdır. Âyette sözü edilen نُهُوا nühû yani “yasaklama” işleminde bunu kimin gerçekleştirdiğinin cevabı muhtemelen Hz. Peygamber olmalıdır. Çünkü eğer yasakalayan Yüce Allah olsaydı bunun âyetten delilini bulmak gerekecekti.

a) Âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar aktarılmaktadır. Hepsini olmasa da meşhur olan bir tanesini aktarmakla yetinelim:

“Âlimler bunların kimler olduğu hususunda ihtilâf etmişlerdir. Çoğu, ‘Bunlar Yahudilerdir’ demişlerdir. Kimileri bunların münafıklar olduğunu söylerlerken, kimileri de ‘kâfirlerden bir grup’ demişlerdir. Birinci görüş, doğruya en yakın olan görüştür. Çünkü Yüce Allah, onları anlatırken ‘Onlar sana geldikleri zaman, seni Allah’ın seni selâmlamadığı bir şekilde selamladılar’ buyurmuştur.”

“Bu çeşit selam ise Yahudilerden meydana geldiği pek çok olayda geçmektedir. Şöyle ki onlar Hz. Peygamber’e selam verdiklerinde ölümü kastederek es-sâmu ‘aleyke ‘Hay canı çıkasıca!’ diyorlardı. Bu husustaki haberler gayet açıktır ve bu hususta Hz. Ayşe’nin kıssası gayet meşhurdur.”

“Yahudiler Hz. Peygamber’e böyle seslenince Hz. Ayşe şiddetli bir şekilde tepki vererek ve ‘aleykümü’s-sâmu le‘anekümüllâhu ve ğadıbe ‘aleyküm ‘Ölüm sizin üzerinize olsun; Allah’ın laneti ve gazabı da üzerinize olsun’ cevabını vermişti. Nebî (as) Hz. Ayşe’ye sakin olması gerektiğini beyan edince, Hz. Ayşe “Sana ne dediklerini duymadın mı?’ diye sormuş Rasûlüllah (as) da ‘Sen de benim onlara ‘aleyküm (size olsun) dediğimi işitmedin mi?’ cevabını vermiştir…”(1)

“Müfessirler şöyle demişlerdir: ‘Bahsedilen bu topluluğun, aralarında fısıldaşıp müminlere onlar aleyhine olarak kötü şeyler fısıldaştıkları zannını uyandıran, böylece müminlerin üzülmelerine sebep olan kimseler olmaları mümkündür. Onlar bu işi çok yapınca, müslümanlar bunu Hz. Peygamber’e şikâyet etmişler, Rasûlüllah da onlara müslümanların yanında fısıldaşmamalarını emretmişti. Onlar bu işe son vermeyip fısıldaşmaya devam edince, Yüce Allah ayeti indirmiştir.”(2)

Burada aktardığımız olay ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin selamla ilgili kısmı birbiriyle örtüşmektedir. Dolayısıyla âyetin bu veya buna benzer bir olayla ilgili olarak indirildiğini kabul etmemizde herhangi bir sorun yoktur.

b) Yüce Allah bu âyette birlikte oturulan bir ortamda muhatapların tedirgin olmaması için fısıldaşarak konuşulmasının menedildiğini, fakat bazıları Yahudi veya münafıkların bu yasağa itibar etmediklerini ve yasaklandıkları şeyi yaptıklarını bildirmektedir.

ı. Burada yasaklandığı ifade edilen ve Kur’ân’da 11 kez(3) geçen النَّجْوٰى/نَجْوٰي en-necvâ/necvâ “gizli konuşma”, “fısıldaşma” denilen eylemle ilgili olarak bu ve bir sonraki âyette kullanılan fiil يَتَنَاجَوْنَ yetenâcevne ve تَنَاجَيْتُمْ tenâceytüm fiilleri ile تَتَنَاجَوْا tetenâcev emir kalıbı “gizli kapaklı işler çevirmek”, “gizli gizli konuşmak”, “fesatlık kurmak” gibi anlamlara gelmektedir ki bu kelimeler, karşılıklı olarak bunun gerçekleştirildiği manasını verecek şekilde müşâreket “ortaklık” kalıbında getirilmektedir.

Anlaşılıyor ki bu türden toplantılara katılanlar kendi istekleriyle bunu yapıyorlardı. Nisâ’ 4/114 ve Mücâdele 58/9’da sözü edilen istisnalar hariç, Tevbe 9/78’de verilen bilgilerden hareketle de bunun bir münafıklık eylemi olduğu ifade edilebilir.

ıı. İlâhi buyruklara itibar etmeyen bu kişiler yaptıkları gizli toplantılarında الْاِثْمِ el-ism denen “haram” içerikli şeyleri, الْعُدْوَان el-‘udvân denen “düşmanlık”ları ve مَعْصِيَتِ الرَّسُول ma‘sıyeti’r-rasûli denen “Rasûl’e isyan” içerikli bir buluşmayı gizli gizli yaptıkları ifade edilmektedir.

- Âyette inkarcıların gizli toplantılarının içeriği olarak zikredilen الْاِثْمِ el-ism kelimesi e-s-m kökünden gelmektedir ve bu kökten gelen kelimeler 48 yerde geçmekte;تَاْث۪يم te’sîm(4) kelimeleri mastar kalıbında “günaha sokmak”; اِثْم/ الْاِثْم ism/el-ism(5) kelimeleri isim olarak “günah”;اَث۪يم esîm(6) veاٰثِم âsim(7) kelimeleri “günahkâr”;الْاٰثِم۪ين el-âsimîne(8) sözcükleri “günahkârlar”; اَثَام esâm(9) kelimesi ise “ceza” manasına gelmektedir.(10)

Bu tür ayetlerde yer alan الْاِثْمِ el-ism kelimesi Yüce Allah’ın haram kıldığı eylemlerin genel ismidir. Bazıları buna her ne kadar küçük günah manası vermişlerse de A‘râf 7/33. âyetin başındaki حَرَّمَ harrame fiili bunun da diğer yasaklananlar gibi haramlık ifade ettiğinde şüphe olamaz.

- Âyette gizli toplantıların ikinci konusu ise الْعُدْوَان el-‘udvân yani “düşmanlık” kelimesiyle dile getirilmektedir ki bu kelime Kur’ân’da sekiz kez(11) zikredilmekte, manası ise kullanıldığı bütün âyetler dikkate alındığında “düşmanlık” kelimesiyle ifade edilebilmektedir.

- Kendilerine muhtemelen Hz. Peygamber tarafından yasaklanmış olmasına rağmen, münafık veya Yahudilerin yapmaya devam ettiği gizli toplantıların üçüncü konusu ise Rasûl’e isyan olarak belirlenmiştir ki bir sonraki âyette de geçen مَعْصِيَتِ الرَّسُول ma‘sıyeti’r-rasûli tamlamasının manası budur.

2. وَاِذَا جَآؤُ۫كَ حَيَّوْكَ بِمَا لَمْ يُحَيِّكَ بِهِ اللّٰهُ وَيَقُولُونَ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ لَوْلَا يُعَذِّبُنَا اللّٰهُ بِمَا نَقُولُ “Onlar sana geldikleri zaman, seni Allah’ın selamlamadığı şekilde selamlıyorlar. Kendi içlerinden de ‘Bu söylediklerimiz yüzünden Allah’ın bize azap etmesi gerekmez miydi?’ diyorlar.” Yüce Allah âyetin nüzul sebebi rivayetinde de aktardığımız üzere, Hz. Peygamber’in yanına gelen münafık veya Yahudilerin ona Allah’ın vermediği şekilde selam verdiklerini bildirmektedir.

Bu çerçevede, ifade veya sesleniş biçimi olarakالسلام عليك es-selâmu ‘aleyke cümlesine çok fazla benzeyen, ancak anlamı “ölüm” demek olan السام عليك es-sâmu ‘aleyke “ölüm senin üzerine olsun” şeklinde tam ne dedikleri fark edilmesin, anlaşılmasın diye mırıldanarak veya fısıldayarak beddua ettikleri haber verilmektedir. Oysa Yüce Allah, Hz. Peygamber’e ve bütün peygamberlere, bütün seçkin ve salih kullara yönelik olarak selâm ifadesini kullanmaktadır.(12)

Âyette geçenحَيَّوْا hayyev ve يُحَيِّ yuhayyi fiilleri “selam vermek” demektir ki bu kelimeyle aynı kökten gelen حُيّ۪يتُمْ huyyîtüm ve حَيُّوا hayyû kelimeleri de Nisâ’ 4/86’da aynı manada kullanılmaktadır.

