Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 92-109. âyetlerinde infaktan, İsrailoğullarına yönelik özel uygulamadan, onların iftiracılığından, ilk mabedin Kâbe oluşundan söz etmekte, kitap ehlinin çeşitli olumsuz davranışlarını, onlara itaat edilmemesi gerektiğini, Müslümanca ölmenin önemini, vahye sarılmanın ve tevhidin vazgeçilmezliğini, iyiliği emredip kötülükten menedenlerin ve bu görevi yapmayanların mahşerdeki durumlarını ele almaktadır.

a) İnfâk, İlahi Prensipler, İlk Mabed

Yüce Allah, sûrenin 92-97. âyetlerinde en çok sevilen şeylerden Allah yolunda harcayıncaya kadar el-birr’e yani “iyilik ve takvâ”ya ulaşılamayacağını, her ne infak edilirse Allah’ın onu bildiğini, Tevrat’ın indirilmesinden önce, İsrail’in yani Hz. Ya‘kub’un kendisine haram kıldıkları dışında, bütün yiyeceklerin İsrailoğullarına helâl olduğunu, “Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun” diye kendilerine hitap ettiğini, Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğunu bildirdikten sonra, Hz. Peygamber’in onlara “Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak İbrahim’in dinine uyunuz. O, müşriklerden değildi” demesini emrettiğini beyan etmektedir.

Ardından, âlemlere bereket ve hidâyet kaynağı olarak insanlar için kurulan ilk evin, mâbedin Bekke’deki Kâbe olduğu, orada apaçık delillerin, mesela İbrahim’in makamının bulunduğu, oraya giren herkesin emniyette/güvende olacağı, yoluna gücü yetenlerin o evi haccetmesinin Yüce Allah’ın insanlar üzerindeki bir hakkı olduğu, her kim haccın farziyetini inkâr ederse Allah’ın bütün âlemlerden zengin olduğu bildirilmektedir.

ı. İnfakın Takvâya Dönüşebilmesi

لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتّٰى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلًّا لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِلَّا مَا حَرَّمَ اِسْرَآء۪يلُ عَلٰى نَفْسِه۪ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرٰيةُ قُلْ فَاْتُوا بِالتَّوْرٰيةِ فَاتْلُوهَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) infak edinceye (verinceye) kadar asla iyiliğe ulaşamazsınız. Şüphesiz ki Allah her neyi infak ederseniz (verirseniz) onu bilendir. Tevrat indirilmeden önce, İsrail’in (Yakup’un) kendisine haram kıldıkları dışında, İsrailoğulları’na bütün yiyecekler helaldi. De ki: Doğruysanız o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun!”

Buradaki لَنْ تَنَالُوا len tenâlû fiili “asla ve asla ulaşamayacaksınız”; الْبِرِّ el-birra kelimesi “iyiliğe”; حَتّٰى تُنْفِقُوا hattâ tunfikû ifadesi “infak edinceye kadar”; مِمَّا تُحِبُّونَ mimmâ tuhibbûne ifadesi “sevdiğiniz şeylerden”; وَمَا تُنْفِقُوا ve mâ tunfikû ifadesi “ve her ne verirseniz”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şeyi”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, o şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilendir, bilir”; كُلُّ الطَّعَامِ küllu’t-ta‘âmi tamlaması “her bir yiyecek”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; حِلًّا hıllen kelimesi “helal”; لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يل li benî sirâîle tamlaması “İsrailoğulları için”; اِلَّا مَا حَرَّمَ illâ mâ harrame istisnası “haram kıldıkları dışında”; اِسْرَآء۪يلُ isrâîlü kelimesi “İsrail’in (Ya‘kub’un)”; عَلٰى نَفْسِه۪ ‘alâ nefsihî ifadesi “kendisine”; مِنْ قَبْلِ اَنْ تُنَزَّلَ min kabli en tünezzele ifadesi “indirilmeden önce”; التَّوْرٰية et-tevrâtü kelimesi “Tevrat”; قُلْ kul emri “de ki”; فَاْتُوا fe’tû emri “getirin”; بِالتَّوْرٰيةِ bi’t-tevrâti ifadesi “Tevrat’ı”; فَاتْلُوهَا fetlûhâ emri “ve onu tilâvet edin, okuyun”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdıkîne kelimesi ise “doğrular, sadık olanlar” demektir.

Burada iyiliğe ulaşmanın yolu ile İsrailoğullarının helal ve haram yiyecekler noktasındaki yanlış iddialarına karşı yapılan bir meydan okuma gündeme getirilmektedir.

1. لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتّٰى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ “Sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) harcayıncaya kadar el-birr’e (iyilik ve takvâya) ulaşamayacaksınız. Her neyi infak ederseniz muhakkak ki Allah onu bilendir.” Yüce Allah başta kitap ehlinden insanlar olmak üzere, bütün muhataplara dinin iman kısmıyla ilgili detay denebilecek bilgiler verdikten sonra, kişinin kurtulabilmesi için sadece imanın yetmeyeceğini, bununla beraber الْبِرّ el-birr denen iyiliğe ulaşabilmek için sevilen şeylerden infak etmenin de gerekli olduğunu bildirmektedir.

a) Bakara 2/44 ve 177’de de belirttiğimiz üzere, âyette geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi “iyilik”, “takvâ” gibi olumlu manalar vermekte, kişilerin samimiyetle yapıp ettikleri güzellikleri içermektedir. ب ر ر b-r-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 32 yerde geçmekte ve “iyilik yapmak”,(1) “iyi insan, iyiler”,(2) “itaat”,(3) “Yüce Allah’ın sıfatı”,(4) “saygın”(5) ve “kara parçası”(6) manalarına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi çeşitli âyetlerde(7) geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi de bu çerçevede “iyilik” anlamında kullanılmaktadır.(8) Bu kelime Mâide 5/2’de et-takvâ kelimesiyle birlikte zikredilmekte ve el-ism denen “günah”ın ve el-‘udvân denen “düşmanlık”ın zıddı bir konumda yer almaktadır. İnfitâr 82/13-14’te de bu kelime el-füccâr sözcüğünün karşıtı olarak kullanıldığı için, mutlak anlamda yoldan çıkmak, yoldan çıkanlar ve kötülük denen her bir şeyin zıddı manasında “mutlak iyiler, iyilikler” anlamını vermektedir.

Âyetin bu cümlesi inanç ve ibadetten oluşacak iyiliklerin şekille ilgili ve şekilden ibaret olmadığını, ruhsuz bir eylemin kıymet ifade etmeyeceğini ortaya koymaktadır. “Ne imansız ve ibadetsiz ahlakla, ne ahlaksız ve ibadetsiz imanla ne de içeriği boşaltılıp şekle indirgenmiş ibadetle iyiler safına dâhil olunabilir. İbadetler Allah’a gönderilmiş mektuba benzer. İçi boşaltılmış bir ibadet Allah’a gönderilmiş boş bir zarfa benzer. Mektup ruhsa zarf cesettir.”(9)

b) Âyette dikkat çekilen temel husus “infak”tır ki bu kavramı Bakara 2/215’te geniş bir şekilde ele almıştık. Ancak önemine binaen konuya dair bazı noktaları yeniden hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Kur’ân’da ele alınan infâk, zekâtı, sadakayı, fitreyi, fidyeyi, kefareti, hayrı vs. içine alan kapsamı oldukça geniş bir kavramdır ve İslâm’ın ekonomik anlamda sosyal hayatı düzenlemede son derece önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle, Kur’ân, çeşitli yönleriyle bu kavramı ele almakta ve Müslümanlara bir infak ahlâkı öğretmektedir.

İnfâk, kişiye bir servet ahlakı ve mal-mülk bilinci verir; mala sahip olmayı, mala ait olmamayı öğretir. Mala sahip olanlar onu gerekli şekillerde ve doğru yere verebilirler; ancak mala ait olanlar malının kölesi olacakları için malını veremezler. Elbette efendisini azad edebilen bir köleden söz edilemez.

Servet bir bineğe benzer; ona binerseniz istediğiniz yere ve yöne onu çevirip götürebilirsiniz; ancak eğer servet insana binerse işte o zaman durum felaket olur. Bir özlü söz vardır: “Malını dağıtmayanları malı dağıtır.” Son derece doğru olan bu ifade, Allah yolunda infak edilmeyen bir malın insanın başına bela olacağını öğretmektedir.

“Tünel kazmak” anlamından hareketle, infâk kavramı, “fakir müslümanın gönlüne gizlice yol bulmak” demektir. İnfakta esas olan husus, onu muhatabın gönlü ve gururu kırılmadan gerçekleştirmek, kimsenin görmeyeceği bir şekilde onu fakire ulaştırmaktır. Yüce Allah Bakara 2/271’de şunu beyan etmektedir: “Sadakaları açıktan verirseniz bu güzeldir; ancak onları gizleyip de fakirlere verirseniz bu çok daha hayırlıdır. Bu sayede Allah sizin günahlarınızı örter. Allah sizin neler yapmakta olduğunuzdan haberdardır.” İşte bu âyette dikkat çekilen husus, kamuya yönelik bağışların açıktan verilebilmesine rağmen, fakirlere verilecek olanların gizlice onlara ulaştırılmasının çok daha hayırlı olacağıdır.

İnfakın gizli yapılmasının önemi hakkında Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللَّهُ تَعَالَى فِى ظِلِّهِ يَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ إِمَامٌ عَدْلٌ ، وَشَابٌّ نَشَأَ فِى عِبَادَةِ اللَّهِ ، وَرَجُلٌ قَلْبُهُ مُعَلَّقٌ فِى الْمَسَاجِدِ ، وَرَجُلاَنِ تَحَابَّا فِى اللَّهِ اجْتَمَعَا عَلَيْهِ وَتَفَرَّقَا عَلَيْهِ ، وَرَجُلٌ دَعَتْهُ امْرَأَةٌ ذَاتُ مَنْصِبٍ وَجَمَالٍ فَقَالَ إِنِّى أَخَافُ اللَّهَ ، وَرَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لاَ تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا تُنْفِقُ يَمِينُهُ ، وَرَجُلٌ ذَكَرَ اللَّهَ خَالِيًا فَفَاضَتْ عَيْنَاهُ “Yedi sınıf insan vardır ki, Allah kendi (yarattığı özel) gölgesinden başka hiçbir gölge bulunmayan kıyamet gününde, bunları kendi arşının gölgesinde gölgelendirir: Âdil imâm (yânî devlet başkanı); Allah'a ibâdet ederek temiz bir hayât içinde serpilip büyüyen genç; gönlü mescitlere sevgiyle bağlanmış olan namazlı kimse; Allah için birbirini seven ve bu sevgi ile birleşip, bu sevgi ile ayrılan iki kişi; sosyal statüsü yüksek ve güzelliği olan bir kadın tarafından çağırılıp da kadınlığını kendisine arz ettiğinde, ‘Ben Allah’tan korkarım’ cevabıyla karşılık veren kişi; sağ elinin verdiği sadakayı sol eli duymayacak derecede gizli sadaka veren zengin kişi; insanlardan tenhâ (boş) olarak Allah’ı anıp gözleri yaş döken takvâlı kişi.”(10)

İnfâk, “gönüllere gizlice yollar açmak” manasına geldiği için, bu işlem bir gönül seferberliğidir. İnfâk, iki âleme inananların eylemidir; onlar bu dünyada verirler; verdiklerinin çok daha fazlasını öbür âlemde görürler. İnfakın sadece Allah rızası için yapılması ve karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklemeleri gerektiğine, ayrıca bunu yapanların övüldüğüne dair Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(11)

c) Yüce Allah الْبِرّ el-birr dediği iyiliğe ulaşabilmek için مِمَّا تُحِبُّونَ “sevilen şeylerden” infak edilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Bu ifadenin başındaki مِمَّا mimmâ kullanımında yer alan مِنْ min edatı gereği, sevilen şeylerin “hepsinin” değil de “bir kısmının” infak edilmesinden söz edildiği anlaşılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi Bakara 2/267’dir: “Ey iman edenler! Kazandıklarınızın değerli olanlarından ve rızık olarak size yerden (topraktan) çıkardıklarımızdan infak edin. Size verilse, gözünüzü yummadan alamayacağınız kötü malı infaka kalkışmayın. Biliniz ki muhakkak ki Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (övgüye lâyıktır).”

Bakara 2/265 ve 267’de, mallarını Allah rızası için infâk edenler ise ürünü iki kat alan kişilere benzetilerek, onlar için hiçbir zarar ve ziyanın söz konusu olmadığı bildirilmekte, kazandıklarının en temizlerinden ve yerden çıkardıklarının en kalitelilerinden infak etmeleri gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bu arada kendisine verilmesi durumunda yüzünü ekşitip almak istemeyeceği şeyleri başkalarına vermemek gerektiği özellikle vurgulanarak, bir başka infak ahlakı öğretilmek istenmektedir.

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayet bu konuyu adeta özetler mahiyettedir: لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(12)

Âl-i İmrân 3/92’de de “en çok sevdiklerinizden infâk edinceye kadar iyilik ve takvâya ulaşamayacaksınız” buyrularak, en çok sevilen şeyin en iyi infak vesilesi olacağı vurgulanmaktadır. Bu arada Mâide 5/89’da ise yemin kefaretinin ödemesinde kişi kendi ailesine neyi yediriyor ve neler giydiriyorsa onların ortalamasından vermesi istenerek “beğenmediğini” değil, kendi hayatını devam ettirdiği ve değerli gördüğü şeyleri infak etmesinin önemi hatırlatılmaktadır.

Beled 90/11-16’da dile getirildiği üzere, infâk için zoru ve zor zamanı tercih etmek de önemlidir. “Sarp yokuş” adı verilen ‘akabe’yi aşmak için, bir canı hürriyetine kavuşturmak, yani bir köle azad etmek, kendisi zor gününde iken, yani bir anlamda kendisi muhtaç iken yetimle ve yoksulla ilgilenmek çok önemli bir fedâkârlık olarak belirlenmektedir. Köleyi azad etmek onun boynunu kölelikten kurtarmak anlamına geldiği gibi, bunu yapan kişinin kendi boynunu cehennemden kurtarması manasına alınarak meselenin boyutu vurgulanmış olmaktadır.

