Fussilet Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 54 âyetten oluşan, adını üçüncü âyetinde yer alan ve “açık açık ortaya konulmuştur” anlamındaki فُصِّلَتْ fussılet edilgen fiilinden alan Fussılet sûresi, inişe göre 81, resmî sıralamada ise 41. sûredir. Bu sûrenin Hâ Mîm Secde, 10. âyetteki kelime nedeniyle Akvât ya da 12. âyetteki kelime nedeniyle Mesâbîh sûresi diye de isimlerinin olduğu ifade edilmektedir.

Fussılet sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mü’min sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “hâ mîm şeklinde mukatta‘a harfleriyle ve vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla başlamak” (Mü’min 1-2; Fussılet 1-2); “önceki nesillerin peygamberlerini yalanlaması” (Mü’min 5-6; Fussılet 13-14); “Hz. Musa ile ilgili bilgiler” (Mü’min 23-46; Fussılet 45); “Son Saat’in gerçekliği ve bilgisi” (Mü’min 16-18, 55, 59; Fussılet 47); “kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları” (Mü’min 61-64; Fussılet 10-12); “inkârcılara mahşerde uygulanacak şiddetli azap” (Mü’min 69-72; Fussılet 27-28) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Fussılet sûresi, mukatta‘a harfleri ve vahyin ilahi kaynaklı oluşu mesajıyla başlamakta, vahyin anlaşılabilmesi için Yüce Allah tarafından açıklanmış oluşuna dikkat çekmekle devam etmekte, inkârcıların kalplerini hakikate kapatması, çeşitli inkâr özellikleri, iman edenlerin ödülleri, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarıyla devam etmektedir.

13. âyetten itibaren, önceki nesillerin peygamberlerini yalanladıkları, ‘Âd ve Semûd kavimlerinin olumsuz tutumu ve korkunç akıbetleri, sonrasında mahşerde insanlar yargılanırken organlarının konuşturulacağı ve sahipleri aleyhinde şahitlik edecekleri bilgisine yer verilmektedir.

26. âyetten itibaren, inkârcıların vahyin dinlenmemesi için gürültü çıkartılması isteğine ve gerekçelerine yer verilmekte, mahşerde şiddetli bir azaba çarptırılacakları beyan edilmekte, buna karşılık iman edip istikamet sahibi olanlara meleklerin müjdeler ileteceği bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, Yüce Allah’a davet eden, işini düzgün yapan ve “ben Müslümanlardanım” diyenden daha güzel sözlü birinin olamayacağı ifade edilmekte, kötülükle iyiliğin bir olmayacağı, kötülüğe iyilikle karşılık verilmesi gerektiğine dikkat çekilmekte, şeytanın vesveselerine karşı Yüce Allah’a sığınılması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

37. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli âyetlere, meleklerin ibadetten kaçınmamalarına, sürekli tesbihe devam ettiklerine, yeryüzünün ve yağmurun durumuna yer verilmekte, inkârcıların vahiy düşmanlığı gündeme getirilmektedir. Bu arada Kur’ân’ın Arapça olmaması durumunda nelerin söyleneceğine dikkat çekilmekte, Hz. Musa’ya verilen kitaba, sorumlulukların şahsiliğine, Son Saat’in gerçekliğine, nankör insanın dönekliğine dair bilgiler ele alınmaktadır.

53-54. âyetlerde ufuklardaki ve insanlardaki âyetlerin muhataplara gösterileceği, böylece vahyin gerçekliğinin ortaya çıkmış olacağı, Yüce Allah’ın şahit olarak yeteceği bildirilmekte, Allah’ın huzuruna çıkmakta şüphesi bulunanlara yönelik tehditle sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 9-12. âyetlerinde yeryüzünün ve göklerin yaratılış evrelerini, yeryüzünün çeşitli özellikle donatılmasını, ardından göğe yönelip oranın düzenlenmesi, bütün bunları eşsiz ve erişilmez gücü ve bilgisiyle yaptığı şeklindeki bilgilere yer vermektedir.

a) Yeryüzünün Yaratılışı

Yüce Allah, sûrenin 9-10. âyetlerinde yeryüzünü iki günde yarattığını, inkârcıların puta tapmayı tercihlerini kınadığını, kendisinin alemlerin Rabbi olduğunu bildirmekte, ardından, yeryüzüne üzerinden ağır baskılar yerleştirdiğini, orada bereketler yarattığını ve orada tam dört günde isteyenler için eşit olarak gıdalar takdir ettiğini beyan etmektedir.

ı. İlk İki Evrede Yeryüzünün İnşası

قُلْ اَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذ۪ي خَلَقَ الْاَرْضَ ف۪ي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُٓ اَنْدَادًا ذٰلِكَ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “De ki: Siz yeryüzünü iki günde (dönemde) yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz! O, âlemlerin Rabbidir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَئِنَّكُمْ einneküm ifadesi “siz mi”; لَتَكْفُرُونَ letekfurûne fiili “muhakkak ki inkâr etmektesiniz”; بِالَّذ۪ي خَلَقَ billezî haleka ifadesi “yaratmış olanı, yaratanı”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzü, yeri”; ف۪ي يَوْمَيْنِ fî yevmenyi ifadesi “iki günde, iki evrede, iki dönemde”; وَتَجْعَلُونَ ve tec‘alûne fiili “ve yapıyorsunuz, kılıyorsunuz, isnat ediyorsunuz”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; اَنْدَادًا endâden sözcüğü “ortaklar”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “O ise”; رَبُّ الْعَالَم۪ينَ rabbu’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi(dir)” demektir.

Burada yeryüzünün iki evrede yaratılması ve inkârcıların putperestliğiyle ilgili nankörlüğü gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ اَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذ۪ي خَلَقَ الْاَرْضَ ف۪ي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُٓ اَنْدَادًا “De ki: Siz yeryüzünü iki günde (dönemde) yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz!” Yüce Allah daha önceki âyetlerde beyan ettiği ve bazı sözlerini hatırlattığı inkârcılara hitap etmekte ve Hz. Peygamber’e emrederek onların inkârcılıklarını kınadığını belirtmek istemektedir. “İnkâr mı ediyorsunuz?” sorusu, cevabı beklenen bir soru değildir; aksine bu tür ifadelerde maksat muhatabı ayıplamak, tehdit etmek ve kınamaktır.(1)

‘Alak 96/2 gibi âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ın yaratma sisteminin bir süreç halinde gerçekleştiğini bizlere öğreten birtakım ifadeler vardır. Önemine binaen bu konudaki bilgileri aktarmakta yarar görmekteyiz. Bunları üç başlıkta ele alabiliriz:

a) “(Allah) bir şey (yapmak) istediği zaman O’nun işi sadece, ‘Ol’ demekten ibarettir. (O şey de) hemen olur (oluşmaya başlar).”(2) Kur’ân’da yedi âyette(3) geçtiği üzere فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu diye bilinen yaratılış olayı, كُنْkün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi olup bitmeyi değil, oluşumun başladığını göstermektedir.

