Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 35-39. âyetlerinde çeşitli kavimleri ve akıbetlerini gündeme getirmektedir. 40-42. âyetlerde Mekkeli müşriklerin o helak edilen kavimlerin yurtlarına gittiğini, ancak ibret almadıklarını, çünkü diriltilmeye inanmadıklarını beyan ettikten sonra, yine müşriklerin Hz. Peygamber’le alay ettiklerini, beşer peygamber istemediklerini, kendilerince ilahlarını savundukları cümlelerini ve nihayet mahşerdeki konumlarını haber vermektedir. 43-44. âyetlerde ise arzularını tanrısı edinenler hatırlatılmakta ve onları hiç kimsenin savunamayacağı haber verilerek, onların gerçeği dinlemeyip aklını kullanmadıkları ifade edilmektedir.

a) Helak Edilmiş Çeşitli Kavimler

Yüce Allah, sûrenin 35-39. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya Kitâb’ı verdiğini, beraberindeki kardeşi Hz. Hârûn’u ona yardımcı yaptığını, ardından onlara, “Allah’ın âyetlerini yalanlayan o kavme gidin” dediğini, sonunda, gerçeği yalanlayanları yerlebir ettiğini bildirmektedir.

Ardından, Hz. Nûh’un kavminin de, peygamberleri yalanladıklarında onları boğduğu ve kendilerini insanlar için bir ibret yaptığı, âhirette de zalimler için acıklı bir azap hazırladığı beyan edilmekte, bununla birlikte ‘Âd, Semûd, Ress halkı ve bunlar arasında daha birçok neslin de helak edildiği ifade edilmekte, sonunda ise “Bunların her birisine örnekler vermiştik; (ancak öğüt almadıkları için) hepsini un ufak ettik (kırıp geçirdik)” buyrulmaktadır.

Yüce Allah çeşitli peygamberlerin ve kavimlerinin kısaca hayatları hakkında bilgi vermekte, onların nasıl azgınlıklar içerisine girdiklerini ve sonunda nasıl bir akıbetle karşılaştıklarını ifade etmektedir. Kâf 50/1-14’te daha fazla kavimle birlikte bu kavimler de hatırlatılmaktadır. Bu örneklerin zikredilme sebebi, Hz. Peygamber’e moral verilmesi, ilk yalanlananın kendisi olmadığını, çok daha ağır örneklerin yaşandığını ona hatırlatmaktır.

Bu âyetlerde Hz. Nûh’tan beriye pek çok peygamber ve kavminin zikredilmesi sayesinde, Furkân 25/31. âyette dile getirilen “her peygamberin suçlulardan düşman(lar)ı vardır” sözü de delillendirilmiş olmaktadır. Özellikle bu peygamberlerin ve kavimlerinin hatırlatılma sebebi ise vahyin indirildiği dönemdeki muhatapların bu isimleri bilmesi olabilir.

ı. Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un Kavmi

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُٓ اَخَاهُ هٰرُونَ وَز۪يرًا فَقُلْنَا اذْهَبَآ اِلَى الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْم۪يرًا “Yemin olsun ki Musa’ya Kitabı vermiştik; beraberindeki kardeşi Harun’u ona yardımcı yapmıştık. (Onlara) ‘Ayetlerimizi yalanlayan o kavme gidin!’ demiştik. Sonunda (inkârcıları) yerle bir etmiştik.”

Buradaki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا velekad âteynâ ifadesi “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسَى mûsâ fiili “Mûsâ’ya”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitap, vahiy, mesaj”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, görevlendirmiştik”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; اَخَاهُ ehâhu tamlaması “onun kardeşini”; هٰرُونَ hârûne kelimesi “Hârûn’u”; وَز۪يرًا vezîran sözcüğü “yardımcı”; فَقُلْنَا fe kulnâ fiili “demiştik ki, emretmiştik ki”; اذْهَبَا izhebâ emri “ikiniz gidin”; اِلَى الْقَوْمِ ile’l-kavmi kelimesi “(şu) kavme, topluma”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanlara”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْم۪يرًا fe demmernâhum tedmîran cümlesi ise “onları şiddetli bir şekilde helak etmiştik, yerle bir etmiştik” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya el-Kitab’ın verildiği ve Hz. Hârûn’un da peygamberlikle görevlendirildiği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un ilk sırada hatırlatılma nedeni, muhtemelen o yöre insanının haklarında bilgiye sahip olmalardır. Biz Hz. Mûsâ ile Hz. Hârun hakkında detaylı bilgileri Tâhâ 20/9’da verdiğimiz için burada aynı bilgileri tekrarlamayacağız.

1. وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَجَعَلْنَا مَعَهُٓ اَخَاهُ هٰرُونَ وَز۪يرًا “Yemin olsun ki Musa’ya Kitabı vermiştik; beraberindeki kardeşi Harun’u ona yardımcı yapmıştık.” Hz. Mûsâ’ya verildiği bildirilen الْكِتَاب el-kitâb, Yüce Allah’ın katında, yani Levh-i Mahfûz’da bulunan “tek kitab”a nispetledir.(1) Buradaki الْكِتَاب el-kitâb, sanıldığı gibi Tevrât olamaz; çünkü Tevrât bütün İsrailoğlu peygamberlerine verilen vahiylerin toplamıdır; Hz. Mûsâ’ya verilen ise onun ilk beş bölümüdür. Bu nedenle, âyette الْكِتَاب el-kitab’dan kast edilen manayı “vahiy, mesaj” olarak kabul etmek gerekmektedir.

Hz. Hârûn’un Hz. Mûsâ ile birlikte ona “yardımcı” olması, aslında Hz. Mûsâ’nın bir duasının sonucudur. “Bana yakınlarımdan bir yardımcı ver; (meselâ) kardeşim Hârûn’u”(2) âyetleri bunun delilidir. Şu‘arâ’ 26/13’te ve Kasas 28/34’te de benzer ifadeler yer almaktadır.

Bu konuda kullanılan ve “yardımcı” anlamına gelen ve bir kez de Tâhâ 20/29’da geçen وَز۪ير vezîr kelimesi Hz. Hârûn’un peygamber oluşuna engel değildir. Çünkü zaman zaman böyle peygamberlerin birbirine yardımcı olarak risâlet görevini yaptığı(3) herkesin malumudur. Kıyâmet 75/11’de geçen ve “yardımcı yok, sığınak yok” manasına gelen lâ vezera ifadesi ile وَز۪ير vezîr kelimesi ortak bir anlamda örtüşmektedir.

Düşman azılı ise ve azgınlıkta sınırı çoktan aşmış ise, ona yönelik tebliğde birden fazla peygamber görevlendirilmesi mümkün oluyordu. Hz. Mûsâ’nın özellikle Firavun’a karşı mücadelesinde kardeşinin ona yardımcı verilmesini istemesi, kendisinin güçsüzlüğünden veya beceriksizliğinden kaynaklanmamıştı. Karşıdaki düşman, tarihin kaydettiği en azgın kâfirdi. Dahası, Hz. Mûsâ’nın, gönderildiği toplumla ilgili daha önceden meydana gelen bir olumsuz vakası yani hataen işlediği bir cinayet vardı.(4) Sebep buydu, başkası değildi.

2. فَقُلْنَا اذْهَبَآ اِلَى الْقَوْمِ الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْم۪يرًا“(Onlara) ‘Ayetlerimizi yalanlayan o kavme gidin!’ demiştik. Sonunda (inkârcıları) yerle bir etmiştik.” Bu âyetle ilgili birkaç hususa değinmemiz gerekmektedir:

a) Yüce Allah, Tâhâ 20/24, 43 ve Nâzi‘ât 79/17’de de dile getirdiği gibi, bazen sadece Hz. Mûsâ’ya, bazen de her ikisine birden hitap etmekte ve onları azgın muhataplara gönderdiğini beyan etmektedir. Bu azgınlarla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Allah’ın âyetlerini yalanlayan toplum” ifadesi kullanılmışken, diğerlerinde “azgın Firavun” ifadesi tercih edilmekte, her iki hitapta da maksat “muhatapların fert ve toplum olarak azgın olduğunu” vurgulamaktır.

Burada yer alan اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesi, “Allah’ın mesajları ve kitapları” anlamında Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Böylece risâleti yalanlayanların “peygamberleri” değil, aslında “Allah’ın âyetlerini” reddettikleri(5) ve düşmanlıklarının da “peygamberlere” değil, “Yüce Allah’a yönelik” olduğu ortaya konulmaktadır. Bu tür ifadeler peygamberlere ve müminlere moral, düşmanlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

b) Âyette sözü edilen فَدَمَّرْنَاهُمْ تَدْم۪يرًا ifadesi, kelime olarak “onların şiddetli bir şekilde helak edilişini, yerle bir edilmelerini, kırıp geçirilmelerini” ifade etse de, bu toplumun Firavunla birlikte denizde boğulup helak edildiğini Kur’ân haber vermektedir.(6)

Burada ve benzer âyetlerde zikredilen دَمَّرْنَا demmernâ ve aynı kökten kelimeler(7) çeşitli kalıplarda olsalar da, “yerle bir etmek”, “kökünü kazımak”, “kökten yok etmek”, “yıkıp başına geçirmek” gibi anlamlar içermekte, çeşitli azgın kavimlerin akıbeti için kullanılmaktadır. Demek ki burada sözü edilen durum, onların helak edilme şekli değil, helakin şiddetli bir şekilde gerçekleştiğidir.