Haşr 59/9’da Medine’deki ensâr denen Müslümanların îsâr adı verilen bir başka infâkından söz edilmektedir. Îsâr, kendisi muhtaç iken başkasını kendisine tercih etme erdemidir. Batılıların “empati” dedikleri şeyin çok daha ilerisi olan bu kavram, maalesef Müslümanların gündemini hak ettiği kadar meşgul etmemektedir. Oysa bu kavramımız, tarihimizin medeniyet üreten ana kodlarından birisidir ve medeniyetimizi ayakta tutan en önemli fedâkârlık kalemlerindendir. Bizim medeniyetimiz bir infak medeniyetidir. Müslüman toplumun refah seviyesi fakirlerle ilgilenmek ve onların fakirliğini gidermekle doğru orantılı olarak düşünülmüştür. Bir milletin gelişmişlik ve medeniyet ölçüsü, fakiri ve yetimiyle ne kadar ilgileniliyorsa o kadardır.

Elbette ekonomik anlamda verecek hiçbir şeyi olmayanlar infak dışı bir konumda değillerdir. Eğer infâk kavramını sadece ekonomik değil de bütün alanlarla ilgili görürsek, o zaman bu kavramın herkesi kapsadığını söylemeliyiz. Bilginin, aklın, tecrübenin, duygunun, malın, sevginin, ilginin, hoşgörünün, bedenin vs. her şeyin infakının yapılabileceğinden hareketle, bu kavramın müminlerin hayatlarını bütünüyle kuşattığını belirtmeliyiz. Bize göre, hayat yolculuğu çok büyük bir oranda infâkın konusudur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bağlam, infakın daha çok ekonomik boyutuyla ilişkili olduğu için açıklamalarımızı bu doğrultuda yapmayı tercih etmekteyiz.

Âl-i İmrân 3/133-134’te beyan edildiği üzere, muttaki kullar varlıkta da darlıkta da infak eden kişiler olarak tanıtıldığı için, herkesin kendisinden daha düşkün olanlara karşı infâk etmek durumunda olduğu anlaşılmaktadır. Kişi kendisinden daha zor durumda olana yardım etmeyi bir ödev bilmeli ve öylece davranmalıdır. Unutulmamalıdır ki “infâk, imanla alakalıdır; imkânla sınırlı değildir.” Çünkü infak bir duyarlılıktır ve bu hassasiyet kişinin gönlünde başlar, ardından davranışlarına yansır; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi sevilen şeylerden vermekle gerçek ve ideal anlamını kazanır. İnfâkın zirvesi ise canını Allah yolunda fedâ edebilmektir.

d) وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ “Her neyi infak ederseniz muhakkak ki Allah onu bilendir.” Yüce Allah infakın nelerden yapılması gerektiğini beyan ettikten sonra, infak sahiplerine moral vermekte, ne türden ve ne miktarda, hatta hangi niyetle olursa olsun her kim ne hayır yaparsa, her neyi infak ederse onu gayet iyi bildiğini ifade etmektedir. Âyette geçen مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi nekra getirildiği için, infaka konu küçük-büyük, az-çok vs. ne olursa olsun hepsini içeren genel bir mana vermektedir. Böylece önemli bir sosyal sorumluluk olan infakın kişinin en önemli mahşer azığı olacağına da dikkat çekilmiş olmaktadır. Çünkü bir şeyi Yüce Allah’ın bildiğinin veya gördüğünün söylenmesi, onun mahşerde ilgili kişiyle mutlaka buluşturulacağı manasını içermektedir.

2. كُلُّ الطَّعَامِ كَانَ حِلًّا لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِلَّا مَا حَرَّمَ اِسْرَآء۪يلُ عَلٰى نَفْسِه۪ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُنَزَّلَ التَّوْرٰيةُ قُلْ فَاْتُوا بِالتَّوْرٰيةِ فَاتْلُوهَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Tevrat’ın indirilmesinden önce, İsrail’in (Ya‘kub’un) kendisine haram kıldıkları dışında, bütün yiyecekler İsrailoğullarına helâl idi. De ki: Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun!” Yüce Allah peygamber öğretilerine imanla birlikte infak denen duyarlılığın da gerekli olduğunu beyan ettikten sonra, bağlam gereği sözü yeniden kitap ehline getirmekte ve onların dile getirdiği bir iddiaya cevap mahiyetinde kendilerine meydan okumaktadır. Mâide 5/5 ve Mümtehıne 60/10’da geçen حِلّ hıll kelimesi “helal” manasına gelmekte, Beled 90/2’de zikredilen hıll sözcüğü ise “yerleşik, meskün” anlamını içermektedir. Ayrıca âyette yer alan اِسْرَآء۪يل isrâîl kelimesi ise İsrailoğullarının soylarının geldiği ilk atası olarak kabul edilen “Hz. Ya‘kub” için kullanılmaktadır.

Âyette verilmek istenen mesajı çok temel olarak iki açıdan inceleyebiliriz:

a) Genelde tercih edilen görüşe göre, âyette dolaylı da olsa İsrailoğullarının “bazı yiyeceklerin sonradan değil de baştan beri kendilerine haram kılındığı” şeklinde dile getirdiği iddialarına karşılık olarak Hz. Peygamber’in kendilerine hitaben “her yiyeceğin aslında onlara helal kılındığını” bildirdiği ifade edilmek istenmektedir.(13) Önemine binaen konuyla ilgili olarak bazı âyetlerin mesajlarına müracaat edilmelidir.

ı. Nahl 16/118’de şöyle buyrulmaktadır: “Sana anlattıklarımızı, daha önce Yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz onlara zulmetmedik; fakat onlar kendilerine haksızlık ediyorlardı.” Burada haram kılındığı söylenenler dört yiyecek olarak “ölü leşi”, “kan”, “domuz eti” ve “Allah’tan başkası adına kesinlen hayvanlar” şeklinde belirlenmiştir ki bunlar eski kavimlerde de haram kılınan şeyler olarak tanıtılmaktadır.

ıı. Bu âyetin açılımı mahiyetinde düşünülebileceği üzere, Yahudilere özel bir ceza şeklinde ilave haramlar En‘âm 6/146’da da şöyle buyrulmaktadır: “Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık). Bu (durum), zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezâdır. Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz.”

ııı. Bu ifadenin bir benzeri ve haram kılınma gerekçesinin daha açık bir delili olarak Nisâ’ 4/160-161’de şöyle buyrulmaktadır: “Yahudilerin yaptıkları zulümden, bir de çok kimseyi Allah yolundan çevirmelerinden, menetmelerinden dolayı kendilerine (daha önce) helâl kılınmış bulunan temiz ve iyi şeyleri onlara haram kıldık. Menedildikleri halde faizi almalarından ve haksız (yollar) ile insanların mallarını yemelerinden dolayı içlerinden inkâra sapanlara acı bir azap hazırladık.” Demek ki tabiatında pislik ve çirkinlik bulunmayan şeylerin haram kılınması muhatapların azgınlıklarının cezaya dönüştürülmüş şeklidir. Bu yüzden Yahudilere özel bu haramlık son vahiyde yer almamaktadır.

ıv. Bütün bu âyetler ışığında anlaşılıyor ki genel anlamda haram kılınan dört şeyin dışında Yahudilere özel olmak üzere bazı özel haramlar belirlenmiş ve bunlar onların azgınlıklarına bir ceza olsun diye prensip haline dönüştürülmüştür. Yahudilerin iddiası “özel haram kılınanların da eskiden beri haram olduğu” şeklinde olduğu için, Yüce Allah âyetin sonunda kendilerine meydan okumakta ve ellerinde bulunan Tevrât’ı getirip okumalarını kendilerinden istemektedir. Onlar eğer bu iddialarında samimi olsalardı ve ellerindeki Tevrat’ta iddialarını destekleyen bilgiler bulunsaydı elbette hemen getirip okur ve gösterirlerdi; ancak bu meydan okumaya cevap verememişler, böylece iddialarında yalancı olduklarını da gizleyememişlerdi.

v. Âyetin sonunda yer alan قُلْ فَاْتُوا بِالتَّوْرٰيةِ فَاتْلُوهَآ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Eğer doğru sözlü iseniz o zaman Tevrat’ı getirip onu okuyun” ifadesinden anlaşılıyor ki vahyin indirildiği dönemde kitap ehlinin elinde bulunan Tevrât’ın hiç olmazsa bir bölümü yani bu gıdalar ve Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirileceğini içeren kısmı aslını koruyordu. Bu nedenle, Yüce Allah onlardan ellerinde bulunan Tevrât’ı getirip okumalarını istemektedir. Eğer konuya ilişkin kısımlarda sorun ve tahrif bulunsaydı Yüce Allah’ın Tevrât’ın getirilmesini istemesinin hiçbir anlamı olmazdı.

Bu arada, Hz. Yakub’un kendisine neleri haram kıldığıyla ilgili farklı kaynaklarda verilen bilgilerin doğruluğundan emin olmadığımız için onları burada aktarmakta yarar görmemekteyiz. Şu kadarını belirtelim ki âyette yer alan bilgiler nedeniyle Hz. Ya‘kûb’un kendi şahsi durumuyla ilgili olarak birtakım şeyleri kendisine haram kıldığı yani yasakladığı anlaşılmaktadır.

b) Bu âyetle ilgili olarak bir başka yaklaşım daha söz konusu edilebilir. Bu doğrultuda âyet metninin başında “Yahudiler dediler ki” şeklinde gizli bir ifadenin bulunduğu kabul edilebilir. Buna göre âyetin tercümesi şöyle olur: “(Yahudiler dediler ki): Tevrat’ın indirilmesinden önce İsrail’in kendine haram kıldığı yiyecekler dışında bütün yiyecekler İsrailoğullarına helaldi. De ki: İddianızda haklı iseniz Tevrat’ı getirin de okuyun.” Bu yaklaşıma göre, Yahudilerin “İsrail’in yani Hz. Yakub’un kendine haram kıldığı dışında bütün yiyeceklerin onlara helal olduğu” iddiası başta Nahl 16/118’de verilen bilgiye aykırılık teşkil edeceği gibi daha önce anlamını aktardığımız Nisâ’ 4/160 ve En‘âm 6/146’daki bilgilerle de çelişkili bir durum söz konusu olmaktadır. Bundan kurtulabilmek için “bütün yiyecekler helal idi” sözünün doğru olmadığını, bunun Yahudilere ait bir iddiadan ibaret olduğunu, bu nedenle âyetin ikinci kısmında onların bu iddialarını ispatlamaları için Tevrât’ı getirip okumalarının istendiği, böylece yalancı olduklarının ispatı sağlanmış olmaktadır.

En‘âm 6/146’da Yahudilere bütün tırnaklı hayvanların haram kılındığı, sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere, sığır ve koyunun iç yağlarının da onlara haram kılındığı belirtilmekte, bu durumun, zulümleri yüzünden onlara verilen cezâ olduğu beyan edilmektedir. Bu ve benzer âyetler inince Yahudiler bunu reddederek “İsrail’in yani Hz. Yakub’un kendine haram kıldığı dışında bütün yiyeceklerin onlara helal olduğu” şeklindeki sözleri söylemişlerdi. Hâlbuki Tevrat’a (Levililer 11; Tesniye 14) göre de Yahudiler, karada yaşayan hayvanlardan sadece çatal ve yarık tırnaklı olup geviş getirenleri yiyebilirler. Çatal tırnaklı olmayan deve, yaban faresi ve tavşan ile geviş getirmeyen domuz haramdır. Karada yaşayan gelincik, fare, kara kurbağası türleri, kirpi, bukalemun, kertenkele türleri, salyangoz ve köstebek gibi küçük canlılar da haramdır.(14)

Esasında her iki yaklaşımın da anlaşılmasında aynı âyetlerin kullanıldığı görülmekte ve vahiy metninin bu türden özelliklerinden istifade ederek farklı anlam boyutlarına ulaşabilmenin mümkün olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktayız.

ıı. Yüce Allah’a İftira Edenler ve Hz. İbrâhim’in Yolu

فَمَنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ قُلْ صَدَقَ اللّٰهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Bundan sonra kim Allah’a yalan söylerse, işte onlar zalimlerin ta kendileridir. De ki: “Allah doğruyu söylemiştir. Hanîf (Allah’ı birleyen) olarak İbrahim’in milletine (dinine) uyun! O, müşriklerden değildi.”

Buradaki فَمَنِ افْتَرٰى fe menifterâ ifadesi “kim iftira ederse”; عَلَى اللّٰهِ ‘allallâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “bundan sonra”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “zalimler, haksızlık edenler”; قُلْ kul emri “de ki”; صَدَقَ sadeka fiili “doğruyu söyledi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَاتَّبِعُوا fettebi‘û emri “uyun”; مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme tamlaması “İbrahim’in dinine”; حَن۪يفًا hanîfen kelimesi “(Allah’ı) birleyici olarak”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(o şöyle) değildi”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi ise “müşriklerden, ortak koşanlardan” demektir.

Burada Yüce Allah’a iftira edenlerin zalimler oluşu ile Allah’ın söylediklerinin doğruluğuna dair bilgiler ve Hz. İbrâhim’in tebliğ ettiği yola uyulması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. فَمَنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Bundan sonra her kim Allah’a karşı yalan uydurursa, işte bunlar zalimlerin ta kendileridirler.” Yüce Allah, Yahudilerin helal veya haram gıdalar konusundaki tutumlarının yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. Bu noktada ileri sürdükleri “kendilerine yönelik eski veya özel haramların bulunmadığı” şeklindeki iddialarının ellerindeki Tevrât ile çeliştiğini, çünkü iddialarını doğrulamak üzere Tevrât’ı getirip okuyamadıklarını ortaya koyduktan sonra, bu defa özel manada gıdalardaki helal ve haramlar, genel manada bütün konuları içerecek şekilde her kim Yüce Allah’a bir yalan isnadında bulunursa, bunun Allah’a yönelik açık bir iftira oluşturduğunu beyan etmekte ve böylelerinin zalimlerin ta kendileri olduğunu bildirmektedir. Nahl 16/118’de verilen bilgilere göre, dört şey en eski milletlerden beri haram kılınmıştı; dahası En‘âm 6/146’ya göre de ayrıca özel yasakların kendilerine bir yasak olarak belirlendiği ifade edilmektedir. Şimdi her kim bu gerçekleri yalanlarsa, yani Yüce Allah’ın böyle bir haramının bulunmadığını iddia ederse, Allah’a yalan iftirasında bulunmuş olacağı gibi, Allah’ın verdiği bilgileri gizleyenlerin de aynı günahı işlemiş olacağı hükme bağlanmaktadır.

a) Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(15) ve zalimlerin ta kendileri(16) olarak tanıtılmaktadır. Yüce Allah’a yalan iftirasıyla ilgili olarak Kur’ân’da verilen bilgilere örnek olarak Yûnus 10/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Öyleyse Allah’a karşı yalan uydurandan veya onun âyetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki! Muhakkak ki suçlular asla kurtulamazlar!”

Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/21 ve A‘râf 7/37’de de geçmektedir. Yüce Allah’a yalan isnadında bulunmak, yani O’na yalan iftira etmek de O’nun indirdiği âyetleri yalanlamak da en büyük zulümdür. Yalan konuşmak öz itibariyle bir haksızlıktır; iftira atmak bunu zalimce yapmaktır. Yüce Allah’a karşı yalan isnadında bulunmak ise iftiranın en zalimce yapılanıdır. Bu nedenledir ki Yüce Allah elçi bile olsa kendisine yalan isnadında bulunanları affetmeyeceğini ve onlara korkunç bir ceza vereceğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Hâkka 69/44-46’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette (onu önce) kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.”

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bir hasr/kasr yani “vurgulu ifade tekniği” vardır. Bu bağlamda âyetteاُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesinden sonra zikredilen هُمُ hum zamiri bir “vurgu” manası içermekte, mesajın belli bir manaya özel kılınmasını sağlamaktadır. Söylenmek istenen şey, “Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin gerçek zalimler olduğunu ortaya koymak”tır. Bu manayla dolaylı da olsa ilişkilendirilebilecek şekilde Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(17) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadeleri de Allah’a yalan isnat edenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığını ortaya koymaktadır. Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(18) Yüce Allah’ın demediğini demiş gibi sunmak veya dediklerini dememiş gibi gizlemek adaletin yani “yapılması gereken”in zıddını yapmak manasında zulümdür. Bu nedenle Yüce Allah kendisinde yalan iftira edenleri “gerçek zalimler” olarak tanıtmaktadır.

Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur. Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır. En‘âm 6/21’de verilmek istenen mesaj da bundan ibarettir.

İşte vahyin indirildiği dönemde Yahudilerin gerek gıdaların helal veya haram kılınışıyla ilgili, gerekse Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olarak ileri sürdükleri iddialar gerçeği yansıtmadığı için Yüce Allah kendilerini gerçek zalimler olarak tanıtmaktadır.

2. قُلْ صَدَقَ اللّٰهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “De ki: Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak (Allah’a boyun eğip O’na yönelerek, istikamet sahibi olarak, O’nu bir tanıyarak) İbrahim’in dinine uyunuz! O, müşriklerden değildi.” Yüce Allah kendisine yalan isnadında bulunanların gerçek zalimler olduğunu beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e hitabına devam etmekte Allah’ın doğru söylediğini ve hanîf olarak, hiçbir zaman müşrik olmayan Hz. İbrâhim’in milletine tâbi olunması gerektiğini muhataplara iletmesini kendisine emretmektedir. Burada öncelikli muhataplar vahyin indirildiği dönem Medine’sinde yaşamakta olan ve çeşitli konularda Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği prensiplere itibar etmeyen Yahudiler ve kitap ehli olsa da evrensel manada herkes bu hitabın muhatabı olarak görülmelidir.

a)قُلْ صَدَقَ اللّٰهُ “De ki: Allah doğruyu söylemiştir.” Yüce Allah Yahudilerin yiyeceklerle ilgili kendi ürettikleri iddialarının değil, Allah’ın verdiği bilgilerin doğru olduğunu ilan etmesini Hz. Peygamber’e emrederek bütün ilahi prensiplerin mutlak doğrular olduğunu herkese duyurmasını istemiş olmaktadır. Bu ifade aynı zamanda bu konunun işlendiği En‘âm 6/146’da yer alan “Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz” cümlesine yapılmış bir göndermedir.

b) فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ حَن۪يفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “Hakka yönelmiş olarak (Allah’a boyun eğip O’na yönelerek, istikamet sahibi olarak, O’nu bir tanıyarak) İbrahim’in dinine uyunuz! O, müşriklerden değildi.” Yüce Allah kendi verdiği bilgilerin mutlak doğrular olduğunu ifade ettikten sonra, herkesin tâbi olmasını istediği yol olarak Hz. İbrâhim’in milletini, yolunu yani tebliğ ettiği dini göstermektedir. Konu içeriğiyle ilgili olarak âyetteki ifadenin benzerleri Bakara 2/135, En‘âm 6/161 ve Nahl 16/123’te de yer almaktadır. Yüce Allah hanîf, yani Allah’ı birleyici ve istikamet sahibi bir şekilde Hz. İbrâhim’in dinine uyulmasını emretmekte, onun “hiçbir şekilde müşriklerden olmadığını” bildirmektedir.

ı. Âyette فَاتَّبِعُوا fettebi‘û emrini verilerek muhatapların Hz. İbrâhim’in milletine uymaları emredilmektedir. Hz. İbrâhim’in tebliğ ettiği dine uyulması gerektiğiyle ilgili olarak Nahl 16/123’te şöyle buyrulmaktadır: “Sonra da sana ‘Doğru yola yönelerek İbrahim’in dinine uy! O müşriklerden değildi’ diye vahyetmiştik.” Benzer bir ifade Bakara 2/135’te de yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında önce kitap ehline, beraberinde ise bütün muhataplara hitap etmekte ve hanif olarak Hz. İbrahim’in milletine, yani dinine ve yoluna uyulması gerektiğini herkese emretmektedir. Mümtehine 60/4 ve 6’da Hz. İbrâhim’in ve onunla birlikte olan yiğitlerin bu son ümmet için “güzel örnek” oldukları, dolayısıyla onların örnek alınması gerektiği beyan edilmektedir.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/95’te, ayrıca Bakara 2/135, Nisâ’ 4/125, En‘âm 6/161 ve Nahl 16/123’te de geçen مِلَّةَ اِبْرٰه۪يمَ millete ibrâhîme “İbrâhim’in milleti” tamlaması “Hz. İbrâhim’in milleti, dini, yolu”(19) anlamında İslâm’dır. Dolayısıyla Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve Müslümanca duruşun Hz. İbrâhim’in milleti yani yolu olan tevhid yolu olduğunu ilan etmesini ve herkesin o yola tabi olması gerektiğini muhataplarına iletmesini kendisine emretmektedir.

ııı. Hz. İbrâhim’in hanîf oluşu ile “müşriklerden olmaması” konusunu daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/67’de ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Burada şu kadarını hatırlatalım: Âyette geçen حَن۪يف hanîf kelimesi Hz. İbrâhim’i nitelendirdiği gibi ona uymaları emredilen muhataplar için de söz konusu olabilir. Yani Yüce Allah hanîf olan Hz. İbrâhim’in milletine uyanların da hanîf olarak, Allah’ı tevhid dairesinde birleyerek ona uymalarını emretmiş olmaktadır.

ıv. وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “O, müşriklerden değildi.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in müşrik olmadığını özellikle beyan etmektedir ki bunun sıklıkla tekrarlanmasının nedeni, ilk muhatapların müşriklerden oluşmasıdır. Hem ilk dönemlerdeki müşrikler, hem kitap ehlinden bir kısmının bazı peygamberleri Yüce Allah’ın oğlu saymaları şeklindeki kabullerin sahipleri, hem de sonraki dönemlerde yaşayacak insanlar, tevhidi yok eden en büyük sebep olan şirke karşı sağlam ve samimi bir duruş ortaya koymaları gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadırlar.

c) Hz. İbrâhim’in milletine yani dinine/yoluna uyulmasıyla ilgili olarak bazı âyetleri mealen hatırlatmak istiyoruz.

Bakara 2/135: “(Yahudiler ve Hıristiyanlar müslümanlara:) ‘Yahudi ya da Hıristiyan olun ki doğru yolu bulasınız’ dediler. De ki: Hayır! Biz, hanîf olan İbrahim’in dinine uyarız. O, müşriklerden değildi.”

Âl-i İmrân 3/95: “De ki: Allah doğruyu söylemiştir. Öyle ise, hakka yönelmiş olarak İbrahim’in dinine uyunuz. O, müşriklerden değildi.”

Nisâ’ 4/125: “İşlerinde doğru olarak kendini Allah’a veren ve İbrahim’in, Allah’ı bir tanıyan dinine tâbi olan kimseden dince daha güzel kim vardır!? Allah İbrahim’i dost edinmiştir.”

En‘âm 6/161: “De ki: Şüphesiz Rabbim beni doğru yola, dosdoğru dine, Allah’ı birleyen İbrahim’in dinine iletti. O, ortak koşanlardan değildi.”

Hacc 22/78: “Allah uğrunda, hakkını vererek cihad edin. O, sizi seçti; din hususunda üzerinize hiçbir zorluk yüklemedi; babanız İbrahim’in dininde (de böyleydi).”

Hz. İbrâhim’in milleti aynı zamanda bütün peygamberlerin takip ettiği yolun adıdır. Nitekim Yûsuf 12/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Atalarım İbrahim, İshâk ve Ya‘kûb’un dinine uydum. Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşmamız bize yaraşmaz. Bu, Allah’ın bize ve insanlara olan lütfundandır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.”

ııı. İlk Mâbed: Kâbe ve Bazı Özellikleri

اِنَّ اَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذ۪ي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَم۪ينَ ف۪يهِ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ اٰمِنًا وَلِلّٰهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَب۪يلًا وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “Şüphesiz ki insanlar için kurulan ilk ev (mabet), âlemlere bereket ve hidayet kaynağı olan Bekke’deki (Kâbe)’dir. Onda apaçık deliller, (örneğin) İbrahim’in makamı vardır. Oraya giren güvende olur. Yoluna gücü yetenlerin o Evi haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerindeki bir (hakkı)dır. Kim (haccın farz olduğunu) inkâr ederse, şüphesiz ki Allah bütün âlemlerden zengindir (muhtaç değildir).”

Buradaki اِنَّ اَوَّلَ بَيْتٍ inne evvele beytin tamlaması “muhakkak ki ilk ev”; وُضِعَ vudı‘a edilgen fiili “yapıldı, konuldu”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; لَلَّذ۪ي بِبَكَّةَ lellezî bibekkete ifadesi “Bekke’de (Mekke’de) olandır”; مُبَارَكًا mübâraken kelimesi “bereket kaynağı olarak”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve hidayet rehberi olarak”; لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi “âlemler için”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda vardır”; اٰيَاتٌ âyâtun kelimesi “ayetler, deliller”; بَيِّنَاتٌ beyyinâtün kelimesi “apaçık”; مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَ makâmu ibrâhîme tamlaması “İbrâhim’in makamı”; وَمَنْ دَخَلَهُ ve men dehalehû ifadesi “oraya giren kişi”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olur”; اٰمِنًا âminen kelimesi “güvende”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “Allah için haktır”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlar üzerinde”; حِجُّ الْبَيْتِ hıccu’l-beyti tamlaması “evi (Kâbe’yi) ziyaret”; مَنِ اسْتَطَاعَ men istetâ‘a ifadesi “gücü yeten kişi(lerde)”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, oraya”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi “bir yol”; وَمَنْ كَفَرَ ve men kefera ifadesi “her kim inkâr ederse”; فَاِنَّ اللّٰهَ feinnellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَنِيّ ğaniyyun sıfatı “zengin(dir)”; عَنِ الْعَالَم۪ينَ ‘ani’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerden” demektir.

Burada Kâbe’nin çeşitli özellikleri, haccın Yüce Allah’ın insanlık üzerinde hakkı oluğu ve inkâr edenlere yönelik bir de tehdit gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin önceki âyetlerle anlam ilişkisi bağlamında çeşitli görüşler dile getirilebilir. Biz hepsini aktarmaktan ziyade Râzî’nin tespitlerini çok daha yerinde gördüğümüz için onları hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

- “Bundan maksat, Hz. Muhammed’in peygamberliğini Yahudilerin inkârları hususundaki diğer bir şüpheye cevap vermektir. Çünkü Hz. Peygamber, kıblesini Kâbe’ye çevirince, Yahudiler onun nübüvveti hususunda ileri geri konuşmuş ve şöyle demişlerdir: ‘Beyt-i Makdis Kâbe’den daha faziletli ve kıble yapılmaya daha layıktır. Çünkü orası, Kâbe’den önce yapılmıştır, Mahşerin olacağı yerdir ve bütün peygamberlerin de kıblesidir. Durum böyle olunca, kıblenin Beyt-i Makdis’ten Kâbe’ye çevrilmesi bâtıldır.’ İşte Yüce Allah, Yahudilerin bu iddiasına bu âyetle cevap vermiş ve Kâbe’nin Beyt-i Makdis’ten daha faziletli ve şerefli olduğunu beyân etmiştir. Bu nedenle Kâbe’yi kıble edinmek daha evlâdır.”

- “Bir önceki âyetin gayesi, neshin caiz olup olmadığını açıklamaktır. Çünkü Hz. Peygamber, neshin caiz olduğuna, bütün yiyeceklerin İsrailoğullarına mubah iken, daha sonra Allah’ın onlardan bazısını haram kıldığını söyleyerek delil getirmiştir. Yahudiler ise bu hususta Hz. Peygamber ile münâkaşa etmişlerdir. Hz. Peygamber’in, neshedildiğini ortaya koyduğu hükümlerin en önemlisi kıble meselesidir. İşte bu sebepten ötürü Yüce Allah, bu âyette niçin kıble olarak Kâbe’ye dönüldüğünü açıklamıştır. Bu sebep de Kâbe’nin kendisinin dışındaki her yerden daha faziletli olmasıdır.”

