A‘lâ Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde indirilmiş olması muhtemel olup, 19 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “yüce, en yüce” anlamındaki الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesinden alan A‘lâ sûresi, iniş sırasına göre 9, resmî sıralamada ise 87. sûredir.

A‘lâ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Târık sûresiyle “insanın yaratılışı ve kâinata gönderme yapması, vahyin etkinliği ve Kur’ân’ın öğüt vericiliği”nde çok net bir şekilde ortak anlam ilişkisine sahiptir.

A‘lâ sûresi, Yüce Allah’ı tesbîh emriyle başlamakta, “Yaratıp düzene koyan, takdir edip hidayet eden (takdire uygun imkânlar sunan, yol gösteren, topraktan) otlak çıkaran, sonra da onu kapkara kuru ota çeviren Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklinde O’nun yaratıcılığı, düzenleyiciliği, en ince ayrıntısıyla şekillendiriciliği ve her varlığı belli bir amaca hizmet edecek şekilde programlayıcılığı sıfatlarıyla devam etmektedir. Tabiattaki eşsiz düzene temas edilerek, kapkara kuru ota çevrilen yeşillik, insanoğlunun dikkatine sunulmakta ve tabiattaki sanatkârca dönüşümün farkına varılması amaçlanmaktadır.

6. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e ilâhî vahyin okunup kavratılacağı, onun da vahyi unutmamasının sağlanacağı şu şekilde beyan edilmektedir: “Sana yakında (Kur’ân’ı) Biz okutacağız. Allah’ın dilediği hariç unutmayacaksın. Muhakkak ki O (Allah), açığı ve gizleneni bilir. (Böylece) kolay olanı sana (daha da) kolaylaştıracağız (seni en kolaya muvaffak kılacağız).”

9. âyetten itibaren, gerçeği hatırlatmanın yararlı olacağı belirtilerek, Yüce Allah’a saygı duyanların bu öğütten yararlanacağı, azgınların ise öğütten kaçınıp ateşe yaslanacakları şöyle hatırlatılmaktadır. “O halde, hatırlamak fayda vereceği için gerçeği hatırlat. (Allah’a) derin saygı duyan kişi (gerçeği) hatırlayacaktır. En büyük ateşe girecek olan en azgın kimse ise öğütten kaçınacaktır. Sonra böylesi kişi ateşte ne (tam) ölür, ne de (tam) yaşar.”

14. âyetten itibaren, “Doğrusu (bu dünyada) arınan ve Rabbinin adını anıp (O’na) kulluk eden kişi kurtuluşa (mutluluğa) ermiş (olacak)tır. Fakat siz (ey inançsız insanlar! Bilinçsizce) dünya hayatını tercih ediyorsunuz. Oysa âhiret daha hayırlıdır ve daha kalıcıdır. Muhakkak bu (anlatılanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrâhim ve Mûsâ’nın sahifelerinde de vardı” beyanı kendisini arındıranların, Yüce Allah’ın adını anan ve O’na güvenenlerin gerçek arınmayı başaracakları, geri kalanların ise dünyayı tercihlerinin sonucunda âhireti kaybetmiş olacakları belirtilmekte ve bütün bu gerçeklerin evrensel anlamda bütün vahiylerde aynı olduğu ortaya konulmaktadır.

Sûrenin ilk âyetindeki tesbîh emri ile her varlığın hidayetinin bulunduğu hatırlatmasının peşinden, insan için hidayetin asıl kaynağına dikkat çekilmektedir. Açık ve gizli bütün varlıkların her türlü bilgisinin Yüce Allah’a ait olduğu beyan edilerek müminlere moral verilmektedir.

Ayrıca, başarının yolu öğretimden ve okumaktan geçtiği için, devam eden âyetlerde de konu öğüt vermeye getirilmekte, öğütten kimlerin yararlanacağı veya kimlerin kaçınacağı açıklığa kavuşturulmaktadır.

a) Okutmanın ve Unutmamanın Anlamı

Yüce Allah sûrenin 6-8. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitaben “Sana yakında (Kur’ân’ı) Biz okutacağız. Allah’ın dilediği hariç unutmayacaksın” buyurmakta, “Muhakkak ki O (Allah), açığı ve gizleneni bilir” beyanı gereği bilgisinin eşsiz ve erişilmez olduğunu bildirmekte, nihayet “Seni en kolaya muvaffak kılacağız” beyanı ile Hz. Peygamber’e moral vermektedir.

ı. İstisnalar Hariç, Unutmamk

سَنُقْرِئُكَ فَلَا تَنْسٰى اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ “Sana (Kur’an’ı) okutacağız ve sen -Allah’ın dilemesi hariç- (onu) unutmayacaksın.”

Âyettekiسَنُقْرِئُكَ senukriüke ifadesi “sana yakında okutacağız”; فَلَا تَنْسٰى fe lâ tensâ fiili “ve sen unutmayacaksın”; اِلَّا مَا شَآءَ illâ mâ şâe istisnası “dilediği hariç”; اللّٰهُ allâhu kelimesi ise “Allah(ın)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir moral aşılama ve Yüce Allah’ın dilediği durumlar hariç olmak üzere unutmaması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, tesbihin gerekliliğini ve yaratıklara yönelik yüceliğini beyan ettikten sonra, bu defa konuyu bir başka kudret alanına getirmektedir. İnsanın, peygamber bile olsa Allah’ın iradesini hesaba katmadan kendi aklını ve zekâsını yeterli görmemesi gerektiğini ve mutlak kolaylaştırıcının da sadece O olduğunu hatırlatmaktadır.

1. سَنُقْرِئُكَ فَلَا تَنْسٰى “Sana (Kur’ân’ı) Biz okutacağız ve sen unutmayacaksın.” Vahyin gelmeye başladığı ilk dönemlerde, Hz. Peygamber’de vahyin korunabilmesi konusunda bazı tereddütler bulunmuş olması muhtemeldir. İşte burada söz konusu hadise gündeme getirilmektedir.

a) سَنُقْرِئُكَ “Sana yakında okutacağız.” Yazı kültürünün gelişmemiş olduğu ve malzemenin çok yaygın bir halde bulunmadığı, dahası kurumsal anlamda vahiy kâtipliğinin henüz şekillenmediği bir ortamda, Hz. Peygamber’in vahyi unutma endişesi duyması gayet doğaldı. Elbette Hz. Peygamber’in önderliğinde Kur’ân metinleri bazı kişilere yazdırılıyordu; ancak yaşanan sıkıntılı ortam, bu işlemin tek başına yeterli olmayabileceği endişesini de beraberinde getiriyordu.

ı. A‘lâ sûresinin, indiriliş sırasına göre 9. sûre olduğu dikkate alındığında, bu âyetin mesajı daha kolay anlaşılabilecektir. Bu sûreye kadar vahyedilenlerin bir bölümü bütün sûre olarak değil, sûrenin bazı parçaları olarak gelmişti. Dolayısıyla, daha işin başı sayılabilecek bir dönemde böyle bir motivasyonun sağlanması son derece anlamlıdır. Dahası, bu bilgilendirme, anlaşılabilir bir ihtiyacı karşılamaya yönelikti. İşte böylece Hz. Peygamber moral bakımından desteklenmekte ve endişeye gerek olmadığı kendisine bildirilmek istenmektedir.

