Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 50-74. âyetlerinde cennetlik olan birinin kendisini saptırmaya çalışan arkadaşıyla ilgili değerlendirmelerini, arkadaşının cehennemdeki durumunu, zakkum ağacının özelliklerini, sapkın ataları takip etmenin feci sonuçlarını dile getirmektedir.

a) Cennetlik Kişinin Sözleri

Yüce Allah, sûrenin 50-57. âyetlerinde cennetlik bir kişinin dünyadaki bir arkadaşını diğer cennetliklere anlatacağını, onun “Sen de (dirilmeye) inananlardan mısın? Biz ölüp kemik ve toprak haline geldiğimiz zaman mı (diriltilip) cezalandırılacağız, öyle mi?” şeklinde sözler söyleyerek diriltilmeyi inkâr ettiğini beyan etmektedir.

Ardından, mümin kişinin çevresindeki arkadaşına “O arkadaşımın durumunu bilmek ister misiniz?” diye soracağı, peşinden söz konusu inkarcı arkadaşını cehennemin tam ortasında gördüğünü söyleyeceği, “Allah’a yemin olsun ki, sen az daha beni de helâk edecektin. Rabbimin nimeti olmasaydı, şimdi ben de (cehenneme) getirilenlerden olacaktım” diyeceği beyan edilmektedir.

ı. Sapkın Arkadaşının Sözlerini Hatırlatması

فَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ اِنّ۪ي كَانَ ل۪ي قَر۪ينٌ يَقُولُ اَئِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّق۪ينَ ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَد۪ينُونَ “(Cennette) onların bir kısmı, diğerlerine yönelip birbirlerine sormaya başlayacaklar. İçlerinden bir (mümin) şöyle diyecektir: Benim yakın (bir arkadaş)ım vardı. Der(di) ki: ‘Sen de (diriltilmeye) inananlardan mısın?’ Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi (diriltilip) cezalandırılacağız.”

Buradaki فَاَقْبَلَ fe akbele fiili “ve (birbirlerine) yönelmiş (olacak), başlamış (olacak)”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmında”; يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “karşılıklı olarak birbirine soru soracaklar”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, demiş olacak ki”; قَآئِل kâilün kelimesi “diyen, söyleyen biri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi, vardı”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; قَر۪ين karînun sözcüğü “bir yakınım, bir arkadaşım”; يَقُولُ yekûlü fiili “der(di) ki”; اَئِنَّكَ einneke ifadesi “sen mi, sen de mi?”; لَمِنَ الْمُصَدِّق۪ينَ lemine’l-musaddıkîne ifadesi “elbette tasdik edenlerden(sin), onaylayanlardan(sın),”; ءَاِذَا مِتْنَا eizâ mitnâ sorusu “bizler öldüğümüz zaman mı”; وَكُنَّا ve künnâ fiili “ve (şöyle) olduğumuz”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”; وَعِظَامًا ve ‘ızâmen sözcüğü “ve kemik (olduğumuz zaman mı)”; ءَاِنَّا einnâ sorusu “biz mi”; لَمَد۪ينُونَ lemedînûne ifadesi ise “hesaba çekilenler (miyiz), yargılananlar (mıyız), hesap verenler (miyiz), cezalandırılanlar (mıyız)” demektir.

Burada cennetliklerin birbirleriyle sohbet konularından birisi gündeme getirilmektedir.

Konunun başında belirtelim ki bu gibi âyetlerde gelecekle ilgili ifadeler hakkında geçmiş zaman kalıbının kullanılması bir Kur’ân üslubudur ve olayların mutlak surette meydana geleceğini öğretmeyi amaçlamak içindir.

1. فَاَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلٰى بَعْضٍ يَتَسَآءَلُونَ “(Cennette) onların bir kısmı, diğerlerine yönelip birbirlerine sormaya başlayacaklar.” Sâffât sûresinin 27. âyetinde “inkârcılar” için geçen ifade bu defa “cennetlikler” için söz konusu edilmekte ve Yüce Allah’ın mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında haklarında kesin hüküm verdiği iyi insanların aralarında gerçekleşecek olan konuşmalara dikkat çekmektedir. Bu kullanımın yine “cennetlikler” için zikredilen bir benzeri Tûr 52/25’te yer almaktadır.

Âyette geçen يَتَسَآءَلُونَ yetesâelûne fiili “karşılıklı olarak birbirine soru sormak” manasına gelse de burada bağlam gereği cennetliklerin kendi aralarında sohbet etmeleri, arkadaşlarının durumu hakkında birbirleriyle muhabbet etmeleri kast ediliyor olmalıdır. Yoksa söz konusu fiil cevabını öğrenmek için bir şeyler sormak manasına gelmemektedir.

Âyetteki اَقْبَلَ akbele fiili “(birbirlerine) yönelmek”, “dönüp bakmak” manasına gelmekte, karşılıklı olarak birbirlerine yönelişi ifade etmektedir. Bu fiilin “(bir şeye veya bir işe) başlamak” manası da vardır. Bu durumda âyetin manası “Karşılıklı olarak birbirleriyle sohbet etmeye başlayacaklar” şeklini alır.

2. قَالَ قَآئِلٌ مِنْهُمْ اِنّ۪ي كَانَ ل۪ي قَر۪ينٌ “İçlerinden bir (mümin) şöyle diyecektir: Benim yakın (bir arkadaş)ım vardı.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(1) geçen قَر۪ين karîn kelimesi “arkadaş” manasına gelmektedir. Yüce Allah cennetlik olduğu anlaşılan kişilerin dile getireceği bir konuşmayı gündeme getirmekte, önceki gruptaki konuşmaların aksine burada bir hatıraya yer vermekte, yakın arkadaşı olan bir cennetliğin sözlerine dikkat çekmektedir.

Burada sözü edilen arkadaşların Kehf 18/32-44’te kıssası anlatılan iki arkadaş olma ihtimali vardır ki bu iki arkadaştan birisi iki bahçesi olduğu için diğerine karşı kibir içerisine girmiş, bu nimetlerin hiç bitmeyeceğini düşündüğünü söylemiş, ardından da öldükten sonra diriltilmeye kesin bir inancının bulunmadığını beyan etmişti.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu iki arkadaşın veya benzer durumda olanların durumu dikkate sunulmakta ve konuşmaların gerçekleşecek olması nedeniyle benzer bir akıbet yaşanmaması için muhataplar uyarılmaktadır.

Âyette sözü edilen “yakın arkadaş”tan maksadın “şeytan” olduğu da söylenmektedir(2) ki devam eden cümlede öldükten sonra toprak ve kemiğe dönüşmek ifadesi bu yaklaşımı sorunlu hale getirmektedir. Bunun yerine maksadı “olumlu ve olumsuz düşünen her bir arkadaş” şeklinde anlamak işin en doğrusudur ve böylece âyetin mesajı da evrensele taşınmış olur.

3. يَقُولُ اَئِنَّكَ لَمِنَ الْمُصَدِّق۪ينَ ءَاِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَابًا وَعِظَامًا ءَاِنَّا لَمَد۪ينُونَ “Der(di) ki: ‘Sen de (diriltilmeye) inananlardan mısın?’ Biz ölüp de toprak ve kemik hâline gelmişken mi, biz mi (diriltilip) cezalandırılacağız.” Burada geçen الْمُصَدِّق۪ين el-musaddıkîne kelimesi “onaylayanlar, tasdik edenler” manasında “iman edenler” demektir.