ıı. Hz. Nûh’un Kavmi

وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ اَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ اٰيَةً وَاَعْتَدْنَا لِلظَّالِم۪ينَ عَذَابًا اَل۪يمًا “Nuh kavmi de elçileri yalanladıklarında onları (suda) boğmuş ve kendilerini insanlar için bir ders kılmıştık. (Ahirette de) zalimler için acıklı bir azap hazırladık.”

Âyetteki وَقَوْمَ نُوحٍ ve kavme nûhın tamlaması “ve Nûh’un kavmini de (hatırla)”;لَمَّا كَذَّبُوا lemmâ kezzebû fiili “yalanladıkları zaman”; الرُّسُل er-rusüle kelimesi “elçileri, peygamberleri, resülleri”;اَغْرَقْنَاهُمْ ağraknâhum fiili “onları boğmuştuk”;وَجَعَلْنَاهُمْ ve ce‘alnâhum fiili “ve onları kılmıştık, yapmıştık”;لِلنَّاسِ li’n-nâsi sözcüğü “insanlar için”; اٰيَة âyeten kelimesi “ibret, ders”; وَاَعْتَدْنَا ve a‘tednâ fiili “ve hazırlamıştık, hazırlamış olacağız”; لِلظَّالِم۪ينَ li’z-zâlimîne kelimesi “zalimlere, inkârcılara, haksızık edenlere”; عَذَابًا اَل۪يمًا ‘azâben elîmen tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavminin yalanlayıcı oluşu ve feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh kıssası hakkında geniş bilgiler içerdiği ve sûre de adını Hz. Nûh’tan aldığı için, söz konusu kıssa hakkında detaylı bilgileri Nûh 71/1’de vereceğiz. Bu sûredeki bölümü ise bir tek âyette ve kısaca geçtiği için yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

Hz. Nûh’un kavmi de helak edilenlerdendi. Onlar da peygamberleri yalanlamışlardı. Bunun üzerine, dünyada helak edilmişlerdi; mahşerde de elem verici bir azaba muhatap kılınmış olacaklardır.

1. وَقَوْمَ نُوحٍ لَمَّا كَذَّبُوا الرُّسُلَ اَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ اٰيَةً “Nuh kavmi de elçileri yalanladıklarında onları (suda) boğmuş ve kendilerini insanlar için bir ders kılmıştık.” Hz. Nûh’un kavmi de “resülleri” yalanlamıştı. Bunun sonucunda suda boğulmuş ve sonra gelenler için bir “ibret” haline getirilmişlerdi.

a) Burada sözü edilen “resüller”in kim olduğu önemli bir sorudur. Bu konuda söylenebilecekleri şöyle beyan etmemiz mümkündür:

ı. Bazı âlimler, tercümeyi “resüller(den birin)i yalanladıklarında” şeklinde yaparak, maksadın sadece Hz. Nûh olduğunu düşünmüşlerdir.(8) Hâlbuki sadece burada değil, Şu‘arâ 26/105’te de o kavmin yalanladığı “peygamberler” için el-murselîne “elçiler” kelimesi kullanılmaktadır. Hz. Nûh şeriat sahibi ilk peygamber olarak kabul edildiği için, bu tür yorumların yapıldığı kanaatindeyiz. Oysa Hz. Âdem ve ondan sonra pek çok peygamber gönderilmiş olmalıdır.

ıı. Kur’ân’da Yüce Allah her ümmete bir peygamber gönderdiğini beyan etmektedir.(9) Gönderilen bütün peygamberlerin isminin Kur’ân’da zikredilmemesi, Hz. Nûh’tan önce peygamber gönderilmediği anlamına gelmez. Zira Kur’ân’da zikri geçen peygamberler bütün peygamberler değildir.(10)

Vahyin indirildiği toplum tarafından adı ve kıssası bilinenler zikredilmiştir ki böylece muhatapların bu konuda Hz. Peygamber’i yalanlamasının önüne geçilmiştir. Bu gerekçeler nedeniyle, “Hz. Nûh’un kavminin yalanladığı elçiler”, Hz. Nûh da dâhil olmak üzere, “önceki bütün peygamberler” olabilir.

Mü’minûn 23/24’te Hz. Nûh’un kavmi onun risâleti için “Allah dileseydi melekler indirirdi; Biz önceki atalarımızdan böyle bir şey işitmedik” diyerek risâlet kurumu hakkında bilgi sahibi oldukları anlaşılmaktadır. Buradan hareketle, onların daha önce gelen peygamberleri bildikleri, tecrübe sahibi oldukları ve beşer peygamber istemeyen yapıları ortaya konulmakta, peygamberlik kurumuna karşı bir dirence sahip oldukları görülmektedir.

ııı. Âyette zikredilen er-rusül “resüller/elçiler” ifadesinin Hz. Nûh’tan “sonra gelen peygamberler”i içermesi de mümkündür.(11) Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de beyan ettiği gibi, kendilerinden sonra gelen peygambere iman edip onlara destek olmaları noktasında bütün peygamberlerden söz almıştır. Şüphesiz Hz. Nuh da bunlar arasında vardı ve elbette kavminden bu noktada istekte bulunmuştu. Demek ki onun kavmi bu öğretiyi reddetmişti; bu nedenle, sonra gelecek bütün peygamberleri reddettiklerini söylemek de doğrudur.

Bu görüşler çerçevesinde şunu söyleyebiliriz: Hz. Nûh’un kavmi Hz. Nûh’u yalanlamakla aslında “gelmiş ve gelecek bütün peygamberleri yalanlamış” olmaktaydılar.

ıv. Hz. Nûh’un kavminin karşı çıktığı şey peygamberler ve onların şahısları da olmayabilir. Bu kişilerin bütün peygamberleri yalanlamasını Yüce Allah’ın âyetlerini yani O’nun “öğretilerini”, bir anlamda “ilâhî prensipleri” reddetmeleri şeklinde de anlamak mümkündür.

v. Ayrıca الرُّسُل er-rusül kelimesini “Hz. Nûh’un görevlendirdiği elçiler” şeklinde yorumlayan âlimlerimiz de vardır.(12) Dahası, burada hitap çoğul olsa da maksadın tekil olduğu da ifade edilmektedir. Ancak biz, maksadı “peygamberler” şeklinde anladığımızı beyan etmekle yetinelim.

b) Hz. Nûh’un resülleri yalanlayan bu zalim kavmi, bunun sonucunda büyük bir fırtına ile boğulmuş, helak edilmişlerdi. Demek ki zulüm sonuçsuz kalmamakta, zalimler hak ettikleri cezayı âhiretten önce dünyada çekmektedirler.

c) Kur’ân’da kıssası en çok anlatılan peygamberlerden biri Hz. Nûh’tur ve onun kavmidir. Bu kadar geniş bir şekilde ele alınan bu kavim, daha sonra gelen bütün insanlara çeşitli açılardan ibret olarak sunulmakta, risâlete karşı zulmün karşılıksız kalmayacağı, müminlerle alayın çok feci akıbetlere neden olacağı beyan edilmektedir.

d) Yüce Allah göğün yağmur kapılarını açarak ve yeryüzünün sularını fışkırtarak korkunç bir tufanla Hz. Nûh’un azgın kavmini boğduğunu ifade etmektedir.(13) Bu boğulanlar arasında Tahrîm 66/10’daki bilgiler gereği Hz. Nûh’un eşi ve Hûd 11/42-43 gereği gemiye binmeyi reddeden oğlu Ken‘ân da vardı. Rabbimiz insanları fıtrat ve vicdan sahibi kılarak, onlara akıl ve irade vererek, hakikati öğrenecekleri kitap göndererek ve onun nasıl uygulanacağını göstermek için de peygamber görevlendirerek insanları hakikat yoluna davet etmektedir.

Bütün ısrarlara ve uygulanan her türlü tebliğ seçeneklerine rağmen olumsuz bir tavır içerisine girenler, esasında sadece peygamberi reddetmiş olmuyorlardı. En‘âm 6/34’te de beyan edildiği gibi o zalimler aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlamış oluyorlardı.

2. وَاَعْتَدْنَا لِلظَّالِم۪ينَ عَذَابًا اَل۪يمًا“(Ahirette de) zalimler için acıklı bir azap hazırladık.” Bu ifade, Hz. Nûh’un kavmine mahşerde de elem verici bir azabın hazırlandığını göstermektedir. Fiilin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, azabın mahşerde kesin olarak gerçekleşecek olmasındandır. Eğer tevbe etmemişlerse, günahları nedeniyle dünyadaki helakten başka, kendilerini ayrıca bir de ateş azabı beklemektedir.

Dünyadaki helakleri, müminlere yaptıkları zulmün karşılığıydı; zâlimlikle anılmaları inançsızlıkları nedeniyle değil, muhtemelen inanan insanlara yaptıkları zulümleri nedeniyledir. Günahlarının karşılığını ise âhirette çekecektir.