Unutma korkusuyla sürekli tekrarlamaya çalışması, hatta bazen vahiy tamamlanmadan önce aceleyle okuması konusunda uyarılması,(1) onun bu endişesini açıkça ortaya koymaktadır. Yorumunu yaptığımız A‘lâ 87/6. âyetin de benzer bir olay üzerine indirildiği kaynaklarda yer almaktadır.(2)

ıı. Okutma işleminde kastedilenin, her yıl özellikle Ramazan ayında tekrarlanan “arz” olayı olması da mümkündür. Bilindiği üzere, Hz. Peygamber her yıl gelen bütün vahiyleri Cebrail (as)’a okuyor, arz ediyor, o da kontrol ediyordu. Bu işleme “‘arz/‘ard” veya “‘arza/‘arda” denmekteydi.

Hatta bu işlem son yıl iki kez tekrarlanınca, bazı sahâbîlerin artık Hz. Peygamber’in vefatının yakın olduğunu anladıkları, özellikle kızı Hz. Fatma’nın endişelendiği ve Hz. Peygamber’in de onu teselli ettiği rivayet edilmektedir.(3) Meselenin bu boyutu âyetin başındaki س sîn harfinin manaya katkısını anlamlı kılmaktadır.

ııı. Âyette yer alan سَنُقْرِئُكَ senukriüke fiili, “sana yakında okutacağız” anlamıyla, Hz. Peygamber’in de yakında okuyabileceği bir ilâhî metnin, kendisine tam olarak verileceğini ve ona bunun öğretileceğini ifade etmektedir. ‘Ankebût 29/48’e göre, Hz. Peygamber, Kur’ân vahyinden önce herhangi bir ilâhî kitap veya kutsal metin okumamıştı. Dolayısıyla, aktardığı vahiyleri okumadığı bir kitaptan kopya edip kendi eliyle yazacak hali de yoktu. Zaten aksi bir durum olsaydı, hakkı iptale şartlananlar daha fazla kuşkuya düşerlerdi.

Durum Hz. Peygamber’in başka bir kutsal metin okumamış olmasıyla ilişkilidir; nitekim Şûrâ 42/52’de onun el-kitâb anlamında belirli bir ilâhî metni ve el-imân anlamında kurumsal imanı bilmediği açıkça belirtilmektedir. Mesele böyle olduğu için, Yüce Allah ona katından bir rûh, yani Kur’ân’ı vahyetmiştir.

Kasas 28/86’da açıkça ifade edildiğine göre, Hz. Peygamber kendisine böyle bir kitabın verileceğini zaten beklemiyordu. Bu nedenle “acaba bana verilecek olanla öncekilerin ilişkisi nasıldı?” şeklinde bir soru sorup cevabını beklemesi anlamsızdı. Böyle bir merak sahibi olmayan Hz. Peygamber, vahiy ile buluşturulunca, onun da okuyacağı bir metinle buluşturulmaya devam edeceği kendisine haber verilmiş olmaktadır.

ıv. سَنُقْرِئُكَ senukriüke fiiline “sana yakında okutacağız” anlamının yanında, “seni yakında okutacağız” anlamını vermek de mümkündür. Bu durumda maksat, Hz. Peygamber’in yeni başladığı risâlet görevinde sahipsiz ve bilgisiz bırakılmayacağını ona bildirmek olabilir. Hatta zaman zaman kısa süreli de olsa vahyin kesilme olayları yaşandığı için, moralinin yüksek tutulması da söz konusu edilebilir. Benzer bir durum Duhâ 93/4’te dile getirilmekte, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i terk etmediği ve ona darılmadığı beyan edilmektedir.

b) فَلَا تَنْسٰى “Unutmayacaksın.” Bu ifade, “sana yakında okutacağız” anlamındaki fiilin sonucu olarak, artık Hz. Peygamber’in unutmayacağını ortaya koymaktadır. Unutma endişesinin yersiz olduğu ve risâlet döneminin başından beri ilâhî korumaya alındığı mesajı verilerek, morali yüksek tutulmuş, böylece ümitsizlik ve çaresizlik psikolojisinden uzaklaştırılmıştır.

Âyette yer alan تَنْسٰى tensâ fiilinin başındaki لَا lâ edatının nefy, yani “olumsuzluk” değil, nehy yani “yasak” anlamında olduğu da belirtilmektedir. Buna göre, تَنْسٰى tensâ fiilinin sonunda yâ şeklinde yazılan elif harfinin de Ahzâb 33/66-67’nin sonunda olduğu gibi sûrenin bütün âyet sonlarıyla uyumu sağlansın diye getirildiği anlaşılmış olur. فَلَا تَنْسٰى felâ tensâ şeklinde yazılan bu ifade, bu durumdaفَلَا تَنْس felâ tense şeklinde bir yasak içerir ve anlamı da “sakın unutma, görevini yap; aksi takdirde unutursun” şeklini alır.(4)

Pek itibar görmeyen bu görüş, esasında çok da yanlış sayılmaz. Çünkü insanın bir konuda uyarılmadan o konuda korku yaşaması gerekmez. Yüce Allah ona vahyi okutacağını, onu bellemesini sağlayacağını belirttikten sonra, artık görevin Hz. Peygamber’e geçtiği ve sorumluluğun da ona ait olacağı beyan edilmiş olabilir.

Vahyi aldıktan sonra unutmamak için çalışan, çeşitli önlemler almaya başlayan Hz. Peygamber’e yine de kendine tamamen güvenmemesi ve devamlı olarak Yüce Allah’ın yardımına sığınmasının gerekli olduğu hatırlatılırcasına, bu defa şu ifadeler gelmektedir:

2. اِلَّا مَا شَآءَ اللّٰهُ “Allah’ın dilediği hariç (unutmayacaksın).” Burada unutmamanın mutlak anlamda mümkün olmadığı ifade edilmek istenmektedir.

a) Burada yer alan “Allah’ın dilemesi” meselesi hakkında çeşitli açıklamalar yapmamız gerekmektedir.

ı. Yedinci âyetin ilk cümlesi bir istisna içermektedir. “Allah’ın dilediği hariç” ifadesi, son yorumumuzun devamı olarak şöyle anlaşılabilir: “Sen, sana okutulanı tekrarla ve unutmamaya çalış; ancak her şeye rağmen, yine de kendine çok güvenme; çünkü Allah unutmanı dilerse sen de unutursun.” Nitekim rivayetlerde nakledildiğine göre, bir namazda Hz. Peygamber âyetin bir bölümünü unutmuş, Übeyy unutulan kısmın neshedildiğini, yani kaldırıldığını sanarak konuyu Hz. Peygamber’e sorunca, Nebî (as), “Onu unuttum” cevabını vermiştir.(5)

ıı. Burada aktarılan unutma işi, çok kısa süreli, hatta anlık bir unutma olmalıdır. İddia edildiği gibi, bu tür rivayetler vahyedilen bir âyetin sonradan tamamen unutturulduğunun bir delili olarak kullanılmamalıdır. Aksi bir anlayış söz konusu olsaydı, bu durum Kur’ân’ın Yüce Allah tarafından koruma garantisine alındığı gerçeğine aykırı olur,(6) sonuçta mevcut metnin güvenilir ve tam oluşu keyfiyeti derin ve onulmaz yaralar alırdı.