Tasdik edilen şeyin ne olduğu her ne kadar burada geçmese de konu genel itibariyle öldükten sonra diriltilme olduğu için ve bir sonraki âyette de buna dair bilgi verildiği için mesajın da bununla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Zaten bir sonraki âyetin sonunda yer alan مَد۪ينُون medînûne kelimesi ise “hesaba çekilenler”, “yargılananlar”, “hesap verenler”, “cezalandırılanlar” manasına gelmektedir.

Yüce Allah cehennemlik olan arkadaşının cennetlik olana “sen de öldükten sonra diriltilmeye, yani ölüp toprak ve kemik yığını haline geldiğimiz zaman yeniden mahşer şartlarında hesaba çekileceğimize, yaptıklarımızın karşılığında cezalandırılacağımıza inananlardan mısın?” diyeceğini hatırlatmaktadır.

Sâffât sûresinin 14-17. âyetlerinde de ele aldığımız gibi, inkârcıların dünya hayatında en çok dile getirdikleri konu “öldükten sonra diriltilmeye inanmamaları”ydı. Yüce Allah onların konuyla ilgili olarak sorduğu her şeyi cevaplamakta ve bütün insanların yani öncekilerin de sonrakilerin de diriltileceğini, hak ettikleri akıbeti yaşayacaklarını defalarca kendilerine beyan etmiş olmasına rağmen, inkârında ısrar edenler bu durumlarından geri adım atmamış ve sapkınlıklarına devam etmişlerdi.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus da bunun bir benzeridir. Dünya hayatında inkârı tercih edenler öldükten sonra diriltilmeye inanmadıklarını her fırsatta gündeme getirmişler, peygamberlere ve mümin muhataplarına karşı derin bir alaycılık ve tehditkâr ifadeler kullanmışlardı.

ıı. Sapkın Kişinin Cehennemdeki Yeri

قَالَ هَلْ اَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ فَاطَّلَعَ فَرَاٰهُ ف۪ي سَوَآءِ الْجَح۪يمِ قَالَ تَاللّٰهِ اِنْ كِدْتَ لَتُرْد۪ينِ وَلَوْلَا نِعْمَةُ رَبّ۪ي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَر۪ينَ “(Mümin kişi), ‘(O arkadaşımın durumunu) bilmek ister misiniz?’ diyecektir. (Ardından) bakıp arkadaşını cehennemin ortasında görecektir. (Mümin olan, ateşteki arkadaşına) şöyle diyecektir: Allah’a yemin olsun: Sen az daha beni de helak edecektin. Rabbimin nimeti olmasaydı, şimdi ben de (cehenneme) getirilenlerden olacaktım.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki, demiş olacak ki, diyecek ki”; هَلْ اَنْتُمْ hel entüm sorusu “siz misiniz”; مُطَّلِعُونَ muttali‘ûne kelimesi “farkında olanlar, bilenler, bilmek isteyenler”; فَاطَّلَعَ fettale‘a fiili “bilmişti, farkında olmuştu”;فَرَاٰهُ fe raâhu fiili “ve onu görmüştü”;ف۪ي سَوَآءِ الْجَح۪يمِ fî sevâi’l-cahîmi tamlaması “ateşin ortasında”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, diyecek ki”; تَاللّٰهِ tellâhi ifadesi “Allah’a yemin olsun ki”; اِنْ كِدْتَ in kidte fiili “neredeyse sen”; لَتُرْد۪ينِ leturdîni ifadesi “beni de helak edecektin”;وَلَوْلَا نِعْمَةُ رَبّ۪ي ve levlâ ni‘metu rabbî tamlaması “Rabbimin nimeti olmasaydı”; لَكُنْتُ leküntü fiili “elbette olurdum, olacaktım”; مِنَ الْمُحْضَر۪ينَ mine’l-muhdarîne ifadesi ise “hazır kılınmış olanlardan” demektir.

Burada cehennemlik olanın durumu ve mümin kişinin ona yönelik sözleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ هَلْ اَنْتُمْ مُطَّلِعُونَ فَاطَّلَعَ فَرَاٰهُ ف۪ي سَوَآءِ الْجَح۪يمِ (Mümin kişi), ‘(O arkadaşımın durumunu) bilmek ister misiniz?’ diyecektir. (Ardından) bakıp arkadaşını cehennemin ortasında görecektir.” Yüce Allah mahşerdeki bu konuşmada cennetlik kişinin sohbet esnasında diğer arkadaşlarına sesleneceğini ve “Onun durumunu bilmek ister misiniz?” diyeceğini aktarmaktadır. Sonrasında ise muhtemelen arkadaşları ona seslenerek “O senin arkadaşın, sen daha iyi bilirsin” deyince,(3) mümin kişinin onu cehennemin ortasında görmüş olacağı haber verilmektedir.

İlk âyetteki hitabın Yüce Allah’a ait olma ihtimali de vardır. Bu durumda eski arkadaş dünyadaki sapkın arkadaşının durumunu merak ediğp konuyu gündeme getirmiş, ardından da Yüce Allah hepsine hitaben “Onun şimdi ne halde olduğunu biliyor musunuz?” diye sormuş olacaktır. Daha sonra ise cennetlik olan arkadaş diğerini cehennemin ortasında görecektir. Bu da bir ihtimal olsa da ilk söylediğimizin asıl öncelikli anlam olduğunu beyan etmeliyiz.

2. قَالَ تَاللّٰهِ اِنْ كِدْتَ لَتُرْد۪ينِ وَلَوْلَا نِعْمَةُ رَبّ۪ي لَكُنْتُ مِنَ الْمُحْضَر۪ينَ “(Mümin olan, ateşteki arkadaşına) şöyle diyecektir: Allah’a yemin olsun: Sen az daha beni de helak edecektin. Rabbimin nimeti olmasaydı, şimdi ben de (cehenneme) getirilenlerden olacaktım.” Âyette yer alan تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” ifadesi Kur’ân’da yer alan yeminlerden birisidir(4) ve bir örnek hariç(5) genellikle beraberinde te’kîd yani “pekiştirme” edatı lâm/le harfiyle kullanılmaktadır.

Yemin, beraberinde pekiştirme edatıyla birlikte kullanılıca mesaj çok daha güçlü bir şekil almakta ve muhatapların dikkatini çok daha yoğun bir şekilde çekmeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah konuşmanın devam edeceğini ve arkadaşını cehennemde gören mümin kişinin ona serzenişte bulunacağını beyan etmektedir. Buna göre, onu suçlayacağını ve yemin ederek “az kalsın beni de helak edecek, azaba itecektin” diyeceğini bildirmektedir.

Âyette geçen لَتُرْد۪ينِ leturdîni ifadesi “muhakkak ki beni de mahvedecektin, helak edecektin” manasına gelmekte, nûn harfinin sonunda gizli bir mütekellim yâ’sı bulunmaktadır. Bazı âlimler Abdullah ibn Mes‘ûd kıraatinde bu kelimenin letuğvîni “beni azdıracaktın” şeklinde okunduğunu beyan etmektedir.(6)

Mümin kişi azabın ortasındaki arkadaşına bu sözleri söyledikten sonra bu defa onun aldatmalarına kanmamasının gerekçesini de Yüce Allah’ın ona olan nimeti olarak beyan etmekte ve “Rabbimin nimeti olmasaydı şimdi ben de azaba hazır bulundurulanlardan olacaktım” diyecektir. Yüce Allah’ın bu kişiye olan nimeti “verdiği akıl, irade, fıtrat, vicdan ile gönderdiği kitap ve görevlendirdiği peygamberi izlemesi” olarak yorumlanmalıdır. Zira Mâide 5/3’te vahye “nimet” denmesi burada sözü edilen nimetin vahiy olduğunun bir delili olarak görülebilir.