- “Yüce Allah, bir önceki âyette ‘Bundan dolayı hanif olarak İbrahim’in dinine uyun. O, müşriklerden değildi’ buyurduğu ve Hz. İbrahim’in dininin en büyük şiarı hacc ibâdeti olduğu için bu âyette haccın farz oluşunu kendisine dayandırmak için Beytullâh’ın faziletini beyân etmiştir.”

- “Yahudi ve Hıristiyanlardan her biri kendilerinin Hz. İbrahim’in dini üzere olduklarını iddia etmişlerdir. Bu sebepten ötürü, Yüce Allah Kâbe’ye haccın Hz. İbrahim’in dininden olduğunu söylemek suretiyle onların yalancı olduklarını beyân etmiştir. Çünkü Yahudi ve Hıristiyanlar haccetmemekte idiler. İşte bu, onların iddialarında yalancı olduklarına delâlet eder.”(20)

Râzî’nin ortaya koyduğu bu yaklaşım hem âyetin öncesiyle, hem sonrasıyla hem de genel manada Hz. Peygamber’in kıble meselesindeki tutumuyla yakından ilgilidir; dolayısıyla daha fazla söze gerek olmadığı kanaatindeyiz.

1.اِنَّ اَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذ۪ي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَم۪ينَ “Muhakkak ki âlemlere bereket ve hidâyet kaynağı olarak insanlar için kurulan ilk ev (mâbet), Bekke’deki (Kâbe)dir.” Rivayetlerde yer alan bilgilere göre Yahudiler daha eski ve kıble olmaya daha elverişli bir yer olması bakımından Kudüs’teki mabedin kıble olması gerektiğini düşünüyorlardı.(21) Yüce Allah bu iddianın gerçek olmadığını beyan bağlamında Mekke’deki Kâbe’nin insanlar için ilk mabed olarak belirlendiğini bildirmekte, böylece dolaylı olarak Yahudilerin iddialarının gerçeği yansıtmadığını beyan etmiş olmaktadır.

a) Âyette dikkat çekilen husus insanlar için en başından beri ilk kurulan yerin Bekke’deki yani Mekke’deki Kâbe olduğudur. Buradaki بَكَّة bekkeh kelimesi “izdiham, kalabalık”(22) manasında Mekke’de harem bölgesine ait özel bir isimdir. الاعتقاب el-ı‘tikâb denilen bir kullanıma göre, mahreçleri birbirine yakın olan harflerle başlayan kelimelerde ilk harf yakını olan harfle değiştirilerek birbirinin yerine kullanılabilmekte olduğu için mekkeh kelimesinin başındaki mim harfinin yerine bâ harfi kullanılarak bekkeh denilmesi de aynı manayı vermektedir.(23)

Yüce Allah Hacc 22/26’da belirttiği gibi Kâbe’nin yerini Hz. İbrâhim’e bildirmiş, Bakara 2/127’de dile getirdiği üzere Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail Kâbe’nin belirlenen temellerini yükseltmişlerdi. Durum böyle olunca Âl-i İmrân 3/66-67’de belirtildiği üzere Hz. İbrâhim’i sahiplenmeye çalışan Yahudi ve Hıristiyanlara seslenilerek Hz. İbrâhim’in yolundan gitmek isteyenlerin kıble olarak Kâbe’yi benimsemeleri gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır. Bu durumda Âl-i İmrân 3/68’de dile getirildiği gibi Hz. İbrâhim’in gerçek dostlarının ona tabi olan ve Kâbe’yi kıble edinen bu son ümmet olduğu ortaya çıkmış olmaktadır. Zaten Hz. Peygamber’den rivayet edilen bir habere göre yeryüzünde ilk belirlenen secdegâh Kâbe’dir.(24)

b) مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَم۪ينَ “Âlemlere bereket ve hidâyet kaynağı olarak.” Yüce Allah bu âyette “insanlar için ilk inşa edilen yer olarak tanıttığı Bekke’deki beyt”in yani Kâbe’nin iki sıfatına dair bilgi vermektedir. Bu iki sıfat “âlemler için bereket kaynağı ve hidayet rehberi oluşu” şeklinde zikredilmektedir. Âyette geçen لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesinden maksadın “âlemin her tarafındaki müminler”, daha geniş bir manada “bütün toplumlar” olduğu söylenebilir.

ı. Âyette Kâbe’nin ilk sıfatı olarak مُبَارَك mübârak kelimesine yer verilmektedir. Kur’ân’da sekiz âyette(25) geçen مُبَارَك mübârak kelimesi “bereketle donatılmış” demektir. Bunların dört tanesinde Kur’ân’ın,(26) diğerlerinde ise Kâbe’nin,(27) Hz. İsa’nın,(28) Hz. Nûh’un gemiden ineceği yerin(29) ve bir de yağmurun(30) sıfatı olarak zikredilmektedir. Bu kelimenin mübârakeh kalıbı da dört âyette(31) zikredilmektedir. Vahyin bereket kaynağı oluşuyla ilgili olarak En‘âm 6/92, 155, Enbiyâ’ 21/50 ve Sâd 38/29’da bilgi verilmekte, bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette benzer bir bereket kaynağı oluşun Kâbe için de söz konusu olduğu ifade edilmektedir.

Bereket kelimesi “artmak”, “çoğalmak” ve “devamlı olmak” gibi anlamlar içermekte, bu nedenle beytullâh’ta yani Kâbe’de yapılan hac ve umre gibi ibadetlerin sevaplarının artmasından, dahası o vesileyle günahların daha çok bağışlanabilmesi ihtimali(32) bu nedenle söz konusu edilebilmektedir. Ayrıca Kasas 28/57’de belirtildiği üzere, Mekke’ye civardan her türlü meyve ve gıdanın toplanıp getirilmesi de maddî anlamda bir bereket göstergesi olarak düşünülebilir. Bu yönüyle Mescid-i Aksâ’nın çervesinin bereketli kılınması ile Kâbe’nin civarının bereketli olması bu yönüyle buluşturulmuş olur.(33)

ıı. Âyette Kâbe’nin ikinci sıfatı olarak هُدًى hüden/hüdâ kelimesine yer verilmektedir. el-Hüdâ/hüdâ kelimesi Kur’ân’da 85 kez yer almakta ve bazı âyetlerde “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak kullanılmaktadır.(34) Hidâyet kaynağı olan Kur’ân nasıl bir yol haritası ise yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği üzere Kâbe de âlemler için bir hidayet rehberidir. Kâbe’nin âlemler için hidayet oluş şekli, inananların kıblesi olması yani namazlarını oraya doğru kılması,(35) Allah’ın varlığına delil teşkil etmesi, inananları cennete gitmeye teşvik edici olması, tevhid eylemi olması itibariyle insanlara hakikati anlamaları noktasında işaret oluşturması(36) gibi hususlarda düşünülebilir.

2. ف۪يهِ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ اٰمِنًا وَلِلّٰهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَب۪يلًا وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “Orada apaçık deliller, (mesela) İbrahim’in makamı vardır. Oraya giren emniyette/güvende olur. Yoluna gücü yetenlerin o evi haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir (hakkı)dır. Kim (haccın farziyetini) inkâr ederse (bilmelidir ki) muhakkak ki Allah bütün âlemlerden ğaniyy’dir (zengindir, kimseye muhtaç değildir).” Buradaki mesajı dört başlıkta ele alacağız.

a) ف۪يهِ اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَ “Orada apaçık deliller, (mesela) İbrahim’in makamı vardır.” Yüce Allah bereket kaynağı ve bütün insanlar için hidayet rehberi olarak tanıttığı Bekke’deki Kâbe’nin daha başka özelliklerinin de bulunduğunu bildirmektedir. Bu bağlamda Kâbe’de hakikatin apaçık belgeleri manasında nice âyetler, deliller, işaretler buunduğunu, makâm-ı İbrâhim’in de orada olduğunu ifade etmektedir.

ı. Âyette geçen اٰيَاتٌ بَيِّنَاتٌ âyâtün beyyinâtun tamlaması “apaçık deliller” manasına gelmekte ve insanların dini tecrubelerinin devamlılığına, ilk mabed oluşuna, namaz kılarken insanların dünyanın her tarafından oraya yönelmesine dair işaretler içerdiği gibi Kâbe’nin sembollüğünde Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, kudretine, eşsizliğine, benzersizliğine dair esasların öğrenildiği mekân olması mesajlarını içermektedir. Bu arada hac ibadetiyle ilgili detayların o mekânda yapılması, dahası Hz Peygamber’in doğduğu yıl Fil ordusunun orada helak edilmesi de bu bağlamda hatırlanabilir.

ıı. Kâbe’de bulunan bir işaret de Bakara 2/125’te de geçen مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَ makâmu ibrâhîme ifadesi gereği orada hâlâ “Hz. İbrâhim’in makamı”nın bulunması, yani orasının Hz. İbrâhim’in bulunduğu, durduğu yer olmasıdır. İbn Abbâs’tan nakledilen bir rivayete göre, o önceki tamlamayı âyâtun beyyinâtun şeklinde çoğul olarak değil de âyetun beyyinetun yani tekil olarak okuyarak “apaçık delil”den maksadın “Hz. İbrâhim’in makamı” olduğunu belirtmiştir.(37)

Buna ilave olarak مَقَامُ اِبْرٰه۪يمَ makâmu ibrâhîme tamlamasının önceki cümle ile ilgili olmadığı, müstakil bir başlangıç ifadesi olduğu, Hz. İbrâhim’in orada ibadete durduğu da mesaj olarak dile getirilmektedir.(38) Bilindiği üzere İbrâhim 14/37’de dile getirildiği üzere, Hz. İbrâhim eşi Hz. Hacer’i ve oğlu Hz. İsmail’i oraya getirmiş, saygın ev demek olan beyt-i muharrem’in yanına onları yerleştirmişti. Bakara 2/127’de beyan edildiği gibi daha sonraki bir dönemde ise Hz. İbrâhim oğlu Hz. İsmail ile birlikte Kâbe’nin temellerini yükseltmişlerdi ki makâmu ibrâhîm yani Hz. İbrâhim’in makamının orada bulunması bu şekilde yorumlanabilir.

Âyette Kâbe’deki işaretlere değinilmesinden sonra zikredilen bu ifade, söz konusu tamlamanın içeriğine dair bir açılım olarak görülmeli, devam eden cümleler de bu bağlamda yorumlanmalıdır. Buna göre “oraya girenlerin kendilerini güvende hissetmesi” de “gücü yetenlerin orayı ziyaret etmesinin Yüce Allah’ın bütün insanlar üzerindeki hakkı oluşu” da Kâbe’de var olduğu ifade edilen âyât-i beyyinât yani “apaçık deliller” arasında sayılmalıdır.

b) وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ اٰمِنًا “Oraya giren emniyette/güvende olur.” Yüce Allah Kâbe’nin özellikleri bağlamında bir başka konuya daha değinmekte ve oraya girenlerin güven içerisinde olacaklarını bildirmektedir. Herhangi bir saldırı anında oraya sığınanların güvende olacağı anlaşılmakta, bir anlamda mabedlerin savaş zamanında bile dokunulmaz kabul edilmesi gerektiğine dolaylı olarak dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu ifade daha önce ailesinden bazı fertlerini yerleştirdiği Mekke için Hz. İbrâhim’in yaptığı duanın kabul edilişinin bir delili olarak da görülebilir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/126’da şu bilgiler zikredilmektedir: “İbrahim de demişti ki: ‘Ey Rabbim! Burayı emin bir şehir yap, halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle.’ (Allah da ona cevaben şöyle) buyurmuştu: Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra onu cehennem azabına sürüklerim. O, ne kötü sondur (duraktır)!” Benzer şekilde İbrâhim 14/35’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Hani İbrahim şöyle demişti: Ey Rabbim! Bu şehri (Mekke’yi) güvenli kıl; beni ve oğullarımı putlara tapmamızdan uzak tut!”

İşte Hz. İbrâhim, ailesinin bir kısmını yerleştirdiği bu şehrin güvenilir olması için duanı etmiş, Yüce Allah da bu duayı kabul ederek Mekke’de bulunan Kâbe’ye girenlerin güvende olacaklarını bildirmiş olmaktadır. Mekke’nin güvende kılınmasının sebebi Kureyş suresinde dile getirmektedir. İlgili âyetlerde verilen bilgilere göre Kureyşlilerin “korkudan emin/güvende kılınma” nedeni Mekke’de Kâbe’nin yani o ibadet evinin bulunmasıdır. Bu doğrultuda Kasas 28/57 ve ‘Ankebût 29/67’de dikkat çekilen mesele de budur.

Bu iki âyette sayılanlara ilave olarak Kâbe’nin özellikleri bağlamında Bakara 2/125’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz, Beyt’i (Kâbe’yi) insanlara toplanma yeri ve güven (mekanı) kıldık. Siz de İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın). İbrahim ve İsmail’e ‘Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun’ diye emretmiştik.” Ayrıca Kâbe’nin özellikleri bağlamında Mâide 5/97’de Kâbe’nin saygın bir ibadet evi ve insanlar için hayat ve güven durağı manasında bir uyanış mekanı olduğu da dile getirilmektedir.

c)وَلِلّٰهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَب۪يلًا “Yoluna gücü yetenlerin o evi haccetmesi, Allah’ın insanlar üzerinde bir (hakkı)dır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Oraya bir yol bulanların o evi haccetmesi, insanların Allah’a karşı yerine getirmesi gereken bir (görev)dir.” Âyette dikkat çekilen husus, insanlar için ilk kurulan mabet olan ve önceki cümlelerde çeşitli özellikleri zikredilen Kâbe’yi ziyaret etmenin bütün insanlar için bir görev olarak belirlendiğini bildirmektir. Esasında hac ibadeti müslümanlar için İslâm’ın bir vecibesi olsa da burada عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi “insanlar üzerinde” buyrulması bir anlamda insanoğluna atayurdunu ziyaret etme görevinin yüklendiğini bildirme amacına yöneliktir. Hac ibadeti müslümanlar için farzdır; müslüman olmayan diğer insanlar için de önce müslüman olmaları, ardından da hac ibadetini yerine getirmeleri manasında bir görevdir. Bu açıdan bakıldığında, âyette neden “müslümanlar üzerine” değil de “insanlar üzerine” dendiği açıklığa kavuşturulmuş olmaktadır.