Yüce Allah bu münafık veya Yahudilerin Hz. Peygamber’e beddua içeren sözler söyleyince bununla yetinmeyip kendi aralarında veya içlerinden geçirerek “sözlerimiz nedeniyle Allah’ın bize azap etmesi gerekmez miydi?” diyerek, aslında Hz. Peygamber’i yalanlamalarında haklı olduklarını ileri sürüyorlardı.

Onlara göre Hz. Peygamber’in risaleti gerçek olsaydı ona yönelttikleri “ölüm senin üzerine olsun” şeklindeki bedduaları sebebiyle Yüce Allah tarafından hemen cezalandırılmaları gerekirdi. Hemen cezalandırılmadıkları için kendilerini haklı görüyorlardı.

Onların bu türden düşüncelerinin cevabı ise âyetin devam eden kısmında şu şekilde verilmektedir:

3. حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ يَصْلَوْنَهَا فَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Onlara cehennem yeter. Oraya gireceklerdir. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah yasaklanmasına rağmen kendi aralarında haram, düşmanlık ve Rasülüllah’a isyan içerikli olarak gizli toplantılar yapan veya fısıldaşanlara cehennem ateşinin azap olarak yeteceğini haber vermekte, onların oraya gireceğini ve orasının son derece kötü bir yer olduğunu bildirmektedir.

Bakara 2/206 ve Talâk 65/3’te geçen حَسْبُهُ hasbuhû ifadesi “ona yeter” manasına gelirken, Tevbe 9/68 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Mücâdele 58/8’de geçen حَسْبُهُمْ hasbuhum ifadesi “onlara yeter” anlamını vermektedir. Benzer içeriklerde olmak üzere Kur’ân’da beş kez(13) geçen يَصْلَوْنَ yaslevne fiili ise “girmek”, “yaslanmak” manasına gelmektedir.

Yüce Allah inkarcılara hitaben dile getirdiği cehennem ateşi azabıyla ilgili olarak orasının son derece kötü bir varış yeri ve korkunç bir son olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da 37 kez(14) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Burada zikredilen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(15) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir.

İşte yasaklanmasına rağmen gizli gizli toplantılar düzenleyip Hz. Peygamber ve müminler aleyhinde planlar yapanların mahşerde çok şiddetli bir azapla karşılaşacakları ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir.

ıı. Gizli Toplantıda İyilik ve Takva Tavsiyesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا تَنَاجَيْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوٰى وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Ey iman edenler! Aranızda özel konuşacağınız zaman günah, düşmanlık ve Elçiye isyan konusunda gizlice konuşmalar yapmayın! İyilik ve takvâyı (duyarlılığı) gizlice konuşun! Yalnızca kendi huzuruna toplanacağınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا تَنَاجَيْتُمْ izâ tenâceytüm ifadesi “aranızda karşılıklı olarak fısıldaştığınız zaman”; فَلَا تَتَنَاجَوْا fe lâ tetenâcev emri “karşılıklı fısıldaşmayın”; بِالْاِثْمِ bi’l-ismi kelimesi “haramı, haramla ilgili, günahı”;وَالْعُدْوَانِ ve’l-‘udvâni sözcüğü “ve düşmanlıkla ilgili”; وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ ve ma‘sıyeti’r-rasûli tamlaması “ve Elçi’ye, Resül’e isyanla ilgili”; وَتَنَاجَوْا ve tenâcev emri “fısıldaşın, gizli toplantı yapın”; بِالْبِرِّ bi’l-birri kelimesi “iyilikle ilgili”; وَالتَّقْوٰى ve’t-takvâ sözcüğü “ve takva, sorumlulukla ilgili”; وَاتَّقُوا vettekû emri “ve takvalı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ ellezî ileyhi ifadesi “ki sadece O’na, O’nun huzurunda”; تُحْشَرُونَ tuhşerûne edilgen fiili ise “huzurunda taplanacaksınız” demektir.

Burada hangi içeriklerde gizli toplantı yapılmamasını, yapılacaksa da iyilik ve takva içerikli olarak yapılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا تَنَاجَيْتُمْ فَلَا تَتَنَاجَوْا بِالْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَمَعْصِيَتِ الرَّسُولِ وَتَنَاجَوْا بِالْبِرِّ وَالتَّقْوٰى “Ey iman edenler! Aranızda özel konuşacağınız zaman günah, düşmanlık ve Elçiye isyan konusunda gizlice konuşmalar yapmayın! İyilik ve takvâyı (duyarlılığı) gizlice konuşun!” Yüce Allah Yahudilerin veya münafıkların yaptığı türden bir hatayı yapmamaları gerektiğini müminlere emretmekte, bu bağlamda haram, düşmanlık ve Hz. Peygamber’e isyan içerikli gizli konuşmalar yapmamalarını istemekte, bunun yerine iyilik ve takvâ içerikli konuşmalar yapmak üzere toplanmaları gerektiğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Üç kişi bir arada bulunduğunuz zaman insanlara karışıncaya kadar ikiniz diğerini bırakıp fısıldaşmayın Çünkü bu durum onu üzer.”(16) İşte harika bir uyarı ve toplum hayatındaki bir ve beraber olabilmenin en önemli unsurlarından birisi bu şekilde belirlenmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/114’te de belirtildiği gibi gizli konuşmaların çoğunda hiçbir hayır yoktur. Ancak sadaka veya iyilik ya da insanların arasını düzeltmeyi amaçlayan kısmın hariç olduğu bildirilmektedir. İşte bu âyetin bir anlamda açılımı veya hatırlatıcısı olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de ifade edildiği şekliyle eğer gizli toplantılar yapılacaksa bunun amacı muhatapları rencide etmemek üzere sadaka, iyilik ve ıslah içerikli olması istenmekte, el-birr ve et-takvâ’dan ayrılınmaması özellikle emredilmektedir.

a) Âyette geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi “iyilik”, “takvâ” gibi olumlu manalar vermekte, kişilerin samimiyetle yapıp ettikleri güzellikleri içermektedir. ب ر ر kökünden kelimeler Kur’ân’da 32 yerde geçmekte ve “iyilik yapmak”,(17) “iyi insan, iyiler”,(18) “itaat”,(19) “Yüce Allah’ın sıfatı”,(20) “saygın”(21) ve “kara parçası”(22) manalarına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi, çeşitli âyetlerde(23) geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi de bu çerçevede “iyilik” anlamında kullanılmaktadır.(24) Âyette geçen الْبِرّ el-birr kelimesi “iyilik”, “takvâ”, “kişiyi Allah’a yaklaştıran bütün hayırlı ameller” manasına gelmektedir.

Önceki âyette açıkladığımız üzere, haram ve isyan içerikli gizli toplantılar müslümanların gündeminden çıkartılmak istenmektedir. Bunun yerine neler yapılacağı da elbette ifade edilmektedir. Bu çerçevede özel görüşmelerin içeriği الْبِرِّ el-birr denilen “iyilik”ler olmaldıır. Mâide 5/2’de de belirtildiği üzere, الْبِرِّ el-birr kelimesiالْاِثْم el-ism denen “haram”ların zıddı olduğu için, buradaki el-birr kelimesinin Yüce Allah’ın emrettiği bütün “farzlar” olduğunu söyleyebiliriz. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de الْبِرِّ el-birr kelimesiالْاِثْم el-ism kelimesinin karşıtı olarak zikredilmektedir.

b) Âyette yapılması emredilen ikinci konu ise ilkini açıklamakta ve takvâ denen duyarlılığı içermektedir. Âyetteki التَّقْوٰى et-takvâ kelimesi hem Mâide 5/2’de, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette الْعُدْوَان el-‘udvân “düşmanlık” kelimesinin karşıtı durumunda kullanıldığı için maksat “sorumluluk ve duyarlılık” manasına alınmalıdır.