Yüce Allah’ın nimeti elbette gösterdiği doğru yoldur; sırât-ı müstakîmdir. Kişi bu istikametli yolu tercih ederse sonuçta Yüce Allah’ın rızasını kazanmış ve âhirette de ödülü hak etmiş olur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette mahşer şartlarında gerçekleşeceği haber verilen bir konuşma konusu bu şekilde dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

b) Cennetlik Kişinin Mutluluğu ve Tavsiyesi

Yüce Allah, sûrenin 58-61. âyetlerinde cennetlik kişinin sözlerine devamla şu bilgileri dile getireceğini haber vermektedir: “Birinci ölümümüz hariç, bir daha ölmeyeceğiz, değil mi? Biz hiçbir şekilde azâba da uğratılmayacağız (değil mi?) Şüphesiz bu, büyük bir kurtuluştur. Çalışanlar böylesi (bir kurtuluş) için çalışsınlar.”

ı. Cennette Ölüm Olmaması

اَفَمَا نَحْنُ بِمَيِّت۪ينَ اِلَّا مَوْتَتَنَا الْاُو۫لٰى وَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ “Birinci ölümümüz hariç, bir daha ölmeyeceğiz, değil mi? Biz azaba da uğratılmayacağız.”

Buradaki اَفَمَا نَحْنُ efemâ nahnu sorusu “biz mi”; بِمَيِّت۪ينَ bimeyyitîne ifadesi “(tekrar) ölümlüler, diriltilenler olmayacağız değil mi”; اِلَّا مَوْتَتَنَا الْاُو۫لٰى illâ mevtetene’l-ûlâ istisnası “ilk ölümümüz hariç”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu ifadesi “biz (şöyle) olmayacağız”; بِمُعَذَّب۪ينَ bimu‘azzebîne kelimesi ise “hiçbir şekilde azap edilenler değiliz, bize azap edilmeyecek” demektir.

Burada cennetliklerin cennette ölüm olmaması nedeniyle yaşayacakları sevinç gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah cennetlik olan kişinin cehennemdeki arkadaşını görmesi ve onun az kalsın kendisini de tehlikeye atacağını beyan etmesinin ardından, bu defa cennetliklere dönüp sevinç ve müjde içerikli ifadeler kullanacağını haber vermektedir. Onun dile getireceği “ilk ölüm” dünya hayatında yaşanan ilk ve tek ölümdür. Zira Dühân 44/56’da da beyan edildiği gibi, insanlar mahşerde dünyadaki ölümden başka bir ölüm tatmayacaklardır.

2. Bununla birlikte, âyetin sonunda yer alanوَمَا نَحْنُ بِمُعَذَّب۪ينَ ifadesi de cennetliklerin orada hiçbir şekilde azaba uğratılmayacakları mesajını içermektedir. Zaten مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları mesaja “hiçbir şekilde” manası katmaktadır.

3. Yüce Allah Mülk 67/2’de şöyle buyurmaktadır: “Hanginizin daha güzel (daha iyi) amel yapacağınızı denemesi için ölümü ve hayatı yaratan O’dur. O, mutlak üstündür; çok bağışlayandır.” Buradaki الْمَوْت el-mevt kelimesi, insan bedeninin yaratılmadığı, ruhla bedenin henüz buluşmadığı, tabiattaki potansiyel insan hücreleri anlamındaki hali olabilir. Yüce Allah, bu duruma “ölüm” hali demekte, yani insan için henüz ruh ve beden buluşmasının gerçekleşmemiş haline dikkat çekmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/28. âyette çok çarpıcı bilgiler yer almaktadır: “Ey kâfirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz.” Bu âyetteki “ölülerdiniz” ifadesi, Mülk 67/2’deki gibi aynı hale işaret etmektedir; yani ruh ve bedenin henüz buluşturulmadığı hali veya dönemi ifade etmektedir.

Bakara 2/28, Mü’min 40/11, Dühân 44/56 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/58-59’daki bilgiler ışığında şunu söylememiz mümkündür: İnsanların bedenleriyle ruhlarının buluşmadan önceki hali onların ilk ölüm halidir. Ancak bu durum hayat sonrasında gerçekleşmediği için bilinen anlamda ölümü ifade etmemektedir.

Hayat sonrası ölüm insanların dünya hayatlarında yaşadığı ölümdür ve ondan sonra artık mahşerde başka herhangi bir ölüm yaşamayacaklardır. Konuyla ilgili bütün âyetleri birlikte düşündüğümüzde âyetler arasında hiçbir çelişkinin bulunmadığı, mesajların birbirini tamamladığı açıkça görülmektedir.

ıı. Büyük Kurtuluş İçin Çalışmak

اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ لِمِثْلِ هٰذَا فَلْيَعْمَلِ الْعَامِلُونَ “Şüphesiz ki bu, büyük bir kurtuluştur. Çalışanlar böylesi (bir kurtuluş) için çalışsınlar!”

Buradaki اِنَّ هٰذَا لَهُوَ inne hâzâ lehuve ifadesi “muhakkak ki budur işte sadece bu”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzu’l-‘azîmu tamlaması “büyük kurtuluş”; لِمِثْلِ هٰذَا limisli hâzâ kelimesi “bunun benzeri için”; فَلْيَعْمَلِ felya‘mel emri “çalışsın”; الْعَامِلُون el-‘âmilûne sözcüğü ise “çalışanlar, çaba sarf edenler” demektir.

Burada cennetlik kişinin diğer insanlara yönelik bir mutluluk hatırlatması ve beraberinde de bir tavsiyesi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ هٰذَا لَهُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Şüphesiz ki bu, büyük bir kurtuluştur.” Cennetlik olan kişi cennette başka bir ölüm tadılmamasını ve orada herhagi bir şekilde azaba uğratılmamayı çok büyük bir başarı ve kurtuluş olarak tanıtmaktadır.

Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez(7) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübînu şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette geçmektedir.(8) Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîr şeklinde yer almaktadır.

Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir. Âyette yer alan هُوَ huve zamiri cümleye vurgu manası katmakta, bunun dışında yani Yüce Allah’ın müjdesinin dışında kalan sanıların, zanların hiçbir şekilde kurtuluş ihtimali içermediği mesajını anlama özellikle katmaktadır.

2. لِمِثْلِ هٰذَا فَلْيَعْمَلِ الْعَامِلُونَ “Çalışanlar böylesi (bir kurtuluş) için çalışsınlar!” Yüce Allah söz konusu kişinin çok önemli bir uyarısına yer vermekte, bu çerçevede dünya hayatında doğru, faydalı ve iyi bir sonuç için fedakârlık yapanların da böyle bir kurtuluş uğrunda çalışıp çaba göstermeleri gerektiğini beyan etmiş olacağı haber verilmektedir.

Dünyadaki meşguliyetlerin anlamlı ve faydalı olması onların karşılıklarıın mahşerde ödüle dönüşmekle anlaşılabileceği mesajı verilmek istenmekte, boş işlerden kaçınılması ve insanın başına bela ve azap olacak işlerden uzak durulması gerektiği bu âyetlerin mesaj kapsamında elbette bulunmaktadır.

c) Azaptakilerin Korkunç Durumu

Yüce Allah, sûrenin 62-68. âyetlerinde cennet ödüllerinin cehennem azabından çok daha hayırlı olduğunu, cehennemde zalimler için zakkum ağacının bulunduğunu, bunun köklerinin cehennemin dibinde, dallarının ise şeytanların başları gibi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, azaptaki bu zalimlerin o zakkum ağacından yiyip karınlarını dolduracakları, sonra kendilerine kaynar bir su verileceği, nihayet varıp duracakları yerin de cehennem ateşi olacağı haber verilmektedir.