ııı. Kanaatimizce, âyette hatırlatılan husus şudur: Yüce Allah, Hz. Peygamber’e vahyi okutma ve kavratma işlemini gerçekleştireceğini beyan etmiş, ondan da bunu unutmaması için çaba sarf etmesini istemişti. Elbette çaba ortaya konulacaktı ve pratikte çeşitli meşguliyetlerde vahyi unutmama gayretlerinin olumlu sonuçlar verdiği görülmekteydi.

Bunlara bakarak, kendi hafızasına sınırsız bir güven oluşur ve alınması gereken tedbirlerde gevşeklik yaşanır diye, bu defa Hz. Peygamber’e şu nokta hatırlatılmıştır: Her şeyi bilen ve bilgisi sınırsız olup bilgi sahibi olmak için herhangi bir araca ihtiyaç hissetmeyen sadece Yüce Allah’tır. O dilerse insanlar bazı şeyleri unutur. Nitekim Hz. Peygamber’in namazda unuttuğu âyet örneği bunun açık delilidir.

ıv. Bu âyetteki istisna, Yüce Allah’ı hesaba katarak ve O’nu unutmayarak hayatı yaşamayı öğretme amaçlı da olabilir. Tıpkı Kehf 18/23-24’te olduğu gibi, ileride yapılacak bir iş için kişinin inşâallâh demeden karar vermemesi, kendi zihnine ve hafızasına sınırsız bir şekilde güvenmemesi öğretiliyor olabilir.

Ayrıca Kalem 68/17-32’de açıkladığımız üzere, inşâallah dememek, bütün ürünlerin kaybına neden olabilmekte, bu bilgiler ışığında muhatapların daha dikkatli davranmaları gerektiği kendilerine hatırlatılmaktadır. Hatayı yaptıktan sonra çözmeye çalışmaktansa, hata yapmamayı öğretmek ve önlem alarak yaşamaya çalışmak elbette çok daha doğru bir yöntemdir.

v. Bu âyette geçen istisnanın gerçekleşmediği görüşü de dile getirilmektedir. Yani her istisna edilen şey veya uyarılan konu ya da şarta bağlanan bir mesele, mutlaka gerçekleşmek zorunda değildir. Meselâ İsrâ’ 17/86’da geçtiği üzere “Dilersek sana vahyettiklerimizi gideririz” cümlesi sadece bir uyarıdır; bu uyarının ilgili olduğu konu elbette gerçekleşmemiştir.

Zümer 39/65’te yer alan “Şirk koşarsan amelin boşa gider ve sen de ziyana uğrayanlardan olursun” ifadesinin muhtevası da kesinlikle gerçekleşmemiştir. Hz. Peygamber -hâşâ- şirk koşmamıştır; ameli de boşa gitmemiştir. Bu konuda En‘âm 6/88’de de bir kullanım bütün peygamberlerle ilişkili olarak zikredilmektedir.

Benzer bir başka uyarı ise En‘âm 6/116’da dile getirilmekte ve “Eğer yeryüzündekilerin çoğunluğuna itaat edersen, seni Allah yolundan saptırırlar” buyrularak, Hz. Peygamber ve dolayısıyla bütün ümmet uyarılmaktadır. Unutulmamalıdır ki bu uyarılar sorun çıkmasını önlemek için yapılmaktadır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin, Kur’ân’da nesh edilen veya unutturulan, ancak yerine yeni âyetlerin getirilmesiyle ilgili olduğu da iddia edilmektedir. Neshten(7) söz eden Bakara 2/106’da “Bir âyeti nesheder veya unutturursak daha hayırlısını veya dengini getiririz” ifadesi yer almaktadır. Buradaki maksat, sadece Yüce Allah’ın gücünü ortaya koymaktır.

Nesh, “eski şeriatlerdeki bazı hükümlerin değiştirilmesi, kaldırılması veya unutturulması” konusu ile ilişkilendirilince, bunun gerçekleştiği kabul edilmelidir; ancak “nesh” konusu Kur’ân ile ilişkilendirilince Kur’ân’da hiçbir âyetin hükmünün kaldırılmadığının özellikle bilinmesi gerekir.

Bakara 2/106’nın son cümlesinde de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın her şeye gücü yetmektedir. Bu ifade, meselenin peygamber gönderilmesi veya bazı eski şeriat hükümlerinin değiştirilmesi maksadına yönelik olduğunu ortaya koymaktadır. Zaten sûrenin bu bağlamında Bakara 2/105. âyetinde konu ehl-i kitap kâfirleriyle müşriklerin Hz. Peygamber’e ve müminlere daha hayırlı bir vahyin gönderilmesini istememeleriyle ilişkilendirilmiştir.

Onların tartıştığı konu, Hz. Peygamber’in peygamberlik görevi ve bütünüyle Kur’ân’dı; yoksa Kur’ân bünyesindeki herhangi bir âyetin hükmünün kaldırılmasıyla ilgili bir durum söz konusu değildi. Bunun bir devamı olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz A‘lâ 87/9. âyetteki istisnanın da unutturulmuş âyetlere işaret ettiği kanaati doğru olmasa gerektir.

c) Tekrar A‘lâ sûresindeki istisnaya dönecek olursak, âyetteki maksadı şöyle de anlayabiliriz: Yukarıda da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah, kendi gücüne dikkat çekmekte, insanların kendi hafızalarına gereğinden fazla ve abartılı bir şekilde güvenmemeleri gerektiğini ve bazı unutmaların insan için hayırlı ve vazgeçilmez olduğunu onlara hatırlatmaktadır.

İnsan olmak, bizatihi bazı noksanlıklara sahip olmak demektir. İşte bunlardan biri de “unutmak”tır. Bu nedenle, insân kelimesinin “unutmak” anlamındaki nisyândan türetildiği görüşü yaygındır. İnsan unutabilir ve bu durum bazen Yüce Allah’ın bir lütfu olarak da görülmelidir. Unutulan şeylerin önemli bir kayıp halini almaması için, onlar üzerinde hassasiyet gösterilmesi gerekir. Hassasiyete rağmen unutuluyorsa, bilinmelidir ki unutturan Yüce Allah’tır; böylece insana kapasitesi, kalitesi ve acziyeti hatırlatılmış olmaktadır. “Ben her şeyi bilirim” diyen insan, şeytanlaşmaya soyunmuş demektir.

İnsan her şeyi bilemeyeceği gibi, bazen bildiklerinin bir bölümünü unutabilir de. Bu onun ayrılmaz özelliklerindendir. Kaldı ki, bazı acılar ve hatırlanması istenmeyen olaylar vardır ki, onların unutulması tarifi imkânsız bir nimettir. Bu itibarla, Yüce Allah’ın iradesiyle gerçekleşen unutmalar, sanıldığı gibi felaket değil, iyilik ve lütuftur. En azından unutmama gayretimize rağmen unutulan şeylerden sorumlu tutulmayacak oluşumuz önemli bir rahatlama vesilesidir.

Hz. Peygamber’in bu bağlamda söylediği şu hadis-i şerif yüreklerimizi ferahlatmaktadır: “Allah benim için üç şeyden dolayı sorumluluğu kaldırmıştır: Bilmeden hata edenden, unutandan ve bir şeyi zorbalık ve tehdit altında yapandan.”(8)

ıı. Yüce Allah’ın Açık Gizli Her Şeyi Bilmesi

اِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَمَا يَخْفٰى “Şüphesiz ki O, açığı da gizli olanı da bilir.”