Burada geçen الْبَيْت el-beyt kelimesi bir önceki âyette zikredilen el-beyt kelimesiyle ilişkilidir ve bu nedenle de eliflâm takısıyla “bilinen, o ev” manasına gelmektedir. Bu arada لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınması ise o evi ziyaretin maksadının sadece ve sadece Yüce Allah’ın rızasına bağlı olarak yapılması gerektiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Başkasının hatırına veya başka bir beklentiyle değil, sadece ve sadece Allah rızası için bu görevin yapılması gerektiği “hasr/kasr metotları”ndan olan takdîm-te’hîr tekniğiyle “vurgulu” bir şekilde bildirilmektedir.

Âyette yer alan مَنِ اسْتَطَاعَ اِلَيْهِ سَب۪يلًا “Oraya bir yol bulmaya gücü yeten” ifadesi gayet açık bir mesaj içermektedir. Bu cümle başka şartları öteleyerek her kim oraya gidip ziyaret etmeye herhangi bir yol bulursa Kâbe’yi ziyaret etmesi onun için bir görevdir; başka şartlar aramaya veya üretmeye gerek yoktur. Bu manaya göre âyetin bu kısmı daha önce geçen عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi “insanlar üzerinde” ifadesinden bedeldir ve “insanlar” ifadesinden maksadın “oraya gitmeye bir yol bulan insanlar” olduğunu göstermektedir.(39)

Hac yolculuğu için gerekli şeyler her ne ise onlara sahip olabilen kişiler hac süresi içerisinde oradaki ihtiyaçlarını da karşılayabiliyorlarsa mesele bitmiştir. Artık bu kapsamda yol güvenliğinin sağlanmış olmasını ayrıca zikretmeye gerek bile yoktur. Eşinden izin alamadığı için veya mahremi bulunmadığı için hacca gidememek kesinlikle söz konusu edilmemelidir. Yüce Allah’ın herhangi bir emrini yerine getirmek için kullardan izin alınmaz. Kişi eğer Kâbe’ye gitmeye bir yol bulabilmişse onun öncelikli görevi haccetmesidir; gerisi bu görevi yerine getirmeyi sağlayacak veya kolaylaştıracak şeyler manasında teferruattır.

d) وَمَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “Kim (haccın farziyetini) inkâr ederse (bilmelidir ki) muhakkak ki Allah bütün âlemlerden ğaniyy’dir (zengindir, kimseye muhtaç değildir).” Âyetteki كَفَرَ kefera fiili “inkâr etmek” manasına geldiği için Yüce Allah âyetin sonunda Kâbe’yi ziyaret maksadıyla herhangi bir yol bulan kişilerin orayı ziyaretini bir gereklilik olarak belirledikten sonra, bu hükmü inkâr edenleri(40) şiddetli bir şekilde uyarmakta ve onların inkârının kendisine hiçbir zararının olamayacağını beyan etmek istemektedir.

Kâbe’yi ziyaret etmenin Yüce Allah’a hiçbir faydası olmadığı gibi bu görevi inkârın da O’na hiçbr zararı olamaz. Hacceden kendisi için bu görevi yapar; inkâr eden de sonuçlarına katlanır. Âyette “haccetmeyen” denmeyip “inkâr eden” dendiği için, imkânları olmasına rağmen haccetmeyenlerin bu ibadeti gereksiz görmedikleri ve hükmünün farz olduğunu inkâr etmedikleri sürece büyük günah sahibi olacakları anlaşılmaktadır. Aksi takdirde bir inkâr varsa bu durum sahibini kâfir yapacaktır.

Bu arada âyette geçen كَفَرَ kefera fiiline “inkâr etmek” değil de “nankörlük yapmak” manası verilirse bu durumda maksat hac ibadetini yapmayıp nankörlük edenlerin Yüce Allah’a hiçbir zararının olamayacağı, çünkü O’nun kullarının ibadetine muhtaç olmadığı beyan edilmiş olmaktadır.

Bir kez de ‘Ankebût 29/6’da geçen فَاِنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَم۪ينَ “Muhakkak ki Allah, âlemlerden müstağnîdir (zengindir, kimseye muhtaç değildir)” ifadesinde Yüce Allah kendisinin hiçbir şeye ihtiyacı olmadığını beyan etmektedir. Dolayısıyla gerçek zengin sadece ve sadece Yüce Allah’tır; çünkü bütün âlemlerden zengin olan da sadece O’dur. Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’de, ayrıca Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/2, 26-27, En‘âm 6/14, Mü’minûn 23/88 ve İhlâs 112/2’de de dikkat çekilen husus budur. Leyl 92/8 ve ‘Alak 96/7’de beyan edildiği üzere, istiğnâ denen “kendini yeterli görüp başkalarına yönelik görev ve sorumluluğunun bulunmadığı”nı sanmak insanlar için eleştirilmektedir; çünkü Teğâbun 64/6’da müstağnîliğin yani gerçek anlamda başkalarına ihtiyaç hissetmemenin ve kendine yeterli olmanın sadece Yüce Allah’a ait bir durum olduğu ifade edilmektedir.

b) Kitap Ehline ve Müminlere Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 98-101. âyetlerinde kitap ehline şu iki noktada uyarıda bulunmaktadır: “Allah yaptıklarınıza şahit iken Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz? Ey kitap ehli! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde onu (Allah’ın yolunu) eğri göstermeye yeltenerek iman edenleri Allah’ın yolundan niçin engelliyorsunuz? Allah yaptıklarınızdan hiçbir şekilde gafil değildir.”

Ardından iman edenlere yönelik bir başka uyarıya “Ey iman edenler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba uyarsanız imanınızdan sonra sizi inkârcılığa sevkederler” şeklinde, diğer muhataplara ise “Allah’ın âyetleri size tilavet edilirken (aktarılırken), (ayrıca Allah) Rasûlü de aranızda iken nasıl inkâr edersiniz ki!? Her kim Allah’a bağlanırsa muhakkak ki dosdoğru yola iletilmiştir” şeklinde hitap edilmektedir.

ı. Kitap Ehlinin İnkarı ve Allah Yolundan Saptırmaları

قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ شَه۪يدٌ عَلٰى مَا تَعْمَلُونَ قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَاَنْتُمْ شُهَدَآءُ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “De ki: ‘Ey kitap ehli! Allah yaptıklarınıza şahitken, Allah’ın ayetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?’ De ki: Ey kitap ehli! (Gerçeğe) şahit olduğunuz hâlde onu (Allah’ın yolunu) eğri göstermeye yeltenerek iman edenleri niçin Allah’ın yolundan engelliyorsunuz? Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لِمَ تَكْفُرُونَ lime tekfürûne sorusu “neden inkâr ediyorsunuz”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ biâyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; شَه۪يدٌ şehîdün kelimesi “şahit(tir)”; عَلٰى مَا تَعْمَلُونَ ‘alâ mâ ta‘melûne ifadesi “yaptığınız şeylere”; قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”;لِمَ تَصُدُّونَ lime tesuddûne sorusu “neden engelliyorsunuz”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “inanan kişileri”; تَبْغُونَهَا tebğûnehâ ifadesi “onu ediniyorsunuz, edinerek”; عِوَجًا ‘ıvecen kelimesi “eğri göstermek”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; شُهَدَآءُ şühedâu kelimesi “şahit ler(siniz), görüp bildiği(niz) halde”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah hiçbir şekilde (şöyle) değildir”; بِغَافِلٍ bi ğâfilin ifadesi “gafil (habersiz)”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmakta olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e hitap edilerek kitap ehlinin birtakım davranışları şiddetle eleştirilerek muhatapların uyarılması gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ شَه۪يدٌ عَلٰى مَا تَعْمَلُونَ “De ki: Ey kitap ehli! Allah yaptıklarınıza şahit iken Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?” Yüce Allah kitap ehlinin gerçekleri inkâr edişlerini ele almaktadır.

a)قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَكْفُرُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ “De ki: Ey kitap ehli! Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?” Bir benzeri Âl-i İmrân 3/70’te de geçen bu ifadede Yüce Allah Hz. Peygamber vasıtasıyla kitap ehline hitap etmekte ve Allah’ın âyetlerini neden inkâr ettiklerini sorgulamalarını kendilerinden istemekte, bu arada Allah’ın onların yapıp ettiği her ne varsa hepsine şahit olduğunu bildirmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyette zikredilen اٰيَاتِ اللّٰهِ âyâtillâhi “Allah’ın âyetleri” ifadesinden maksat, asıl yani orijinal Tevrât’ta yer alan Hz. Peygamber’le ilgili bölümler, Hz. İbrâhim’in hanîf ve müslim oluşuyla ilgili malumat veya İslâm’ın hak din oluşuyla ilgili ifadeler olabilir.(41) Ayrıca bağlam gereği maksat “Allah’ın evi” olarak tanıtılan, insanlar için inşa edilmiş ilk mabed olan Kâbe’yi ziyaret emri yani hac buyruğu da burada “Allah’ın âyetleri” yani “Allah’ın buyrukları” kapsamında düşünülebilir; hatta düşünülmelidir.(42) Âl-i İmrân 3/70 ve 99’da da belirtildiği gibi, bu durumda kitap ehlinin bilginlerinin bu işi bilerek yaptığı, hakikati bilerek inkâr ettiği, gerçeklerin üzerini örttüğü anlaşılmış olmaktadır.

Yüce Allah, Medineli Yahudilerin inkâr durumlarını ifade bağlamında tanıdıkları gerçek kendilerine geldiğinde yani bekledikleri kitap ve peygamber geldiğinde onu inkâr ettiklerini Bakara 2/89-91’de de bildirmektedir. Ayrıca En‘âm 6/20’de onların Hz. Peygamber’i ve vahyi kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıdıkları ifade edilmektedir. Esasında Âl-i İmrân 3/70 ve 81’de de belirttiğimiz üzere, A‘râf 7/157’de onların Hz. Peygamber’in birtakım sıfatlarını kendi ellerindeki Tevrat’ta buldukları, Feth 48/29’da Hz. Peygamber’in adının Muhammed, Saff 61/6’da ise İncil’de adının Ahmed olduğu fade edilmektedir.

b) وَاللّٰهُ شَه۪يدٌ عَلٰى مَا تَعْمَلُونَ “(Oysa) Allah yaptıklarınıza şahittir.” Bir benzeri Yûnus 10/46’da geçen bu cümlede Yüce Allah kitap ehlini uyarmaya devam etmekte ve yapıp ettikleri her ne varsa, yani neleri kabul edip uyguladıklarını da neleri reddedip terk ettiklerini de gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Bu cümle “hâl cümlesi” olarak kabul edilerek âyetin mesajı üzerinde durulmalıdır. Buna göre âyetin manası şöyledir: “De ki: Ey kitap ehli! Allah yaptıklarınıza şahit iken Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz?”

Ş-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(43) peygamberlerin,(44) meleklerin,(45) bu ümmetin(46) ve fertlerin şâhitliği”(47), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(48) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(49) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(50) “kavuşmak, ulaşmak”;(51) “bir yerde bulunmak”;(52) “inanmak”;(53) “bilmek”;(54) “yardımcılar, ortak, put”(55) ve “görünen âlem”(56) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(57)

Yüce Allah muhataplarının yapmakta oldukları her şeye şahit olduğunu ifade ederek, kullarının hayatlarını Allah’ın şahitliğinde sürdürmeleri gerektiğini evrensel manada herkese öğütlemekte, bu arada bağlam gereği gerçekleri inkâr eden kitap ehlini de esaslı bir şekilde uyarmaktadır.

En etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Burûc 85/9’da da beyan edildiği gibi, Allah her şeyin şahididir ve En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler. Nisâ’ 4/79 ve Feth 48/28’de de belirtildiği şekilde Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir.

2. قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَاَنْتُمْ شُهَدَآءُ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “De ki: Ey kitap ehli! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde onu (Allah’ın yolunu) eğri göstermeye yeltenerek iman edenleri Allah’ın yolundan niçin engelliyorsunuz? Allah yapmakta olduklarınızdan hiçbir şekilde gafil değildir.” Bu âyette de kitap ehline yönelik bazı uyarılara devam edilmektedir.

a) قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ تَبْغُونَهَا عِوَجًا وَاَنْتُمْ شُهَدَآءُ “De ki: Ey kitap ehli! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde onu (Allah’ın yolunu) eğri göstermeye yeltenerek iman edenleri Allah’ın yolundan niçin engelliyorsunuz?” Yüce Allah önceki âyette kitap ehlinin Allah’ın âyetlerini neden inkâr ettiklerini Hz. Peygamber’e sordurduktan ve kendisinin onların yapıp ettiklerine şahit olduğunu bildirdikten sonra, bu âyette yine kitap ehlinin müminleri neden Allah’ın yolundan engellediklerini, bile bile o yolu neden eğri göstermek istediklerini sorgulamalarını kendilerine bildirmektedir.

ı. Âyette dikkat çekilen ilk husus, bunların لِمَ تَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ ifadesi gereği “iman edenleri Yüce Allah’ın yolundan alıkoymaları” şeklinde dile getirilmektedir ki bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(58) Yüce Allah kitap ehlinden olan bu kişileri vahyin indirildiği dönem itibariyle Medine’deki Müslümanları veya Müslüman olmak isteyenleri neden engellediklerini sorgulamalarını istemekte ve bu durumu şiddetle kınamaktadır. Benzer bir durum A‘râf 7/86’da da zikredilmekte ve müminlerin Allah yolundan engellenmesi, üstelik o yolun eğri büğrü gösterilerek bunun gerçekleştirilmesi Medyen’liler örnekliğinde yasaklanmaktadır.