Konuyla ilgili ayetlerde geçen فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesinin başındaki fâ/fe edatı “ol” emrinden sonra oluşumun hemen başladığının delilidir. Yoksa işin hemen olup bittiğini göstermemektedir. Çünkü يَكُونُ yekûnu fiili süreç bildiren geniş zaman kalıbında gelmektedir. Genelde algılandığı gibi olsaydı bu ifadenin فَكَانَ كُنْ kün fe kâne şeklinde geçmiş zaman kalıbında gelmesi gerekirdi.

b) Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(4) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(5) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen bedee, yebdeü fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki yu‘îdü fiili hem bu dünyada yaratılışın iade edildiği, hem de mahşerde iade edileceği anlamını vermektedir.

c) Yüce Allah, kâinatı ve elbette her şeyi yaratırken bir süreç sistemi kurmuştur ve bunu işletmektedir. A‘râf 7/54 ve Kâf 50/38 gibi çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da geçen sittet-i eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığına dair bilgiler vardır.(6) Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılamaktadır.(7) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerde geçen يَوْم yevm “gün” يَوْمَيْنِ yevmeyni “iki gün” ve اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri, bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önceki şartlar için kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır. Bu nedenle tercümede “iki günde (iki evrede)” ifadesini kullanmayı tercih ettik.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “yeryüzünü iki günde yarattığını” beyan etmektedir. Burada sözü edilen “iki gün” elbette iki evre, iki dönem manasına gelmektedir. Bir sonraki âyette sözü edilen ayrıntılı düzenleme ifadeleri ile bu ilk âyet birlikte düşünüldüğünde bu âyette öncelikle yeryüzünün genel hatlarıyla “iki evrede” yaratılmaya başlandığı, sonraki iki günde ise detayların şekillendirildiği anlaşılmaktadır.

İşte, bu eşsiz ve erişilmez gücüyle bunları gerçekleştirmiş olmasına rağmen, inkârcıların birtakım varlıkları O’na ortaklar kıldıklarını ifade etmektedir. Yüce Allah’ın kâinatı yaratırken uyguladığı sistem bir oluşum sürecidir. Her istediğini yapabilen yegâne zat olan Yüce Allah,(8) elbette bir anda da yaratmaya kadirdir. Ancak yaptığından sorgulanamayacağı için,(9) “bunu niçin böyle yaptı” gibi bir soruyu sormak gereksizdir.

Akla şu ihtimal gelmektedir: Yaratılışın süreç halinde gerçekleşmesi esnasında Yüce Allah’ın kudretinin bir kısmının gözlemlenme imkânı vardır. Yoksa O’nun her şeyi bir anda yaratmaya da elbette gücü yetmektedir. Bilmemiz ve inanmamız gereken şey, Yüce Allah’ın iradesinin bu şekilde tecelli ettiğidir, vesselâm.

2. ذٰلِكَ رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “(Halbuki) O, âlemlerin Rabbidir.” Yüce Allah yeryüzünü iki günde, yani iki dönemde, iki evrede yarattığını beyan etmesinin sonrasında, âlemlerin Rabbinin de kendisi olduğunu ifade ederek, yaratabilmek için bütün bunca âlemin sahibi, idare edicisi, koruyup kollayıcısı olmak gerektiğini belirtmiş olmaktadır.

Bu arada belirtelim ki yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/9-12. âyetlerde sözü edilen “yeryüzü” ve “gök” esasında bütün âlemleri içermekte, bütün mahlukatın yaratılışını içermektedir. Alemleri yaratan Yüce Allah onları koruyup kollamaya da idare etmeye de elbette gücü yeten yegane kudrettir. Bu yüzdendir ki âyetin sonunda Yüce Allah’ın başka bir sıfatına değil de “rabb” sıfatına yer verilmektedir.

ıı. Toplam Dört Evrede Şekillendirilmesi

وَجَعَلَ ف۪يهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ ف۪يهَا وَقَدَّرَ ف۪يهَآ اَقْوَاتَهَا ف۪يٓ اَرْبَعَةِ اَيَّامٍ سَوَآءً لِلسَّآئِل۪ينَ “O, yeryüzüne üzerinden ağır baskılar yerleştirmiştir. Orada bereketler yaratmış ve orada tam dört günde (dönemde) isteyenler için eşit gıdalar belirlemiştir.”

Âyetteki وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yapmıştır, yaratmıştır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; رَوَاسِي ravâsiye kelimesi “ağırlıklar”; مِنْ فَوْقِهَا min favkıhâ ifadesi “onun üst kısmından”; وَبَارَكَ ve bârake fiili “ve bereketlendirmişti, bereketler yaratmıştır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; اَقْوَاتَهَا akvâtehâ kelimesi “onun gıdalarını”; ف۪يٓ اَرْبَعَةِ اَيَّامٍ fî arbe‘ati eyyâmin tamlaması “dört günde, dört evrede, dört dönemde”; سَوَآء sevâen sözcüğü “eşit olarak”; لِلسَّآئِل۪ينَ li’s-sâilîne ifadesi ise “isteyenler için, soranlar için” demektir.

Burada yeryüzünün nasıl şekillendirildiği ve insanlar için orada nelerin yaratıldığı ve yaratılış ile şekillendirilişinin kaç evre sürdüğü gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyette “yeryüzünü iki evrede yarattığını” beyan ettikten sonra, bu iki dönem ve aşamanın da içinde bulunduğu bir başka aşama olarak yerin içindeki ağırlıkların yerleştirilmesini, yerkürede bereketler yaratılmasını, isteyenler için fark gözetmeksizin orada çeşitli gıdalar takdir edilmesini, nihayet hem yeryüzünün yaratılışının hem de içindeki bereketlerin ve gıdaların bir ölçüye göre var edilişinin toplam olarak dört evrede gerçekleştiğini beyan etmektedir.