Âyetteki اِنَّهُ innehû fadesi “muhakkak ki O”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; الْجَهْرَ el-cehra sözcüğü “açık, açıktan olanı”; وَمَا يَخْفٰى ve mâ yahfâ ifadesi ise “ve gizleneni de, gizli olan şeyi de” demektir.

Burada Yüce Allah’ın açık veya gizli her ne varsa her şeyi bildiği gündeme getirilmektedir.

İşte âyetin bu bölümü, yaşanabilecek bazı eksiklikler için her şeyi bilen Yüce Allah’a sığınmayı öğretmektedir. Allah açık olanı veya açıktan yapılanı da bilir; gizlide kalanı veya gönülden geçeni de bilir. Vahyi alırken Hz. Peygamber’in yaptığı ezberleme tekrarlarını, yani unutmama çabasını da bilir; içinde sakladığı unutma korkusunu da bilir.

Bakara 2/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili pek çok âyet bulunmaktadır. “Allah her şeyi bilendir” mealinde oldukça fazla ayet vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle konuya dair kısa bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

1. Yüce Allah her şeyi bilendir;(9) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(10) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(11) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(12) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(13) yani O’nun bilgi sistemindedir.

2. Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. Konuyla ilgili bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

a) Mülk 67/13-14: “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.” Bu âyetler, söz ister gizli olsun, ister aşikâr Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır.

b) Ra‘d 13/9-10: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

c) Enbiyâ’ 21/4: “(Peygamber şöyle) demişti: Rabbim, yerde ve gökte (söylenmiş her) sözü bilir. O, hakkıyla işitendir; (her şeyi) bilendir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi dışında hiçbir an ve alan yoktur.

d) Benzer bir ifade Enbiyâ’ 21/110’da “Allah, sözün açıktan söylenenini de bilir, gizlemekte olduklarını da bilir” şeklinde zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın bilgisi sınırsız ve vasıtasız olduğu için, O’na güvenenler mahçup olmayacaklardır. Her şeyi bilenin gönderdiği vahiy ile donanımlı olanlar, O’nun desteğini de arkalarında veya yanıbaşlarında bulacaklardır; yeter ki O’na sığınılmış ve O’ndan yardım beklenmiş olsun.

İşte Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz A‘lâ 87/7’de Hz. Peygamber’i motive etmekte, vahyi koruma noktasında başkalarının değil, Yüce Allah’ın yardımını esas almasının gerekli olduğunu ona bildirmektedir. Her şeyi bilen sadece Yüce Allah’tır ve O’nun bilgisi vahyin akışında da muhafazasında da yeterli olacaktır.

ııı. Kolayın Kolaylaştırılması

وَنُيَسِّرُكَ لِلْيُسْرٰى “Kolay olanı sana (daha da) kolaylaştıracağız. (Seni en kolaya muvaffak kılacağız).”

Âyettekiوَنُيَسِّرُكَ ve nüyessiruke ifadesi “ve sana kolaylaştıracağız”; لِلْيُسْرٰى li’l-yüsrâ kelimesi ise “kolay olanı” demektir.

Burada zaten kolay olanın daha da kolaylatırılması gündeme getirilmektedir.

Âyette kastedilen hususla ilgili şu görüşler ileri sürülebilir:

1. “Kolayın kolaylaştırılması”, zaten kolay olan vahyi anlama işleminin Hz. Peygamber’e daha da müyesser kılınmasıdır. Kur’ân’ın kolay olduğu çeşitli âyetlerde açıkça ortaya konulmaktadır:

“Yemin olsun ki, biz Kur’ân’ı gerçek hatırlansın diye kolaylaştırdık; hani gerçeği hatırlayan(lar) nerde?”(14)

“Biz onu senin diline kolaylaştırdık ki öğüt alsınlar.”(15)

“Zaten kolay olan Kur’ân’dan okuyun!”(16)

Bu âyetler vahyin tabiatının kolay olduğunu ve onun kolayca anlaşılabileceğini ortaya koymaktadır.

2. Elbette A‘lâ sûresindeki bu ifade, öncelikle vahyin Hz. Peygamber tarafından anlaşılmasını ve ona kolayca ulaşmasını ifade etmekte, yaşadığı muhtemel bazı tereddütleri ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır. Ancak mesajı evrensele taşıdığımızda, maksadın Kur’ân’ın kolayca anlaşılmayla ilgili olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İlkelerine uyulduğu sürece Kur’ân’ı anlamak son derece kolaydır; tabii ki ışığı ve hakikati onda aramak kaydıyla bu böyledir.

Başka taraflara yönelerek Kur’ân’ın aydınlığından yararlanmak mümkün olmamaktadır. Bağlam dikkate alınırsa anlaşılması gereken husus da budur. Vahyin Hz. Peygamber’e ulaştırılması ve anlaşılmasının sağlanması ilâhî irade için son derece kolaydır. O’na güvenenler bu kolaylığı ve imkânı bizzat gözlemleyebileceklerdir.

3. Kolaylaştırılan şeyin, Leyl 92/7’de olduğu gibi âhirette cennet olması da mümkündür; ancak bu anlam diğerine göre uzak bir ihtimaldir.

4. “Biz sana okutacağız” cümlesinin anlamını “seni eğitime ve öğretime tâbi tutmaya devam edeceğiz” şeklinde genel olarak eğitim diye kabul edersek, “Seni en kolaya muvaffak kılacağız” cümlesini ise “başarıya giden yolu sana kolaylaştıracağız” şeklinde anlamak gerekmektedir. Başarının yolu öğretimden ve okumaktan geçmektedir.(17)

Bu çok önemli açılım, Kur’ân mesajının evrensele taşınmasının ne kadar gerekli olduğunu ortaya koymaktadır. Elbette bazı âyetlerin bir veya daha çok iniş sebebi olabilir. A‘lâ 87/6-8’in de asıl ve öncelikli muhatabı Hz. Muhammed’dir; ancak o şimdi beden olarak yaşamadığına göre, onunla ilgili âyetlerin bile günümüze getirilmesi, çağa taşınması ve onlardan hayat için ilkeler çıkartılması çok önemli bir bakış açısıdır.

Kur’ân’ın yaşanan hayat için canlılığı ve yol göstericiliği bu şekilde daha anlamlı ve faydalı hale gelir. Bu yöntemle Kur’ân tarihte bırakılmaktan kurtarılır ve hayatın içinde onu yönlendiren asıl misyonuyla buluşturulmuş olur.

b) Gerçekleri Hatırlatma Hükmü ve Yararları

Yüce Allah sûrenin 9-10. âyetlerinde tebliğin önemini “O halde, hatırlamak fayda vereceği için gerçeği hatırlat” ifadeleriyle ortaya koymakta, nihayet “(Allah’a) derin saygı duyan kişi (gerçeği) hatırlayacaktır” beyanı gereği bundan kimlerin yararlanacağını da dile getirmektedir.

ı. Gerçeği Hatırlatma Görevi

فَذَكِّرْ اِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرٰى “Hatırlamak yarar sağlayacağı için (gerçeği) hatırlat!”

Âyetteki فَذَكِّرْ fe zekkir emri “(gerçeği) hatırlat”; اِنْ نَفَعَتِ in nefe‘at fiili “(çünkü) yarar sağlar”; الذِّكْرٰى ez-zikrâ kelimesi ise “(gerçeği) hatırla(t)mak” demektir.