ı. Hayır ve Zakkum Ağacı Mukayesesi

اَذٰلِكَ خَيْرٌ نُزُلًا اَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ “Şimdi ziyafet olarak bu (nimetler) mi hayırlıdır, yoksa zakkum ağacı mı?”

Âyetteki اَذٰلِكَ ezâlike sorusu “bu mu”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır), hayırlı olan(dır)”; نُزُلًا nüzülen kelimesi “ikram olarak”;اَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ em şeceratu’z-zakkûmi tamlaması ise “yoksa zakkum ağacı mı” demektir.

Burada nimetlerle azap arasında bir mukayese yapılmakta ve cehennemdeki zakkum ağacı gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah cehennemliklerin yaşayacağı korkunç akıbeti ele aldıktan sonra cennetliklere verilecek çeşitli ödüllerden söz etmiştir. Bunların sonrasında bir mukayeseye yer vererek, cennetliklere sunacağını haber verdiği sayısız nimetlerin mi yoksa cehennemliklerin yaşayacağı tarifi imkansız felaketlerin mi daha hayırlı olduğunu sormaktadır.

2. Âyette geçen نُزُل nüzül kelimesi bağlam gereği “ikram olarak” manasına gelmektedir. Bu kelime misafir nezdinde konakladığı kimsenin durumuyla uyumlu olan şey” demektir.(9)

N-z-l kökünden kelimeler Kur’ân’da 293 yerde geçmekte, نُزُل nüzül kalıbında bazı âyetlerde cennetteki nimetlendirmeler için “ağırlama, ikram”;(10) bazılarında ise cehennemdeki azap için alay içerikli “ağırlama” veya “konaklama”(11) anlamına gelmektedir. Bu arada Yûsuf 12/59’daki الْمُنْزِل۪ين el-münzilîne kelimesi de bu anlamla uyumlu olacak şekilde “ikram edenler”, “ağırlayanlar”, “misafirperverlik yapanlar“ manasına gelmektedir. Benzer bir anlam Mü’minûn 23/29’da da görülebilir.

Bu nedenle نُزُلًا nüzülen kelimesi hem cennetliklere verilecek nimetler için hem de cehennemliklere sunulacak sıkıntılı azap türleri için “ağırlama” anlamında kullanılmaktadır. Elbette cennetlikler için “ağırlama, ikram, ihsan”, cehennemlikler için ise alaycılık ve ayıplama manası içermektedir.

3. Cehennemliklere sunulacak olanla ilgili olarak bu âyette “zakkum ağacı” gündeme getirilmekte ve onun zalimler için bir fitne, yani deneme yapıldığı beyan edilmektedir.

ı. “Zakkûm ağacı”ndan maksadın ne olduğuyla ilgili olarak “sonucu elem ve eziyet olan şey” denebilir. Bu kelime Kur’ân’da Dühân 44/43 ve Vâkı‘a 56/52’de de geçmekte, İsrâ 17/60’taki “lanetlenmiş ağaç”la aynı manayı içermektedir. Vâkı‘a 56/52’de de ifade ettiğimiz üzere zakkûm, Tihâme’de biten küçük yapraklı, tat olarak acı, dokunma açısından sıcak ve yakıcı, koku bakımından pis, görünüş bakımından ise simsiyah olup, yenilmesi zor, yutulması güç ve zorla yedirilen bir şeydir.(12)

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât 37/62-66’da da geçtiği üzere cehennemlikler orada zakkum ağacından yiyecekler ve karınlarını onunla dolduracaklardır. Dühân 44/43-45’te ise zakkum ağacının cehenneme giren suçluların gıdası olacağı, pota gibi karınlarında bunun kaynayacağı beyan edilmektedir.

Râzî’nin bu kelimeyle ilgili yaptığı açıklama ana hatlarıyla şöyledir: “Yemenliler, hurmaya ve kaymağa zakkûm derlerdi. İşte bu sebeple, Ebû Cehil cariyesine “Bizi zakkumlandır” dediğinde, o ona hurma ve kaymak getirirmiş. Ebû Cehil de (arkadaşlarına), “Buyurun zakkumlarım” dermiş.(13) Yüce Allah’ın ayetteki zakkûm ile bu manayı kastetmediği açıktır.

İbn Düreyd’e göre zakkûm kelimesi tezakkum kökünden değildir. Çünkü zakkûm, “bir şeyi hoş olmayan şekilde fazlaca yemek” demektir. Kur’ân lafzı, bunun “kokusu hoş olmayan, alabildiğine sert ve onu yiyip-içen herkesin alabildiğine şiştiği bir ağaç” olduğuna delâlet eder. Daha sonra Yüce Allah, onun bir kısmını yemelerinden ötürü cehennemliklerin durumlarının hiç içaçıcı olmayacağını belirtmiştir.”(14)

ıı. Zakkum Ağacının Durumu

اِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِلظَّالِم۪ينَ اِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ ف۪يٓ اَصْلِ الْجَح۪يمِ طَلْعُهَا كَاَنَّهُ رُؤُ۫سُ الشَّيَاط۪ينِ “Şüphesiz ki biz onu (zakkumu) zalimler için bir fitne (sıkıntı) kıldık. Şüphesiz ki o, cehennemin dibinde bitip yetişen bir ağaçtır. Tomurcukları sanki şeytanların başları gibidir.”

Buradaki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;جَعَلْنَاهَا ce‘alnâhâ fiili “onu kılmıştık, yapmıştık”; فِتْنَة fitneten kelimesi “bir fitne, sınav”; لِلظَّالِم۪ين li’z-zâlimîne ifadesi “zalimler için, haksızlık edenler için”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; شَجَرَةٌ şeceratün kelimesi “(şöyle) bir ağaç(tır ki)”; تَخْرُجُ tahrucu fiili “çıkmaktadır”; ف۪يٓ اَصْلِ الْجَح۪يمِ fî asli’l-cahîmi tamlaması “cehennemin dibinde”; طَلْعُهَا tal‘uhâ tamlaması “onun dalları”; كَاَنَّهُ keennehû ifadesi “sanki onlar”; رُؤُ۫سُ الشَّيَاط۪ينِ ruûsü’ş-şeyâtîni tamlaması ise “şeytanların başları (gibidir)” demektir.

Burada zakkum ağacının zalimler için hazırlanacağı ve nelere benzediğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِلظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ki biz onu (zakkumu) zalimler için bir fitne (sıkıntı) kıldık.” “Ağacın zalimler için fitne oluşu” ifadesi hakkında şöyle bir açıklama yapılmaktadır: Âyette bu bilgiler yer alınca, Mekkeli müşrikler “Muhammed ateş ağacı yakmasına rağmen cehennemde ağaç olduğunu söylüyor; ağaç ateşte nasıl meyve verebilir ki!” demiş ve âyet bu nedenle müşrik zalimler için bir imtihan olarak tanıtılmış olmaktadır.(15) Ateş yakıcı bir mahiyette olmasına rağmen, ona bu özelliği veren irade ondan cehennemdeki bir ağacı yakma özelliğini almış da olabilir. Dahası, cehennemin zebanilerini yakmadığı da bilinen bir gerçektir.(16)

Ağacın “fitne” oluşu onun azap ve sıkıntı oluşu manasına gelmektedir.(17) Dahası müşrik zalimler bunu duyunca kalplerine böyle bir şüphe düştü ve onların küfürde saplanıp kalmalarına sebep oldu. Diğer bir izaha göre, bu ağaç cehennemde zalimler için bir fitneye dönüşecek de olabilir. Çünkü onlar bu ağaçtan yemekle yükümlü tutulacaklar ve bu durum kendilerine çok zor gelecektir.(18) Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/17, Müzzemmil 73/13 ve Ğâşiye 88/5-7’de verilen bilgiler de bu istikamettedir.