Furkân sûresinin 11. âyetinde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da geçen اَعَدَّ e‘adde(14) veya اَعْتَدْنَا a‘detnâ(15) etken (ma‘lûm) veya اُعِدَّتْ u‘ıddet(16) edilgen (meçhul) fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, azabın veya ödülün hazırlanmış olduğunu değil, hazırlanacağını gösteren bir mana vermektedir ki böyle gelecekte mutlak surette yaşanacak olaylar için Kur’ân’da bazen geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ııı. ‘Âd, Semûd, Ressliler, Çeşitli Nesiller ve Akıbetleri

وَعَادًا وَثَمُودَا۬ وَاَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذٰلِكَ كَث۪يرًا وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْاَمْثَالَۘ وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْب۪يرًا “Âd, Semûd, Ress halkı ve bunlar arasında daha birçok nesle de örnekler vermiştik; (reddettikleri için) hepsini kırıp geçirmiştik.”

Buradaki وَعَادًا ve ‘âden kelimesi “ve ‘Ad (kavmine de örnekler vermiştik)”; وَثَمُودَا ve semûde sözcüğü “ve Semûd (kavmine de)”;وَاَصْحَابَ الرَّسِّ ve ashâbu’r-ressi tamlaması “ve Resslilere de”;وَقُرُونًا ve kurûnen kelimesi “ve (diğer) nesillere de”; بَيْنَ ذٰلِك beyne zâlik ifadesi “bunların arasında, arada”; كَث۪يرًا kesîran sözcüğü “çok, pek çok”; وَكُلًّا ve küllen kelimesi “hepsine, hepsini”; ضَرَبْنَا darabnâ fiili “örnek vermiştik”; لَهُ lehû ifadesi “ona, her birine”; الْاَمْثَال el-emsâle kelimesi “misaller (örnekler vermiştik)”;وَكُلًّا ve küllen kelimesi “ve hepsini”; تَبَّرْنَا تَتْب۪يرًا tebbernâ tetbîran ifadesi ise “parçalamıştık, kırıp geçirmiştik, un ufak etmiştik, tam anlamıyla yerle bir etmiştik” demektir.

Burada ‘Âd, Semûd, Ress’liler ve daha pek çok kavmin de çeşitli şekillerde örneklerle buluşturulduğu, fakat anlatılanlara itibar etmemeleri nedeniyle helak edildiğikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَعَادًا وَثَمُودَا۬ وَاَصْحَابَ الرَّسِّ وَقُرُونًا بَيْنَ ذٰلِكَ كَث۪يرًا “Âd, Semûd, Ress halkı ve bunlar arasında daha birçok nesle de (örnekler vermiştik).” Bu âyette ‘Âd ve Semûd kavimleri ile Ressliler ve bu arada yaşayan pek çok nesil hatırlatılmaktadır.

a) وَعَادًا وَثَمُودَا۬ “‘Âd ve Semûd’a.” Hz. Hûd ve ‘Âd kavmi hakkında Hûd 11/50’de bilgi vermiştir. Hz. Sâlih ve Semûd kavmiyle ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/141’de geniş bilgiler vermeye çalışacağız.

b) وَاَصْحَابَ الرَّسِّ “Ress Halkı’na da.” Kâf 50/12’de de zikredilen اَصْحَابُ الرَّسّ ashâbu’r-ressi “Ress halkı”yla ilgili olarak şunları belirtebiliriz: Kur’ân’da iki âyette geçen ress kelimesi, “batarak veya kapatılarak körelmiş kuyu”, ashâbu’r-ress de bu kuyunun çevresinde yaşayanlar demektir. Bu kavmin kimler olduğu kesin olarak bilinememekte, haklarında farklı görüşler ileri sürülmektedir. Bunların Arabistan’ın kuzeyinde yaşadıkları, ashâb-ı uhdûd oldukları iddia edilmektedir.(17) Orta Arabistan’ın Kasîm bölgesinde yaşayan bir grup olduğu da beyan edilmektedir.(18)

İbn Abbâs’tan gelen rivayetlere göre bunlar Semûd kavmi veya Azerbaycan vadisinde uygarlık meydana getiren bir kavim olabilir. Katâde bunların Yemâme’de Fele adıyla bilinen bir köy halkı olduğunu, Semûd kavminden sonra yaşadıklarını ve peygamberlerini öldürdüklerini bildirmektedir.

Bunların Hz. Şu‘ayb’ın veya Hanzala adlı peygamberin ya da Câlût’un kavmi oldukları da iddia edilmektedir.(19) Başka bazı âlimler de bunların Antakya’lı ve başlarındaki kişinin de marangoz Habib-i Neccâr olduğunu ifade etmişlerdir.(20) Anlaşılan o ki Ress halkının kimler olduğu hakkında çok net şeyler söylememiz mümkün değildir.

c) وَقُرُونًا بَيْنَ ذٰلِكَ كَث۪يرًا “Bunlar arasında daha birçok nesle de (örnekler vermiştik).” Âyette sözü edilen “aradaki pek çok neslin” adı verilmemekte, ancak aynı yanlışları yaptıkları anlaşılmaktadır.

Demek ki bu kavimler de, daha adı burada verilmeyen pek çok nesiller de peygamberlerini ve hakikat öğretilerini yalanlamışlardı. Yalanlamanın sonucunu onlar da yaşamış ve hak ettikleri türden cezalarla helak edilmişlerdi. Aynı hataları yapanlar aynı sonuçla karşılaşırlar; bunda bir determinizm vardır. Âyetlerde hatırlatılan husus budur.

2. وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْاَمْثَالَۘ وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْب۪يرًا “Bunların her birisine örnekler vermiştik; (ancak öğüt almadıkları için) hepsini un ufak etmiştik (kırıp geçirmiştik).” Bu âyetle ilgili olarak iki hususa kısaca değineceğiz.

a)وَكُلًّا ضَرَبْنَا لَهُ الْاَمْثَالَۘ “Bunların her birisine örnekler vermiştik.” Bütün bu kavimlere kendilerinden öncekilerin kıssaları anlatılmış, yaşadıkları olaylar bildirilmişti. Bu noktada Zuhruf 43/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz bunlardan daha zorba olanları da helâk ettik. Nitekim öncekilerde örneği geçmiştir.” Benzer bir mesaj İbrâhim 14/45’te de yer almaktadır: “(Sizden önce) kendilerine zulmedenlerin yurtlarında yerleşmiştiniz. Onlara nasıl muamele ettiğimiz size apaçık belli olmuştu. (Böylece) size (pek çok) misaller de vermiştik.”

Bu tür davranışların sonunda nasıl bir azabın geleceği çeşitli örneklerle beyan edilmiş, adeta akla gelen gelmeyen her bilgi kendilerine verilmiştir. İşte her peygamberin mucrim düşmanlarının olduğunun bir delili de bu âyet grubudur.

b) وَكُلًّا تَبَّرْنَا تَتْب۪يرًا “(Ancak öğüt almadıkları için) hepsini un ufak etmiştik (kırıp geçirmiştik).” Burada geçen تَبَّرْنَا/ تَتْب۪ير tebbernâ/tetbîr kelimesi “parçalamak, kırmak” manasına gelmekte,(21) Furkân 25/36. âyetteki demmera fiili gibi “kırıp geçirmek” anlamı vermektedir. Bu cümlede bütün bu azgın kavimlerin helak edildiği beyan edilmektedir.

Âyetlerden Güne Mesajlar:

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubundan, tebliğle ilgili şöyle birtakım sonuçlar elde edebiliriz:

- Tebliğde tebliğcilerin ellerine ilâhî mesajlardan oluşan kitab verilmelidir.

- Tebliğcilerin birbirine yardım etmesi gerekir.

- Tebliğ için zaman zaman muhatabın ayağına gidilmelidir.

- Tebliğde duruma göre tebliğciler yardımcılarla takviye edilmelidir. Yâsîn 36/14’te de bu durum hatırlatılmaktadır.

- Uyarı yapılmadan muhataplara ceza verilmemelidir. En‘âm 6/131 ve İsrâ’ 17/15’te vurgulanan budur.

- Tek uyarı veya tek örnekle yetinilmemeli, mümkün ve uygun olan her türlü bilgi muhataplara verilmelidir.

- Tebliğ yapılırken Yüce Allah’ın mesajları, yani vahiy esasları tebliğin konusu olarak belirlenmelidir.

- Tebliğ esaslarını yalanlayanların, zamanı gelince bir şekilde helak edileceklerini bilmeleri gerektiği onlara aktarılmalıdır.

- Aklını, kalbini ve iradesini küfürle ve inkârla doldurup boğanlar dünyada da mahşerde de boğulacaklarını bilmelidir.

- Sonrakilere ibret olmamak için öncekilerden ders çıkarmak gerekir.

- Bu anlatılanlar sadece ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklere yönelik değil, Kur’ân’a muhatap olan bütün insanlaradır.

b) Müşriklerin Duyarsızlığı ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 40-42. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin duyarsız ve ibret almaz tutumlarını ve mahşerdeki diriltilmeye inanmamalarını şu şekilde dile getirmektedir:

“(Ey Peygamber! Mekkeli putperestler), belâ yağmuruna tutulmuş olan o şehre (Sodom’a) mutlak surette uğramışlardır. Peki, orayı (orada olup biteni) hiç mi görmediler (düşünmediler)? Hayır, (hayır), onlar dirilmeyi ummuyorlar (ona inanmıyorlar).”

Ardından, “Allah (bula bula) peygamber olarak (ancak) bunu mu gönderdi!” diyerek Hz. Peygamber’le alay edişleri ve nihayet “Onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı” şeklindeki sözleriyle Yüce Allah’ın onlara yönelik “Vakti geldiğinde azabı gördüklerinde, kimin yolu şaşırdığını bileceklerdir (anlayacaklardır)!” beyanları ifade edilmektedir.