1. وَجَعَلَ ف۪يهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا “O, yeryüzüne üzerinden ağır baskılar yerleştirmiştir.” Yeryüzünün içerisine ağırlıkların yerleştirilmesi konusu Ra‘d 13/3, Nahl 16/15, Enbiyâ’ 21/31, Neml 27/61, Lokmân 31/10, Fussılet 41/10 ve Murselât 77/27’de zikredilmektedir.

Bu âyetlerde kullanılan رَوَاسِي ravâsî kelimesi, Râzî’nin ifade ettiği gibi çakılı duran, hiç kopmayan “ağırlıklar” demektir. Böyle olunca, kelimeyi “dağlar” şeklinde tercüme etmek bir zorunluluk değildir. Ayrıca, Murselât 77/27’de geçen ravâsî kelimesini nitelendiren şâmihât sıfatını da “uzunluk, büyüklük” anlamında değil de, şimdilik mahiyetini bilemediğimiz yoğunluk veya yücelik olarak anlayabiliriz.

Âyette yeryüzünün “üzeri”nden değil, “içi”nden söz edilmektedir. İlgili âyetlerde geçen ف۪يهَا fîhâ ifadesi maksadın yeryüzünün “üzeri”yle değil, “içi”yle ilgili olduğunu açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca, “yerin üzerine yerleştirilen ağırlıklar anlamı” dayanağını kaybetmektedir.

Âyet, “yerin içerisine yerleştirilen ağırlıklar” olarak anlaşılmak zorundadır. Çünkü Kur’ân’da dağların yeryüzüne çakılması veya dikilmesinden söz eden âyetlerde رَوَاسِي revâsî kelimesi değil de el-cibâl ve ersâ ile evtâd kelimeleri kullanılmaktadır.(10) Böylece âyette muhteşem bir mucizenin yer aldığını söylemek durumundayız.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(11) yer alan ve رَوَاسِي revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzüne konulması, onların yerin içine, yani magmanın da altındaki çekirdek kısmına yerleştirilmesi demektir. Buradaki ağırlıklar, yerin içine yerleştirilen “değişik ağır metaller” olmalıdır; bu sayede yeryüzü savrulmaktan ve yalpalanmaktan kurtulmaktadır. Bu ağırlıklar bir anlamda dengeyi sağlama görevini yerine getirmektedir.

Fussılet 41/10’da yer alan مِنْ فَوْقِهَا “yeryüzünün üstünden” ifadesindeki maksadın da “kutuplardaki basınç” olabileceğini belirtmek durumundayız. Çünkü âyette hem “içine, içinde” anlamında ف۪يهَا fîhâ, hem de “üzerinden, üstünden” anlamında مِنْ فَوْقِهَا min favkıhâ ifadesi yer almaktadır. Benzer bir kullanım bu defa fîhâ değil de lehâ şeklinde Neml 27/61’de söz konusudur ki maksat yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle aynıdır.

Anlaşılan o ki yerkürenin üzerinden içine doğru baskılanan bir güçten, bir basınçtan söz edilmektedir. Bu konu da tıpkı diğerleri gibi bilimsel çalışmaların konusudur; “kâinat kitabı”nın “yeryüzü âyeti” incelenerek, ilâhî kudretin içerdiği birtakım incelikler anlaşılabilecek ve ilahi sanatın küçük de olsa bir bölümü hakkında fikir sahibi olunabilecektir.

2. وَبَارَكَ ف۪يهَا وَقَدَّرَ ف۪يهَآ اَقْوَاتَهَا ف۪يٓ اَرْبَعَةِ اَيَّامٍ سَوَآءً لِلسَّآئِل۪ينَ “Orada bereketler yaratmış ve orada tam dört günde (dönemde) isteyenler için eşit gıdalar belirlemiştir.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَارَكَ bârake fiili “yeryüzünde hayır ve hayata elverişli şeyler, sular, madenler, doğma ve gelişme kuvvetleriyle bitkiler ve hayvanlar gibi feyz ve bereket kaynaklarını yetiştirmiştir.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan اَقْوَات akvât kelimesi de yeryüzünün unsurları olan “gıdalar”, “rızıklar”, “dağlar”, “ağaçlar”, “nehirler”(12) vs. mahlukat manasına gelmekte, bununla ilgili olarak Yüce Allah’ın قَدَّرَ kaddera fiilini kullanması, yaratılan gıdaların hem sayısını, hem de miktarını ince bir ayarla takdir ettiğini, yani adeta ince eleyip sık dokuyarak ölçüp biçtiğini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah, yeryüzünde çeşitli bereketler yarattığını, isteyenlere eşit olarak düşecek şekilde yine yeryüzünde çeşitli gıdalar, bitkiler, bağlar, bahçeler, meyveler, ürünler vs. yarattığını ifade etmektedir. Yeryüzünde bereketler yaratılması ve orada gıdaların takdir edilmesi bir anlamda her bir şeyin herkese yetecek şekilde son derece özenli bir şekilde ölçülere sahip kılınarak var edildiği beyan edilerek, bütün bu yaratma ve düzenleme işleminin dört evrede tamamlandığı belirtilmektedir.

Burada geçen سَوَآء sevâen kelimesi her canlıya her rızkın eşit verildiğini değil, ilahi sistemdeki adaleti ve düzeni ifade etmekte, bu şekilde bu türden ihtiyacı olanlar için bereketlerin ve gıdaların belli bir bilgi doğrultusunda düzene ve sisteme kavuşturulduğu söylenmek istemektedir. Çeşitli âyetlerde(13) bildirildiği üzere, rızkı geniş geniş veren de kısarak veren de Allah Teâlâ’dır. Ancak bilinmelidir ki, bu âlemde yaşayan bütün canlılar için gerekli olan hayat şartları son derece sistemli bir şekilde Yüce Allah tarafından belirlenmiştir.

Âyette yer alan ف۪يٓ اَرْبَعَةِ اَيَّامٍ fî arbe‘ati eyyâmin ifadesi sadece yeryüzündeki bereketlerin ve gıdaların belirlenip yaratılmasıyla değil de öncesinde yeryüzünün “iki evre”de yaratılmasını ve sonrasındaki düzenlemeleri içerecek şekilde kabul edilip yorumlanmalıdır. Aksi takdirde, yaratılışla ilgili evreler “altı” değil, “sekiz”e çıkmaktadır ki bu bilgi Kur’ân’a aykırıdır.