Burada tebliğ görevinin her halü kârda önemi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e vahyi okutanın kendisi olduğunu ve onu korumasını kolaylaştıracağını, sonuçta ödülle buluşturulmasının da son derece kolay olduğunu belirttikten sonra öğüdün yararlarına değinmektedir.

Âyetin tercümesinde çeşitlilikler ve anlam zorlukları yaşanmaktadır. Bu nedenle gerçeği hatırlatma veya öğüt vermenin gerekliliği konusuna değinmek gerekmektedir.

- Gerçeği Hatırlatma (Tebliğ) Görevi

1. A‘lâ 78/9. âyette tercih ettiğimiz tercüme, Zâriyât 51/55’teki, “Gerçeği hatırlat; muhakkak ki gerçeği hatırlatmak, müminlere yarar sağlayacaktır” ifadesine dayanmaktadır. Bu tercüme aynı zamanda âyettekiاِنْ in edatının iz veya kad anlamına da gelmesinden kaynaklanmaktadır. Âl-i İmrân 3/139’da geçtiği üzere, in edatı bazen iz anlamına gelmektedir.(18) Bu tercih, ayrıca öğüdün her akıl sahibine bir çeşit fayda vereceği düşüncesinden destek almaktadır.(19)

Gerçeği hatırlatmanın muhatabına ne kadar fayda verip vermeyeceği önceden bilinemez; ancak öğüt veren kişi görevini yaptığı için bunun ona faydası kesindir. Çünkü tebliğ önemli bir görevdir ve bunu yapanlar karşılığını sevap olarak elbette alacaklardır. Öğüt verilenler açısından da sonuçta zaman zaman bazı farklılıklar yaşanmakta olduğu bilinmektedir.

2. Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da gördüğümüz, “Uyarıp uyarmaman onlar için birdir; inanmazlar” cümlesi, “sen uyarsan da olur, uyarmasan da” şeklinde anlaşılmamalıdır. Dolayısıyla A‘lâ 87/9’un “Yarar sağlayacaksa gerçeği hatırlat” şeklindeki tercümesi sorunludur. Uyarı yapılacaktır; ancak uyarılanların öğüt alıp almaması onların bileceği iştir.

Bugün uyarıdan ders almayanların yarın da almayacağı kesin değildir. Bugün ders almayan yarın alabilir; burada ders almayan başka yerde alabilir; birinden etkilenmeyen, başkasından etkilenebilir. Dolayısıyla, âyetteki gerçeği hatırlatma emrinin öğüt verenle ilgili kısmı elbette çok önemli bir görevdir ve mutlaka yerine getirilmelidir.

3. Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’u Firavun’a gönderme gerekçesi ancak bu şekilde anlaşılabilir.(20) Öğüt almayacağı Yüce Allah tarafından bilinmesine rağmen, yine de Firavun’a tebliğciler göndermesi, bu görevin zorunluluğunu göstermektedir. Benzer şekilde, secde etmesi için İblis’e yöneltilen emirde de insanlara tebliğin önemi kavratılmaya çalışılmaktadır.

Bu son iki örnek, öğüt almayacağı Yüce Allah tarafından kesin olarak bilinen varlıklarla ilgilidir. Buna rağmen, insanlara öğüt verme görevinin önemi uç örneklerle gösterilmiş olmaktadır. İblis ve Firavun örneği ortada iken, onlar kadar azgın olamayacağı bilinen diğer insanların tebliğden yoksun bırakılması hiçbir şekilde doğru olamaz.

4. Öğüt, muhatap açısından mümin için bir hatırlama ve ders alma vesilesidir; kâfir için ise aleyhte bir delil olmaktadır. İbn Abbâs’ın dediği gibi, öğüt dostlara yarar sağlar; düşmanlara değil.(21) Ancak, uyarı yapmadan karşıdakinin öğüt alıp almayacağı kullar tarafından nasıl belirlenebilir ki? Bu nedenle, öğüde devam edilmelidir.

A‘râf 7/164’te geçtiği üzere, helak edilecek veya azaba uğratılacaklara nasihat etmelerinin gerekçesi sorulduğunda, bir grup tebliğ ehlinin verdiği şu cevap çok anlamlıdır: “Rabbinizin katında sorumlu olmayalım (bir mazeretimiz olsun) diye; bir de belki sorumluluklarını hatırlarlar umuduyla.” Tebliğ veya uyarı konusunun işlendiği her âyetin konuşulduğu ortamlarda bu âyetin çok önemli bir mesaj önceliği vardır.

Tebliğ konusu bu âyet referans verilmeden doğru anlaşılamaz. Bu meyanda yorumunu yapmakta olduğumuz A‘lâ 87/9. âyet, öncelikle Hz. Peygamber’e görevini tekrar hatırlatmaktadır. Ayrıca “Sen uyar, çünkü sen sadece uyarıcısın”(22) ifadesi, bu görevin ciddiyetini ve önemini ortaya koymaktadır.

5. “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimseleri (bir tarafa) bırak!” mealindeki En‘âm 6/70 ve “Öğüdümüzden yüz çevirenlerden sen de yüz çevir” mealindeki Necm 53/29. âyetleriyle bu söylediklerimiz arasında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü orada da yüz çevirenler, kendilerine önce öğüt verilenlerdir. Hiç öğüt vermeden yüz çevirmekten söz edilemez. Şimdilerde din tebliğinde bulunanlar da aynı görevi yapmakla sorumludurlar. “Nasıl olsa öğüt almayacak; ne gerek var!” deyip sorumluluktan kaçamazlar, kaçmamalıdırlar.(23)

Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/3’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onları bırak; yesinler, eğlensinler ve boş ümit onları oyalayadursun. (Kötü sonucu) yakında bileceklerdir!” Konuyla ilgili olarak Bakara 2/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, hidâyete karşılık dalâleti satın alanlardır. Ancak onların bu ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girememişlerdir.”

Tebliğe rağmen inkarda şartlanmış bir tutum sergileyenlere Yüce Allah’ın nasıl bir işlem uyguladığı En‘âm 6/110’da şöyle açıklanmaktadır: “Yine O’na iman etmedikleri ilk durumdaki gibi onların gönüllerini ve gözlerini ters çeviririz. Onları şaşkın olarak azgınlıkları içerisinde bırakırız.”

6. Cürcânî’nin vurguladığı gibi, fayda vermese de öğüt vermek vaciptir, gereklidir, görevdir. Bu durumda A‘lâ 87/9. âyeti, “Öğüt fayda verse de vermese de sen öğüt ver”(24) şeklinde anlamlandıranlar da çok önemli bir tercih ortaya koymaktadırlar. Bu tercih, bizim de tercümede esas aldığımız anlamla mantık olarak örtüşmektedir.

7. Söz konusu âyetteki in edatını mâ anlamına alarak âyeti şöyle anlamak da mümkündür: “Fayda verecek şeyleri öğüt ver.”(25) Nahl 16/125’te, Allah’ın yoluna davette hikmet denilen “anlamlı ve içi dolu kavramlar” ve “güzel öğüd”ün kullanılması emredilmektedir. Şüphe yok ki, bu iki özelliği toplayan kaynak Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bu nedenle, En‘âm 6/52, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ’ 21/44 ve Kâf 50/45’te Kur’ân ile öğüt vermenin farz olduğu beyan edilmektedir.