ı. Eskilerden İbret Almamaları

وَلَقَدْ اَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّت۪يٓ اُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ اَفَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَهَا بَلْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ نُشُورًا “Yemin olsun ki (müşrikler) bela yağmuruna tutulmuş olan o şehre (Sodom’a) elbette uğramışlardır. Orayı (orada olup biteni) hiç mi görmediler? Hayır! Onlar diriltilmeyi ummuyorlar.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَتَوْا ve lekad etevv fiili “yemin olsun ki gelmişlerdi, uğramışlardı”; عَلَى الْقَرْيَةِ ‘ale’l-karyeti kelimesi “(şu) şehre, o kente”; الَّت۪يٓ اُمْطِرَتْ elletî ümtırat ifadesi “yağmura tutulmuş olan”; مَطَرَ السَّوْء metara’s-sev’i tamlaması “azap, bela yağmuruna”;اَفَلَمْ يَكُونُوا efelem yekûnû sorusu “(şöyle) olmamışlar mıydı, (şöyle) değiller miydi”;يَرَوْنَهَا yeravnehâ fiili “onları görmüyorlar mıydı, düşünüyorlar mıydı”; بَلْ bel edatı “aslında, bilakis”; كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; لَا يَرْجُونَ lâ yercûne fiili “ummuyorlar(dı), inanmıyorlar(dı)”; نُشُورًا nuşûran kelimesi ise “diriltilmeyi, diriltilmeye” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin yakınlarında gerçekleşmiş olan helakten ibret almamaları ve âhireti inkârclıkları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ الَّت۪يٓ اُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ “Yemin olsun ki (müşrikler) bela yağmuruna tutulmuş olan o şehre (Sodom’a) elbette uğramışlardır.” Burada sözü edilen şehrin Hz. Lût’un kavminin helak edildiği Lut Gölü (Ölü Deniz) civarındaki Sodom ve beraberinde helak edilen Gomore olduğu bilinmektedir.(22) Onların yurtlarına gidip neler yaşadıklarını görmeleri gerektiğiyle ilgili olarak Hicr 15/75-77 ve Sâffât 37/137-138’de de bilgi verilmektedir.

a) وَلَقَدْ اَتَوْا عَلَى الْقَرْيَةِ “Andolsun ki o şehre (Sodom’a) mutlak surette uğramışlardır.” Bu cümledeki وَلَقَدْ ve lekad ifadesi, Mekkelilerin oraya mutlak surette uğradıklarını yeminli bir vurgu ile göstermektedir. Lut Gölü civarı Mekkelilerin kuzeye doğru gidip geldikleri ticaret yolunun üzerinde veya yakınındaydı. Dolayısıyla bu yolu kullanan herkesin helak edilen o beldeyi bizzat gördüğü anlaşılmaktadır.

Burada dile getirilen husus, helak edilen o şehirle ilgili haberlerin Mekkelilere ulaşması da olabilir. Bu durumda “gelip uğramak” manasına gelen اَتَوْا etevv fiili, “(haberin) gelmesi, haberdar olmaları, duymaları” şeklinde yorumlanmış olur. Âyetin mesajını evrensele taşıdığımızda burada kast edilen mananın, bu ve benzer haberleri duyan herkesle ilgili olduğunu söylemeliyiz. Bu haberi duyan bütün muhatapların ondan ibret almaları gerektiği hatırlatılıyor demektir.

Bu ikinci görüş daha kapsayıcı ve daha güçlü bir ihtimal gibi görünse de, asıl mesajın müşriklerle ilgili olduğunu belirtmeliyiz. Öncelikli mesaj Mekkelilerle, kapsayıcı mesaj ise herkesle ilgilidir.

b) الَّت۪يٓ اُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ “Belâ yağmuruna tutulmuş olan.” Bu ifade, Lut kavminin üzerine “yağdırılan taş sağanağı”nı beyan etmektedir. Çeşitli âyetlerde “o beldenin altını üstüne getiren, yazılmış cezanın infazı için üzerlerine peş peşe püskürtülen sert taşlar”dan söz edilmektedir.(23)

Bu âyetin tefsiri bağlamında şu ifadelerin çok önemli bir açılım getirdiği kanaatindeyiz:

“O ülkenin, yani Lût kavminin, Sodom halkının cezalandırılması ilginçtir. Bu ülkenin halkı, nefislerinin arzularının volkanik bir şekilde taşıp cinsel sapkınlığa sürüklemesine denk bir ceza ile cezalandırılmışlardır. Kur’ân’da dokuz kez(24) geçen سَوْء/السَّوْء sev’/es-sev’ kelimesi “kötü” manasına gelmektedir. Bu anlamda âyette geçen اُمْطِرَتْ مَطَرَ السَّوْءِ ifadesini, “volkanik taş yağmuru” şeklinde tercüme edebiliriz.”

“Onlar, nefis arzularındaki volkanik patlama ile cinsel ahlâkı yakıp-yıktılar. Allah da onlara maddî anlamda volkanik taş yağmuru gönderip onları helâk etti. Onların nefislerindeki volkanik patlamalar, tabiatın düzeninde bile değişim meydana getirdi. Tabiat bile onların yaptıklarını kabul etmedi. Ahlâkın doğasını bozmaları, fizikî çevrenin doğasının da bozulmasının en önemli etkeni oldu.”(25)

2. اَفَلَمْ يَكُونُوا يَرَوْنَهَا“Peki, orayı (orada olup biteni) hiç mi görmediler (düşünmediler)?” Bu cümle, müşriklerin orada olup biteni niçin düşünmedikleri, bundan neden ibret almadıkları kınayıcı bir ifade olarak soru cümlesi şeklinde dile getirilmektedir.

Yûsuf 12/3’te de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, inkârcılar başta olmak üzere, bütün insanların kıssalarda yer alan hususlara ibret nazariyle bakmaları istenmektedir ki kıssaların anlatılmasının temel gerekçesi de budur. Yüce Allah kıssa anlatımındaki amacını müminlerin veya sağduyu sahibi insanların dersler ve ibretler alması şeklinde belirlediği için,(26) kıssaları güne ve hayatımıza getirmek ve verilmek istenen ders doğrultusunda hareket etmek zorundayız.

Aksi takdirde, kıssalar birer hikaye olmaktan öte geçmezler ki bu da Kur’ân’ın kıssa anlatımındaki hikmetine aykırıdır. Bu gerçek, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, “gitsin görsünler”,(27) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(28) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(29) vs. şeklindeki ifadelerle dile getirilmektedir.

“Hakikati yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(30) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. Maksat öncekilerin âkıbetinden ibret alınmasını sağlamak ve onların düştüğü yanlışa düşülmemesi için insanlığa uyarıda bulunmaktır. Burada gezip dolaşmaları istenenler ilk etapta elbette Mekke müşrikleridir. Çünkü onlar da önceki kavimler gibi peygamberi yalanlamış, tebliğ ettiği kitapla alay etmişlerdi. Ancak ilk muhataplar onlar olsa da mesajın evrensel olduğunu mutlak surette belirtmemiz gerekmektedir.

3. بَلْ كَانُوا لَا يَرْجُونَ نُشُورًا “Hayır, (hayır), onlar dirilmeyi ummuyorlar (ona inanmıyorlar).” Bu âyet, Furkân sûresinin 11 ve 21. âyetlerindeki mesajı güçlendirmekte, bir anlamda her üç âyet birbirini tefsir etmekte, tamamlamaktadır.

Müddessir 74/53’te onların âhiretten, oradaki yargılamadan korkmadıkları, Necm 53/27’de ise âhirete inanmadıkları belirtilmektedir. Bu cümle hem Mekkeli müşriklerin büyük bir kısmının, hem de ibrete konu olan ve helak edilen eski kavimlerin mahşerdeki diriltilmeye inanmadıklarını ortaya koymaktadır.

Mekkeli müşriklerin içerisinde belirli-belirsiz âhiret inancı olanların bulunduğu bilinmektedir. Bu durumda eğer maksat müşriklerin âhirete inananları ise, onların âhirette sevap ummamaları gündeme getiriliyor demektir.(31)

ıı. Hz. Peygamberle Alay Etmeleri

وَاِذَا رَاَوْكَ اِنْ يَتَّخِذُونَكَ اِلَّا هُزُوًا اَهٰذَا الَّذ۪ي بَعَثَ اللّٰهُ رَسُولًا “Seni gördükleri zaman ‘Allah elçi olarak bunu mu gönderdi!’ (diyerek) seninle hep alay ediyorlar.”

Âyetteki وَاِذَا رَاَوْكَ ve izâ raevke fiili “ve seni gördükleri zaman”; اِنْ يَتَّخِذُونَكَ in yettehızûneke ifadesi “seni edinmiyorlar, edinmezler”; اِلَّا هُزُوًا illâ hüzüven istisnası “alaydan başka bir şey, seni sadece ve sadece alaya alıyorlar(dı)”; اَهٰذَا الَّذ۪ي ehâzellezî sorusu “bunu mu”; بَعَثَ be‘ase fiili “gönderdi, göndermiş”; اللّٰهُ allâhu keimesi “Allah”; رَسُولًا Resülen sözcüğü ise “peygamber, elçi, resül olarak” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i gördüklerinde takındıkları alaycı tutum gündeme getirilmektedir.