Bu yönüyle bakıldığında الْبِرِّ el-birr ve التَّقْوٰى et-takvâ kavramları birbirini tamamlayan, birbirisiz olmayan iki önemli kavram olarak müslümaların gündemine taşınmak istenmektedir. Zaten Bakara 2/177’de el-birr denen kavramın açıklaması yapıldıktan sonra âyet “gerçek muttakiler işte sadece bunlardır” şeklinde bitmekte, dolayısıyla bu iki kavramın birlikteliği ortaya konulmuş olmaktadır.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪يٓ اِلَيْهِ تُحْشَرُونَ “Yalnızca kendi huzuruna toplanacağınız Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Mâide 5/96’da da geçtiği üzere, Yüce Allah muhataplarını uyarmakta, sadece kendisinin huzurunda toplanılacağını hatırlatarak Allah’a karşı takvalı, yani sorumluluğun bilincinde duyarlılık gösterilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

Sadece “Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde hatırlatılmaktadır.(25) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi konuyla ilgili âyetlerde uygulanan ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadelerden birisi olan “takdîm-te’hîr” metodu ile başka hiçbir makamın âhiretinin bulunmadığına, dolayısıyla sadece Yüce Allah’ın huzurunda toplanılacağına özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır.

ııı. Fısıldaşmanın Şeytan Kaynaklı Oluşu

اِنَّمَا النَّجْوٰى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَلَيْسَ بِضَآرِّهِمْ شَيْـًٔا اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Gizli konuşmalar sadece şeytandandır. Bu, iman edenleri üzmek içindir. Allah’ın izni olmadıkça (şeytan onlara) hiçbir zarar veremez. Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!”

Âyetteki اِنَّمَا النَّجْوٰى inneme’n-necvâ kelimesi “fısıldaşma ancak ve ancak”; مِنَ الشَّيْطَانِ min’ş-şeytâni ifadesi “şeytandan(dır), şeytandan gelir”; لِيَحْزُنَ liyahzüne fiili “üzmek için”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanları, iman edenleri”; وَلَيْسَ ve leyse edatı “ve (onlar) hiçbir şekilde değildir”; بِضَآرِّهِمْ bi dârrihim ifadesi “asla ve asla zarar verciler (olamazlar)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şekilde”; اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ biiznillâhi istisnası “Allah’ın izni olmadan”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhı ifadesi “ve sadece ve sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّل fe’lyetevekkel emri “güvensin(ler)”; الْمُؤْمِنُونَ el-mü’minûne kelimesi ise “iman edenler, inananlar” demektir.

Burada şeytan kaynaklı gizli toplantıların müminleri üzmeyi hedeflediği, ancak Allah’ın izni olmadan böyle bir şeyin gerçekleşmeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا النَّجْوٰى مِنَ الشَّيْطَانِ لِيَحْزُنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَلَيْسَ بِضَآرِّهِمْ شَيْـًٔا اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Gizli konuşmalar sadece şeytandandır. Bu, iman edenleri üzmek içindir. Allah’ın izni olmadıkça (şeytan onlara) hiçbir zarar veremez.” Yüce Allah gizli toplantıların içeriğinin iyilik ve takva olması gerektiğini, bunun dışındakilerde hiçbir hayrın bulunmadığını beyan ettikten sonra, aynı konuya yeniden değinmekte, şeytan kaynaklı olan haram, düşmanlık ve Rasûl’e isyan içerikli bu tür gizli toplantıların müminleri hüzünlendirmeyi amaçladığını bildirmektedir.

Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta, النَّجْوٰى en-necvâ kelimesinin başındaki eliflâm da maksadın önden geçtiği üzere “olumsuz içerikli gizli konuşmalar” olduğunu göstermektedir.

Âyette yer alan لِيَحْزُنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Bu, iman edenleri üzmek içindir” manasında müstekil bir cümle olarak manalandırılabileceği gibi gerekçe bildiren şekilde şöyle de anlamlandırılabilir: “(Sözü edilen türden olumsuz içerikli) gizli konuşmalar iman edenleri üzmek için sadece ve sadece şeytandandır.”

Oysa Yüce Allah’ın izni olmadan şeytanın, şeytanlaşmış insanların veya onların meydana getirmek istediği hüznün(26) hiç kimsenin hiç kimseye hiçbir şekilde zarar veremeyeceği beyan edilerek, müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Anlaşılıyor ki bu âyetin indirildiği dönemlerde Medine’deki bazı münafıklar şeytanın kendilerini yönlendirmesiyle gizli faaliyetlere girişerek müslümanları üzmeye çalışıyorlardı.(27) Mesele aslında sadece moral bozmaktan ibaretti; buna karşılık Yüce Allah kendi izni olmadan hiç kimsenin hiç kimseye zarar veremeyeceğini müjdelemektedir.

Âyette geçen لَيْسَ leyse olumsuzluk edatı, beraberinde بِ bâ/bi cer harfiyle geldiği ve sonrasındaki شَيْـًٔا şey’en kelimesi de nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için, cümleye pekiştirilmiş bir şekilde “hiçbir şekilde” manası katmakta, böylece müslümanların hayatında bu türden eylemlerle korkuya da hüzne de hiçbir şekilde yer olmadığı mesajı bütün açıklığıyla verilmek istenmektedir.

2. وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Bu cümle çeşitli âyetlerde mesaj olarak geçmekte(28) ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Yüce Allah kendisine olan teslimiyet ve güvenin hayata geçirilmesi gerektiğini işte bu beyanıyla dile getirmektedir. Âyetteki devrik cümle Yüce Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(29) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(30) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(31) her şeye vekîl olan O’dur;(32) O en güzel vekildir.(33)

b) Sosyal Hayatta Ve Rasûlüllah ile Görüşmede İlkeler

Yüce Allah, sûrenin 11-13. âyetlerinde iman edenlere hitap ederek kendilerine “Meclislerde yer açın” denildiğinde yer açmalarını, Allah’ın da onlara genişlik vereceğini, ayrıca onlara “Kalkın” denilince de kalkmalarını emrederek bu şekilde Allah’ın da içlerinden inananları ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükselteceğini bildirmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber’le özel gizli görüşme hakkında şu bilgiler verilmektedir: “Ey iman edenler! Rasûl ile gizli bir şey konuşacağınız zaman bu konuşmanızdan önce bir sadaka veriniz. Bu sizin için daha hayırlı ve daha temizdir. Şâyet (sadaka verecek bir imkan) bulamazsanız (bilin ki) muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). (Rasûl ile) özel gizli görüşmenizden önce sadakalar vermekten çekindiniz mi? Bunu yapamadığınıza ve Allah da sizi affettiğine göre, artık namazı kılın, zekâtı verin Allah’a ve Resûlü’ne itaat edin. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

ı. Toplantılarda Özel İstekler

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا ق۪يلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللّٰهُ لَكُمْ وَاِذَا ق۪يلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Ey iman edenler! Size “Meclislerde yer açın!” denince yer açın ki Allah da size genişlik versin. Size ‘Kalkın!’ denince kalkın ki Allah da içinizden inananları ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükseltsin. Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا ق۪يلَ izâ kîle ifadesi “(şöyle) denildiği zaman”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; تَفَسَّحُوا tefessehû emri “açılın”; فِي الْمَجَالِسِ fi’l-mecâlisi ifadesi “meclislerde”; فَافْسَحُوا fefsehû emri “yer açın ki”; يَفْسَحِ yefsehı fiili “yer açsın”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah da”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; انْشُزُوا unşuzû emirleri “kalkın ki”; يَرْفَعِ yarfe‘ı fiili “yüceltsin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanları”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizin içinizden, sizden”; وَالَّذ۪ينَ اُو۫تُوا vellezîne ûtû ifadesi “ve kendilerine verilmiş kişileri”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “bilgi”; دَرَجَاتٍ deracâtin sözcüğü “dereceler bakımından”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduğunuz şeylerden, yaptıklarınızdan”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi ise “haberdar(dır)” demektir.

Burada toplumsal hayata dair çok önemli bir ilke ve müslümanların duyarlı davranmasına yönelik bazı hatırlatmalar gündeme getirilmektedir.

Âyetin izahına başlamadan önce burada verilmek istenen mesajın vahyin indirildiği dönemde kimlerle ilişkilendirildiğini öğrenmek için öncelikle âyetin iniş sebebi rivayetlerinden bir kısmını aktarmak istiyoruz.