Esasında “isteyenler için fark gözetmeksizin” ifadesi de sadece yeryüzündeki gıdaların yaratılmasıyla sınırılı değil de öncelikle yeryüzünün yaratılmasıyla da ilişkisini ortaya koymaktadır. Buradan bakıldığında, âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığından söz etmek de mümkün olmaz.

b) Göklerin Yaratılışı

Yüce Allah, sûrenin 11-12. âyetlerinde duman halindeki göğe yöneldiğini, hem yeryüzüne, hem de gökyüzüne hitaben “İster istemez gelin!” deyince onların da “İsteyerek geldik (boyun eğdik)” cevabını verdiğini bildirmekte, ardından gökleri yedi kat olarak inşa edişinin de iki evre sürdüğünü, böylece toplam sürenin altı evre olduğunu, bütün bunları el-‘azîz ve el-‘alîm sıfatları gereği yaptığını dile getirmektedir.

ı. Duman Halindeki Göğe Yönelinmesi

ثُمَّ اسْتَوٰىٓ اِلَى السَّمَآءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْاَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا اَوْ كَرْهًا قَالَتَآ اَتَيْنَا طَآئِع۪ينَ “Sonra duman (gaz) hâlinde olan göğe yönelmişti. Ona (göğe) ve yere ‘İsteyerek veya istemeyerek gelin!’ deyince onlar da ‘İsteyerek geldik!’ cevabını vermişlerdi.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَوٰىٓ istevâ ilâ ifadesi “yönelmişti”; اِلَى السَّمَآءِ ile’s-semâi kelimesi “göğe”; وَهِيَ ve hiye zamiri “o (gök şöyle iken)”; دُخَان dühânun kelimesi “duman halindeki”; فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; لَهَا lehâ ifadesi “ona”; وَلِلْاَرْضِ ve li’l-ardı ifadesi “ve yeryüzüne de”; ائْتِيَا i’tiyâ emri “gelin”; طَوْعًا اَوْ كَرْهًا tav‘an ev kerhen ifadesi “ister istemez”; قَالَتَا kâletâ fiili “demişlerdi ki”; اَتَيْنَا eteynâ fiili “geldik”; طَآئِع۪ين tâi‘îne kelimesi ise “isteyenler olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın duman halinde bulunan göğe yönelmesi ve hem göğe hem de yeryüzüne yönelik emri gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اسْتَوٰىٓ اِلَى السَّمَآءِ وَهِيَ دُخَانٌ “Sonra duman (gaz) hâlinde olan göğe yönelmişti.” Yüce Allah yeryüzüyle ilgili yaratma ve düzenlemesini dört evrede tamamladığını beyan ettikten sonra, duman halindeki göğe yöneldiğini ifade etmektedir. Âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi burada tekil olarak “bir gök” manasına gelse de diğer âyetlerdeki kullanımlar gereği maksadın yükseklerdeki bütün âlem, bir anlamda “bütün gökler” olduğu bilinmelidir.

Zaten daha önce yorumladığımız Fussılet 41/9. âyetin sonunda kullanılan el-‘âlemîne kelimesi de bunun bir delilidir. Esasında bir sonraki âyette göklerin سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin yani “yedi kat gökler” şeklinde çoklu bir sisteme sahip kılındığı bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/29’da şu bilgi verilmektedir: “O (Allah), yerde ne varsa hepsini sizin için yarattı. Sonra (kendine has bir şekilde) semaya yöneldi; onu yedi kat olarak yaratıp düzenledi (tanzim etti). O, her şeyi hakkıyla bilendir.” Bu âyette de geçtiği üzere, Yüce Allah göğe yöneldiğini beyan etmekte, dolayısıyla göğün yeryüzünden daha önce yaratıldığı anlaşılmaktadır.

Çünkü göğe yöneldiğinde onun daha önce duman halinde yaratıldığı da ifade edilmektedir. اسْتَوٰى istevâ fiili اِلَى ilâ edatıyla birlikte kullanıldığında “bir şeye yönelmek” manasına geldiği için, Yüce Allah’ın daha önceden yarattığı göğe yöneldiğini beyan ettiği anlaşılmaktadır.

Kâf 50/38’de de zikredildiği üzere, bir sistem olarak önce “göklerin”, sonra “yeryüzünün” yaratıldığı âyetlerdeki es-semâ’/es-semâvât kelimelerinin el-ard kelimelerinden önce gelmesinden anlaşılmaktadır. Bu noktada şu âyetleri hatırlamak gerekmektedir:

Nâzi‘ât 79/27-30: “Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa Allah’ın inşa ettiği gök mü? Allah, göğün (yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yayarak döşemiştir.” Bu ayetlerde yer alan بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan sonra, daha sonra” demektir.(14) Buradan hareketle, yeryüzünün göklerden sonra yaratılıp düzenlendiğini özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

Kâinatın yaratılışıyla ilgili 40 civarındaki âyetten, yeryüzünün göklerden sonra yaratıldığı anlaşılmaktadır. Çünkü ilgili âyetlerde büyük çoğunlukla es-semâ’/es-semâvât “gökler” kelimeleri önce, el-ard “yeryüzü” sözcükleri ise sonra zikredilmektedir.

Yüce Allah, benzer şekilde Bakara 2/29’da da, yeryüzündeki bütün varlıkları insanlar için yarattığını, daha sonra göğe yönelip onu yedi gök halinde şekillendirdiğini beyan etmektedir. Bu ifadelerden hareketle, yeryüzünün daha önce yaratıldığı anlamı çıkartılmamalıdır. Çünkü hem Fussılet 41/12’de, hem de Bakara 2/29’da, daha önce var edilen ve duman haline getirilmiş olan gökten bahsedilmektedir.

Yaratılışta “önce göklerin”, “sonra yeryüzünün” yaratıldığı gerçeğinden istisna olarak, Tâhâ 20/4. âyeti zikretmek zorundayız. Bu âyetteki durum, âyet sonlarındaki ses uyumunun sağlanması nedenine bağlanmalıdır. Çünkü sûrenin ilgili âyetlerindeki ses uyumu “â” şeklindedir ve es-semâvât kelimesinin sıfatı olan el-‘ulâ kelimesi bu nedenle âyetin sonuna getirilmiştir. Böylece âyette önce el-ard, sonra es-semâvât kelimesi zikredilmiştir.

Konuyla ilgili bütün âyetleri dikkate alarak, yaratılışın şu şekilde sıralandığını söyleyebiliriz: Önce gökler potansiyel olarak veya duman halinde yaratıldı. Daha sonra yeryüzü iki evrede ve bir bütün halinde yaratıldı. Ardından yeryüzüne çeşitli ağırlıklar veya dağlar yerleştirildi; bereketler verildi ve besinleri takdir edildi.