ıı. Yüce Allah kitap ehlinin müminleri Allah yolundan engellemelerini تَبْغُونَهَا عِوَجًا beyanı gereği “Allah’ın yolunu eğri göstererek” gerçekleştirdiklerini haber vermektedir. İnkârcılar hakikat yolunu eğri göstermek bir yana, onlar genellikle Yüce Allah’ın yoluyla ilgilenmezler bile. Burada asıl eğriliği dile getirenler, Allah’ın yolunu anlatırken doğru bilgiden beslenmeyenlerdir. Kur’ân’da 9 kez geçen عِوَج ‘ıvec kelimesi 4 yerde(59) mutlak anlamda “eğrilik, yamukluk, tümsek” gibi anlamlara gelirken, 5 yerde(60) “Allah’ın yolunun eğri gösterilmesi” içeriğinde kınanan bir içerikte gelmektedir.

ııı. Âyette dikkat çekilen bir başka nokta ise وَاَنْتُمْ شُهَدَآءُ ifadesi gereği, kitap ehlinin bu işi “bile bile yapması”dır. Bu cümle bir hâl cümlesi olarak kabul edilmelidir; çünkü kitap ehlinin iman edenleri Allah’ın yolundan engelleme işini bilerek yaptıkları bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır. Konuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/70-71’de şöyle buyrulmaktadır: “Ey kitap ehli! (Gerçeği) görüp bildiğiniz halde Allah’ın âyetlerini niçin inkâr ediyorsunuz? Ey kitap ehli! Neden hakkı bâtıl ile karıştırıyor ve bile bile gerçeği gizliyorsunuz?”

Bir önceki âyette de bu konuya değindiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Kitap ehli Yüce Allah’ın yolunu eğri büğrü göstererek, üstelik de gerçeğin ne olduğunu apaçık bir şekilde bilmelerine, ona şahit olmalarına rağmen iman edenleri veya iman etmek isteyenleri Allah’ın yolundan engellemeye çalışıyorlardı; Yüce Allah da onların bu davranışını sorgulamalarını istemekte ve kendilerini kınamaktadır.

b) وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Allah yapmakta olduklarınızdan hiçbir şekilde gafil (habersiz) değildir.” Bu ifade Bakara 2/74, 85, 140, 149, Âl-i İmrân 3/99’da aynı şekilde, Bakara 2/144, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te aynı manada geçmektedir. Yüce Allah kitap ehlinden olanların Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmelerini ve iman edenleri Allah’ın yolundan engellemelerini kınadığını ifade ettikten sonra, onların yapıp ettikleri her ne varsa onlardan gafil yani habersiz olmadığını beyan ederek muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak, istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır. Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin düşünülmesinin mümkün olmadığını ortaya koymaktadır.

ıı. Kitap Ehline İtaatin Sonuçları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنْ تُط۪يعُوا فَر۪يقًا مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ يَرُدُّوكُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ كَافِر۪ينَ “Ey iman edenler! Kendilerine kitap verilenlerden bir gruba uyarsanız, imanınızdan sonra sizi kâfirliğe döndürürler.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنْ تُط۪يعُوا in tutî‘û ifadesi “eğer itaat ederseniz”; فَر۪يقًا ferîkan kelimesi “(şöyle) bir gruba”; مِنَ الَّذ۪ينَ minellezîne ifadesi “(şu) kişilerden”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; يَرُدُّوكُمْ yeruddûküm ifadesi “sizi çevirirler”; بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ ba‘de îmâniküm ifadesi “sizin imanınızdan sonra”; كَافِر۪ين kâfirîne sözcüğü ise “kâfirler (olmaya), inkarcılar olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere evrensel manada bir uyarısı ve karşıtlarının müminleri dinlerinden döndürme çabası içerisinde bulunacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. Âyetin izahına başlamadan önce iniş sebebi hakkında bilgi aktarmak istiyoruz. Âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Rivayet edildiğine göre, Yahudi olan Şâs b. Kays, ileri derecede bir kâfir, müslumanlara son derece kızgın olan ve hased eden birisiydi. Bir gün, Evs ve Hazreclilerin karışık bulunduğu bir ensar grubuna rastlamıştı. Onları meclislerinde sohbet ederlerken ve câhiliyye dönemindeki düşmanlıklarının İslâm’ın bereketi ile tamamen ortadan kalkmış olduğunu görmüştü. Bu durum o Yahudinin zoruna gitmişti. Hemen onların yanına oturarak onlara, daha önce aralarında cereyan etmiş olan savaşları hatırlatmış ve bu savaşlar hakkında söylenmiş olan bazı şiirleri tekrarlamıştı. Bunun üzerine, ensar topluluğu aralarında tartışmaya, birbirleriyle atışmaya başlamışlar ve ‘Silahlarınıza davranın, silahlarınıza’ demişlerdi. Durum Hz. Peygamber’e ulaşınca, o beraberinde muhacir ve ensardan bir grup müslümanla onların yanına gelmiş ve onlara şöyle demişti: ‘Ben sizin içinizde olduğum ve Allah sizlere İslâm ile ikramda bulunup kalplerinizi uzlaştırmış (yakınlaştırmış) olduğu halde, sizler câhiliye hallerine tekrar dönmek mi istiyorsunuz?’ Bunun üzerine, onlar bunun şeytanın bir işi ve o yahudinin bir hilesi olduğunu anlamışlar, silahlarını atarak birbirleriyle kucaklaşmışlar ve Allah Rasûlü ile birlikte oradan ayrılıp gitmişlerdi. İşte, başlangıcı bundan daha kötü, sonu da bundan daha güzel başka bir gün olmamıştır. Yüce Allah bu olay üzerine bu âyeti indirmişti.”(61)

Râzî’nin de belirttiği üzere, bu âyet böyle bir olay veya başka bir olay(62) üzerine indirilmiş olabileceği gibi onların her türlü saptırmasının da burada söz konusu edildiğini kabul edebiliriz ki buna göre âyetin evrensel bir mesaj içerdiği görülmektedir. Böylece Yüce Allah her zaman geçerli olabilecek bir şekilde müminleri uyarmakta, eğer bu gibi saptırıcı insanların sözleri karşısında yumuşar ve onların sözlerini kabul edecek olurlarsa, bunun onları yavaş yavaş küfre düşüreceğini beyân etmek istemektedir. Küfür ise hem dünya hem de din bakımından helak olmayı ifade eder. Dünyada helak olma, düşmanlıkların ve kızgınlıkların meydana gelmesi, fitnelerin çoğalması ve kan dökmeye varan savaşların çıkması sebebiyledir. Din hususunda helak olma ise meydandadır.

2. Yüce Allah, kitap ehlinin inkârları ve müminleri Allah yolundan engelleme girişimlerini kınadıktan sonra, bu âyette iman edenlere hitap etmekte ve kitap ehlinden bir gruba itaat etmeleri durumunda onların müminleri imandan sonra küfre düşürmek için çalışacaklarını haber vermektedir. Burada geçen فَر۪يق ferîk kelimesi nekra getirildiği için “herhangi bir grup”, “herhangi bir topluluk” manalarına gelmekte ve müminlerin iman dairesi dışında kalanların aslında gayrımüslim oldukları dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır.

Âyette bağlam gereği kendilerinden söz edilen grup iniş sebebi rivayetinde de ifade ettiğimiz üzere “Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr eden, bile bile Allah’ın yolunu eğri büğrü gösterip iman edenleri imandan engellemeye çalışanlar” şeklinde açıklayabiliriz. Bu kişilere itaat edilmemesi gerektiğiyle ilgili olarak daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar (kitap ehli) size, (sözlü) eziyetten başka hiçbir şekilde zarar veremeyecekler. Sizinle savaşa girecek olsalar, size arkalarını dönüp (kaçar)lar. Sonra kendilerine yardım da edilmez.” Demek ki bunlar aslında Müslümanlara zarar verebilecek durumda değillerdir.

Burada yorumladığımız âyetin genel manada kâfirlere itaat edilmesiyle ilgili bir benzeri Âl-i İmrân 3/149’da şu şekilde geçmektedir: “Ey iman edenler! Eğer kâfirlere uyarsanız, gerisin geriye (eski dininize) döndürürler de hüsrana uğrayanların durumuna düşersiniz.” İki âyetin mesajını birlikte düşündüğümüzde Yüce Allah’ın müminleri her türlü dış tehlikelere karşı uyardığını, bir müminin hiçbir kâfire ve kitap ehlinden herhangi birisine itaat etmemesi gerektiğini hükme bağlayarak evrensel manada geçerli bir prensibini dile getirmiş olmaktadır.

ııı. İnkâra Karşı Hidayet Üzere Olmanın Önemi

وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَاَنْتُمْ تُتْلٰى عَلَيْكُمْ اٰيَاتُ اللّٰهِ وَف۪يكُمْ رَسُولُهُ وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّٰهِ فَقَدْ هُدِيَ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah’ın ayetleri size tilâvet edilirken (aktarılırken), Elçisi de aranızdayken nasıl inkâr edersiniz! Kim Allah’a sımsıkı sarılırsa elbette doğru yola ulaştırılmıştır.”

Âyetteki وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ ve keyfe tekfurûne sorusu “nasıl inkâr edersiniz ki”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz”; تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili “tilavet edilmekte, okunup aktarılmakta”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اٰيَاتُ اللّٰهِ âyâtüllâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri”; وَف۪يكُمْ ve fîküm ifadesi “ve aranızda varken”; رَسُولُهُ rasûlühû ifadesi “O’nun Elçisi”; وَمَنْ يَعْتَصِمْ ve men ya‘tesım ifadesi “her kim sarılırsa, yapışırsa”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; فَقَدْ هُدِيَ fe kad hüdiye ifadesi “muhakkak eriştirilmiştir”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerine ve Rasûlüllah’ın aralarında bulunmasına rağmen inkârın olamayacağı, ayrıca vahye sarılanların doğru yola iletilmiş olacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَكَيْفَ تَكْفُرُونَ وَاَنْتُمْ تُتْلٰى عَلَيْكُمْ اٰيَاتُ اللّٰهِ وَف۪يكُمْ رَسُولُهُ “Allah’ın âyetleri size tilâvet edilirken (okunup aktarılırken), (ayrıca Allah) Rasûlü de aranızda iken nasıl inkâr edersiniz ki!?” Yüce Allah önceki âyette müminleri kendilerine kitap verilen ve fakat azgınlığı tercih eden bir gruba itaat etmemesi gerektiği noktasında uyardıktan sonra, bu âyette müminlerin inkâra düşmesinin düşünülebilecek bir şey olmadığını, çünkü onların beraberinde Allah’ın Rasûlü’nün bulunduğunu ve kendilerine Allah’ın âyetlerinin okunup aktarıldığını hatırlatmaktadır. “Yüce Allah’ın âyetlerinin tilâvet edilmesi” ve “aralarında Rasûlüllâh’ın bulunduğu”nu belirten cümleler birer “hâl cümlesi” olarak yorumlanmalıdır.

a) Âyetin başında yer alan كَيْفَ keyfe edatı elbette bir şeyin “nasıl”lığını ortaya koymayı amaçlayan bir soru edatıdır. Ancak muhataplar eğer müminler ise buradaki manası “nasıl olabilir ki böyle bir şey”, “elbette böyle bir şey olmamalıdır” gibi bir içerikte değerlendirilmelidir. Âyetteki konum itibariyle “nasıl inkâr edersiniz” ifadesi “nasıl olur da böyle bir şey olabilir ki”, yani “böyle bir şey olmaz, olamaz, olmamalıdır” manası söz konusu edilir.(63)

Eğer muhataplar önceki âyetin devamı olarak düşünülmez de yorumunu yapmakta olduğumuz âyet konu başlangıcı olarak düşünülürse, bu defa söz konusu كَيْفَ keyfe edatına kendi manası da verilebilir. Bu durumda muhatapların aralarında Hz. Peygamber bulunmasına ve kendilerine de Allah’ın âyetleri tilâvet edilmesine rağmen, onların inkârcılıkları eleştiri konusu edilmiş olmaktadır.

b) Âyette zikredilen تُتْلٰى tütlâ edilgen fiili bilinen anlamda “okunmak” değil de kelimenin kök anlamları arasında yer alan “aktarılmak” anlamında değerlendirilmelidir. Buradaki en önemli sonuçlardan birisi, insanlara din adına sunum yapılırken kendilerine Allah’ın âyetlerinin aktarılması gerektiğidir. Başka aktarımlar yapılarak insanların bu sunumları benimsemesini beklemek hayalcilikten öte bir şey değildir.

c) Âyette zikredilen وَف۪يكُمْ رَسُولُهُ “Aranızda O’nun elçisi vardır” ifadesi gereği, âyetin muhataplarının indirildiği dönem müslümanları olduğu izlenimini vermektedir. Ancak Hz. Peygamber bedenen her ne kadar vefat etmiş olsa da ona dair bilgilerin ulaştığı muhataplar adeta yanlarında Hz. Peygamber varmış gibi davranabilme imkânlarına sahiptirler. Âyetin bu şekilde yorumlanması aynı zamanda mesajı evrensele taşımamıza da imkân vermektedir. Çünkü Hucürât 49/7’de de olduğu gibi Yüce Allah’ın âyetlerinin aktarıldığı insanların, adeta beraberlerinde Hz. Peygamber varmış gibi hareket etmeleri, dolayısıyla hiçbir şekilde inkâra yeltenmemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır, diyebiliriz.

2. وَمَنْ يَعْتَصِمْ بِاللّٰهِ فَقَدْ هُدِيَ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Her kim Allah’a bağlanırsa muhakkak ki dosdoğru yola iletilmiştir.” Yüce Allah âyetlerinin aktarıldığı ve beraberlerinde Rasûlüllah’ın bulunduğu insanların inkâra kalkışmasının düşünülemeyeceğini veya böyle bir şeyin şaşılacak bir durum olduğunu beyan ettikten sonra, âyetin devamında müminlerin durumlarını ifade bağlamında Allah’a bağlananların dosdoğru yola iletilmiş olacaklarını müjdelemektedir.

a) Âyette geçen يَعْتَصِمْ ya‘tesım fiili Âl-i İmrân 3/103. âyette de emir kalıbında وَاعْتَصِمُوا va‘tesımû şeklinde zikredilmekte ve “yürekten bağlanmak”, “sımsıkı tutunmak”, “yapışmak”, “bağlanmak”, “sarılmak” gibi anlamlar içermektedir.(64) Bu arada âyette yer alan صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ sırât-ı müstakîm tamlaması ise muhatabını hedefe en kısa yoldan götüren “dosdoğru yol” manasına gelmektedir.