- “Mukâtil b. Hayyân şöyle demiştir: ‘Hz. Peygamber, Cuma günü Suffa’da bulunurdu. Orası da gayet dar idi. Rasûlüllah, muhacir ve ensardan Bedir savaşına katılmış olanlara daha bir öncelik verirdi. Bu nedenle, Bedir ehlinden bir cemaat gelmiş ve meclisin en ön safına geçmişti. Derken, Hz. Peygamber’in tam karşısına geçip onun kendilerine yer açtırmasını beklemişlerdi. Hz. Peygamber, onları böyle tam karşısına dikilmeye sevkeden şeyi anlamış ve bu durum ona ağır gelmişti. Etrafında bulunan ve Bedir’e katılmamış olan kimselere, ‘Ey falan, kalk; ey falanca sen de kalk’ demiş ve önünde ayakta dikili bulunan kimseler sayısınca adam kaldırmıştı.”

“Bu durum bu defa onun meclisinden kaldırılanların gücüne gitmişti; bunun onların hoşuna gitmediği yüzlerinden okunuyordu. Münafıklar da bunu dillerine dolamışlar ve ‘Allah’a andolsun ki Peygamber, bunlara âdil davranmadı. Çünkü bir grup önceden gelip yerlerini aldılar ve Peygamber’e yakın olmak istediler. O da onları oradan kaldırıp, onların yerine uzakta kalmış olanları oturttu’ demişlerdi. Bunun üzerine, Cuma günü bu ayet nazil olmuştu.”

- “İbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre şöyle demiştir: ‘Bu ayet, Sâbit b. Kays b. eş-Şemmâs hakkında nazil oldu. Şöyle ki: O, daha önce herkes meclisteki yerlerini almış iken mescide girdi. Kulaklarındaki ağırlıktan ötürü Hz. Peygamber’e yakın oturmayı istiyordu. Bundan dolayı, iyice yaklaşıncaya kadar ona yer açtılar. Sonra biri onu sıkıştırınca, onunla o kişi arasında bir söz alış-verişi (küçük tartışma) oldu.”

“O da sözünü duyabilmek için Hz. Peygamber’e yakın olmayı istediğini ve fakat falancanın kendisine yer açmadığını Hz. Peygamber’e söyledi. Bunun üzerine bu ayet nazil oldu. Hz. Peygamber de cemaate, oldukları yerde (biraz sıkışarak) yer açmalarını, hiç kimsenin hiç kimse için yerinden kalkmamasını emretmişti.”

- “Müslümanlar, Hz. Peygamber’e yakın olmayı arzuluyorlardı. Herbiri, kendisinin sıkıştırılmasını da istemiyordu. Bazan, bir (din) kardeşi kendisine yer açmasını istediğinde bundan kaçınıyordu. İşte bundan dolayı Yüce Allah onlara, birbirlerine şefkatle davranmalarını ve bunun için biraz sıkıntıya katlanmalarını emretti. Yine onlar arasında kendisine fakirlerin dokunmasından hoşlanmayanlar vardı. Çünkü suffa ehli yün elbise giyiyor ve bu sebeple de kokuyorlardı.”(34)

Âyetin iniş sebebi olarak bu ve benzer olayların her biri yaşanmış olabilir; daha farklı durumlar da söz konu olabilir. Bilinmelidir ki bu âyette toplum ahlakına dair önemli bir durum tespiti yapılmakta ve kalabalık ortamlarda müslümanların birbirlerine yardımcı olmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir. Herkesin kendi başına buyruk olduğu bir ortamda dirlik ve düzenden, sevgi ve hoşgörüden, saygı ve şefkatten, nezaket ve anlayıştan söz edilemez.”

“İşte Yüce Allah bu âyette herhangi bir toplantı meclisinde kalabalık ortamlarda daha özellikli kişiler için yer açılması isteniyorsa buna itibar edilmesi gerektiği hükme bağlamakta, devam eden cümlelerde ise bunun ilgili fedakar insanların derecelerinin artmasına vesile olacağı müjdelenmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا ق۪يلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحِ اللّٰهُ لَكُمْ “Ey iman edenler! Size “Meclislerde yer açın!” denince yer açın ki Allah da size genişlik versin.” Yüce Allah, müminlere kin ve nefret sebebi olan şeyleri yasaklayınca, şimdi de onlara daha çok muhabbet ve sevgi sebebi olacak olan şeyi emretmekte, bu bağlamda kalabalık bir ortamda bulunuyorlarken yeni gelenlere yer açmaları gerektiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen تَفَسَّحُوا tefessehû, فَافْسَحُوا fe’fsehû ve يَفْسَحِ yefsahi gibi kelimeler Kur’ân’da sadece bu âyette yer almakta, “yer açmak”, “yer genişletmek”, aynı şekilde yine Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الْمَجَالِس el-mecâlis sözcüğü ise “meclisler”, “toplantı alanları”, “ortak etkinlik alanları”, “sosyal etkinlik yerleri” gibi anlamlar içermektedir.

Bu şekilde müminlerin hem “toplantı alanlarında”, hem de daha geniş bir manada olmak üzere “sosyal hayata dair etkinliklerde” birbirlerine yer açmaları, birbirlerine fırsat vermeleri, birbirilerini desteklemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır ki Mâide 5/2’de “iyilik ve takvada yardımlaşın” emri de bu hakikate işaret etmektedir.

Müminler eğer bu türden olaylarda duyarlılıklar gösterirlerse Yüce Allah da onlara kendi hayatlarında çeşitli genişlikler ihsan edeceğini müjdelemekte, yapılan fedakârlıkları karşılıksız bırakmayacağını bildirmek istemektedir. Böylece, bunun bir gereği olarak hem dünya hayatındaki genişliklerle, hem de mahşerdeki geniş imkân ve ihsanlarla onların ödüllendirileceği âyetin vermek istediği dolaylı mesajından anlaşılmaktadır.

Esasında bu âyette iki kez yer alan لَكُمْ leküm “sizin için”, “size”, “sizin lehinize” ifadeleri de hem yer açma isteğinin hem de Yüce Allah’ın karşılık vermesinin muhatapların lehine olduğu mesajını içermektedir.

Burada âyetin sosyal hayata taşınmasını sağlayacak şekilde yapılan güzel bir yorumu aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Meclisler, toplantılar ifadesi ile nesiller boyu yapılacak olan her çeşit toplantıyı ifade etmektedir. Teknolojinin gelişimi ile artık sesin uzaklara taşınması, televizyonla çok uzakta konuşanı evinde duymak işte bu genişletmeyi başka boyutlara taşımış ve manayı genişletmiştir.”

“Çok uzaklardan konuşan bir kimsenin meclisine dünyanın en uzağındaki insanlar da katılabiliyor ve onun toplantısının bir ferdi oluyor. Artık meclis, mikrofonsuz konuşan bir hatibin etrafındaki insanların toplantısını, meclisini aşmış durumdadır. Böylesine küçük meclislerin olmasına rağmen, artık dünya televizyonun önünde tek bir meclis haline gelebilmektedir.”

“Âyetteki ‘meclisler’ kavramını, Muhammed Esed’in anladığı şekilde de manalandırıp yorumlayabiliriz. ‘Toplumsal hayatınızda birbirinize yer verin, denildiğinde yer verin.’(35) O zaman âyetteki ‘meclisler’ kavramının, toplum hayatının çeşitli sınıflarını, sosyal tabakalarını ifade ettiğini söyleyebiliriz. O zaman meclislerde yer açmak, sınıflar arası sosyal mobiliteyi, hareketliliği, dinamikliği ifade etmektedir.”

“Alt tabakadakinin veya alt sınıftakinin üst tabakaya, üst sınıfa çıkışı için yer açılmasını emretmektedir. ‘Bir insanın çalışmasına, kabiliyetine göre sosyal statüsünü yükseltmesi için ona fırsat verin; sosyal tabaka ve sınıflar arasındaki hareketliliği engellemeyin, o insanlara da yer açın, onları engellemeyin’ anlamı burada söz konusu edilebilir.”

“Meclisleri toplumun boyutları olarak alırsak, âyete, ‘kimsesizlere, yetimlere, fakirlere sofranızda yer ayırın, onlara temiz ve onurlu bir hayat sunun, onlara aranıza girmeleri için yer ayırın, yer verin’ anlamı da verilebilir. Âyeti, ‘engellilere, muhtaçlara, yetimlere hem gönlünüzde, hem sofranızda, hem devleti idare ederken politikalarınızda onlara yer açın, onların haklarını koruyun, eğitimlerine fırsat verin’ şeklinde anlamak gerekiyor.”