Âyette sözü edilen “fitne oluş” bir imtihan olarak kabul edileceğine göre, bu durum tıpkı Müddessir 74/31’de olduğu gibi kâfirler için bir deneme konumundadır. Bakara 2/26 ve Hacc 22/73’te dile getirilen “sivrisinek” örnekliğinde de aynı durum söz konusudur. Bütün bunlar bir iman meselesidir ve bunlara inanmayanlar sonuçta Yüce Allah’ın verdiği bilgilere itibar etmedikleri için kâfir ve zalim durumuna düşecek ve feci akıbeti yaşamak zorunda kalacaklardır.

2. اِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ ف۪يٓ اَصْلِ الْجَح۪يمِ طَلْعُهَا كَاَنَّهُ رُؤُ۫سُ الشَّيَاط۪ينِ “Şüphesiz ki o, cehennemin dibinde bitip yetişen bir ağaçtır. Tomurcukları sanki şeytanların başları gibidir.” Yüce Allah burada zakkûm ağacı hakkında bilgi vermekte, onun cehennemin dibinde bitip ortaya çıkan bir ağaç olduğunu, tomurcuklarının da şeytanların başlarına benzediğini beyan ederek konuya açıklık getirmektedir.

Ağacın tomurcuklarının veya dallarının ya da meyvelerinin şeytanların başlarına benzemesi Zemahşerî’nin dediği gibi istiâre yoluyla yapılmış bir “mecaz”dır. Buna göre maksat bu ürünlerin veya tomurcukların son derece çirkin ve ürkütücü bir görüntüsünün bulunduğunu beyandır.

İnsan fıtratı şeytanı çirkin kabul edecek şekilde yaratıldığı için, şeytanların başlarına benzetilmede de bu çirkinliğe ve tiksinti vericiliğe bir gönderme yapıldığı söylenebilir. İnsan fıtratına göre şeytan mahza şerri temsil eder; onda hayrın hiçbir katkısı yoktur.

Araplar çirkin bir resim veya görüntüyle karşılaştıklarında “sanki şeytan yüzü, sanki şeytan başı” diyerek hoşlanmadıklarını ifade ederlermiş ki burada buna bir gönderme vardır. Bu itibarla Hz. Yûsuf’un güzelliğinden etkilenen dönemin kadınları onun için “Bu bir insan olamaz; değerli bir melek olmalı” demişlerdi.(19)

Burada “melek” ifadesinin güzellik için kullanılması şeytanın da şer için kullanıldığının bir delili olabilir. Bu arada bunun çirkin görünümlü bir yılan olduğu da söylenmekte,(20) ayrıca bunun çok çirkin görünüşlü Esten adında bir bitki ve onun meyveleri olduğu görüşü de nakledilen bilgiler arasında yer almaktadır.(21)

ııı. Zakkum Ağacını Yiyenlerin Durumu

فَاِنَّهُمْ لَاٰكِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُ۫نَ مِنْهَا الْبُطُونَ ثُمَّ اِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْبًا مِنْ حَم۪يمٍ ثُمَّ اِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَاِلَى الْجَح۪يمِ “(Cehennemdekiler) ondan yer ve karınlarını ondan doldururlar. Sonra (zakkumun) üzerinde onlar için kaynar sudan bir içecek vardır. Sonra elbette onların dönüşü çılgın ateşe olacaktır.”

Buradaki فَاِنَّهُمْ fe innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَاٰكِلُونَ مِنْهَا leâkilûne minhâ ifadesi “elbette ondan yiyenler(dir)”;فَمَالِؤُ۫نَ fe mâliûne kelimesi “dolduranlar(dır)”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; الْبُطُون el-butûne kelimesi “karınları(nı)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ لَهُمْ inne lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerinde”; لَشَوْبًا leşevben kelimesi “elbette bir içecek”;مِنْ حَم۪يمٍ min hamîmin sözcüğü “kaynar sudan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ مَرْجِعَهُمْ inne merci‘ahum tamlaması “muhakkak ki onların dönüşü”; لَاِلَى الْجَح۪يمِ le ile’l-cahîmi ifadesi ise “cehennemedir, ateşedir” demektir.

Burada zakkum ağacını yiyenlerin durumu hakkında bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنَّهُمْ لَاٰكِلُونَ مِنْهَا فَمَالِؤُ۫نَ مِنْهَا الْبُطُونَ “(Cehennemdekiler) ondan yer ve karınlarını ondan doldururlar.” Yüce Allah zalim müşriklerin cehennemdeki bu zakkum ağacının meyvelerinden, tomurcuklarından yiyerek karınlarını dolduracaklarını ve bağırsakları parçalayan kaynar bir sudan içeceklerini beyan etmektedir.

Vâkı‘a 56/52-53’te de zikredildiği gibi “karınları doldurmak” ifadesi mahşerdeki diriltilmenin bedensel olacağını, orada da insanların organlarının bulunacağını gösteren bir delil olarak görülmelidir. Mahşer şartlarının sadece ruhlara yönelik gerçekleşeceği ve ruhsal olacağı görüşünün sağlıklı olmadığını bu vesileyle hatırlatmakta yarar vardır.

“Boğazdan geçmeyen yiyecek”,(22) “beslemeyen ve açlığı gidermeyen kuru diken”(23) ve “irin”(24) cehennemin menüsünde yer alan başlıca gıdalardır. Bunların kişiyi beslemesi bir tarafa, yenmesi bile bir azap olacaktır. Cennetliklerin yiyecekleri pek çok çeşitten oluşmasına rağmen, cehennemliklerin menüsünde üç çeşidin bulunması oranın azap yeri olmasının bir sonucu olarak görülmelidir. Fecr 89/19-20’de de geçtiği gibi, mirası ve helal-haram demeden her şeyi yiyenler mahşerde bu rahatlığı ve savurganlığı gerçekleştiremeyecekler, yaptıklarının karşılığını göreceklerdir.

İbn Abbâs kaynaklı bir rivayete göre, Hz. Peygamber zakkum ağacının kötülüğü ve çirkinliğiyle ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Ey insanlar! Allah’a karşı muttakî (duyarlı) olun ve sadece ve sadece Müslümanlar olarak ölün. Eğer zakkumdan küçük bir parça yeryüzüne damlamış olsaydı bütün dünya ehlinin hayat zevki biter, acıya dönerdi.

Durum böyle olmasına rağmen, zakkumdan başka yiyeceği ve içeceği olmayan cehennemlikler için durumun nasıl olacağını varın hesap edin.”(25) İşte bu rivayette de zakkumun ne kadar korkunç bir şey olduğu Hz. Peygamber’in dilinden ifade edilmiş olmaktadır.

2. ثُمَّ اِنَّ لَهُمْ عَلَيْهَا لَشَوْبًا مِنْ حَم۪يمٍ “Sonra (zakkumun) üzerinde onlar için kaynar sudan bir içecek vardır.” Yüce Allah cehennemliklerin zakkumdan oluşacak yiyeceklerinin üzerine içecek de sunacağını beyan ederek, bunun “kaynar su” olduğunu haber vermektedir. Kur’ân’da 20 kez geçen حَم۪يم hamîm kelimesi çeşitli âyetlerde “sımsıcak, samimi dost, can dost”(26) manasına gelse de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bazı kullanımlarda “şiddeti son noktada kaynar su”(27) anlamına gelmektedir.