Yüce Allah’a yürekten bağlanmadan hidayete erdirilmek imkânsızdır. Hacc 22/54 ve Teğâbun 64/11’de de beyan edildiği gibi her kim Allah’a iman ederse Allah da onun kalbine hidayet eder. Burada da durum aynıdır. “Allah’a sıkıca bağlanmak” denen durum “sebep”, “dosdoğru yol denen sırât-ı müstakîm’e eriştirilmek” ise “sonuç”tur. Demek ki hidayet bir emeğin sonucudur; hak etmeyenlere, tercih etmeyenlere, uğrunda fedakârlık göstermeyenlere hidayet edilmemektedir.

ı. “Allah’a bağlanmak”tan kasıt, daha sonra yorumlayacağımız 103. âyette de belirtildiği gibi hablüllâh’tır yani “Allah’ın ipidir”, vahiydir, Kur’ân’dır. Vahyin hidayetle ilişkisi bağlamında Zuhruf 44/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Sen, sana vahyedilene sımsıkı sarıl! Muhakkak ki sen, (bu şekilde) dosdoğru yoldasın.” İşte burada geçen فَاسْتَمْسِكْ festemsik emri ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenيَعْتَصِمْ ya‘tesım fiili aynı manada buluşmaktadır. “Yüce Allah’a bağlanmak”tan maksadın “vahiy” olduğu da işte mealini aktardığımız bu âyette zikredilmektedir.

ıı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/103’te herkesin topluca Yüce Allah’ın ipine yani Kur’ân’a sıkıca sarılmasını ve ayrılığa düşmemesini emretmektedir. Hacc 22/78’de de Allah’a yani O’nun vahyi olan Kur’ân’a sımsıkı sarılmak emri yer almaktadır. Bütün bu âyetlerde dikkat çekilen husus, esasında Nisâ’ 4/146’da beyan edildiği gibi Yüce Allah’a sımsıkı sarılmak, dini sadece ve sadece Allah’a has kılmaktır. Çünkü Âl-i İmrân 3/101’de geçtiği gibi her kim Allah’a sımsıkı sarılır, O’nun prensiplerini harfiyyen uygulamaya çalışırsa dosdoğru yola eriştirilmiş olacaktır.

ııı. Sözün burasında çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz bir konuya önemine binaen burada da değinmek istiyoruz. Hz. Peygamber’in vahye tâbi olması gerektiği Yûnus 10/109’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen, sana vahyolunana tâbi ol.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa hitap etmekte ve insanların tâbi olması gereken prensibi tanıtmaktadır. Bu cümle, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

En‘âm 6/106, Arâf 7/3, Yûnus 10/109, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, Arâf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir. Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir. Hz. Peygamber’e tâbi olmak aslında onun da tâbi olmakla yükümlü tutulduğu vahye yani Kur’ân’a tâbi olmak manasına gelmektedir. Demek ki “Kur’ân’a tâbi olmak bir şey”, “Hz. Peygamber’e tâbi olmak başka bir şey” değildir; her ikisi de Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde bir noktada buluşmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

b) Yüce Allah En‘âm 6/87’de de beyan ettiği gibi, bütün peygamberlerini ve elbette Hz. Peygamber’i sırât-ı müstakîm adını verdiği “dosdoğru yol”a ilettiğini haber vermektedir. Bu gerçek Hz. Peygamberle ilgili bir bağlamda ancak bütün peygamberler için Yâsîn 36/4’te de zikredilmektedir. “Sırât-ı müstakîm” kavramı hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: “Dosdoğru yol” anlamına gelen sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmektedir. Her namazın her rekâtında tekrarladığımız Fâtiha’da sırât-ı müstakîmi istememiz gerektiği öğretilmektedir. Öyleyse bu kavramın neyi karşıladığını Kur’ân’dan öğrenmek durumundayız.

ı. Sırât-ı müstakîm, “dâr-ı selâmdır; yani barış ve esenlik yurdudur; hayat tarzıdır; İslâm’dır, Kur’ân”dır.(65) Bu anlamda Kur’ân, doğruya götüren yegâne yoldur; onun akvam oluşu, “en doğru oluşu”nu değil, “tek doğru oluşu”nu ifade eder.(66) Başka kaynakların doğru olup olmaması Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır; Kur’ân’a uygun olan doğrudur; aykırı olan ise yanlıştır; Hz. Peygamber’in öğütlediği anlayış budur.

ıı. Sırât-ı müstakîm, “hidayet ve istikamet üzere olmak”,(67) “dînî esasların, dînî hassasiyetlerin ve hayatı çepeçevre kuşatan prensiplerin bütünü”,(68) “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği peygamberler, hakikati tasdik edenler, hakka şahit olanlar ve özü sözü bir salihlerin yolu”,(69) “içini Yüce Allah’ın doldurduğu ve sınırlarını O’nun belirlediği sapmaz hakikat yolu”dur.

ııı. Sırât-ı müstakîm, “içeriği ilâhî hakikatlerden beslenen, müslümanların takip etmesi istenen, Allah’a ulaştıran, kapısı cennete açılan tek ve en kestirme yol”dur. Sırât-ı müstakîm, Allah’ın,(70) özelde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un,(71) ayrıca Hz. İsâ’nın(72) ve nihayet Hz. Peygamber’in takip ederek ümmetine rehberlik ettiği yoldur.(73) Sonuç olarak sırât-ı müstakîm, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi genelde bütün peygamberlerin(74) iman ettiği, yaşadığı ve ümmetlerine tebliğ ettiği “hak ve hakikat yolu”dur.

ıv. Vahyin sırât-ı müstakîm üzere olmayı sağlayan yegâne ölçü olduğu gerçeğini daha önce de zikrettiğimiz gibi bir kez de Hz. Peygamber’in dilinden hatırlatmak istiyoruz.

عن الحارث قال : مررت في المسجد فإذا الناس يخوضون في الأحاديث فدخلت على علي فقلت يا أمير المؤمنين ألا ترى أن الناس قد خاضوا في الاحاديث قال وقد فعلوها ؟ قلت نعم قال أما إني قد سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول ألا إنها ستكون فتنة فقلت ما المخرج منها يا رسول الله ؟ قال كتاب الله فيه نبأ ما كان قبلكم وخبر ما بعدكم وحكم ما بينكم وهو الفصل ليس بالهزل من تركه من جبار قصمه الله ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله وهو حبل الله المتين وهو الذكر الحكيم وهو الصراط المستقيم هو الذي لا تزيغ به الأهواء ولا تلتبس به الألسنة ولا يشبع منه العلماء ولا يخلق على كثرة الرد ولا تنقضي عجائبه هو الذي لم تنته الجن إذا سمعته حتى قالوا { إنا سمعنا قرآنا عجبا } { يهدي إلى الرشد } من قال به صدق ومن عمل به أجر ومن حكم به عدل ومن دعا إليه هدى إلى صراط مسقيم خذها إليك يا أعور Hâris el-A‘ver anlatıyor: “Bir gün Mescid’e uğradım. Baktım ki insanlar farklı konulara dalmışlar. Bunun üzerine Ali (ra)’a gittim ve ‘Ey müminlerin emiri! Görmüyor musun, insanlar farklı konulara dalmışlar’ dedim. O da ‘Gerçekten böyle mi yaptılar?’ diye sorunca, ‘Evet’ cevabını verdim. Bunun üzerine şöyle dedi: ‘Rasûlüllah (as)’ın, ‘Yakında bir fitne çıkacak’ dediğini duymuştum.’ ‘Çıkış yolu nedir?’ diye sorunca şunları ifade etmişti: ‘Çıkış Allah’ın kitabıdır (ona sarılmaktır). Onda sizden öncekilerin malumatı, sizden sonrakilerin haberi ve aranızdaki (mesele)lerin hükmü vardır. O (Kur’ân), şaka ve lakırdı olmayan kesin bir ‘doğru-yanlış ayırım ölçüsü’dür. Onu azgınlığı nedeniyle terk edeni Allah perişan eder. Hidayeti ondan başka bir yerde arayanı Allah şaşırtır. O (Kur’ân), hablüllâh’tır (Allah’ın sağlam ipidir); zikr-i hakîmdir (gerçeği hatırlatandır; hikmet kaynağıdır). Sırât-ı müstakîmdir (dosdoğru yoldur). Arzular onunla azmaz; diller onunla karışmaz, âlimler ondan dolayı şaşmaz. Tekrarla eskimez; ilginçlikleri, incelikleri bitmez. Cinler bile onu duyunca ‘Kurtuluşa götüren ilginç bir Kur’ân işittik’(75) demekten geri kalmamışlardı (bunu itiraftan kendilerini alamamışlardı). Onu konuşan doğruyu konuşur (doğru hüküm verir). Onunla amel eden ödüllendirilir. Onunla hüküm veren adalet yapmış olur. Ona çağıran kişi de doğru yola rehberlik etmiş olur. Ey A‘ver! Bütün bunları iyi öğren (kendine rehber edin)!”(76)

İşte Hz. Peygamber, Kur’ân’ın gerçeği yanlıştan ayıran özelliğini ve bütünüyle insan hayatındaki yerini bu şekilde anlatmıştır. Bunun sonucunda dolayısıyla bizden de bunu böyle bilmemiz istenmektedir. Kur’ân’ın hayata bakan yönleri ancak bu kadar güzel ifade edilebilirdi. Bu rivayetteki bilgiler Kur’ân’dan beslenmektedir. Rivayetlerde bu hassasiyet ortaya konulmuştur. Şimdi Müslümanlara düşen görev, Yüce Allah’ın kitabını bu özellikleriyle tanımak, doğru ve yanlışın nelerden oluştuğunu anlayıp bildikten sonra kararını vermektir.

c) Müminlere Yönelik Ebedi ve Evrensel Çağrılar

Yüce Allah, sûrenin 102-104. âyetlerinde evrensel manada müminlere ölümsüz bir uyarıda bulunmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’a karşı, O’na yaraşır şekilde takvâlı (duyarlı) olun. Sadece müslümanlar olarak ölün (ölmeye bakın). Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’ân’a) sımsıkı yapışın; parçalanmayın. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmişti ve O’nun nimeti sayesinde kardeşler haline gelmiştiniz. (Yine) siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı. Allah doğru yolu bulasınız size âyetlerini işte böyle açıklıyor. Sizler, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten meneden bir ümmet olun. İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.”

ı. Yüce Allah’a Gereği Gibi Saygı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ حَقَّ تُقَاتِه۪ وَلَا تَمُوتُنَّ اِلَّا وَاَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı, O’na yakışır şekilde takvâlı (duyarlı) olun! Müslümanlar olmanın dışında ölmeyin!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;حَقَّ تُقَاتِه۪ hakka tukâtihî ifadesi “O’na karşı nasıl duyarlı olunması gerekiyorsa, öyle bir duyarlılıkla”;وَلَا تَمُوتُنَّ ve lâ temûtünne emri “ölmeyin”; اِلَّا وَاَنْتُمْ illâ ve entüm istisnası “sizin (şöyle) olmanız dışında”; مُسْلِمُونَ müslümûne kelimesi “müslümanlar” demektir.

Burada müminlere yönelik çok önemli iki husus hatırlatılmakta, Yüce Allah’a karşı duyarlılık ve sadece müslümanlar olarak ölmek gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ حَقَّ تُقَاتِه۪ “Ey iman edenler! Allah’a karşı, O’na yaraşır şekilde takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah âyetlerinin tilâvet edilmesi ve beraberlerinde Rasûlüllah’ın bulunması durumunda muhatapların inkâr etmemeleri gerektiğini, Allah’ın vahyine sarılanların dosdoğru yola iletilmiş olacaklarını haber verdikten sonra, bu âyette yeniden müminlere hitap ederek onları iki konuda uyarmaktadır. İşte bu uyarı konularından bir tanesi “Allah’a karşı nasıl olunması gerekiyorsa işte o şekilde takvâlı yani duyarlı olunması” emredilmektedir.

Âyette geçen تُقٰية tukâh kelimesi bir kez de daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/28’de zikredilmekte, orada da olduğu gibi burada اتَّقُوا ittekû emriyle ilgili nasıllık manasını vermek üzere başındaki حَقَّ hakka kelimesiyle birlikte mef‘ûlü mutlak makamında kullanılmaktadır. Bu şekildeki dizilişin maksadı takvâ denen duyarlılığın nasıl olması gerektiğine özellikle dikkat çekilmesi, başka usüllerin veya arayışların sahiplerini kurtuluşa erdiremeyeceği mesajının verilmesidir.

Konuyla ilgili olarak Teğâbun 64/16’da şöyle buyrulmaktadır: “O halde gücünüz yettiğince Allah’a karşı muttakî (duyarlı) olun. Dinleyin, itaat edin; kendi iyiliğinize olarak infak edin. Kim(ler) nefsinin cimriliğinden korunursa işte onlar kurtuluşa erenlerdir.” Yüce Allah bu âyette müminlerin güçleri ölçüsünde Allah’a karşı muttaki yani duyarlı olmalarını, hakikati dinlemelerini, Allah’a itaat etmelerini ve kendi hayırları için infakta bulunmalarını emretmektedir. Yüce Allah kendisine karşı duyarlı davranılması konusunda kişilerin azami güçlerini kullanmalarını, O’na itaatsizlikten ve yasaklarını işlemekten behemehâl uzaklaşmalarını emretmekte, bu uğurda ellerinden gelen her şeyi yapmaları gerektiğini bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/102’de dile getirildiği üzere, Yüce Allah’a karşı hakkıyla muttaki olunması gerektiği beyan edilmekte, Teğâbun 64/16’da ise bunun insan gücünde gerçekleştirilmesi emredilmektedir. İki âyet arasında çelişki olamayacağı için iddia edildiği gibi âyetler arasında hiçbir şekilde nâsih-mensûh ilişkisinden söz edilmemelidir.(77)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/102’de ideal olandan söz edilmekte, Teğâbun 64/16’da ise bundan vazgeçilmemekte, sadece bu ideale ulaşmak için elden gelen çabanın sarfedilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bakara 2/286 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere,(78) Yüce Allah hiç kimseye gücünün üzerinde yük yüklememekte, ideale ulaşmak için gereken hassasiyetin gösterilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

2. وَلَا تَمُوتُنَّ اِلَّا وَاَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “Sadece müslümanlar olarak ölün (Müslümanlar olarak ölmeye çalışın)!” Yüce Allah kendisine karşı nasıl olunması gerekiyorsa işte o şekilde duyarlı davranılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa yine müslümanları uyarmakta ve ölümleriyle ilgili olarak “sadece ve sadece müslümanlar olarak ölmeleri”, yani bunun için çalışmaları gerektiğini hatırlatmaktadır.