Yeryüzüyle ilgili bu düzenlemeler yaratılışıyla birlikte “dört evre”yi kapladı. Bundan sonra ise Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, daha önce yarattığı ve duman halinde bulundurduğu göğe yöneldi ve onu da “iki evre”de yedi gök halinde şekillendirdi. Bütün bu işlemler “altı evre”de tamamlanmış oldu.

2. فَقَالَ لَهَا وَلِلْاَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا اَوْ كَرْهًا قَالَتَآ اَتَيْنَا طَآئِع۪ينَ “Ona (göğe) ve yere ‘İsteyerek veya istemeyerek gelin!’ deyince onlar da ‘İsteyerek geldik!’ cevabını vermişlerdi.” Yüce Allah göğe ve yeryüzüne hitap ettiğini ifade etmekte, “gönüllü ve zorla gelmeleri” gerektiğini emrettiğini bildirmektedir. Âyettekiائْتِيَا طَوْعًا اَوْ كَرْهًا ifadesi “göklerin ve yerin yaratma kanununa ister gönüllü olarak, isterse gönülsüz olarak boyun eğmeleri” manasına gelmektedir.

Kur’ân’da ve ya da ev edayıyla birlikte toplam dört kez(15) geçen ve bu âyette de yer alan طَوْعًا اَوْ كَرْهًا tav‘an ev kerhen ifadesi, benzer içerikte “göklerde ve yerdeki herkesin Allah’a secde etmekte oldukları” şeklinde Ra‘d 13/15’te de zikredilmektedir. Gerek bu örneklerde, gerekse Tevbe 9/53’te yer alan bu ifade her ne kadar “gönülden gelerek ve/veya istemeyerek” şeklinde bir anlam içerse de buna “ister istemez”, “zorunlu olarak” manası vermek daha isabetlidir.

Benzer bir ifade göklerin ve yerin ilahi çağrıya icabet etmesiyle ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Fussılet 41/11’de de yer almaktadır. Yüce Allah göğe ve yeryüzüne emretmiş, onlar da elbette mecazen “ister istemez” diyerek bu emre boyun eğmişlerdir. Bu ve benzer âyetlerde sözü edilen ifade esasında “zorunlu olarak” manasını içermektedir.

Bu ifade elbette mecazi bir anlatımdır. Çünkü “cansız varlıkların gönüllü veya gönülsüzlüğü”nden söz edilemez. Bu nedenle, Hamdi Yazır’ın da isabetle belirttiği gibi, buradaki anlam “ister istemez” yani “zorunlu olarak” manasında bir mecazi kullanımdır.(16) Zaten yine göğün ve yerin verdiği bildirilen cevapta da “isteyenler olarak” manasında طَآئِع۪ين tâi‘îne kelimesi kullanılmakta, dolayısıyla burada zorunlu bir boyun eğmenin kast edildiği anlaşılmaktadır.

“İtaat içerinde gelmek” ifadesi, göğün ve yerin yaratılış gayesi doğrultusunda Yüce Allah’ın onlar için belirlediği sisteme uygun olarak varlık hiyerarşisindeki yerlerini kabullenmeleri demektir. Bu tür varlıkların kendileri için belirlenen durumdan kaçınmaları kesinlikle mümkün değildir. Âyetteki bu hitap tıpkı zorba birisinin emrindeki birine “bunu istersen yap, istersen yapma” demesi gibidir ki verilmek istenen mesaj ilgili şeyin mutlaka yapılması gerektiğini beyandır.(17)

Cansız varlıkların konuşması bağlamında meselâ yeryüzünün mahşerde konuşmasıyla ilgili olarak Zilzâl 99/4-5’te şöyle buyurmaktadır: “İşte o gün, Rabbinin ona bildirmesiyle (yeryüzü dile gelip) haberlerini anlatacaktır.” Yeryüzünün âhirette konuşması, oranın şartlarına göre gerçekleşecektir.

Dünyadayken bazı cansız varlıkların, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi göğün ve yerin konuşmasından söz eden âyetler vardır. Bu âyetteki konuşma işlemi, bir sonraki âyetin de işaretiyle,(18) yaratılışa uygun olarak varlığını ve işlevini devam ettirmek demektir.

Nitekim, yaratılış, bir anlamda Yüce Allah’ın varlıkların tabiatını özel ölçülerde şekillendirmesidir. Âhirette cehennemin konuşacağı,(19) cehennemlikleri çağıracağı,(20) cehennemlikleri göreceği(21) ve bazı vücut organlarının dile geleceği(22) de açıkça bildirilmektedir. İşte bütün bunlar cansız ve ruhu olmayan varlıkların da kendi lisan-ı halleriyle konuşacaklarının bir delili olarak görülmelidir.

ıı. Göklerin İki Evrede Yaratılması

فَقَضٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ ف۪ي يَوْمَيْنِ وَاَوْحٰى ف۪ي كُلِّ سَمَآءٍ اَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِمَصَاب۪يحَ وَحِفْظًا ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “Böylece onları (gökleri) iki günde (dönemde) yedi gök olarak yaratmış ve her göğe görevini vahyetmişti (bildirmişti). Biz yakın göğü kandillerle ve koruma ile (koruyucu güçlerle) süslemiştik. İşte bu, el-‘azîz (en güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen Allah)’ın takdiridir.”

Âyetteki فَقَضٰيهُنَّ fe kadâhunne fiili “onları tamamlamıştı, bitirmişti, şekillendirmiştir”; سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin ifadesi “yedi kat gökler şeklinde”; ف۪ي يَوْمَيْنِfî yevmeyni kelimesi “iki günde, iki evrede, iki dönemde, iki aşamada”; وَاَوْحٰى ve evhâ fiili “ve vahyetmiştir, ilham etmiştir”; ف۪ي كُلِّ سَمَآءٍ fî külli semâin tamlaması “her göğe”; اَمْرَهَا emrahâ tamlaması “onun işini, görevini”; وَزَيَّنَّا ve zeyyennâ fiili “ve süslemiştik”; السَّمَآءَ الدُّنْيَا es-semâe’d-dünyâ tamlaması “yakın, aşağı göğü”; بِمَصَاب۪يحَ bi mesâbîha kelimesi “kandillerle”; وَحِفْظًا ve hızan sözcüğü “ve koruma olarak da”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; تَقْد۪ير takdîru kelimesi “inceden inceye düzenleme(sidir), ayarlama(sıdır), ölçme(sidir)”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sıfatı “her şeyden üstün olan(ın)”; الْعَل۪يم el-‘alîmi sıfatı ise “her şeyi bilen(in)” demektir.