Muhammed 47/15’te bu içeceğin bağırsakları parçalayacağı, İbrâhim 14/16-17’de ise yutulmak istenmesine rağmen yutulamayacak bir “irin” olduğu haber verilmektedir. Cehennemdekilere acıyı daha da arttıran ve yüzleri kavuran yanık yağ tortusu gibi bir su,(28) irine benzer bir sıvı(29) ve bağırsakları parçalayan kaynar bir su(30) verilecektir. Ayrıca, cehennemliklerin başlarının üzerinden kaynar su dökülecek,(31) hatta kendileri bizzat kaynar suya sürükleneceklerdir.(32)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen شَوْب şevb kelimesi “karışım”(33) manasına gelmekte, zakkûm yiyenlerin boğazları yakacağı için korkunç bir hararet hissedecekler ve onu dindirmek için serinletici su ihtiyacı hissedeceklerdir. İşte bu aşamada kendilerine حَم۪يم hamîm denen “kaynar su” verilecek; böylece hararetlerini düşürmek ve sakinleşmek bir tarafa, hararetleri büsbütün artmış olacaktır. Bu durumda âyette yer alan “son derece kaynar su verilmesi”, azabın daha da ileri safhasını ifade etmekte, herhangi bir hafifletme yaşanmayacağını göstermektedir.(34)

3. ثُمَّ اِنَّ مَرْجِعَهُمْ لَاِلَى الْجَح۪يمِ “Sonra elbette onların dönüşü çılgın ateşe olacaktır.” Yüce Allah müşrik zalimlerin dönüp varacağı yerin cehennem olacağını haber vermekte, yaşanan her aşamanın sonuçta ateşte biteceği anlaşılmaktadır. Âyetin اِنَّ inne edatıyla başlayıp lâm/le ile devam etmesi, ayrıca ifadenin isim cümlesi olarak gelmesi mananın son derece te’kidli olduğunun bir göstergesidir.

Şunu söyleyebiliriz: Cehennemlikler öncelikle zakkumdan yiyecek, ardından bağırsakları parçalayan kaynar sudan içeceklerdir. Sonuçta ise cehenneme varacaklardır. Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı bu anlamı vermekte, yiyecek ve içeceklerin cehennemin dışında bir yerde yenip içileceğini, sonuçta ise cehenneme gidileceğini göstermektedir.

Bu noktada Rahmân 55/44’te geçen “Onlar, cehennemle kaynar su arasında (çaresizlik içerisinde) gidip geleceklerdir” ifadesini hatırlamak gerekmektedir. Âyetteki yetûfûne fiili özellikle bu âyette bilinen şekliyle “dönmek” manasından ziyade, “çaresizlik içerisinde dönüp dolaşmak, gidip gelmek”, hamîm-i ân tamlaması ise “son derece kızgın sıcak su” manasına gelmektedir. Anlaşılan o ki cehennemlikler cehennemden çıkamayacak, herhangi bir hafifletici aşama da yaşayamayacaklardır.

d) Azaptakilerin Korkunç Durumu

Yüce Allah, sûrenin 69-74. âyetlerinde cehennemlik olan bu sapkın kişilerin atalarını sapkın bulduklarını, kendilerinin de sorgulamadan onların izini takip ettiklerini, halbuki kendilerine uyarıcılar gönderilmesine rağmen, öncekilerin de çoğunluğunun da saptığını beyan etmektedir.

Ardından, ihlaslı kullar hariç uyarılara itibar etmeyenlerin akıbetlerinin nasıl olduğuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın ihlâslı kulları müstesna, uyarılanların âkıbetinin nasıl olduğuna bir bak!”

ı. Sapkın Ataları İzlemenin Felakti

اِنَّهُمْ اَلْفَوْا اٰبَآءَهُمْ ضَآلّ۪ينَ فَهُمْ عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ يُهْرَعُونَ وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ اَكْثَرُ الْاَوَّل۪ينَ وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ف۪يهِمْ مُنْذِر۪ينَ “Şüphesiz ki onlar, atalarını sapkınlıkta bulmuşlardı. Kendileri de onların peşlerinden koşturuyorlar. Yemin olsun ki kendilerinden önceki eski toplumların çoğu sapmıştı. Yemin olsun ki biz onlara uyarıcılar göndermiştik.”

Buradaki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اَلْفَوْا elfevv fiili “bulmuşlardı”; اٰبَآءَهُمْ âbâehum tamlaması “onların kendi babalarını, atalarını”; ضَآلّ۪ين dâllîne kelimesi “sapkınlar olarak”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar da”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ ‘alâ âsârihim ifadesi “onların izleri üzerinde”; يُهْرَعُونَ yuhra‘ûne edilgen fiili “koşturulmaktadırlar”; وَلَقَدْ ضَلَّ ve lekad dalle ifadesi “yemin olsun ki sapmıştı”; قَبْلَهُمْ kablehum tamlaması “onlardan önce”; اَكْثَر ekseru kelimesi “(şunların) çoğu”; الْاَوَّل۪ين el-evvelîne sözcüğü “öncekilerin”; وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlara, onların içlerine”; مُنْذِر۪ين münzirîne kelimesi ise “uyarıcılar” demektir.

Burada cehennemliklerin eski atalarını körü körüne taklit ettikleri ve sonuçta sapkınlıkta kaldıkları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّهُمْ اَلْفَوْا اٰبَآءَهُمْ ضَآلّ۪ينَ فَهُمْ عَلٰىٓ اٰثَارِهِمْ يُهْرَعُونَ“Şüphesiz ki onlar, atalarını sapkınlıkta bulmuşlardı. Kendileri de onların peşlerinden koşturuyorlar.” Yüce Allah cehennemlik olan zalimlerin, atalarını sapkın olarak bulmalarına rağmen onların izinden gittiklerini haber vermektedir.

a) Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَلْفَوْا elfev fiili elfeyâ kalıbında Yûsuf 12/25’te, elfeynâ kalıbında ise Bakara 2/170’te yer almakta, her bulunduğu yerde “(birini bir hâl üzere) bulmak” manasına gelmektedir. Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(35) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(36) manasında kullanılmaktadır.

Cehennemlikler kendi atalarını sapkınlık üzere bulmalarına rağmen, durumu ve onların pozisyonunu hiç düşünmeden, hiçbir muhakemede bulunmadan onların izinden gitmişlerdi. Bir kez de Hûd 11/78’de geçen يُهْرَعُونَ yuhra‘ûne edilgen fiili “hızlıca koşmak, seyirtmek, körü körüne taklid etmek” gibi anlamlar içermektedir.(37) Anlaşılan o ki sonra gelenler bilinçsizce öncekileri taklit etmişler, onların yaşadığı akıbeti kendileri de yaşamak zorunda kalmışlardı.

b) Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, körü körüne taklit etmenin hiç kimseye hiçbir şekilde faydası dokunmayacaktır. “Atalarımızı böyle yapıyor bulduk” sözü taklidin itirafıdır ve taklit de elbette korkunç bir inanç bozukluğudur. Bütün peygamberlere yönelik karşı çıkışların gerekçesi böyle belirlenmiş, “babalarımızı ne yapıyor halde bulduysak biz de onu yaparız” diyerek risalet öğretilerini reddetmişlerdi.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(38) Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(39) Aynı Firavun ve adamları Hz. Musa’nın tebliğ ettiği hakikatlerle ilgili olarak da şunu dile getirmişlerdi: “(Musa), onlara apaçık ayetlerimizi (delillerimizi) getirdiğinde ‘Bu, sadece ve sadece uydurulmuş bir büyüdür; önceki atalarımızdan böyle bir şey de işitmedik!’ demişlerdi.”