“İşte mü’minler böylesine ekonomik açıdan, sevgi bakımından, sosyal sınıflar arasında yükselme fırsatı açısından insanlara yer açmak üzere fırsat verenlere Yüce Allah rahmetini indirecek, genişletecek ve bol bol verecektir. İnsanlar muhtaçlara sofralarında veya yardımlarında ne denli yer açıyorsa, gönüllerinde onlara sevgi alanı veriyorlarsa, gözetmelerinde onlara ne denli zaman ve mesai ayırıyorlarsa Allah da onlara o denli rahmetini bollaştıracaktır.”

“Netice olarak diyebiliriz ki âyette bahsedilen ‘meclisler veya toplantılar’ sadece dar kapsamlı sohbetler değil, yukarıda bahsettiğimiz nitelikteki oluşumlardır. Din eğitimcileri, dinin bu emrini insanların ruhuna sindirmelidirler.”(36)

2. وَاِذَا ق۪يلَ انْشُزُوا فَانْشُزُوا يَرْفَعِ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ “Size ‘Kalkın!’ denince kalkın ki Allah da içinizden inananları ve kendilerine ilim verilenleri derecelerle yükseltsin.” Yüce Allah konunun ikinci boyutuna dikkat çekmekte, yer açmanın ötesinde bazen daha yaşlı ve sıkıntıda olan insanların toplantıya katılmaları gerektiği bir ortamda onlara yer vermek için yerinden kalkmak gerekiyorsa kalkılması istenmektedir. Böylece Yüce Allah bu emrine itibar eden müminleri ve kendilerine ilim verilenleri manevi derecelerle yücelteceğini müjdelemektedir.

Bakara 2/259’de geçen nünşizü fiili ile Nisâ’ 4/34 ve 128’de geçen nüşûz kelimeleri gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen انْشُزُوا unşuzû emirleri de birbirine yakın manalar vermekte ve “kalkmak” anlamını içermektedir. Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(37) geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “derecelerin yükseltilmesi”yle ilgili olarak da çeşitli bağlamlarda çeşitli bilgiler zikredilmektedir.(38)

Âyetteki “kalkın” emri bir toplumdaki münafık tiplerin ayıklanması için önemli göstergelerden birisidir. Hz. Peygamber’in meclisinde ona yakın olmak isteyenlere veya durumu müsait olmadığı için vaktinde gelemeyenlere yer verilmesi için mekân genişliği veya yer vermek için ayağa kalkılması emri bir nezaket ve dayanışma göstergesidir.

Yüce Allah bu ve benzer emrilerini yerine getiren müminlerin ve kendilerine ilim verilenlerin sevap derecelerini yükselteceğini beyan etmektedir. Demek ki “iman sahibi olmak” ile “ilim sahibi olmak” böyle davranmayı gerektirmektedir. Yüce Allah, imanının ve bilgisinin gereğini yerine getirmek için ilahi buyruklara itibar edenlerin derecelerini yükselteceğini müjdelemektedir.

3. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Daha önce yorumladığımız Mücâdele 58/3. âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah özelde bu âyette verdiği “yer açmak” ve “yerinden kalkıp başkasına yer vermek” şeklindeki buyruklarına dair kimlerin nasıl bir tavır takındığını, genelde ise bütün muhataplarının, yani kullarının neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini, her bir şeyden de haberdar olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da bu anlamda Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. şeklinde geçen ifadeler müminlere moral, art niyetlilere karşı ise gözdağı verme amaçlı hatırlatmalardır.

ıı. Hz. Peygamber’le Özel Görüşme Sadakası

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰيكُمْ صَدَقَةً ذٰلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَاَطْهَرُ فَاِنْ لَمْ تَجِدُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ey iman edenler! Elçi ile özel bir şey konuşacağınız zaman bu özel konuşmanızdan önce bir sadaka verin! Bu, sizin için daha hayırlıdır ve daha temizdir. (Sadaka verecek imkân) bulamazsanız, şüphesiz ki Allahğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا نَاجَيْتُمُ izâ nâceytüm ifadesi “özel, gizli konuşmak, görüşmek istediğiniz zaman”; الرَّسُولَ er-rasûle kelimesi “Rasûl ile, Elçi ile”; فَقَدِّمُوا fe kaddimû emri “verin”; بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰيكُمْ beyne yedey necvâküm ifadesi “sizin özel görüşmenizden önce”; صَدَقَةً sadekaten kelimesi “bir sadaka”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu (davranış)”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; وَاَطْهَرُ ve etharu kelimesi “ve daha temiz(dir), nezih(tir)”; فَاِنْ لَمْ تَجِدُوا fe in lem tecidû ifadesi “eğer (sadaka verme imkanı) bulamazsanız”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’le özel gizli görüşme öncesinde bir sadaka verilmesi ve bunun gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا نَاجَيْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰيكُمْ صَدَقَةً ذٰلِكَ خَيْرٌ لَكُمْ وَاَطْهَرُ “Ey iman edenler! Elçi ile özel bir şey konuşacağınız zaman bu özel konuşmanızdan önce bir sadaka verin! Bu, sizin için daha hayırlıdır ve daha temizdir.” Yüce Allah sosyal hayatta toplantı meclislerinde yer açmak ve gerekiyorsa kalkıp başkalarına yer vermek gerektiğinden söz ettikten sonra, “Hz. Peygamber’le özel konuşma isteği” başlığında toplumsal hayata dair prensipler belirlemeye devam etmekte, bu çerçevede görüşme öncesinde fakirlere bir sadaka vermeleri gerektiğinden söz etmekte, bunun kendileri için son derece hayırlı ve nezih bir davranış olacağını beyan etmektedir.

a) Âyette yer alan نَاجَيْتُم nâceytüm fiili “gizli özel görüşme” manasına gelmektedir. Çünkü devam eden cümlede yer alan نَجْوٰي necvâ kelimesi de bu anlamı içermektedir. Hz. Peygamber’le özel ve gizli görüşme talebi öncesinde bir sadaka takdiminin amacı yerli-yersiz gelen özel görüşme taleplerini ayırt etmeyi, kendisini rahatsız etmek isteyenleri bundan engellemeyi, bu şekilde çevreyi huzursuz etme girişimlerini sona erdirmeyi, bu arada elbette fakirlerin durumuna bir nebze de olsa katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Rasûlüllah’ın hoşgörüsünü istismar etmek isteyenlerin bulunma ihtimalinden hareketle, tıpkı Ahzâb 33/53’te belirtildiği gibi yemek isteme talebiyle zamanlı-zamansız Hz. Peygamber’in evine izinsiz girmek isteyenlere karşı bazı şeyleri söylemeye utanması gibi, yerli-yersiz bir şekilde onu meşgul etme girişimde bulunanların da ayıklanması bu şekilde sağlanabilecektir.

Konu “sadaka takdimi” olunca münafıkların infaktan kaçındıkları, son derece cimri davrandıkları, hak ve hayır yolunda hiçbir fedakârlıkta bulunmadıkları özellikle Tevbe 9/67 ve Münâfikûn 63/7 gibi âyetlerde dile getirildiği için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen “Hz. Peygamber’le özel görüşme öncesi sadaka verilmesi” gereği, toplumdaki münafıkların da ayıklanmasına bir vesile teşkil edecektir. Onlar “nifak”ı tercih ettikleri için “infak”ta bulunmamayı kendilerine hayat prensibi edinmişlerdi.

Bir taraftan deşifre olmama arzuları bulunduğu için yerli-yersiz bir şekilde Hz. Peygamber’le özel görüşme çabasına girecekleri tahmin edilmekte veya görülmekte, öte yandan dünyaya ve servete düşkünlükleri de bilindiği için sadaka vermekten kaçınacakları da Yüce Allah tarafından bildirilmiş olmaktadır. Bu durumda “Hz. Peygamber’le özel görüşme öncesi sadaka takdimi emri” çok amaçlı bir teklif olarak Yüce Allah tarafından ilahi bir buyruk halinde müslümanların gündemine taşınmış olmaktadır.