Burada göklerin yedi kat olarak yaratılışı, her göğe emrinin vahyedilmesi, kandillerle ve koruma güçleriyle süslenmiş oluşu gündeme getirilmektedir.

1.فَقَضٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ ف۪ي يَوْمَيْنِ وَاَوْحٰى ف۪ي كُلِّ سَمَآءٍ اَمْرَهَا “Böylece onları (gökleri) iki günde (dönemde) yedi gök olarak yaratmış ve her göğe görevini vahyetmişti (bildirmişti).” Yüce Allah gökleri iki günde, yani iki evrede yedi kat yaptığını, bu şekilde düzenleyip hükme bağladığını beyan ederek her bir göğün ne anlam ifade edeceğini veya varlıklarını nasıl ve hangi prensiplere göre sürdüreceklerini kendilerine vahyettiğini, yani onları o şekilde yaratarak bir anlamda ilhamda bulunduğunu bildirmektedir.

a)فَقَضٰيهُنَّ سَبْعَ سَمٰوَاتٍ ف۪ي يَوْمَيْنِ “Böylece onları (gökleri) iki günde (iki dönemde) yedi gök olarak yaratmıştır.” Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(23) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek”, “kesin olarak emretmek”, “buyurmak”, “tamamlamak”, “bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(24)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki قَضٰي kadâ fiili “tamamlamak, bitirmek” manasına gelmektedir. Bu çerçevede düşündüğümüzde şunu çok rahatlıkla söyleyebiliriz: “Namazın kazası”nın da namazı “telafi etmek” değil, onu “vaktinde kılmak” olduğu açıkça ortaya çıkmış olmaktadır. Bu arada âyette yer alan يَوْمَيْنِ yevmeyni kelimesinden maksat 9. âyette de geçtiği üzere, bilinen anlamda “iki gün” değil de “iki evre”, “iki dönem”, “iki aşama”, “iki devre” şeklinde anlaşılmalıdır.

Bakara 2/29’da sevvâhunne ifadesinde geçtiği üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan قَضٰيهُنَّ kadâhunne ifadesindeki هُنَّ hunne zamirinin neyi karşıladığı önemli bir meseledir. Bu zamir mana bakımından yedi tane olacakları için السَّمَآء es-semâ’ “gök” kelimesine gidebileceği gibi, bunun daha sonra gelen سَبْعَ سَمٰوَات seb‘a semâvât “yedi gökler” ifadesiyle tefsir edilmiş müphem bir zamir olması da mümkündür.(25)

Mülk 67/3’te de zikredildiği üzere, âyetteki سَبْعَ سَمٰوَاتٍ seb‘a semâvâtin tamlamasındaki “yedi” sayısının ne anlama geldiğini belirtmek gerekmektedir.

ı. Kur’ân’da bu türden sayısal ifadeler her zaman rakamsal değer ifade etmeyebilirler. Bunları “çokluktan kinaye” kabul etmek de mümkündür. Nitekim Bakara 2/96’daki “1000 yıl”, Hıcr 15/44’teki “7 kapı”, Tevbe 9/80’deki “70 kez istiğfar” ve Kadr 97/3’teki “1000 ay” ifadeleri rakamsal değerden ziyade, “çokluk” anlamında da yorumlanabilir.

“Yedi” sayısı “birden çok”, “çeşitli”, “çok katmanlı”, “fazla sayıda” gibi anlamlar içerir. Buna göre “yedi kat gök” de bilinen, bilinmeyen birbirinden farklı tüm kozmik sistemleri kapsayan bir ifadedir. Bu doğrultuda “yedi kat gökler ve yer” ibaresi “bütün kâinat” manasına alınabilir.(26)

ıı. Özellikle göklerin “yedi kat” oluşu hakkındaki ifadeleri “hakikat” anlamında kabul etmek de elbette mümkündür. Çünkü Kur’ân’da “göklerin yedi kat” olduğuyla ilgili yedi âyet(27) vardır. Ayrıca, üzerimizdeki “yedi yol”(28) ifadesi ile “yedi sağlam şey”(29) de bu kapsamda düşünülürse, “yedi kat gök” tamlamasının Kur’ân’da dokuz âyette geçtiğini söyleyebiliriz.

Aynı konuyla ilgili bunca âyette hep aynı sayının kullanılmış olması, maksadın hakikat anlamında bir rakamsal değer ifade etmek olduğunu gösterebilir. Ancak bu “yedi” rakamının sınırı ve her bir sayısının teker teker, tam olarak neyi ifade ettiği noktasında kesin ifadelerden kaçınmak gerekir.

Eğer maksadı böyle alırsak, insanoğlunun bu noktada kâinat kitabıyla olabildiğince yoğun bir şekilde ilgilenmesinin zorunlu olduğu anlaşılmaktadır. Bunun insanlığa ve özellikle de Müslümanlara verilmiş bir ev ödevi olduğunu belirtmek durumundayız. Esasında bu konuyla ilgili Nûh 71/15’teki كَيْفَ keyfe edatı, bu sistemin işleyişinin keyfiyetini, yani “nasıl”ını bulmanın gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Bu noktada yapılmış çok önemli bir değerlendirmeyi kısaca aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Öncelikle, bazılarının ileri sürdüğü gibi “yedi gök” ifadesiyle Merkür, Venüs, Mars, Jüpiter, Satürn gibi gezegenlerin ve Güneş ile Ay’ın kastedilmediğini saptamalıyız. Eğer bu gezegenler kastedilseydi; o zaman Kuran’da yıldızları ve gezegenleri ifade eden necm veya kevkeb kelimelerinin kullanılması beklenirdi. Ayrıca Kuran’da sıkça geçen “Güneş” ve “Ay” kelimeleriyle bu iki gök cisminin iki tabakayı oluşturduğu ifade edilebilirdi. Kuran’da “yedi gök” ifade edilirken Arapça semâvât (gökler) ifadesinin kullanılması, bu iddianın yanlışlığını göstermektedir.”