Burada da olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(32) geçen هُزُوًا hüzüven kelimesi “alay, alay konusu” manasına gelmektedir. Bir benzeri de Enbiyâ’ 21/36’da yer alan bu âyette, helak edilen eski kavimlerden dersler çıkarmayan Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı alaycı tutumu hatırlatılmaktadır. Müşrikler Hz. Peygamber’i her gördüklerinde onunla sadece ve sadece alay ediyorlardı. Cümledeki اِلّا … اِنْ in … illâ kullanımı bu tavrı göstermektedir. Ebû Cehil, Ebû Süfyân’a “Abdi Menâf oğullarının peygamberi bu muymuş!” diyerek Hz. Peygamberle alay edermiş.(33)

Risâlet öncesinde Hz. Peygamber’e güvenlerinin sonucunda el-emîn sıfatını veren Mekkeli müşrikler, onun pasif iyiliğinden çok memnundular. Ancak aktif iyi Hz. Muhammed, hayata müdahil ilâhî kaynaklı söylemlerini topluma ulaştırınca bütün olumlu söylemleri gitmiş, yerine haset, alay, hakaret, düşmanlık ve savaş çığırtkanlığı gelmişti.

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’le alay edip onu rahatsız etmişlerdi.(34) Bu tavırları Hz. Peygamber’e yönelik başlamış olsa da, bir süre sonra diğer müminlere de şu şekilde yaygınlaştırılmıştı: “Günaha batmış kişiler müminlere gülerlerdi. Yanlarına gittiklerinde kaş-göz hareketleri (ile alay ederlerdi). Kafadarlarının yanına döndüklerinde (bu yaptıklarını anlatarak) keyiflenirlerdi. Müminleri gördüklerinde ‘İşte şu (zavallı)lar muhakkak ki şaşırmışlar’ diyerek (onlarla dalga geçerlerdi).”(35) Ayrıca müminlerin inançlarıyla alay ederek kendilerine “sefihler” suçlamasını yönlendirmişlerdi.(36)

İnananlarla alay etmek İblis’le başlayan bir hastalıktır. Hz. Âdem için secdeye kapanması emredildiğinde, “Ben ondan daha hayırlıyım; beni ateşten, onu ise çamurdan yarattın” diyerek kibrini göstermişti.(37) Dahası, secde emri sonrasında Yüce Allah’a seslenerek, “Şu bana üstün kıldığına bir bak” diyerek küstahlığını tescillemişti.(38)

Kibir ve müminlerle alaycılık İblis’ten sonra onun izini takip edenler tarafından da sürdürülmüştür. Hz. Nûh’un,(39) Hz. Hûd’un(40) ve Hz. Sâlih’in kavmi,(41) Hz. İbrâhim’in babası,(42) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a karşı Firavun’un adamları,(43) Hz. İsa’ya karşı o günkü ileri gelenler(44) alaycı bir tavır içerisindeydiler. Bütün bu kavimler ve benzerleri peygamber olarak “melek” bekliyorlardı; çünkü kendi türünden ümitlerini kesmişlerdi.

“Allah bir beşer mi (bu beşeri mi) peygamber olarak gönderdi?” sözleriyle hem Hz. Peygamber’le, hem de bütünüyle risâlet kurumuyla alay eden müşrikler, dalga geçtikleri müminlerin gönüllerini kırdıklarını fark edemediler. Oysa bu dünyada alay edip gönül kıranlar, mahşerde ateşi yürekten dışarıya doğru büyüyen Hutame cehennemine gireceklerdir. Zira “gönül kıranların gönlü kırılacaktır.”

Müşrikler düşmanlık tohumları ektikleri bu fırtına oluşturan rüzgârlı hayatın sonucunu azap yağmuru olarak mahşerde yaşayacaklardır. İblis’in ve onun izinden gidenlerin yolunu takip eden bütün zamanların inkârcıları ve kâfirleri, bu korkunç tercihlerinin hesabını çok ağır bir şekilde vereceklerdir. Zaten önceki âyet grubunda helak edildikleri haber verilen kavimlerin bu bağlamda hatırlatılmasının sebebi de bu olsa gerektir.

ııı. Putperestliğin Sonucu

اِنْ كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ اٰلِهَتِنَا لَوْلَآ اَنْ صَبَرْنَا عَلَيْهَا وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ح۪ينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ اَضَلُّ سَب۪يلًا “(Müşrikler) ‘Onları (savunmakta) kararlılık göstermemiş olsaydık, neredeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı!’ (diyorlar). Azabı gördüklerinde kimin yolu şaşırdığını ileride bileceklerdir!”

Âyetteki اِنْ كَادَ in kâde fiili “nerdeyse”; لَيُضِلُّنَا le yudıllünâ fiili “elbette bizi saptıracaktı”; عَنْ اٰلِهَتِنَا ‘an âlihetinâ tamlaması “bizim tanrılarımızdan, ilahlarımızdan”; لَوْلَآ اَنْ صَبَرْنَا levlâ en sabernâ ifadesi “ısrar etmeseydik, kararlı bir şekilde savunmasaydık, sahiplenmeseydik”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onlara, onları”;وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ve sevfe ya‘lemûne fiili “ileride, yakında bileceklerdir, anlayacaklardır”;ح۪ينَ يَرَوْنَ hîne yeravne ifadesi “gördükleri zaman”; الْعَذَاب el-‘azâbe sözcüğü “o azabı”; مَنْ اَضَلُّ men edallü ifadesi “kimin en sapkın olduğunu, en sapığın, en şaşkının kim olduğunu”; سَب۪يلًا sebîlen sözcüğü ise “yol bakımından” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı putları sahiplenmeleriyle ilgili sözleri ve akıbetlerinin korkunç olacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ كَادَ لَيُضِلُّنَا عَنْ اٰلِهَتِنَا لَوْلَآ اَنْ صَبَرْنَا عَلَيْهَا “(Müşrikler) ‘Onları (savunmakta) kararlılık göstermemiş olsaydık, neredeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı!’ (diyorlar).” Bu söz de müşriklere aittir. Kendilerince bir kararlılık ortaya koyduklarını belirterek, inançlarında kaldıklarını, Hz. Peygamber’in onları yollarından çeviremediğini, yollarından kendilerini saptıramadığını belirtmişlerdi. Müşrikler bu ifadeleriyle Hz. Peygamber’e sapkın suçlamasında bulunmuşlardı. Benzer ifadeler Mütaffifîn 83/32’de de söz konusudur. Böyle bir tepkinin Semûd kavmi tarafından Hz. Sâlih’e verildiği Hûd 11/87’de, Hz. Hûd’a gösterildiği ise Ahkâf 46/22’da dile getirilmektedir.

Müzzemmil 73/10 gibi çeşitli âyetlerde yer aldığı üzere, âyetteki صَبَرْنَا عَلَي sabernâ ‘alâ kullanımı, “bir şeyde ısrarcı ve kararlı olmak” manasıyla onların putperestlikteki mukavemetlerini ifade etmektedir. Bu arada اٰلِهَتِنَا âlihetinâ “ilahlarımız” tamlaması, onların çok tanrıcı olduğunun da bir delilidir. Âyetin başındaki “nerdeyse, az kalsın” manasına gelen كَادَ kâde fiili, iyice sallandıklarını, büyük bir sarsıntı geçirdiklerini, adeta yıkılmak üzere olduklarını göstermektedir.

Müşrikler, Sâd 38/6’da da beyan edildiği üzere, kendileri gibi müşrik olan muhataplarından “ilâhlarını savunmalarını, onlardan istenenin sadece bu olduğunu” söylemiş, kendilerini harekete geçirmeye çalışmışlardı. Firavun’un İsrailoğulları’na Hz. Mûsâ için “Dininizi değiştirmesinden yani ülkede fesatlık çıkarmasından korkuyorum” dediği gibi,(45) müşrikler de onun izini takip ederek Hz. Peygamber’i kendilerince “tehlikeli” ve “saptırıcı” olarak görüyorlardı.

Bu sözlerinden anlaşılan o ki, Hz. Peygamber görevini tam yapıyor, hiçbir gerçeği gizlemiyor, muhatapların gönlünü almak için Yüce Allah’ı darıltmak gibi bir yanlışa asla ve asla tevessül etmiyordu. Onlar Hz. Peygamber’den taviz koparmak için yağcılık teklifiyle kendilerinin buna çoktan hazır olduğunu ortaya koymuşlardı;(46) ancak bekledikleri cevabı hiçbir şekilde ondan alamamışlardı. Onu etkilemek için çeşitli faaliyetlere girişmiş olsalar da Yüce Allah’ın yardımıyla Hz. Peygamber’i etkileme ve yolundan çevirme noktasında sonuç alamamışlardı.(47) Bunun üzerine düşmanlığın her türlüsünü devreye sokmuş, hatta onu öldürme planları bile yapmışlardı.(48)

2. وَسَوْفَ يَعْلَمُونَ ح۪ينَ يَرَوْنَ الْعَذَابَ مَنْ اَضَلُّ سَب۪يلًا “Azabı gördüklerinde kimin yolu şaşırdığını ileride bileceklerdir!” Bu cümle, Furkân 25/40. âyetten itibaren devam eden ve müşriklerle ilişkili olan “söz, tutum ve davranışların cevabı”nı içermektedir. Cümlenin başındaki سَوْفَ sevfe edatı “uzak gelecek zaman” manası verdiği için, biz de tercümede “ileride” yani “vakti geldiğinde” ifadesini tercih ettik.