Bir devlet başkanını meşgul edecekseniz başkalarının hakkına tecavüz söz konusu olduğu için bir fedakarlık yapmak gerekir. Devletin başındaki kişi herkese karşı görev ve sorumlulukları olduğu için onu özel işlerde meşgul rtmenin devlete yönelik bir sonucu vardır ve o da bir sadaka takdim edilmesidir. Şimdilerde de benzer durumlar olduğunda fedakarlık yapılması isteği âyetin hüküm değil ama mesaj olarak tarihsel olmadan evrensel bir yoruma tabi tutulmasını sağlayacaktır.

Yüce Allah sadaka takdim edilmesi emrinin gereğini yerine getirecek kişiler için bunun son derece hayırlı ve çok temiz, çok nezih bir davranış olacağını bildirmektedir ki esasında burada emredilen şey bir infak olduğu için bunun yapana da muhataplarına da toplumsal hayata da çok önemli katkıları ve geri dönüşleri olacaktır.

b) Böylesi uygulamaların muhataplar için اَزْكٰى ezkâ, خَيْر hayr ve اَطْهَر ather yani “en hayırlı, en iyi, en erdemli, en nezih, en şaibesiz, en feyizli, en faziletli” şeyler olduğu beyan edilerek, bu hükümlere itibar edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, muhataplar bu noktada özellikle bilgilendirilerek uyarılmaktadır.

Buna benzer ifadeler “boşanma sürecini dolduran kadınların başkalarıyla evlenmesine engel olunmaması”yla ilgili olarak Bakara 2/232’de, “örtünmeyle ve haramdan sakınma”yla ilgili olarak Nûr 24/30’da, “Hz. Peygamber’in eşlerinden bir şeyleri perde arkasından isteme”yle ilgili olarak Ahzâb 33/53’te zikredilmektedir.

2. فَاِنْ لَمْ تَجِدُوا فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Sadaka verecek imkân) bulamazsanız, şüphesiz ki Allahğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah hiç kimseye gücünün üstünde bir görev ve sorumluluk yüklemediği için,(39) fakir olup da Hz. Peygamber’le özel görüşmek isteyenlerin önünü kapatmamakta, onların bu görevden sorumlu olmadıklarını ifade etmek istemektedir.

Âyetin asıl vermek istediği mesaj bazı heyecanlı Müslümanların Hz. Peygamber’i olur-olmaz zamanlarda yerli-yersiz şekillerde rahatsız ve meşgul etmelerini engellemek ile zengin münafıkların Hz. Peygamber’e iman ettiklerini söylemeleri türünden yalancılıklarını deşifre etmeyi, münafıkların infaktan kaçınacak olmaları sebebiyle nispeten ayıklanmalarını amaçlamaktadır.

Yoksa zaruri anlamda Hz. Peygamber’le görüşme ihtiyacında bulunup da sadakaya imkânı bulunmayan fakir Müslümanları Hz. Peygamber’le görüştürmeme gibi bir maksat kesinlikle söz konusu değildir. Zaten âyetin ikinci kısmı bunu içermekte, verecek bir şeyler bulamayanları Yüce Allah’ın bağışlayacağı, onlara karşı merhametli olduğu beyan edilmekte, onların böyle bir sadaka vermeden de Nebî (as) ile görüşmelerinin önü açık tutulmuş olmaktadır.

ııı. Sıkıntılı Zamanlardaki Diğer Görevler

ءَاَشْفَقْتُمْ اَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰيكُمْ صَدَقَاتٍ فَاِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ فَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “(Elçi ile) gizli (özel) görüşmenizden önce sadakalar vermekten çekindiniz mi? Bunu yapamadığınıza ve Allah da sizi affettiğine göre namazı kılın, zekâtı verin; Allah’a ve Elçisine itaat edin! Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki ءَاَشْفَقْتُمْ eeşfaktüm sorusu “korktunuz mu, size ağır mı geldi”; اَنْ تُقَدِّمُوا en tukaddimû ifadesi “vermeniz”; بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰيكُمْ beyne yedey necvâküm ifadesi “sizin özel görüşmeniz öncesinde”; صَدَقَاتٍ sadekâtin kelimesi “sadakalar”; فَاِذْ لَمْ تَفْعَلُوا fe iz lem tef‘alû ifadesi “mademki yapamadınız”; وَتَابَ ve tâbe fiili “ve tevbeyi kabul etti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin için, sizin”; فَاَق۪يمُوا fe ekîmû emri “(o halde) ikame edin, yerine getirin, kılın”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte emri “zekâtı”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar(dır); بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmakta olduklarınızdan, yaptığınız şeylerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’le özel gizli görüşme öncesi sadaka veremeyenlerle ilgili hatırlatılan diğer görevler gündeme getirilmektedir.

1. ءَاَشْفَقْتُمْ اَنْ تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيْ نَجْوٰيكُمْ صَدَقَاتٍ “(Elçi ile) gizli (özel) görüşmenizden önce sadakalar vermekten çekindiniz mi?” Yüce Allah Hz. Peygamber’le özel gizli görüşme yapmak isteyenlerin görüşme öncesinde bir sadaka takdim etmesi gerektiğini, bunun çok hat-yırlı ve nezih bir tavır olduğunu, fakat verecek bir şey bulamayanları da bağışlayacağını beyan ettikten sonra, bu sadaka görevinin asıl amacına değinmekte ve muhataplarının bazılarının bu görevi yapmak istemediğini, durumun onlara zor geldiğini ve sadaka vermekten korktuklarını dile getirmektedir.

Âyette geçen ءَاَشْفَقْتُمْ eeşfaktüm ifadesi “korktunuz mu?” “korktunuz değil mi?”, “size zor mu geldi?” gibi anlamlar içermekte, Müslüman toplumda özel gizli görüşme öncesinde sadakalar veremeyen veya vermeyenlerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Önceki âyette صَدَقَة sadekah şeklinde tekil olarak kullanılan kelime bu âyette صَدَقَات sadekât şeklinde çoğul kalıba dönüştürülmekte ve bir anlamda bunun yani yardımlaşmanın muhtemelen çeşitlilik arz ettiğini, kurumsal bir yapıya dönüştüğünü göstermektedir.

Tek sadaka değil, sadakalar gündeme getirilmekte ve esasında fakirler ve devlet lehinde olan bu kurum devam ettirilmek istenmektedir. Mesele, bu emri yerine getirememe durumunda olanlarla ilgili ilahi prensiplere dair açılımlar getirmek şeklinde yaşanmaktadır.

Şu husus gözden kaçırılmamalıdır: İddia edildiği gibi bu âyette özel gizli görüşme öncesinde artık sadaka takdimi hükmünün kaldırıldığına dair herhangi bir ifade hiçbir şekilde söz konusu edilmemektedir. Anlaşılıyor ki bu türden sadaka verme işlemi toplumda çeşitli algılar meydana getirmiş ve bundan üzülenler olduğu gibi olumsuz bir tavır içerisine girme eğiliminde bulunanlar da çıkabilmişti.

İşte bir imtihan mahiyetinde yaşanan bu ilahi emir doğrultusunda, toplumda meydana gelebilecek böyle bir çözülmeyi ortadan kaldırmak üzere özel gizli görüşme talebi öncesinde sadaka veremeyenler için neler olacağı bağlamında önceki âyette Yüce Allah’ın bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğu hatırlatılmakta, bu âyette ise kulluğun diğer gereklerine dair faaliyetlerin ve fedakârlıkların devam ettirilmesinin zorunlu olduğuna dikkat çekilmektedir.

2. فَاِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللّٰهُ عَلَيْكُمْ فَاَق۪يمُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتُوا الزَّكٰوةَ وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Bunu yapamadığınıza ve Allah da sizi affettiğine göre namazı kılın, zekâtı verin; Allah’a ve Elçisine itaat edin!” Yüce Allah özel gizli görüşme öncesinde sadaka takdimi görevini yapamayanlara yönelik olarak tevbelerini yani hakka yönelişlerini kabul ettiğini beyan etmekte, bunun sonucunda görevlerini yapmaya devam etmeleri gerektiğine dikkat çekmektedir. Tevbesi yani Yüce Allah’a yönelişi kabul edilenlerden istenen diğer görevler bağlamında “namaz kılmak”, “zekat vermek” ve “Allah’a ve Elçisi’ne itaat etmek” zikredilmektedir.