“Kuran’da, Mülk 67:5. ayette “yakın göğün lambalarla donatıldığı geçmektedir. Yedi göğün hangileri olduğunu çözmede bu ifadenin kilit ifadelerden biri olduğu kanaatindeyim. O zaman göğün birinci tabakası, ışıkların olduğu ilk katmandır. Dünyamız, ilk olarak Güneş sisteminin (1. gök) bir parçasıdır ve burada Jüpiter, Satürn gibi gezegenler, göğün en parlak ve en dikkat çekici nesneleri arasındadır.”

“Dünyamız, daha sonra komşu yıldızlarla oluşan Solar Interstellar Neighborhood’un (2. gök), daha sonra Samanyolu galaksisinin (3. gök), daha sonra bu galaksimizin başka galaksilerle oluşturduğu Local Galactic Group’un (4. gök), daha sonra Virgo Supercluster’ın (5. gök), daha sonra Local Superclusters’ın (6. gök), daha sonra ise tüm gözlenen evrenin (7. gök) bir parçasıdır. Dünyamızın bu şekilde yedi sistemin parçası olması, birçok bilimsel kitapta ve ders kitaplarında geçen bir husustur.”(30)

b)وَاَوْحٰى ف۪ي كُلِّ سَمَآءٍ اَمْرَهَا “Her göğe emrini (görevini, şeklini, unsurlarını) vahyetmiştir (bildirmiştir).” Burada geçen اَوْحٰى evhâ fiili muhatap varlık cansız gökler olduğu için maksat bilinen şekliyle “bilgilendirmek” anlamındaki “vahyetmek” değil de “bir şeyin yaratılışını belli bir amaç doğrultusunda şekillendirmek” anlamında onlara “ilham etmek”tir. Vahyin anlam alanını ve çeşitlerini Nisâ’ 4/163’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah gökleri “yedi kat” yarattıktan sonra, her bir göğe de hangi pozisyonda, hangi işlevde olması gerektiğini, yarattığı sistemin bir gereği olarak onlara ilham etmiş, onları o görev doğrultusunda donatmıştır. Bazıları buradaki “her göğe emrinin vahyedilmesi” işlemini “her bir göğün sakinlerine yönelik emirlerin bildirilmesi”(31) şeklinde yorumlamışlarsa da, bunu destekleyen herhangi bir delilden söz etmedikleri için bunun çok ciddi bir görüş olduğu kanaatinde değiliz.

Konuyla ilgili olarak göklerin “yedi kat” oluşunun aslında Atmosferin yedi katman halindeki yapısı olduğu bildirilmektedir ki buna göre Atmosfer şu katmanlardan oluşmaktadır: Troposfer, Srtatosfer, Mezosfer, Termosfer, Ekzosfer, İyonosfer ve Manyetosfer.

Ayrıca Fussılet 41/12’de “her göğe kendi emrinin vahyedilmesi” de her tabakanın insan ve canlı hayatı için özel görevleri olduğunu göstermektedir. Yağmurların oluşmasından zararlı ışınların engellenmesine, radyo dalgalarının yansıtılmasından göktaşlarının zararsız hale getirilmesine kadar her tabakanın kendine özgü bir işlevi vardır.(32)

2. وَزَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِمَصَاب۪يحَ وَحِفْظًا “Biz yakın göğü kandillerle ve koruma ile (koruyucu güçlerle) süslemiştik.” Yüce Allah yeryüzüne en yakın göğü çeşitli kandillerle süslediğini ve onu çeşitli şekillerde koruduğunu beyan etmektedir.

a)وَزَيَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْيَا بِمَصَاب۪يحَ “Biz, yakın göğü kandillerle süslemiştik.” Bu ifadenin benzerleri Hıcr 15/16’da “burçlar, yıldız kümeleri”, Sâffât 37/6’da “gezegenlerden oluşan süs”, Mülk 67/5’te ise “kandillerle süslenmesi” şeklinde zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer bir mesaj içeren Mülk 67/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Yemin olsun ki, biz en yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık. O (şeyta)nlar için yakıp kavurucu azabı hazırladık.” Bu konudaki âyetlerde geçen وَلَقَدْ زَيَّنَّا ve lekad zeyyennâ “Yemin olsun ki süsledik” ifadesi, insanların kendi evlerini veya mabedlerini kandillerle süslemelerini hatırlatmakta ve insan kaynaklı süslemeye göre ilâhî süslemenin ihtişamını ve erişilmezliğini zihinlere kazımak istemektedir.

Âyette zikredilen السَّمَآءَ الدُّنْيَا es-semâe’d-dünyâ “Yakın gök” ifadesi bir sıfat tamlamasıdır ve “dünya seması” şeklinde değil de “yakın gök” karşılığıyla tercüme edilmelidir. Bu göğe “en yakın gök” denmesinin muhtemel sebebi, yeryüzüne yakın oluşudur.(33) Süslere konu olan مَصَاب۪يح mesâbîh kelimesi Kur’ân’da bir kez de Mülk 67/5’te geçmekte ve “yıldızlar ve gezegenlerden oluşan kandiller” anlamına gelmektedir.

“Yakın gök” ifadesinden kasıt “kâinat” da olabilir; gözle gördüğümüz ve ayaltı âlem denilen atmosfer içi gök de olabilir.(34) Burada önemli olan husus, “yakın gök” dendiğine göre uzaklarının da bulunduğunu gözden kaçırmamaktır. Âyetin ilk cümlesinde sözü edilen “yedi kat gök” ifadesi, birden çok gök sisteminin bulunduğunun bir başka delilidir. Âyetteki mesaj, o yedi gökten bize en yakın olanının kandillerle süslendiğini beyandır.

b) وَحِفْظًا “Ve bir koruma ile (koruyucu güçlerle).” Yüce Allah bu kelime ile yeryüzüne en yakın göğü “kandillerle” olduğu gibi “koruma güçleriyle” de süslediğini beyan etmektedir. Bu durumda söz konusu kelime zeyyennâ fiilinin mef‘ûlüdür veya mesâbîh kelimesine atıftır.(35)

Bazı âlimlerimiz âyetteki bu kelimeyi “göklerin korunmuş oluşu”yla izah etmeyi tercihle yetinmişlerdir. Onlara göre, Yüce Allah gökleri afetlerden korumuştur. Bu bağlamda âyette verilmek istenen mesajın gizli bir حَفِظْنَاهَا hafıznâhâ “onları koruduk” fiiliyle şekillendirildiği kanaatindedir.(36) Ayrıca, bu korumanın şeytanların göklerden bilgi çalamamasıyla ilişkili olduğu da ileri sürülmektedir.(37)

Hıcr 15/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Onu (gökyüzünü), racîm (kovulmuş) her şeytandan koruduk.” Yüce Allah yıldızlarla süslediğini beyan ettiği gökyüzünü bu şekilde her şeytanî güçten koruduğunu ifade etmektedir. Bu beyan gökyüzünün korunaklı ve müdahalelerden uzak yapısını ortaya koymaktadır.