“Zamanı geldiğinde, er veya geç” hiçbir şekilde kurtulamayacakları bir felaketin “kıyamet günü” kendilerini beklediği beyan edilmektedir. Müşriklere, inkârcılara veya kâfirlere zaman tanınması veya azaplarının tehir edilmesi onlar için bir hayır değildir. Bu durum, azaptan kurtulacaklarını göstermeyeceği gibi, bu zaman zarfında günahları artacağı için azaplarının katlanmasına da neden olacaktır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’i -hâşâ- saptırıcı olarak gören Mekkeli müşriklerin zamanı gelince, yani mahşerde “kimin yolunun en şaşkın ve sapkın olduğunu bileceklerini” haber vermekte, kendilerini tehdit ederek onlara gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Furkân 25/44’te de beyan edildiği gibi, yolu asıl sapkın ve şaşkın olanlar, Hz. Peygamber’i saptırıcı olarak tanıtan Mekkeli müşriklerdir. İşte onlar, mahşerdeki ateş azabını gördüklerinde kimin yolunun en sapkın olduğunu bilip anlayacaklardır. “Alçaltıcı azabı görecekleri” ifadesi, Hz. Nûh tarafından da kavmine söylenmişti.(49)

Yüce Allah bu cevabıyla önce Hz. Peygamber’i ve ilk dönem müminlerini, sonra da bütün zamanların müminlerini moral açısından desteklemektedir. Bu bağlamda daha başka rahatlatıcı ve moral verici ifadeler de vardır.(50) Bütün mesele, vahyin sahibi olan Yüce Allah’ın, vahyinden yana olanları yalnızlığa terk etmediğini bilmek ve bunu herkese ilan etmektir.

c) Putperestlik ve Aklını Kullanmama İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 43-44. âyetlerinde arzularını ilahı edinenleri gündeme getirmekte, onları hiç kimsenin savunamayacağını beyan ederek, gerçeği dinlemeyip aklını kullanmadıkları için en sapkın yolun yolcuları olduklarını şu şekilde ifade etmektedir:

“Yoksa sen, onların çoğunun gerçeği dinleyeceğini, yani aklını kullanacağını mı sanıyorsun? (Hayır, hayır), onlar sürü (yani ruhsuz canlılar) gibidir; hatta yol bakımında daha da şaşkındırlar.”

ı. İlâhını Hevâsına Dönüştürmek

اَرَاَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلٰهَهُ هَوٰيهُ اَفَاَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَك۪يلًا “Arzusunu ilahı edineni gördün mü? Sen ona koruyucu olabilir misin!”

Âyetteki اَرَاَيْتَ eraeyte ifadesi “gördün mü?, düşünsene bir”; مَنِ اتَّخَذَ menittehaze ifadesi “edinmiş olanı”; اِلٰهَهُ ilâhehû tamlaması “ilahı olarak, ilahını”; هَوٰيهُ hevâhü tamlaması “onun kendi hevâsına, arzusuna”;اَفَاَنْتَ تَكُونُ efente tekûnü sorusu “sen mi (şöyle) olacaksın, sen olabilecek misin”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, onun üzerine”; وَك۪يلًا vekîlen kelimesi ise “vekîl, koruyucu, savunucu” demektir.

Burada putperestlerin bozuk inançları ve aslında sahipsizlikleri gündeme getirilmektedir.

1.اَرَاَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ اِلٰهَهُ هَوٰيهُ “Arzusunu ilahı edineni gördün mü (ilâhını arzusu edineni gördün mü) (dikkatini çekti mi)?” Bir benzeri de Câsiye 45/23’te daha geniş bir şekilde geçen bu ifade, müşrik tipin ilâh anlayışını deşifre etmekte, bu tür insanları hiç kimsenin sahiplenemeyeceğini ortaya koymaktadır.

Buradaki اَرَاَيْتَ eraeyte ifadesi “gördün mü?”, “bir düşün bakalım”, “düşünsene bir”, “göz önüne getirsene bir” gibi ifadelerle tercüme edilebilir. Âyetin ilk cümlesi hakkında iki temel yaklaşım söz konusudur:

a) Bu cümlenin iki farklı şekilde tercüme edilebileceğini belirtmemizin sebebi, buradaki “muhatapların hiçbir şeye inanmayan kişiler olmaması”dır. Hem bu sûre hem de Câsiye sûresi Mekke dönemi sûrelerinden olduğu için, genelde muhatapların “inkârcı” değil, “müşrik” oldukları bilinmektedir. Bu nedenle, onların, “hevâsını ilâh edinmeleri”nden ziyade, “ilâhını hevâlarına dönüştürmeleri”nden de söz edilebilir.

Bunun anlamı, ilâha inanmalarına rağmen, onun dediğini ve kararlarını kabul etmek yerine, ona akıl vermeye kalkışmalarıdır; hem peygamber gönderme sistemini, hem de risâletle gönderdiği esasları benimsemeyerek, hayatlarına Yüce Allah’ı karıştırmak istememeleridir.

Müşrikler için Yüce Allah mutlak yaratıcıdır; ancak kullarının işine de karışmamalıdır. Bu işler için başka aracı ilâhlar edinerek, onlara görevlerini, yetki alanlarını ve kararlarını öğreten bir hadsizlik içerisine girmişlerdi. “İlâhını hevâsı edinen kişi”, Yüce Allah’ın dediği gibi yaşayan değil, nasıl yaşaması gerektiğini Allah’a söyletmeye çalışan kişidir. Bu tip bir insan için ilâh vardır; ancak hevâsı ilâhından öncedir ve önemlidir. Dahası, bunlar Allah’a teslim olanlar değil, Allah’ı teslim almaya çalışanlardır. İlâhlık meselesinde tek ilâhla da yetinmeyip, şirketleşmeyi tercih edenlerdir. Bu nedenle kendilerine “müşrik” denilmiştir.

Âyettekiاتَّخَذَ ittehaze fiili “iki mef‘ûl” alan kelimelerdendir. Bu tercihteاتَّخَذَ ittehaze fiilinin “ilk mef‘ûlü” fiilden hemen sonra gelen اِلٰهَهُ ilâhehû “ilahını”, ikincisi ise ondan sonra gelen هَوٰيهُ hevâhü “hevasına, hevasını” ifadesidir. Genel kural gereği “mef‘ûlü bih” önce, “ikinci mef‘ûl” ise sonra gelmiştir.

b) Bu cümle, büyük çoğunlukla “Hevâsını ilah edineni gördün mü?” şeklinde tercüme edilmektedir. Bu durumda maksat, arzuların tanrılaştırılmasının kınanmasıdır. Râzî’nin beyanına göre, اِلٰهَهُ ilâhehû kelimesinin هَوٰيهُ hevâhü ifadesinin önüne gelmesi bir takdîm-te’hîr’dir ve cümlenin manasına “vurgu” katmaktadır.(51) Söylenmek istenen şudur: “Bu tip insanlar kendi hevâlarından başka hiçbir şeye itibar etmezler.” Bağlama bağlı kalmaksızın, evrensel anlamda bütün muhataplar düşünüldüğünde bu tercüme de elbette doğrudur.

Câsiye 45/23-24’teki ifadelere bakıldığında bu yaklaşımın da çok önemli olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim orada Yüce Allah’ın bu insanı kendi tercihi doğrultusunda bir bilgiye dayalı olarak saptırdığı, kulağını ve kalbini mühürlediği, gözlerine perde çektiği beyan edildikten sonra, böylelerinin dünya hayatından başka bir şeye inanmadıkları, bilgisizce dehre taptıkları ifade edilmektedir. Durum böyle olunca, bu tip insanların hevâsını ilâh edindiklerini söylemek daha doğrudur; çünkü onlar zaten Allah’a değil, zamana inanmaktadırlar.

“Allah’ın dışında kendi keyfine ve bencil yargılarına uyan kişiden daha sapkın hiç kimsenin olmayacağı”nın beyan edildiği âyetle,(52) yorumunu yapmakta olduğumuz âyet benzer mesajlar içermektedir. Yüce Allah’a teslim olmayanlar, arzularına teslim oluyorlar veya hevâları onları teslim alıyor demektir. Her iki durumda da “Allah kavramı” onların hayatında devre dışı kalmaktadır.

“Hevâya tâbi olmamak” çok önemli bir uyarıdır; çünkü Kur’ân’ın beyanına göre, hevâya uyanlar Allah yolundan saparlar; mahşer yargılamasını unuttukları için de onlar için şiddetli bir azap vardır.(53) Kur’ân’a göre, kişinin kendi hevâsına uymaması gerektiği gibi başka sapkın insanların hevâsına da uymaması gerekmektedir.(54)

Eğer bir insan kendi nefsini ilâh edinirse, bilmelidir ki o ilah insanlardan fedakârlık isteyecektir. Artık şeytanın her dediği onun için vazgeçilmez olacak, nefse kul olmanın derin mahcubiyetlerini yaşayacak demektir.

2. اَفَاَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَك۪يلًا “Sen ona koruyucu olabilir misin!” Bu cümle, “Sen onun sorumluluğunu üstlenebilir misin?” şeklinde de anlaşılabilir. Bu durumda mesaj her hâlü kârda “böylesi birini savunamazsın” şeklindedir; çünkü soru inkârîdir; yani sorulanın tersi doğrudur.