Özel gizli görüşmede sadaka verme hükmü kaldırılmamış, sadece veremeyenlerle ilgili bir düzenleme yapılarak ve bir açılım getirilerek Yüce Allah’a yönelişlerini sürdürmeleri gerektiği, bu çerçevede namaz, zekat ve itaat konularında kararlılıklarını sürdürmeleri istenmektedir.

Âyetin bu kısmında yer alan “Allah’a ve Elçisi’ne itaat edin” emri kapsamında ilahi buyrukların tamamı yer almaktadır. Yapılamayanlar için özür beyanı gerekirken, yine de Yüce Allah’a yönelişin devam ettirilmesi gerektiği, kulluk bilincinin kaybedilmemesinin zorunlu olduğu ifade edilmektedir. Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler yer almakta ve konunun önemine dikkat çekilmiş olmaktadır.(40)

3. وَاللّٰهُ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Daha önce yorumladığımız Mücâdele 58/3 ve 11. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah özelde bu âyetlerde verdiği “sadaka”, “namaz”, “zekât” ve “Allah’a ve Elçisi’ne itaat” emirlerini kimlerin yerine getirip getirmediğinden haberdar olduğunu ifade etmekte, genelde ise bütün muhataplarının yani kullarının neler yapıp ettiğini gayet iyi bildiğini, her bir şeyden de haberdar olduğunu beyan etmektedir.

Mücâdele 58/12-13’le İlgili Nesh İddiası

Bu âyetlerle ilgili olarak pek çok yorum yapılmıştır; yapılmaktadır. Hatta genelde âlimlerimiz surenin 12. âyetinin bir sonraki âyetle yani 13. âyetle neshedildiği kanaatindedir.(41) Bu yüzden, biz de âyet hakkında yapılan bazı değerlendirmeleri aktarmakta yarar görmekteyiz.

Konuyla ilgili olarak Fahreddîn er-Râzî şu bilgileri vermektedir:

“Bu emrin pek çok yönden faydaları vardır:

a) “Hz. Peygamber’le yapılacak özel gizli görüşmeyi yüceltme, kıymetini artırma faydası.” Çünkü insan bir şeyi güçlükle elde ettiği zaman, onu gözünde daha çok büyütür ve kıymetini daha çok bilir. Ama onu kolaylıkla elde eder ise, onu önemsiz ve değersiz görür.”

b) “Hz. Peygamber’le yapılacak özel gizli görüşmeden önce verilecek olan böyle bir sadaka sayesinde fakirler pek çok fayda sağlarlar.”

c) “İbn Abbâs şöyle demiştir: Müslümanlar Hz. Peygamber’e soru sorma işini pek ileri götürdüler ve hatta ona meşakkat verdiler. Yüce Allah da Hz. Peygamber’in yükünü hafifletmek istedi. İşte bu ayet nazil olunca da pek çok kimse tamah gösterdi. Bunun üzerine (gereksiz) soru sormaktan vazgeçtiler.”

d) “Mukâtil b. Hayyân şöyle demiştir: ‘Hz. Peygamber’in meclisinde zenginler fakirlerden daha çok ve baskın olup Hz. Peygamber’le çokça özel gizli görüşme yapıyorlardı. Öyle ki Hz. Peygamber, onların bu çok oturuşlarından hoşlanmazdı. Yüce Allah da özel görüşmeden önce sadaka vermeyi emretti. Zenginler ise bundan kaçındılar. Fakirler de sadaka vermek için birşey bulamadılar. Fakat diğer yandan Hz. Peygamber’in meclisine katılmaya arzu duydular.

Bu sebeple, ‘Keşke bir şeylere sahip olsaydık da bunu infâk ederek Hz. Peygamber’in meclisine ulaşabilseydik’ diye temenni etmişlerdi. İşte bu mükellefiyetle, fakirlerin Yüce Allah katındaki dereceleri fazlalaşırken zenginlerin dereceleri alçalmıştır.”

e) “Bundan kastedilen şeyin, Hz. Peygamber’e bir kolaylık sağlamak olması da muhtemeldir. Çünkü ihtiyaç sahipleri, dertlerini ısrarla arz ediyorlar ve ümmete tebliğde bulunma ile ibadet yapma arasında taksim edilmiş olunan vaktini işgal ediyorlardı.”

f) “Bununla, âhireti arzu edenle dünyayı isteyen kimseler birbirinden seçilir. Çünkü mal, bütün isteklerin merkezinde yer almaktadır.”

Bu bilgileri veren Râzî, âyetin bir sonraki âyetle neshedildiği görüşünü de kabul ederek şu bilgileri aktarmaktadır:

“Daha sonra âlimler, bunu nesheden ayetin mensûhdan ne kadar sonra geldiği hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bu cümleden olarak, Kelbî, ‘Bu hüküm ancak günün bir saatinde yürürlükte kalmış, daha sonra nesholunmuştur’ derken, Mukâtil b. Hayyân, ‘Bu hüküm on gün yürürlükte kalmış, daha sonra nesholunmuştur’ demiştir.”

“Hz. Ali’den rivayet olunduğuna göre o şöyle demiştir: ‘Allah’ın kitabında öyle bir ayet vardır ki ne benden önce bir kimse onunla amel etmiştir, ne de benden sonra herhangi bir kimse onunla amel edecektir. Şöyle ki: Bir dinarım vardı. Ben onu on dirheme bozdurdum. Her ne zaman Hz. Peygamber ile başbaşa kalmak istesem, bundan önce bir dirhem tasaddukta bulundum. Daha sonra bu hüküm neshedildi ve hiç kimse bununla amel edemedi.’

“İbn Cüreyc, Kelbî ve Atâ yoluyla İbn Abbâs’tan rivayet edildiğine göre, sahâbîler sadaka vermeden Hz. Peygamber’le özel görüşme yapmaktan nehyolunmuşlardı. Bundan dolayı Hz. Ali müstesna, hiç kimse Hz. Peygamber’le başbaşa kalmamıştı. O da bunun için bir dinar tasadduk etmişti. Daha sonra (sadakasız olarak) fısıldaşma ruhsatı veren ayet nazil olmuştu.”

“Kâdî şöyle demiştir: ‘Rivayetteki en kuvvetli husus, sadece Hz. Ali’nin Hz. Peygamber’le özel görüşmesinden önce tasaddukta bulunduğu, daha sonra bu hükmün neshedildiğidir. Her ne kadar sahabenin faziletlilerinin de bunu yapmaya vakit ve imkân buldukları halde bunu yapmadıkları, sadece Hz. Ali’nin bunu yapmış olduğu gerçek ise de biz diyebiliriz ki: Onlar bunu yapmamışlar, çünkü bunu yapmak için vakit yetmemiştir. Aksi halde sahabenin mümtaz şahsiyetlerinin, böyle bir şeyden geri durmayacaklarında hiç bir şüphemiz yoktur.”(42)

İşte konunun vardığı yerler bu şekilde çeşitlilik arz etmekte, görünen o ki âlimlerimizin büyük bir çoğunluğu bu âyetin aynı gün veya beş-on gün sonra, üstelik de sadece Hz. Ali’nin uyguladığı bir görevi içerecek şekilde geldiği ve kaldırıldığı kabul edilmektedir. Biz böyle bir bakışı kesinlikle kabul etmemekteyiz.

Yüce Allah’ın kitabında böyle bir âyetin bulunması imkânsızdır. Âyette hitap çoğul gelmesine rağmen bunu sadece bir kişiyle sınırlı tutmak doğru değildir. Kaldı âyetin sonunda bunun yapılamaması durumundan bahsedilerek bunun herkesi içeren mutlak bir hüküm olmadığı anlaşılmaktadır.

Yapılmaması durumunda Yüce Allah’ın affediciliğinden söz edilmesi, bu hükmün bütün Müslümanları içermediği, istismarı önlemek ve münafıkların infaktan kaçınacağı gerçeğinden hareketle onların ayıklanmasını sağlamak vs. başka bir amacının bulunduğunu göstermektedir.

Kaldı ki hem bu âyette hem de bir sonraki âyette Hz. Peygamber’le özel görüşme öncesinde “artık sadaka vermenize gerek yok”, “sadaka vermeyin” şeklinde bir yasak kesinlikle yer almamaktadır. Oysa neshi kabul edenlerin iddiasına göre nâsıh âyetle mensûh âyet arasında mutlak zıtılık bulunmalı, her iki âyetin birlikte uygulanma ihtimali olmamalıdır.