Kur’ân’ın indirildiği dönemde şeytanların gökten bilgi çaldıklarına dair kabuller bulunduğu için, âyette bu algıya dolaylı olarak bir çeşit cevap vardır. Cinn 72/8’de de şu ifadeler zikredilmektedir: “Biz, göğü de yokladık; fakat onu güçlü koruyucularla, ışık (ve alev) huzmeleriyle doldurulmuş bulduk.”

Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/7’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Gökyüzünü) isyankâr her şeytandan koruduk.” Yüce Allah Zâriyât 51/47’de beyan ettiği gibi, gökleri son derece güçlü bir şekilde bina etmiş, dolayısıyla onu her azgın şeytanın müdahalesinden korumuştur. Bu âyetin benzeri, yani göklerin şeytan müdahalesinden korunduğuyla ilgili bilgiler Mülk 67/5’te de şöyle geçmektedir: “Yemin olsun ki, biz en yakın göğü kandillerle süsledik ve onları şeytanlar için kovucular yaptık.”

3. ذٰلِكَ تَقْد۪يرُ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “İşte bu, el-‘azîz (en güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen Allah)’ın takdiridir.” Yâsîn 36/38’de de geçen bu ifade “İşte bu, her şeyden üstün olan, her şeyi bilen (Allah’)ın takdiridir” manasına gelmektedir. Yüce Allah kâinatı yaratma sistemini detaylı bir şekilde beyan ettikten sonra, kâinattaki yaratma ve düzenin Allah’ın takdiri, yani en ince detayına kadar ölçüp biçmesiyle şekillendirdiğini تَقْد۪ير takdîr kelimesiyle ifade etmektedir.

Bütünüyle mahlûkatta var edilen bu eşsiz ve erişilmez ölçü Yüce Allah’ın ince bir plandır. Her şeye gücü yeten Yüce Allah, Kamer 54/49’da beyan ettiği gibi “Her şeyi bir kaderle, (yani bir ölçüye göre) yaratmıştır.” Rahmân 55/5’te “Güneş’in ve Ay’ın bir hesaba göre varlıklarını devam ettirdikleri”, Rahmân 55/7’de ise “Göğün yükseltildiği ve şaşmaz bir ölçüye sahip kılındığı” beyan edilmektedir.

Bunlar erişilmez bir gücün ustalığıdır, eseridir. Yüce Allah kâinata koyduğu bu sistemi el-‘azîz ve el-‘alîm sıfatlarıyla ilişkilendirmektedir. الْعَز۪يز el-‘azîz olmak, “her şeyden üstün olmak”tır; الْعَل۪يم el-‘alîm olmak da “her şeyi her türlü detayına kadar bilmek”tir. Bilen ve her şeye gücü yeten zât böyle bir sistemi kurabilir ki o da sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 219.
• 2 - Yâsîn 36/82. 3 - Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
  • Yâsîn 36/82 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
• 4 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 5 - Yûnus 10/4. 6 - A‘râf 7/54; Yunus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 7 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 8 - Hûd 11/107; Burûc 85/16. 9 - Enbiyâ’ 21/23.
  • Hûd 11/107 Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 10 - Nebe’ 78/7; Nâzi‘ât 79/42. 11 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Neml 27/61; Lokmân 31/10.
  • Nebe' 78/7 Nâzi‘ât 79/42 Ra‘d 13/3 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Neml 27/61 Lokmân 31/10
• 12 - Taberî, age., XXIV, 92-93.
• 13 - Bakara 2/245; İsrâ’ 17/30; Kasas 28/82; ‘Ankebût 29/62; Rûm 30/37; Sebe’ 34/34, 39; Zümer 39/52; Şûrâ 42/12.
  • Bakara 2/245 İsrâ 17/30 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/62 Rûm 30/37 Sebe' 34/34 Sebe' 34/39 Zümer 39/52 Şûrâ 42/12
• 14 - Bu ifadeyi “aynı zamanda, bununla birlikte” anlamında kabul edenler, âyetteki anlamın yaratılışın sıralamasıyla ilgili olmadığını belirtmektedirler (Taberî, age., XXX, 45-46; Râzî, age., XXXI, 47; Yazır, age., VIII, 520-521).
• 15 - Âl-i İmrân 3/83; Tevbe 9/53; Ra‘d 13/15; Fussılet 41/11.
  • Âl-i İmrân 3/83 Tevbe 9/53 Ra‘d 13/15 Fussilet 41/11
• 16 - Yazır, age., VI, 548. 17 - Zemahşerî, age., IV, 184.
• 18 - Fussılet 41/12. 19 - Kâf 50/30. 20 - Me‘âric 70/17. 21 - Furkân 25/12. 22 - Nûr 24/24; Yâsîn 36/65; Fussılet 41/20-21.
  • Fussilet 41/12 Kâf 50/30 Me‘âric 70/17 Furkân 25/12 Nûr 24/24 Yâsîn 36/65 Fussilet 41/21
• 23 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 24 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631.
  • Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12
• 25 - Zemahşerî, age., IV, 185.
• 26 - İslâmoğlu, age., s. 944’te 1. not.
• 27 - Bakara 2/29; İsrâ’ 17/44; Mü’minûn 23/86; Fussılet 41/12; Talâk 65/12; Mülk 67/3; Nûh 71/15. 28 - Mü’minûn 23/17. 29 - Nebe’ 78/12.
  • Bakara 2/29 İsrâ 17/44 Mü'minûn 23/86 Fussilet 41/12 Talâk 65/12 Mülk 67/3 Nûh 71/15 Mü'minûn 23/17 Nebe' 78/12
• 30 - Caner Taslaman, Neden Müslümanım?, s. 58-60.
• 31 - Semerkandî, age., III, 220. 32 - Michael Pidwirny, Atmosferic Layers, 1996.
• 33 - Semerkandî, age., III, 136. 34 - İslâmoğlu, age., s. 1150’de 9. not.
• 35 - Zemahşerî, age., IV, 186. 36 - Taberî, age., XXIV, 100; Zemahşerî, age., IV, 186. 37 - Semerkandî, age., III, 220.