Furkân 25/52’de “Kur’ân’ı anlatmak büyük cihad” olarak tanıtılmaktadır. İşte, Kur’ân’ı en iyi anlayan ve onun ilk muhatabı olan Hz. Muhammed’in de peygamberliği boyunca yaptığı buydu. Şimdilerde onun sünnetini arayanlar Kur’ân’a sarılmalı, onu anlamalı, yaşamalı ve insanlığa bu son vahyi anlatmalıdırlar.

8. En‘âm 6/68-69’da şöyle buyrulmaktadır: “Âyetlerimiz hakkında ileri geri konuşanları gördüğün zaman, onlar başka konulara geçinceye kadar onlardan uzak dur. Eğer Şeytan sana unutturursa, hiç değilse hatırladıktan sonra zâlimlerle birlikte bulunma! Takvâ sahiplerine, onların (inkarcıların) hesabından herhangi bir şey (sorumluluk) yoktur. Fakat belki duyarlı olurlar diye hatırlatmak gerekir.” İşte bu âyetlerde verilen mesaj tebliğde aslında hiç kimsenin mutlak anlamda dışlanmaması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Tam da bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de En‘âm 6/70’teki şu cümledir: “Dinlerini oyun ve eğlence edinen ve dünya hayatının aldattığı kimseleri (bir tarafa) bırak! (Yine de) kazandıkları sebebiyle hiçbir nefsin felâkete dûçar olmaması için Kur’an ile gerçeği hatırlat(maya devam et).” Demek ki dinlerini oyun ve eğlence edinenlerin kendi hallerine bırakılması gerektiği belirtildikten sonra, yine de Kur’ân ile uyarının bir çeşit devam ettirilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Konuyla ilgili en önemli âyetlerden birisi de Nisâ’ 4/63’tür: “Onlar, kalplerindekini Allah’ın bildiği kimselerdir; onlara aldırma; kendilerine öğüt ver ve onlara kendileri hakkında tesirli söz söyle.” Anlaşılıyor ki birilerinden yüz çevirmek onlarla hiçbir şekilde ilgilenmemek değildir; aksine, kötülüklerinden yüz çevirip kendilerine yine de öğüde devam etmek ve onlara etkili sözler söylemektir.

Hıcr 15/94’te geçen اصْدَعْ ısda‘ emri “açıkça söylemek, açıkça ortaya koymak” demektir.(26) Bu anlamıyla söz konusu emir Mâide 5/67, Nahl 16/35, ‘Ankebût 29/18 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde yer alan “tebliğ” göreviyle ilişkili olduğu gibi, Kâf 50/45, Zâriyât 51/55, Tûr 52/29, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde geçen “gerçeği hatırlatmak” göreviyle de yakından ilgilidir; hatta birbirini tamamlar mahiyettedir.

Daha önce de değindiğimiz üzere, A‘lâ 87/9. âyeti “Öğüt fayda verirse öğüt ver” şeklinde tercüme etmek çeşitli sorunlara neden olmaktadır. Çünkü bu durumda öğüdün kime yarar verip kime vermeyeceği sanki insanlar tarafından önceden biliniyormuş gibi bir durum ortaya çıkmaktadır. Meselâ ‘Abese sûresinin ilk âyetlerinde zikredilen Hz. Peygamber’e yönelik uyarıda da bu durum görülmelidir.

Yüce Allah dışında, öğüdün sonucunu hiç kimse bilemez. Her şeyden önce, öğüdün nasıl verileceği ve ne ile yapılacağı noktasında insanların bilinçlendirilmesi gerekir. Yanlış metotlar ve yanlış kaynaklar kullanılarak yapılan öğüt verme çalışmaları elbette olumsuz sonuçlar doğurmaktadır. Buradan hareketle, “demek ki öğüt fayda vermiyormuş” bahanesine sığınmak kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Bu anlayışın, yani “öğüt fayda verecekse yapılsın” anlayışının doğru olmadığının en önemli delili ise devam eden âyetlerdir.

ıı. Haşyet-(Gerçeği) Hatırlama İlişkisi

سَيَذَّكَّرُ مَنْ يَخْشٰى “(Allah’a) saygılı olan kişi (gerçeği) hatırlayacaktır.”

Âyettekiسَيَذَّكَّرُ seyezzekkeru fiili “ileride (gerçeği) hatırlayacaktır”; مَنْ يَخْشٰى men yahşâ ifadesi ise “derin saygı duyan kişi” demektir.

Burada gerçeği hatırlatmanın olumlu sonucu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah’a kimlerin saygı duyacağı ancak öğüt verme işleminden sonra ortaya çıkacaktır. Zira öğüt almak elbette öğüt verilmesinden sonra gerçekleşebilir. Burada geçen ve Kur’ân’ın çok önemli bir kavramı olan haşyet hakkında bilgi vermek gerekmektedir.

- Haşyet Kavramı

1. Haşyet Kelimesinin Anlamı

Âyetteki haşyet kelimesine “saygı göstermek”, “ürperti duymak”, “içi titremek” anlamları verilebilir. Hatta özellikle bu fiilin, Yâsîn 36/11’de olduğu gibi “merhametin kaynağı olan zât” anlamındaki Rahmân sıfatıyla birlikte kullanılması, “Allah’ın merhamet sahibi olduğunu bildiği için kişinin içinin titremesi” demektir.

Burada verilmek istenen mesaj, “O’nun sevgisini kaybetme korkusunu hissetmek” şeklindedir.(27) Mülk 67/12’de de geçen yahşevne fiili rabb sıfatıyla kullanılmakta ve “Allah’ın sahipleniciliğini kaybetmekten içi titremek” manasını vermektedir ve bu arada Fâtır 35/28’de de olduğu gibi bu fiil Allâh lafzıyla da kullanılmaktadır.

Mülk 67/12’de de daha başka âyetlerde de geçen “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de aslında derin saygı duymak şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette Yüce Allah’ın yüceliği söz konusudur. Haşyet Allah’a yönelik saygı olduğu için insanlara yönelik olan haşyet olumsuz içeriklerde zikredilmektedir.(28)

Kur’ân’da bu kavramın nispet edildiği varlıklar arasında melekler de vardır.(29) Anlaşılıyor ki, melekler Yüce Allah’ın azametini ve kibriyâsını her mahlûktan daha iyi bildikleri için O’na karşı haşyet içerisindedirler. Ayrıca Yüce Allah’a sadece bilgin kullarının saygı duyacağı beyan edilerek, bilgi-saygı-bilinç ilişkisine dikkat çekilmektedir.(30) Bu arada vahyin muhatap kılınması halinde cansız varlıkların bile bu duyguya sahip olabilecekleri Kur’ân’da “dağ” örnekliğinde darb-ı mesel olarak hatırlatılmaktadır.(31)

2. Haşyet ve Havf Kelimelerinin Farkı

Râzî’nin beyanına göre, dilciler haşyet ve havf kavramlarının aynı manayı verdiği kanaatindedirler. Ancak aralarında önemli bir anlam farkı vardır. Haşyet, kendisine haşyet duyulan zatın azametinden ve yüceliğinden kaynaklanır. Haşyet kelimesini oluşturan h-ş-y harfleri başka kalıplarda bu türden bir saygı manası verir. Meselâ şeyh kelimesi “önderlik yapan, hatırlı olan ve yaşı ilerleyen kişi” demektir ve bu insanlara saygı duyulur.