Görünen o ki her iki âyette de bu anlamda açık ifadeler yer almamakta, zaten ilk âyetteki emrin yerine getirilememe durumunun bulunduğu görülmektedir. Öyle ise burada özel bir maksadın gözetildiğini anlamak zor olmasa gerektir.

İstismar, yerli-yersiz, zamanlı-zamansız rahatsız edilmeler ortadan kaldırılacak, infaktan kaçınan münafıkların Hz. Peygamber’i ikide bir rahatsız etmesi böylece engellenecektir. Durum böyle olmasına rağmen fakir Müslümanların bundan etkilenmemesi de sağlanmış, sadaka veremeyecek durumda olanların Yüce Allah tarafından bağışlanacağı beyan edilmiştir.

Peş peşe indirilen veya aynı zamanda indirildiği için zaten yanyana yazılan iki âyetten ikincisinin birincisini neshettiğini kabul etmek, neshi kabul edenlerin ileri sürdüğü, “aralarında zaman farkı bulunması”, “mensûh hükmün mutlaka uygulanmış olması”, “uygulamadan sonra belli bir zamanın geçmiş olması” gibi şartların hiçbirisini içermemekte, dahası “mansûh hükümle nâsıh delil arasında mutlak surette bulunması gerektiği ileri sürülen zıtlık” da burada kesinlikle söz konusu edilememektedir. Genelde nesh teorisi ile ilgili görüşlerimizi Bakara 2/106’da dile getirdiğimiz için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

Müfessirlerimiz arasında bu iki âyet arasında neshin bulunmadığını kabul edenler de elbette vardır. Bir örnek olması bakımından Ebû Müslim el-Isfehânî’nin konuya yaklaşımını aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Münafıklar, sadaka vermekten kaçınıyorlardı. Bunlardan bir grup, münafıklığı bırakmış ve gerçek iman ile zahiren ve bâtınen mümin olmuşlardı. Bunun üzerine Yüce Allah, onları diğer münafıklardan ayırmayı dilemiş ve gerçek mümin olmuş olan bu kimselerin, hâlâ nifakta kalmış olanlardan ayırdedilmesi için Hz. Peygamber’le özel görüşme öncesinde sadaka verilmesini emretmişti. İşte bu emir, o zaman için belirlenmiş olan bu maslahattan ötürü olunca şüphesiz o vakte mahsus olmuş olur.”

Bu görüşü aktaran Râzî şöyle devam etmektedir: “Ebû Müslim’in sözünün özü şudur: Bu mükellefiyet (emir), belli bir gaye için belirlenmiştir. Dolayısıyla da bunun o belli gaye elde edildiğinde sona ermesi gerekir. Bu nedenle bu nesh değildir. Ebû Müslim’in izahı güzel olup, bunda bir sakınca yoktur. Ama cumhur nezdinde bilinen ve meşhur olan ise bu sadaka hükmünün bir sonraki âyette yer alan ‘korktunuz mu?’ ifadesiyle başlayan cümle ile nesholunduğudur. Âlimler arasında bu sadakanın zekâtın farz olduğunu bildiren hükümle neshedildiğini söyleyenler de vardır.”(43)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mücâdele 58/12-13’yle ilgili olarak burada neshin olmadığını savunan bir başka yorum şu şekildedir:

“Özel görüşme sadakası, bu sadakayı vermeyecekleri gün gibi ortada olan münafıkları deşifre etmeyi amaçlıyordu. Yöntem o kadar etkili oldu ki, amaç kısa zamanda gerçekleşti. Zira para söz konusu olunca, ilk geri duran münafıklar oldu ve bu da emrin amacının gerçekleştiği anlamına geliyordu. Dolayısıyla bu âyeti bir önceki âyetin hükmünü iptal eden (nâsıh) âyet gibi algılamak bir âyetin hükmünü geçersiz ilan etmek (mensûh) demeye geldiği için tehlikeli, o âyetin getirdiği muhteşem terbiyeyi önlediği için zararlı, Allah’ın bir emrine ‘kadük’ muamelesi yapıldığı için vebaldir.”

“Zira bu âyetin emri, benzer durumlarda dün nasıl geçerliyse bugün de öyle (belki daha fazla) geçerlidir. Zira çok önemli görevler ve sorumluluklar üstlenen kimselerin mesaisinin, gerekli gereksiz, yerli yersiz çalınması geçmişte kalan bir durum değildir. Böylesi bir durumda bir âlimin, mesaisini özel görüşme ile alacak birine ‘şu eseri oku, şunları şunları yap, şu şu sorumluluklarını yerine getir’ şartı koşması, bu âyetin maksadıyla uyumludur. Aynı şey görev ve sorumlulukları ağır yetkililer için de geçerlidir.”(44)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 416; Taberî, age., XXVIII, 13-14.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 478; Râzî, age., XXIX, 266.
• 3 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; Zuhruf 43/80; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Mücâdile 58/7, 8, 10, 12, 13.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 Zuhruf 43/80 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 4 - Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25. 5 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i ‘Imrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9. 6 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12. 7 - Bakara 2/283; İnsân 76/24. 8 - Mâide 5/106. 9 - Furkân 25/68. 10 - Bu konuda bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-s-m kökü.
  • Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12 Bakara 2/283 İnsân 76/24 Mâide 5/106 Furkân 25/68
• 11 - Bakara 2/85, 193; Nisâ’ 4/30; Mâide 5/2, 62; Kasas 28/28; Mücâdile 58/8, 9.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/193 Nisâ 4/30 Mâide 5/2 Mâide 5/62 Kasas 28/28 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9
• 12 - Neml 27/59; Yâsîn 36/58; Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181.
  • Neml 27/59 Yâsîn 36/58 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181
• 13 - Nisâ’ 4/10; İbrâhim 14/29; Sâd 38/56; Mücâdile 58/8; İnfitâr 82/15.
  • Nisâ 4/10 İbrâhîm 14/29 Sâd 38/56 Mücâdele 58/8 İnfitâr 82/15
• 14 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 15 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 16 - Buhârî, İsti’zân, 47; Müslim, Selâm, 37, 38; Tirmizî, Edeb, 59; Ebû Dâvûd, Edeb, 24; İbn Mâce, Edeb, 50; Ahmed b. Hanbel, II, 9.
• 17 - Bakara 2/224; Meryem 19/14, 32; Mümtehıne 60/8. 18 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i ‘Imrân 3/92, 193, 198; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22. 19 - Mâide 5/2. 20 - Tûr 52/27-28. 21 - ‘Abese 80/13, 16. 22 - Mâide 5/96; En‘âm 6/59, 63, 97; Yûnus 10/22; İsrâ’ 17/67, 68, 70; Neml 27/63; ‘Ankebût 29/65; Rûm 30/41; Lokmân 31/32. 23 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i İmrân 3/92; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9. 24 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, b-r-r maddesi.
  • Bakara 2/224 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Mümtehine 60/8 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22 Mâide 5/2 Tûr 52/28 ‘Abese 80/13 ‘Abese 80/16 Mâide 5/96 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Yûnus 10/22 İsrâ 17/67 İsrâ 17/68 İsrâ 17/70 Neml 27/63 ‘Ankebût 29/65 Rûm 30/41 Lokmân 31/32 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9
• 25 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 26 - Zemahşerî, age., IV, 479. 27 - Semerkandî, age., III, 417; Taberî, age., XXVIII, 15-16.
• 28 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 29 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 30 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 31 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 32 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 33 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 34 - Râzî, age., XXIX, 268-269. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 417; Taberî, age., XXVIII, 17-18; Zemahşerî, age., IV, 479.
• 35 - Esed, age., s. 1123.
• 36 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsiri, XIX, 109-110.
• 37 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 38 - Bakara 2/253; En‘âm 6/83, 165; Yûsuf 12/76; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Mücâdile 58/11.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/253 En‘âm 6/83 En‘âm 6/165 Yûsuf 12/76 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Mücâdele 58/11
• 39 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 40 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 41 - Semerkandî, age., III, 418; Taberî, age., XXVIII, 22; Zemahşerî, age., IV, 481.
• 42 - Râzî, age., XXIX, 271-272.
• 43 - Râzî, age., XXIX, 272.
• 44 - İslâmoğlu, age., s. 1098’de 3. not.