Bazı âlimlerimiz buradaki وَك۪يل vekîl kelimesine “koruyucu” manası da vermişlerdir.(55) وَك۪يل vekîl kelimesi vekâletle aynı kökten geldiği için, “vekâlet alan, vekîl tayin edilen, birinin sorumluluğu kendisinde olan kişi” demektir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek, böyle kişilerin hiçbir şekilde savunulamayacağını, sorumluluklarının üstlenilemeyeceğini haber vermektedir.

Çeşitli âyetlerde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, tek vekilin kendisi olduğunu,(56) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(57) çünkü vekil olarak yeteceğini,(58) Hz. Peygamber dâhil(59) başka insanların(60) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekaletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Bu ifade, Hz. Peygamber’in böylesi kişileri doğru inanç noktasında hiçbir şekilde zorlayamayacağı manasını da vermektedir. Çünkü “dinde zorlamanın olmadığı”(61) ve “Hz. Peygamber’in de bu kişiler üzerinde zorbalık yapamayacağı”(62) beyan edilmektedir.

ıı. Aklını Kullanmamanın Sonu

اَمْ تَحْسَبُ اَنَّ اَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ اَوْ يَعْقِلُونَ اِنْ هُمْ اِلَّا كَالْاَنْعَامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ سَب۪يلًا “Yoksa sen onların çoğunun gerçeği dinleyeceğini veya aklını kullanacağını mı sanıyorsun! Onlar hayvanlar (diğer canlılar) gibidir; hatta yol bakımından daha şaşkındırlar.”

Âyetteki اَمْ تَحْسَبُ em tahsebü sorusu “yoksa sanıyor musun, zannediyor musun”; اَنَّ اَكْثَرَهُمْ enne ekserahüm tamlaması “muhakkak ki onların çoğu”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili “(gerçeği) işitmekte (olduğunu)”; اَوْ يَعْقِلُونَ ev ya‘kılûne fiili “yani aklını kullandığını, aklettiğini”; اِنْ هُمْ in hum ifadesi “onlar (şöyle) değildir”; اِلَّا كَالْاَنْعَامِ illâ ke’l-en‘âmi istisnası “hayvanlar gibi olmanın dışında, onlar sadece ve sadec hayvanlar gibidirler, onlar hayvanlar gibi olmaktan başka bir şey değillerdir”; بَلْ bel edatı “esasında”; هُمْ hum zamiri “onlar”; اَضَلّ edallü sözcüğü “en şaşkın(dır), daha sapkın(dır)”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “yol bakımından” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e hitap edilerek, onların çoğunun gerçeğe kulak vermediği veya vermeyeceği, bu yönüyle de şaşkınlıkta son sınıra geldikleri gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ تَحْسَبُ اَنَّ اَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ اَوْ يَعْقِلُونَ “Yoksa sen onların çoğunun gerçeği dinleyeceğini veya aklını kullanacağını mı sanıyorsun!” Bu cümlenin başındaki اَمْ em edatının bel edatı anlamında olduğu ifade edilmektedir. Buna göre mana, “Aksine, sen, onların gerçeği duyacağını, yani aklını kullanacağını sanıyorsun, (öyle mi?)” şeklini almaktadır. Her iki durumda da mesaj anlaşılmaktadır.

a) Bu âyetin daha geniş mesajlar içeren bir benzeri A‘râf 7/179’da şu şekildedir: “Yemin olsun ki (anlayabilecek akılları ve) gönülleri olmasına rağmen (gerçeği) anlamayan, (hakkı görebilecek) gözleri olmasına rağmen (hakikati) görmeyen, (hakkı işitebilecek) kulakları olmasına rağmen (gerçeği) duymayan, sadece ruhsuz canlılar gibi, hatta daha da şaşkın bir halde bulunan ve sonuçta gaflete dalan pek çok cin ve insan için cehennemi hazırlamışızdır.” Bu âyette de vurgulandığı üzere, cehennemlik olmak bir “sonuç”tur; “sebep” ise hakikati anlamak için gözlerini, kulaklarını ve aklını kullanmamaktır.

b) Yüce Allah, müşriklerin büyük çoğunluğunun gerçeğe kulak vermediğini, yani aklını kullanmadığını beyan etmekte, böyle davrandıkları sürece aynı durumlarının devam edeceğini ifade etmek istemektedir. Hz. Peygamber, çevresindekilerin inanmamasından dolayı hüzünlenmekte, kendini adeta yıpratmaktaydı.(63) Bu psikolojiyle olsa gerek, çevresindekilerin hakikati kabul etmelerini çok arzu ediyordu.

Ancak Yüce Allah Hz. Peygamber’e karşı takındıkları tavır ve suçlayıcı tutumları nedeniyle bozulan moralini düzeltmek için kendisini rahatlatmaktadır. Böyle davrananların normal olarak akıllarını kullanmadıklarını, eski alışkanlıklarını devam ettirip körleşmiş duygularına esir olduklarını, onların bu saçma tutumları nedeniyle üzülmemesi gerektiğini kendisine bildirmektedir.

Âyette geçen اَنَّ اَكْثَرَهُمْ enne ekserahüm ifadesi “onların çoğunluğu” manasına gelmekte ve o toplumun içinden sayıları az da olsa hakikati anlamak için vahye kulak veren ve onu anlamaya çalışanların çıkacağı kendisine hissettirilmektedir.

c) Çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, Kur’ân’daki اَوْ ev edatlarının bir kısmını “veya” değil de “ve” anlamına almak daha doğrudur. Kur’ân’da اَوْ ev edatının tahyîr denilen “seçenek” anlamının dışında, tafsîl denilen “yani”, “diğer bir ifadeyle”, “aslında” anlamına gelen kullanım örnekleri de bulunmaktadır.(64) Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/44’te geçen يَسْمَعُونَ اَوْ يَعْقِلُونَ ifadesinde yer alan اَوْ ev edatını “veya” anlamında değil de, “ve”, “yani” manasında tercüme etmekteyiz. Çünkü “gerçeğe kulak vermek”, “aklını çalıştırma”nın bir ifadesidir.

2. اِنْ هُمْ اِلَّا كَالْاَنْعَامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ سَب۪يلًا “Onlar hayvanlar (diğer canlılar) gibidir; hatta yol bakımından daha şaşkındırlar.” Bu cümleye “Onlar koyun sürüsü gibidirler; doğru yoldan hiç mi hiç haberleri yoktur” manası da verilmektedir.(65) Âyette اِلَّا … اِنْ in ve illâ edatlarının birlikte kullanımı vurgu manası vermektedir. Söylenmek istenen şudur: Aklını kullanmayanlar hayatı sadece yiyip içmekten ibaret sayan, kulluk ve âhiret meseleleri üzerinde durup kafa yormayan canlılar mesabesindedirler.

Bu âyeti, öncekilerle birlikte düşündüğümüzde şunu söyleyebiliriz: “Hevasına uyanlar, ilahlarını arzularına dönüştürenler veya arzularını ilah edinenler aklî ve kalbî yeteneklerini köreltecek, sürü haline gelecek ve statü kaybına uğrayacaklardır. Hevasına uyanlar veya onu ilahlaştıranlar kendilerine yabancılaşanlardır. Bu şekilde davrananlar malesef dünya nüfusunun çoğunu oluşturmaktadır.”

Buradaki benzetmede bir ontolojik tahlil yapılmakta, insanı diğer canlılardan ayıran temel öğenin “akıl ve onu kullanmak” olduğu vurgulanmaktadır. A‘râf 7/179 ve Müddessir 74/49-51’de de yer alan bu benzetmelerde maksat, hayvanları değersiz göstermek değil, insanların kendi özelliklerini çalıştırmayıp hayvanlar gibi davranmalarını kınamak ve sonuçta kendilerine gelmelerini sağlamaktır.

Müddessir’de geçen “aslandan kaçan yaban merkepleri” benzetmesinde, merkepler aslandan ürküp kaçmakla aslında doğru bir şey yapmaktadırlar; çünkü onlar bu eylemle ölümden hayata kaçmaktadırlar. Vahiyden yüz çevirenler ise hayattan ölüme kaçmaya çalıştıkları için ayıplanmaktadırlar. Benzer ifadeler A‘râf 7/176 ve Cum‘a 62/5’te de zikredilmektedir.

“Hayvanlardan daha şaşkın” olarak nitelendirilmelerinin sebebi, hayvanların herhangi bir şeyle emir ve yasağa muhatap kılınmamış olmalarına dikkat çekilmesidir. Dahası, hayvanlar kendi yaratılış amaçlarını gerçekleştirmeye programlandıkları ve böyle yaşadıkları için, bir anlamda “iradesiz Müslüman kullar” mesabesindedirler. Hayvanlar otlaklarına gidebilen, beslenebilen, ahırlarına veya yuvalarına girebilen, evcil olanları sahiplerine boyun eğen, kendilerine iyi veya kötü davrananları fark eden, faydalarına olan şeylere yönelip zararlı olanlardan kaçabilen bir içgüdü ile bir esneklikte yaratılmışlardır.

Akılları ve iradeleri olmadığı için, en azından bir hakikate karşı gerekçesiz bir şekilde karşı çıkma ayıbından uzaktırlar. Hayvanlarda akıl ve ilim olmaması başkalarına zarara dönüşmez; bu nedenle hiç kimseyi hakikat yolundan engellemez ve çevirmezler. Oysa inkârcı insanlar bu hallerini başkalarına da aşılamaya çalışabilirler.