Nihayet Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin Sâd 38/6-7’de dile getirilen sözleri de aynı mantığın sonucuydu: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, ilahlarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.” Benzer bir sapkınlık ifadesi A‘râf 7/28’de müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik sözlerinde yer almaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da Yüce Allah bu meseleye dikkat çekmekte ve sonuçta insanların sorgulamadan başkalarını taklit ederek iyi bir sonuca gitmelerinin mümkün olmadığını gözler önüne sermektedir.

c) Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bir kısmını hatırlatmakla yetineceğiz.

Bakara 2/170: “Onlara (müşriklere), ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ denildiği zaman; onlar, ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ dediler. Ya ataları bir şey anlamamış, doğruyu da bulamamış idiyseler?”

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

A‘râf 7/28: “Bu tür insanlar bir kötülük yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah kötülüğü emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Yûnus 10/78: “Onlar dediler ki: Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz size inanacak değiliz.”

Hûd 11/53-54: “(Kavmi şöyle) demişti: Ey Hûd! Sen bize açık bir bilgi (delil, belge, mucize) getirmedin; biz de senin sözünle ilâhlarımızı terk edecek değiliz ve biz sana hiçbir şekilde iman edecek de değiliz. Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena halde çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemiyoruz.”

Hûd 11/62: “(Kavmi şöyle) cevap vermişti: Ey Sâlih! Sen bundan önce içimizde ümit beslenen birisiydin. (Şimdi) babalarımızın taptıklarına tapmaktan bizi engelliyor musun? Doğrusu biz, bizi kendisine (kulluğa) çağırdığın şeyden ciddi bir şüphe içindeyiz.”

Hûd 11/87: “Dediler ki: Ey Şuayb! Babalarımızın taptıklarını (putları), yahut mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terketmemizi sana namazın mı emrediyor? Oysa sen yumuşak huylu ve çok akıllısın!”

Enbiyâ’ 21/52-53: “O (İbrâhîm), babasına ve kavmine ‘Şu karşısına geçip tapmakta olduğunuz heykeller de ne oluyor?’ demişti. Onlar da, ‘Biz, babalarımızı bunlara tapar kimseler bulduk’ cevabını vermişlerdi.”

Lokmân 31/21: “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ dendiğinde; ‘Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ derler. Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse de mi?”

Sebe’ 34/43: “Onlara apaçık âyetlerimiz okunup (aktarıl)dığı zaman şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi babalarınızın taptığı (putlardan) çevirmek isteyen bir adamdan başkası değildir.’ ‘Bu (Kur’an) da uydurulmuş bir yalandan başka bir şey değildir’ demişlerdi. Hak kendilerine geldiğinde onu inkâr edenler ‘Bu (vahiy), apaçık bir büyüden başka bir şey değildir’ demişlerdi.”

Zuhruf 43/21-24: “Yoksa bundan önce onlara bir kitap verdik de ona mı tutunuyorlar? Hayır! ‘Sadece, biz babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izinde gidiyoruz’ derler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları, ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi. ‘Ben, size, babalarınızı üzerinde bulduğunuz (din)den daha doğrusunu getirmişsem (yine mi bana uymazsınız)?’ deyince; ‘Doğrusu, biz sizinle gönderilen şeyi inkâr ediyoruz’ cevabını vermişlerdi.”

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(40) Demek ki hakikat, değerini önceliği ve eskiliğinden ya da taraftar kalabalıklığından değil, hakka olan uygunluğundan ve doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık taklit ise şeytandan yana olmaktır ve şeytanı takibin sonu ise elbette cehennem ateşidir.

2. وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهُمْ اَكْثَرُ الْاَوَّل۪ينَ “Yemin olsun ki kendilerinden önceki eski toplumların çoğu sapmıştı.” Yüce Allah وَلَقَدْ ve lekad ifadesi gereği yeminli ve te’kitli bir söz kullanarak, körü körüne ataları takip etmenin son derece yanlış bir iş olduğunu beyan etmek üzere bu defa “önce yaşayanların çoğunun da aynı şekilde sapmış olduklarını” haber vermektedir. Öncekilerin sapma nedeni, onların da kendilerinden önce geçenleri taklit etmeleri ve gerçeklere arkalarını dönmeleri olabilir.

Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(41)

3. وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ف۪يهِمْ مُنْذِر۪ينَ “Yemin olsun ki biz onlara uyarıcılar göndermiştik.” Bu âyet, kendilerine peygamber gönderilmesine rağmen bu insanların sapkınlığı tercih ettiklerini, hakikate itibar etmediklerini, onları yalancılıkla itham ettiklerini ve gerçeklere sırt çevirdiklerini ortaya koymaktadır. Bu durumda başkalarını suçlayabilecek herhangi bir bahanelerinin bulunmadığı, sapanların da saptıranların da azapta ortak olacakları ve aynı azabı aynı şiddette hissedecekleri ortaya konulmaktadır.

Âyette geçen مُنْذِر۪ين münzirîne kelimesi “uyarıcılar” anlamında “kendisini görevine adayan bütün peygamberler” demektir. Zira münzirîne kelimesinin kökü nezera olduğu için bu kelimede de “adamak” manası söz konusudur.

Sâffât 37/33’te de ifade ettiğimiz üzere, A‘râf 7/38-39, İbrâhim 14/22 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır. Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için sapan ve saptıran herkes iki suç işlemiş olacaktır ve aynı azabı yaşayacaklardır.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu son iki âyette Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere moral vermeyi amaçlamakta, sadece kendi döneminde değil, önceki nesiller arasında da sapanların çoğunlukta olduğunu bildirmektedir. Zaten Yûsuf 12/103’e göre “insanların çoğu inanmayacak”, yine Yûsuf 12/106’ya göre de “inananların çoğu şirk koşmadan iman etmeyeceklerdir.” Böylece her iki âyette de bu gerçeklere değinilmekte ve bu gerçekler doğrultusunda tebliğine devam etmesi Hz. Peygamber’den istenmektedir.

ıı. Helak Edilenlerden İbret Alınması

فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَر۪ينَ اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “Allah’ın samimi kulları hariç, uyarılanların (fakat inanmayanların) sonunun nasıl olduğuna bir bak!”

Buradakiفَانْظُرْ fenzur emri “bak, ibret al”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl, nasılmış”; كَانَ kâne fiili “olmuştu, idi”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “akıbeti, sonucu”; الْمُنْذَر۪ين el-münzerîne kelimesi “uyarılmış olanların”; اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ illâ ‘ıbâdellâhi istisnası “Allah’ın (şu) kulları hariç”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne sözcüğü ise “ihlaslı, samimi kulları” demektir.

Burada uyarılmasına rağmen istikamet sahibi olmayanların halinden ibret almak ve istisna edilen kullar gündeme getirilmektedir.

1. فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَر۪ينَ “Uyarılanların sonunun nasıl olduğuna bir bak!” Bu ifadenin bir benzeri de Yûnus 10/73’te geçmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlığa seslenmekte ve kendilerine uyarıcı peygamberler gönderilmiş olmasına, yani ilâhi öğretilerle uyarılmış olmalarına rağmen, bundan istifade etmeyen, uyarılara kulak vermeyen ve arzu edilen hayatı yaşamak istemeyenlerin akıbetinin öncelikle dünyada, sonrasında ise mahşerde korkunç olacağı dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Önceki âyette geçen مُنْذِر۪ين münzirîne kelimesi “uyarıcılar” anlamında “kendisini görevine adayan uyarıcı bütün peygamberleri”, bu âyetteki الْمُنْذَر۪ين el-münzerîne kelimesi ise “bütün uyarılmış olanları” ifade etmektedir.