Havf kelimesi ise haşyet duyanın zayıflığından ileri gelen bir korkudur, ürpertidir. Bu kelimeyi oluşturan h-v-f harflerinin başka kalıplarında zayıflık manası vardır. Meselâ A‘râf 7/205’te geçen hîfe kelimesi ile En’âm 6/63’te geçen hufyeten kelimeleri tadarru‘an kelimesiyle birlikte kullanılmakta ve “korkmak, gizlenmek” manasına gelmektedir. Korkanda da gizlenende de bir acizlik ve zayıflık olduğu muhakkaktır.

Râzî, bu farkın genellikle bu şekilde görüldüğünü, ancak bunun her kullanımda olmasının da gerekli olmadığını bildirmektedir. Demek ki haşyet kavramında bir duyarlılık, derin bir saygı ve iç titremesi vardır. Havf kelimesinde ise acizlik ve zayıflıktan kaynaklanan bir ürperti söz konusudur.

Özetle şunu söyleyelim: “Haşyet”, muhatabın yüceliğinden kaynaklanan bir duygudur. Allah’a duyulan tazim, hürmet, sevgi ve yüceltmeyi içerir; bu duygu Kur’ân’da devamlı olarak övülür. Haşyetin kaynağı bilgidir.(32) “Yâsîn 36/11’de “haşyet”in uyarı ile ilişkisine dikkat çekilmektedir.

Buradan hareketle, izah etmeye çalıştığımız âyete göre de “haşyet”in, insanlar için öğüdün sonucu olarak gerçekleşeceğini söylemek bir yanılgı olmasa gerektir. Her öğüdün fıtrata yöneltilmesi ve bunun doğru bir şekilde yapılması durumunda faydasının olacağı açıktır.

Öğüt-haşyet ilişkisi bu şekilde kurulduktan sonra, söz, öğütten yararlanmayanlara getirilmektedir.

c) Hatırlatmalardan Kaçmanın Sonuçları

Yüce Allah sûrenin 11-13. âyetlerinde, öğütten kimlerin kaçınacağını, yanı öğütten kimlerin yüz çevireceğini, uzak duracağını “En büyük ateşe girecek olan en azgın kimse ise öğütten kaçınacaktır” ifadeleriyle dile getirmekte ve bunların karşılaşacağı büyük ateşe girmek şeklindeki sonuçlarını şu şekilde hatırlatmaktadır: “Sonra o, ateşte ne (tam) ölür, ne de (tam) yaşar.”

ı. Öğütten Kaçınmanın Sonu: Cehennem

وَيَتَجَنَّبُهَا الْاَشْقٰى اَلَّذ۪ي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرٰى “En azgın (kâfir) ise ondan kaçınacaktır. O en büyük ateşe girecek olandır.”

Âyetlerdeki وَيَتَجَنَّبُهَا ve yetecennebühâ ifadesi “ve ondan kaçınacaktır, yüz çevirecektir, uzaklaşacaktır”; الْاَشْقٰى el-eşkâ kelimesi “en azgın kişi”; اَلَّذ۪ي يَصْلَى ellezî yaslâ ifadesi “yaslanan kişi, giren kişi”; النَّارَ الْكُبْرٰى en-nâra’l-kübrâ tamlaması ise “o büyük ateşe, cehenneme” demektir.

Burada vahyin içerdiği öğütlerden kimlerin kaçınacağı ve bunun nasıl bir sonuca neden olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَيَتَجَنَّبُهَا الْاَشْقٰى “En azgın kimse ise o (öğüt)ten kaçınacaktır.” Yüce Allah işte bu ve peşinden gelen âyette, öğütten azgınların kaçınacağını, uzaklaşacağını ve sonunda cehennemi boylayacağını beyan etmektedir.

Âyette zikredilen الْاَشْقٰى el-eşkâ kelimesi, şakî şeklinde “azgın”,(33) الْاَشْقٰى el-eşkâ kalıbında “en azgın, en kötü, en duyarsız kişi”(34) şeklinde geçmekte, devam eden âyette ise “hakkı yalanlayıp ondan yüz çevirenler”(35) olarak tanımlanmaktadır. Bu kelime Tâhâ 20/2’de teşkâ kalıbında “hayatı zindana çevirmek” anlamında fiil olarak da kullanılmaktadır. İşte böyleleri öğütten yan çizerler, ona yanaşmazlar ve ondan yararlanmak istemezler.

Bir insan hakkında “bir şeyden kaçtı” diyebilmek için, önce onu o şeye çağırmak gerekir. Çağırmadan kaçmakla suçlamak doğru olmaz. Bu nedenle, kişilere önce öğüt verilmeli, daha sonra öğüde sırt dönerlerse o zaman bu şekilde isimlendirilmeli ve değerlendirilmelidirler.

2. اَلَّذ۪ي يَصْلَى النَّارَ الْكُبْرٰى “(O azgın kişi) en büyük ateşe girecektir.” Burada gerçeklerden kaçınanların mahşerdeki akıbeti gündeme getirilmektedir.

a) Öğütten kaçmanın sonu en büyük ateşe yaslanmaktır. Kişi ya öğüde yaslanmalı, ondan yararlanmalı ve o doğrultuda hayatını yaşayıp cennete gidebilmeli; ya da öğütten yararlanmayarak sonuçta ateşe yaslanacağını bilmeli, ona göre davranmayı göze almalıdır.

b) Âyetteki يَصْلَى yaslâ fiili s-l-y kökündendir ve “bir şeye veya bir yere yaslanmak” anlamına gelmektedir. Bu kökten gelen kelimeler Kur’ân’da ister fiil (salâ, yaslâ), ister mastar (tasliyeh), isterse isim (sâl) olsunlar, “cehenneme atılmak” anlamına gelmektedirler.(36) Hatta bu kelime, Meryem 19/70’te cehenneme yaslanmaya en elverişli olma ve adeta oraya ait olmayı ifade eden sıliyyen kalıbında dahi gelmektedir.

Cehennem azabının “en büyük, en şiddetli azap” olduğu, Kur’ân’da defalarca(37) dile getirilmektedir. Buna uygun olarak, yorumunu yaptığımız âyette getirilen الْكُبْرٰى el-kübrâ kelimesi, tıpkı Müddessir 74/35’te geçen el-küber kelimesi gibi, bu büyüklüğü ifade etmekte, muhataplara bilinç kazandırmayı amaçlamaktadır.

ıı. Ölüm ve Hayatın Anlamsızlaşması

ثُمَّ لَا يَمُوتُ ف۪يهَا وَلَا يَحْيٰى “Sonra, orada (tam) ölmeyecek ve (tam) yaşamayacak.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يَمُوتُ lâ yemûtü fiili “ölmeyecek, tam ölemeyecek”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَلَا يَحْيٰى ve lâ yahyâ fiili ise “ve dirilemeyecek, (tam) yaşayamayacak da” demektir.

Burada, öğütten yüz çevirip cehenneme gidecek olanların oradaki durumları gündeme getirilmektedir.