Kâfirler yaratılış gerçeğinin üzerini örterek, Yüce Allah’a teslim olmamakta, sahipleri olan Yüce Allah’ı tanımayıp O’na boyun eğmemekte, O’nun verdiği sayısız iyilikleri görmeyip şeytanın sahip olduğu kötülüklerden yana olmaktadırlar. Menfaatlerin en büyüğü olan sevabı tercih etmemekte, zararların ve tehlikelerin en büyüğü olan azaptan korunmamakta, gidecekleri hakikat yolunu bilip o yolu takip etmemekte, Yüce Allah’a verdiği sayısız nimetler için şükretmemekte ve O’na karşı asilik yapmaktadırlar.

Cehaleti tercih ederek, akıllarını ve ilimlerini kullanmayarak önce kendilerine zarar verirler; dahası başkalarını da hak yoldan engeller ve saptırırlar. Bütün bu ve benzer özellikler nedeniyle kâfirler diğer canlılardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

İşte böylece Yüce Allah’ın, kullanılmak üzere verdiği aklı kullanmayanlar akılsızlardan daha aşağı duruma düşerler. Çünkü Yüce Allah aklını kullanmayanların üzerine pislik boca edeceğini beyan etmektedir.(66) Kur’ân’ın gönderiliş gayesi ve Hz. Peygamber’in misyonu, “insanların zihnine vurdukları prangaları ve zincirleri kırıp parçalamak” şeklinde belirlenmiştir.(67)

Oysa hayvanlar ve diğer bütün yaratıklar kendi varlıklarında Yüce Allah’ı tesbihe kodlandıkları için, insanlar anlamasa da Allah’ı tesbihe devam etmektedirler.(68) Dolayısıyla Kur’ân’daki “hayvan” benzetmelerinde hayvanlar aşağılanmamakta, insan olmanın gereğini yerine getirmeyenler statü deşikliği görüntüsü vermiş olmaları nedeniyle ayıplanmaktadırlar.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/177, 213; En‘âm 6/89; Hadîd 57/25.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/213 En‘âm 6/89 Hadîd 57/25
• 2 - Tâhâ 20/29-30. 3 - Zemahşerî, age., III, 272. 4 - Şu‘arâ’ 26/13-14; Kasas 28/15, 33.
  • Tâhâ 20/30 Şu‘arâ 26/14 Kasas 28/15 Kasas 28/33
• 5 - En‘âm 6/33.
  • En‘âm 6/33
• 6 - A‘râf 7/136; Yûnus 10/90; İsrâ’ 17/103; Tâhâ 20/78; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/66; Kasas 28/40; Sâffât 37/115; Mü’min 40/45; Zuhruf 43/55; Zâriyât 51/40; Kamer 54/42; Müzzemmil 73/16; Nâzi‘ât 79/25; Fecr 89/13. 7 - A‘râf 7/137; İsrâ’ 17/16; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/172; Neml 27/51; Sâffât 37/136; Ahkâf 46/25; Muhammed 47/10.
  • A‘râf 7/136 Yûnus 10/90 İsrâ 17/103 Tâhâ 20/78 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/66 Kasas 28/40 Sâffât 37/115 Mü'min 40/45 Zuhruf 43/55 Zâriyât 51/40 Kamer 54/42 Müzzemmil 73/16 Nâzi‘ât 79/25 Fecr 89/13 A‘râf 7/137 İsrâ 17/16 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/172 Neml 27/51 Sâffât 37/136 Ahkâf 46/25 Muhammed 47/10
• 8 - Esed, age., s. 733.
• 9 - Bakara 2/213; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24. 10 - Nisâ’ 4/163-164; Mü’min 40/78.
  • Bakara 2/213 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24 Nisâ 4/164 Mü'min 40/78
• 11 - Semerkandî, age., II, 563.
• 12 - Yazır, age., VI, 68.
• 13 - Yûnus 10/73; Enbiyâ’ 21/77; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/120; ‘Ankebût 29/14; Sâffât 37/82; Kamer 54/11-12; Nûh 71/25.
  • Yûnus 10/73 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/120 ‘Ankebût 29/14 Sâffât 37/82 Kamer 54/12 Nûh 71/25
• 14 - Nisâ’ 4/93, 102; Tevbe 9/100; Ahzâb 33/8, 29, 35, 44, 57, 64; Feth 48/6; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; İnsân 76/31. 15 - Nisâ’ 4/18, 37, 151, 161; İsrâ’ 17/10; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/31; Feth 48/13; Mülk 67/5; İnsân 76/4. 16 - Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Hadîd 57/21.
  • Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Tevbe 9/100 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 İnsân 76/31 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 İsrâ 17/10 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/31 Fetih 48/13 Mülk 67/5 İnsân 76/4 Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Hadîd 57/21
• 17 - Ateş, age., IX, 19. 18 - Esed, age., s. 734’te 33. not.
• 19 - Yazır, age., VI, 68-70. 20 - Taberî, age., XXVI, 154.
• 21 - Zemahşerî, age., III, 273.
• 22 - Semerkandî, age., II, 564; Taberî, age., XIX, 16; Zemahşerî, age., III, 273; Râzî, age., XXIV, 84.
• 23 - A‘râf 7/84; Hûd 11/82; Hıcr 15/74; Şu‘arâ’ 26/172-173; Neml 27/58; ‘Ankebût 29/34; Kamer 54/34.
  • A‘râf 7/84 Hûd 11/82 Hicr 15/74 Şu‘arâ 26/173 Neml 27/58 ‘Ankebût 29/34 Kamer 54/34
• 24 - Tevbe 9/98; Nahl 16/60; Meryem 19/28; Enbiyâ’ 21/74, 77; Furkân 25/40; Feth 48/6, 12. 25 - Bayraklı, age., XIII, 510.
  • Tevbe 9/98 Nahl 16/60 Meryem 19/28 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/40 Fetih 48/6 Fetih 48/12
• 26 - A‘râf 7/176; Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Hâkka 69/12; Nâzi‘ât 79/26. 27 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 28 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 29 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • A‘râf 7/176 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Hâkka 69/12 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26
• 30 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 31 - Semerkandî, age., II, 564.
• 32 - Bakara 2/67, 213; Mâide 5/57, 58; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36; Furkân 25/41; Lokmân 31/6; Câsiye 45/9, 35. 33 - Semerkandî, age., II, 564.
  • Bakara 2/67 Bakara 2/213 Mâide 5/57 Mâide 5/58 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Furkân 25/41 Lokmân 31/6 Câsiye 45/9 Câsiye 45/35
• 34 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/2-3; Sâd 38/4-8; Zuhruf 43/31. 35 - Mutaffifûn 83/29-32. 36 - Bakara 2/13.
  • İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Zuhruf 43/31 Mutaffifîn 83/32 Bakara 2/13
• 37 - A‘râf 7/12; Sâd 38/76. 38 - İsrâ’ 17/61-62. 39 - A‘râf 7/60; Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24; Şu‘arâ’ 26/111. 40 - A‘râf 7/66; Hûd 11/54; Mü’minûn 23/31-38; Şu‘arâ’ 26/136-137. 41 - Hûd 11/62; Kamer 65/24. 42 - Meryem 19/46. 43 - Mü’minûn 23/47. 44 - Meryem 19/29.
  • A‘râf 7/12 Sâd 38/76 İsrâ 17/62 A‘râf 7/60 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Şu‘arâ 26/111 A‘râf 7/66 Hûd 11/54 Mü'minûn 23/38 Şu‘arâ 26/137 Hûd 11/62 Talâk 65/24 Meryem 19/46 Mü'minûn 23/47 Meryem 19/29
• 45 - Mü’min 40/26.
  • Mü'min 40/26
• 46 - Kalem 68/9. 47 - Hûd 11/12; İsrâ’ 17/73-74. 48 - Enfâl 8/30.
  • Kalem 68/9 Hûd 11/12 İsrâ 17/74 Enfâl 8/30
• 49 - Hûd 11/39.
  • Hûd 11/39
• 50 - Dühân 44/59; Tûr 52/31; Kamer 54/26; Kalem 68/7.
  • Duhân 44/59 Tûr 52/31 Kamer 54/26 Kalem 68/7
• 51 - Râzî, age., XXIV, 86.
• 52 - Kasas 28/50. 53 - Sâd 38/26. 54 - Mâide 5/77.
  • Kasas 28/50 Sâd 38/26 Mâide 5/77
• 55 - Taberî, age., XIX, 18. 56 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 57 - Müzzemmil 73/9. 58 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 59 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 60 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 61 - Bakara 2/256. 62 - Kâf 50/45; Ğâşiye 88/22.
  • Bakara 2/256 Kâf 50/45 Ğâşiye 88/22
• 63 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 64 - Bakara 2/200; Mü’minûn 23/6; Nûr 24/3; Kâf 50/37; Mülk 67/10; Me‘âric 70/30; Müzzemmil 73/3-4.
  • Bakara 2/200 Mü'minûn 23/6 Nûr 24/3 Kâf 50/37 Mülk 67/10 Me‘âric 70/30 Müzzemmil 73/4
• 65 - Esed, age., s. 735.
• 66 - Yûnus 10/100. 67 - A‘râf 7/157. 68 - İsrâ’ 17/44; Hacc 22/18; Nûr 24/41; Haşr 59/1, 24; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Yûnus 10/100 A‘râf 7/157 İsrâ 17/44 Hacc 22/18 Nûr 24/41 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1