“Öncekilerin sonunun nasıl olduğunu görmek üzere yeryüzünde hiç mi gezip dolaşmadılar?” meâlindeki Fâtır 35/44’te de açıkladığımız üzere, bu tür ifadeler her ne kadar “Yeryüzünde gezmediler mi” şeklinde ise de maksat “gezsinler” veya “elbette gezmişlerdir; ancak gereken dersleri almamışlardır” mesajını içermektir. Çünkü bu âyetin ilk muhatabı olan Mekkeli müşrikler gerek kuzeye, gerekse güneye doğru yaptıkları yolculuklarda ‘Âd ve Semûd kavimlerinin ülkelerini veya şehirlerini, ayrıca Sodom ve Gomore gibi Lut kavminin alt üst edilen merkezlerini görmüşlerdir.

Furkân 25/40’ta da açıkladığımız üzere, bu cümle, müşriklerin gidip gördükleri yerlerde olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki فَانْظُرْ fe(u)zur emri “bakmak, yani ibret almak” demektir.

Bu cümle, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, yani “gitsin görsünler”,(42) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(43) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(44) vs. şeklindeki ifadelerle aynı mesajı vermektedir.

“Hakikati yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(45) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. İlk muhatap Hz. Peygamber olsa da aslında bu âyette herkese hitap edilmekte ve öncekilerin âkıbetinden ibret alınması herkesten istenmektedir.

Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda hakikati bozanlardır; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır; mücrimlerdir yani suç işleyenler ve suçtan beslenenlerdir. İnkârcıların yaşadıkları akıbet, benzer inkârcılar için de bir ders olmalı, aynı hataları yapanların aynı sonuçlarla karşılaşacaklarını herkes bilmelidir.

Âyetteki انْظُرْ unzur emri Hz. Peygamber’e hitaben gelse de mesaj “bak, düşün, ibret al” gibi anlamlarla bütün insanlığa yöneliktir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette(46) emirler vardır.

2. اِلَّا عِبَادَ اللّٰهِ الْمُخْلَص۪ينَ “Allah’ın ihlâslı kulları müstesna.” Sâffât sûresinin 40. âyetinde de dile getirdiğimiz gibi, bu ifade bir istisna cümlesidir. Daha önceki kavimler arasında yaşayıp da uyarılmış olmalarına rağmen uyarıdan istifade edemeyenlerin hem dünyada hem de mahşerde korkunç akıbetler yaşamak durumunda oldukları vahyin öğrettiği en temel konulardan birisidir.

İşte önceki âyette dikkat çekilen ibret içerikli bakışlarda öncekilerin feci akıbetinin nasıl felaket olduğu bilgisinin bütün insanlar için geçerli olmadığı ortaya konulmaktadır. İstisnada yer alanlar Yüce Allah’ın ihlaslı diye nitelendirdiği has ve yiğit kullarıdır. Onların hem dünyası, hem de âhireti diğerlerinden farklı ve huzurlu şekillenmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/38; Sâffât 37/51; Zuhruf 43/36, 38; Kâf 50/23, 27.
  • Nisâ 4/38 Sâffât 37/51 Zuhruf 43/36 Zuhruf 43/38 Kâf 50/23 Kâf 50/27
• 2 - Taberî, age., XXIII, 58.
• 3 - Semerkandî, age., III, 142; Taberî, age., XXIII, 60.
• 4 - Yûsuf 12/73, 85, 91, 95; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/97; Sâffât 37/56. 5 - Yûsuf 12/85.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Yûsuf 12/95 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/97 Sâffât 37/56 Yûsuf 12/85
• 6 - Semerkandî, age., III, 142; Taberî, age., XXIII, 62; Zemahşerî, age., IV, 43.
• 7 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 8 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 9 - Râzî, age., XXVI, 141. 10 - Âl-i ‘Imrân 3/198; Kehf 18/107; Secde 32/19; Sâffât 37/62; Fussılet 41/32. 11 - Kehf 18/102; Vâkı‘a 56/56, 93.
  • Âl-i İmrân 3/198 Kehf 18/107 Secde 32/19 Sâffât 37/62 Fussilet 41/32 Kehf 18/102 Vâkı‘a 56/56 Vâkı‘a 56/93
• 12 - Râzî, age., XXIX, 174.
• 13 - Semerkandî, age., III, 143. 14 - Râzî, age., XXVI, 141.
• 15 - Semerkandî, age., III, 142; Taberî, age., XXIII, 63. 16 - Râzî, age., XXVI, 142.
• 17 - Zemahşerî, age., IV, 44. 18 - Râzî, age., XXVI, 142.
• 19 - Yûsuf 12/31. 20 - Semerkandî, age., III, 143; Taberî, age., XXIII, 64. 21 - Zemahşerî, age., IV, 44-45; Semerkandî, age., III, 143.
  • Yûsuf 12/31
• 22 - Müzzemmil 73/13. 23 - Ğâşiye 88/6-7. 24 - İbrâhim 14/16; Sâd 38/57; Hâkka 69/36; Nebe’ 78/25.
  • Müzzemmil 73/13 Ğâşiye 88/7 İbrâhîm 14/16 Sâd 38/57 Hâkka 69/36 Nebe' 78/25
• 25 - Semerkandî, age., III, 143. 26 - Mü’min 40/18; Fussılet 41/34; Hâkka 69/35; Me‘âric 70/10. 27 - En‘âm 6/70; Yûnus 10/4; Hacc 22/19; Şu‘arâ’ 26/101; Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Mü’min 40/72; Dühân 44/46, 48; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Muhammed 47/15; Rahmân 55/44; Nebe’ 78/25.
  • Mü'min 40/18 Fussilet 41/34 Hâkka 69/35 Me‘âric 70/10 En‘âm 6/70 Yûnus 10/4 Hacc 22/19 Şu‘arâ 26/101 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Mü'min 40/72 Duhân 44/46 Duhân 44/48 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Muhammed 47/15 Rahmân 55/44 Nebe' 78/25
• 28 - Kehf 18/29. 29 - İbrâhim 14/16. 30 - Sâffât 37/67; Sâd 38/57; Muhammed 47/15; Vâkı‘a 56/42, 54, 93; Nebe’ 78/25. 31 - Hacc 22/19; Dühân 44/48. 32 - Mümin 40/72. 33 - Semerkandî, age., III, 143; Taberî, age., XXIII, 65. 34 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; Fâtır 35/36.
  • Kehf 18/29 İbrâhîm 14/16 Sâffât 37/67 Sâd 38/57 Muhammed 47/15 Vâkı‘a 56/42 Vâkı‘a 56/54 Vâkı‘a 56/93 Nebe' 78/25 Hacc 22/19 Duhân 44/48 Mü'min 40/72 Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 Fâtır 35/36
• 35 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 36 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 37 - Semerkandî, age., III, 143; Taberî, age., XXIII, 66; Zemahşerî, age., IV, 45.
• 38 - Mü’minûn 23/24. 39 - Mü’min 40/26.
  • Mü'minûn 23/24 Mü'min 40/26
• 40 - Zemahşerî, age., III, 309.
• 41 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 42 - Hacc 22/46; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 43 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 44 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26. 45 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Hacc 22/46 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 46 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25