1. Cehenneme gidenler, ölümle işin bitmiş olmasını arzu edecekler;(38) orada toprak olmayı,(39) hatta yok olmayı(40) isteyeceklerdir. Cehennemi görenler veya içerisine atılanlar oradan çıkartılmayı ve dünyaya geri döndürülmeyi dileyecekler;(41) ateşi uzaktan görenler, onun uğultusunu duyacaklar ve dar bir yerden oraya atılınca da ölüp yok olmayı derin bir özlemle dile getireceklerdir.(42) Cehennemdekilere her taraftan ölüm yağacak, ancak ölemeyeceklerdir.(43) Çünkü orada dünyadakinden başka ölüm olmayacak,(44) derileri her döküldüğünde yerine yenisi yaratılacaktır.(45)

İşte hem A‘lâ sûresinin bu âyeti, hem de Tâhâ 20/74. âyet, cehennemde ölüm olmadığını, bu nedenle orada yeniden bir dirilmenin de söz konusu olamayacağını ve azap durumunun ebedi olacağını beyan etmektedir. Bu gerçeğin bir gereği olarak, âyette “orada ölmeyecekler ki dirilsinler” mesajını dile getirmek de mümkündür.

2. Azaptaki durum, ne ölümdür ne de hayat. Yok olmak mümkün olmadığı için, orada ölüm yoktur; oradaki sağ oluş da huzur içermediği için tam hayat anlamına gelmemektedir. Cehennemde ölüm ne tam ölümdür ne de yaşamak tam yaşamaktır. Ölüm ve hayat kavramları cehennemde anlamlarını yitirmektedir. Oraya gidecek olanları tarifi imkânsız bir sıkıntı beklemektedir.

Buradan hareketle şunu belirtebiliriz: Yüce Allah işte bu âyetleriyle “ölüm” ve “hayat” kavramlarına yeni bir boyut kazandırmakta, kavramların sadece bilinenden ibaret olmadığını hafızalara kazımaktadır. Nitekim Allah yolunda öldürülene ölü denmemesi ve onların insanların anlayamayacağı şekilde diri olduğu gerçeği(46) de ölüm ve hayat kavramlarının farklı boyutlar içerdiğinin başka bir örneğidir.

Öğütten yararlanmak istemeyenler kendilerini böyle bir ortamın beklediğini bilmelidirler. İşte bunun muhataplara bildirilmesi öğüt vermekle gerçekleşir. Bu bildirimi yapmadan, kişileri nelerin beklediğini onlara önceden haber vermeden onları bilgisizliğe terk etmek, âyette kastedilen anlama aykırıdır. Bu nedenle, öğütle ilgili âyetin mutlak surette öğüt vermek şeklinde anlaşılması gerekmektedir. Bu yaklaşımımızı doğrulayan delillerden biri de şimdi incelemeye çalışacağımız âyetlerdir.

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/114. 2 - Semerkandî, age., III, 571; Kurtubî, age., XX, 14. 3 - Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh, İstanbul, 1992, Fedâilü’l-Kur’ân, 7; Ahmed b. Hanbel, VI, 282.
  • Tâhâ 20/114
• 4 - Bu yorumların benzerleri için bk. Taberî, age., XXX, 154; Zemahşerî, age., IV, 726; Râzî, age., XXXI, 141; Kurtubî, age., XX, 15.
• 5 - Zemahşerî, age., IV, 726; Râzî, age., XXXI, 142; Kurtubî, age., XX, 14. 6 - Hıcr 15/9.
  • Hicr 15/9
• 7 - Nesh, sözlükte “silmek, gidermek, iptal etmek” gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak da “şer‘î bir hükmün sonradan gelen şer’î bir delille kaldırılması işlemi”dir. Kur’ân’da geçmiş şeriatlere ait bazı hükümleri yürürlükten kaldıran âyetler olduğu gibi, Hz. Peygamber’in bazı uygulamalarına son veren âyetler de vardır. Bunun dışında Kur’ân’da hükmü kaldırılan hiçbir âyet yoktur; bütün âyetler geçerliliğini ve insanları eğitme görevini devam ettirmektedir.
• 8 - İbn Mâce, Talâk, 16.
• 9 - Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 10 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 11 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 12 - Mü’min 40/19. 13 - En‘âm 6/59.
  • Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59
• 14 - Kamer 54/17, 22, 32, 40. 15 - Dühân 44/58. Benzer bir âyet için de ayrıca bkj. Meryem 19/97. 16 - Müzzemmil 73/20.
  • Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40 Duhân 44/58 Meryem 19/97 Müzzemmil 73/20
• 17 - Bu yorumlar için bk. Bayraklı, age., XXI, 65-67.
• 18 - Kurtubî, age., XX, 15. 19 - Tercüme için bk. Semerkandî, age., III, 571.
• 20 - Tâhâ 20/43-44.
  • Tâhâ 20/44
• 21 - Kurtubî, age., XX, 15.
• 22 - Tûr 52/29; Ğâşiye 88/21. 23 - Bu âyet, tüm insanlığın Hz. Peygamber’in ümmeti olduğuna delildir. Muhammedî davete icabet edenler “ümmet-i icâbet”, henüz icabet etmeyenler ise “ümmet-i davet”tir (Bk. İslâmoğlu, age., s. 1248’de 12. not).
  • Tûr 52/29 Ğâşiye 88/21
• 24 - Kurtubî, age., XX, 15.
• 25 - Kurtubî, age., XX, 15.
• 26 - Semerkandî, age., II, 275; Taberî, age., XIV, 67-68.
• 27 - İslâmoğlu, age., s. 1036’da 17. not. 28 - Nisâ’ 4/77; Mâide 5/44; Ahzâb 33/37. 29 - Enbiyâ’ 21/28. 30 - Fâtır 35/28. 31 - Haşr 59/21.
  • Nisâ 4/77 Mâide 5/44 Ahzâb 33/37 Enbiyâ 21/28 Fâtır 35/28 Haşr 59/21
• 32 - İslâmoğlu, age., s. 385’te 2. not.
• 33 - Hûd 11/106. 34 - Leyl 92/15. 35 - Leyl 92/16.
  • Hûd 11/106 Leyl 92/15 Leyl 92/16
• 36 - Nisâ’ 4/115; Sâffât 37/163; Vâkı‘a 56/94; Hâkka 69/31; İnfitâr 82/15; Mutaffifûn 83/16; Leyl 92/15.
  • Nisâ 4/115 Sâffât 37/163 Vâkı‘a 56/94 Hâkka 69/31 İnfitâr 82/15 Mutaffifîn 83/16 Leyl 92/15
• 37 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33
• 38 - Hâkka 69/27. 39 - Nebe’ 78/40. 40 - İnşikâk 84/11. 41 - Mü’minûn 23/99-100; Secde 32/12, 20; Fâtır 35/37; Mü’min 40/11. 42 - Furkân 25/12-14. 43 - İbrâhim 14/17. 44 - Sâffât 37/58-60; Dühân 44/56. 45 - Nisâ’ 4/56.
  • Hâkka 69/27 Nebe' 78/40 İnşikâk 84/11 Mü'minûn 23/100 Secde 32/12 Secde 32/20 Fâtır 35/37 Mü'min 40/11 Furkân 25/14 İbrâhîm 14/17 Sâffât 37/60 Duhân 44/56 Nisâ 4/56
• 46 - Bakara 2/154; Âl-i İmrân 3/169.
  • Bakara 2/154 Âl-i İmrân 3/169