Âyetin son bölümü Hz. Yakub’un oğullarına nasihatleri bağlamında Bakara 2/132’de de geçmektedir. Orada da belirtildiği gibi insanların ölümleri müslümanlık ikrarı üzere olmalıdır; çünkü eğer aksi bir durum olursa âhiret ve mahşer korkunç akıbetlere sahne olacaktır. Aslında verilmek istenen mesaj “ne yapıp edin mutlaka Müslümanlar olarak ölün; Müslüman olarak ölmeye bakın; bunun için çaba sarf edin; başka bir biçimde ölmeyin” şeklindedir. Çünkü imanlı ve Müslüman ölebilenler Allah’ın izniyle cennete gideceklerdir. Esasında imanlı ölmek mahşerdeki terazide sevap tartılarının ağır gelmesi demektir. Bunu sağlamak için yani imanlı ve müslümanca ölebilmek için imana uygun davranışları da yaşamak demektir.

Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve Müslüman olarak ölmenin dışındaki ölümlerin tam bir felaket ve fecaat olacağını bildirmek istemektedir.

ıı. Yüce Allah’ın İpi Olan Kur’ân’a Sarılmanın Gereği

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَم۪يعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ كُنْتُمْ اَعْدَآءً فَاَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِه۪ٓ اِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلٰى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَاَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın; sakın ayrılmayın! Allah’ın size olan nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşmandınız da kalplerinizi birleştirmişti ve O’nun nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Ateşten bir çukurun tam kenarındayken oradan da sizi kurtarmıştı. Allah doğru yolu bulasınız diye ayetlerini size işte böyle açıklıyor.”

Âyetteki وَاعْتَصِمُوا va‘tesımû emri “ve sıkıca sarılın”; بِحَبْلِ اللّٰهِ bi hablillâhi tamlaması “Allah’ın ipine”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “topluca”; وَلَا تَفَرَّقُوا ve lâ teferrakû emri “ve ayrılmayın”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve hatırlayın”; نِعْمَتَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size olan”; اِذْ كُنْتُمْ iz küntüm ifadesi “hani siz (şöyle) idiniz”; اَعْدَآءً a‘dâen kelimesi “düşmanlar”;فَاَلَّفَ fe ellefe fiili “birleştirdi”; بَيْنَ قُلُوبِكُمْ beyne kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizin arasını”; فَاَصْبَحْتُمْ fe asbahtüm fiili “ve dönüştünüz, oldunuz”; بِنِعْمَتِه۪ٓ bi nı‘metihî ifadesi “O’nun nimeti sayesinde”; اِخْوَانًا ıhvânen kelimesi “kardeş olmaya”; وَكُنْتُمْ ve küntüm fiili “ve siz (şöyle) iken”; عَلٰى شَفَا حُفْرَةٍ ‘alâ şefâ hufratin tamlaması “çukurun kenarında(ydınız)”; مِنَ النَّارِ mine’n-nâri ifadesi “ateşin, ateşten”; فَاَنْقَذَكُمْ fe enkazeküm ifadesi “sizi kurtarmıştı, çıkarmıştı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ordan, oradan”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklamaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”;اٰيَاتِه۪ âyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerini”; لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ le‘alleküm tehtedûne ifadesi ise “hidayete eresiniz diye” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ipi denilen vahye sarılma gereği ile insanlara sunulan ilahi nimetler bağlamında düşmanların kardeş haline getirilmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَم۪يعًا وَلَا تَفَرَّقُوا “Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın; sakın ayrılmayın!” Yüce Allah dosdoğru yola kimlerin eriştirileceğini ve Allah’a gereği gibi takvâlı olunması emrini beyan ettikten sonra, takvâ sahibi olmanın ve müslümanca ölebilmenin yolunu göstermekte, bu bağlamda herkesin topluca Allah’ın ipine sarılması gerektiğini ve ayrılığa düşülmemesini hükme bağlamaktadır.

a)وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّٰهِ جَم۪يعًا “Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’ân’a) sımsıkı sarılın!” Bu cümlede zikredilenleri kısaca da olsa ayrı başlıklarda ele almak istiyoruz.

ı. Hacc 22/78’de de geçen وَاعْتَصِمُوا va‘tesımû emri Âl-i İmrân 3/101. âyette de ifade ettiğimiz üzere, “yürekten bağlanmak”, “sımsıkı tutunmak”, “yapışmak”, “bağlanmak”, “sarılmak” gibi anlamlar içermektedir.(79) Demek ki Allah’ın kitabına sarılmak gerekir; sıradan bir ilişki ve iletişim halinde ona karşı görev ve sorumluluklarımızı yerine getirmiş olmayız. I‘tisâm kelimesi Nisâ’ 4/146 ve 175’te olduğu gibi bir taraftan “sıkıca sarılmak” manasına gelmekte, diğer taraftan da bunun masum bir şekilde, hiçbir önyargıya kapılmadan ve onun kişiyi koruyacağı bilinciyle yapılması gerekmektedir. Nitekim Mâide 5/67, Hûd 11/43 ve Ahzâb 33/17’de de geçtiği gibi bu kelime ya‘sımu kalıbında “korumak” manasına gelmektedir. Vahyi koruyanları vahyin de koruyacağı bilincini kaybetmemek gerekmektedir.

ıı. Âyetteki حَبْل اللّٰهِ hablüllâhi tamlaması ise “Allah’ın ipi”, Âl-i İmrân 3/112’de geçtiği üzere “Allah’tan bir ip” manasını vermektedir. Bu ifadeden maksat İbn Abbâs’a göre “Yüce Allah’a verilen söz”dür(80) ki delili Bakara 2/40’ta verilen bilgilerdir. Hz. Ali’den gelen bir rivayete göre maksat “Kur’ân”dır. Nitekim Hz. Peygamber’den nakledilen bir hadiste وهو حبل الله المتين “O (Kur’ân), Allah’ın güçlü ipidir” buyurmuştur.(81) İbn Mes‘ûd da maksadı “Kur’ân” olarak yorumlamıştır ki onun delili de daha önce aktardığımız gibi benzer şekilde bir hadistir. İlgili hadiste Hz. Peygamber Kur’ân’ı gökten yere uzatılmış bir ip şeklinde tarif etmiştir.(82) Bazı âlimlerimiz ise buradaki “Allah’ın ipi”nden kastın “din” ve “Kur’ân” olduğunu belirtmişlerdir(83) ki sonuç Kur’ân tercihiyle aynı kapıya çıkmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/101. âyette de belirtildiği gibi Yüce Allah muhataplarına Allah’ın âyetlerinin tilâvet edildiğini yani aktarıldığını, Allah’a yani O’nun kitabına sıkıca sarılanların dosdoğru yola iletilmiş olacağı dile getirilmektedir. İşte her iki âyette verilen bilgilerden hareket ederek burada zikredilen hablüllâh’tan maksadın “Allah’ın ipi” manasında “Kur’ân” olduğunda herhangi bir şüphemiz kalmamaktadır.

Zuhruf 43/43-44’te verilen bilgilere göre Hz. Peygamber’e hitap edilmekte ve kendisine iletilmiş olan vahye sıkıca sarılması kendisine emredilmekte, böylece dosdoğru yolda olacağı bildirilerek vahyin hem Hz. Peygamber için hem de kavmi yani ümmeti için bir zikir, şeref, onur, haysiyet, itibar kaynağı olduğu, nihayetinde herkesin mahşerde o kitaptan yani Kur’ân’dan sorgulanacağı bildirilmektedir. Konuyla ilgili âyetlerden ve rivayetlerden hareket ederek حَبْل اللّٰهِ hablüllâh’ın yani “Allah’ın ipi”nin “Kur’ân, vahiy” olduğu görüşü çeşitli delillerle ispatlanmış olmaktadır. Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili Kur’an’da çeşitli buyruklar yer almaktadır.(84)

“İp” esasında daha önce düşülen bir kuyudan çıkartılmada en önemli unsur olarak bilinir ve öylece kullanılır. İşte Yüce Allah’ın ipi olan Kur’ân da muhataplarını düştükleri cehalet, inkâr, şirk ve nifak çukurlarından hakikatin aydınlığına ve kurtuluşa çıkartacak olan unsur olarak tanıtılmaktadır. “Allah’ın ipi” kullarına uzatılmış bir kurtuluş yoludur. O yola itbar etmeyip başka yolları tercih edenler nihayetinde bulundukları yanlışlık ve bâtıllık çukurlarında debelenip daha da batacaklardır.

ııı. Âyette yer alan جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hep birlikte”, “topluca”, “hepiniz” manasına gelmekte, ümmetin vahiy ile ilişkisinin fertlerle başlayarak toplumsal bir duyarlılığa dönüştürülmesi gerektiği hükme bağlanmış olmaktadır. Fertler teker teker vahye sarılırlarsa o fertlerin oluşturduğu toplum da vahye sarılmış bir hal alacaktır. İşte âyetteki hitapta bu ince mesaja dikkat çekilmektedir.

b) وَلَا تَفَرَّقُوا “Parçalanmayın!” Yüce Allah âyetin ikinci mesajını bölünüp parçalanmama ile ilişkilendirmektedir. “Tefrika” bir toplumun yok olmasının en önemli sebeplerinin başında geldiği için Yüce Allah bu âyette önce topluca “Allah’ın ipi” olan Kur’ân’a sarılmayı emretmekte, beraberinde ise ayrılığa düşmemelerini, yani müslümanların birbirlerinden kopmamalarını özellikle beyan etmektedir.

Dinde ayrılığa düşülmemesi gerektiğiyle ilgili olarak En‘âm 6/159’da şöyle buyrulmaktadır: “Dinlerini parça parça edip gruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur. Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra (Allah) onlara yapmış olduklarını (mahşerde) bildirecektir.” Yüce Allah bu âyette dinlerini parça parça edenlerden, bir anlamda Allah’ın gönderdiği dini terk edenlerden, sonrasında ise grup grup olanlardan ve fırkalara bölünenlerden söz etmekte ve Hz. Peygamber’in onlarla hiçbir işinin olmadığını beyan etmektedir. Dinde tefrika ile dinden çıkmak ikiz kardeşlerdir. En‘âm 6/159’da geçen لَسْتَ مِنْهُمْ ف۪ي شَيْءٍ ifadesi “senin onlar için yapabileceğin bir şey yoktur” veya “sen onlardan dolayı sorumlu değilsin” şeklinde de anlaşılabilir.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, burada sözü edilenler “müşrikler”dir. Çünkü onların bir bölümü meleklere, bir bölümü ise putlara tapmaktalardı. Hatta bunların bazı peygamberleri kabul edip diğerlerini inkâr edenler olduğu da ifade edilmektedir.(85) Buradaki mesaja ve uyarıya konu olanlar kapsamında Yahudileri ve Hıristiyanları da zikreden âlimler vardır(86) ve bu elbette doğrudur. Ancak her iki yaklaşımda da bir tarihsellik söz konusu olduğu için, bu şekilde dinlerini parçalayıp grup grup olanların şiddetle uyarıldığını beyan etmek zorundayız. Bu yönüyle bölünüp parçalanmanın bir anlamda şeytana hizmet olduğunu ve onun “ümmeti bölüp parçalamak” şeklindeki hedefine hizmet etmekten ve ekmeğine yağ sürmekten başka bir işe yaramadığını belirtmek gerekmektedir.

“Dinlerini parçalamak”tan kasıt, dinin bazı hükümlerini kabul edip diğerlerini reddetmektir. Yüce Allah böylesi bir kabulü Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de şiddetle reddetmekte ve sahiplerine “tam kâfir” demektedir. İman bütüncül bir kurumdur; istisna kaldırmaz. Bu nedenle dinde tefrika dinsizliktir ve İslam ümmetinin dirliğine yönelik en büyük saldırıdır. Dinde tefrika çıkaranlarla Hz. Peygamber’in hiçbir işinin bulunmadığının söylenme nedeni de bu olsa gerektir. Dinde tefrikanın sonucu şi‘a şi‘a bölünmektir; bu da her bir grubun kendisini haklı görüp diğerlerini ötekileştirmesini meydana getirmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “Hepiniz topluca Allah’ın ipine sımsıkı sarılın; tefrikaya düşmeyin”(87) buyrularak, birlikte vahdet oluşturma prensibinin yer aldığı Kur’ân’da dinde tefrikanın ve ihtilafın korkunç akıbetiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın! İşte bunlar için büyük bir azap vardır.” Aynı şekilde birbirleriyle kavga etmemeyle ilgili olarak da Enfâl 8/46’da şu uyarı yer almaktadır: “Allah’a ve Rasûlüne itaat edin, birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da kuvvetiniz gider. Bir de sabredin. Çünkü Allah sabredenlerle beraberdir.”

Dinde ayrılığa düşen ve dağınık bir görüntü veren müşriklerin durumu ve müminlerin böyle bir görüntü vermemesiyle ilgili olarak Rûm 30/30-32’de de şu bilgiler söz konusudur: “(Ey Peygamber!) Sen yüzünü hanîf olarak dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir! Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının, namazı kılın; müşriklerden olmayın! Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın! Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.” Benzer bir mesaj içermesi bakımından Mü’minûn 23/52-53’ü de hatırlamak gerekir: “(İnkârcılara) ‘Şüphesiz bu (insanlar) bir tek ümmet olarak sizin ümmetinizdir; ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı duyarlı olun’ (denildi). Ne var ki insanlar kendi aralarındaki işlerini parça parça böldüler. Her grup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.”

Konuyla ilgili olarak dile getirmeye çalıştığımız bütün bu beyanlarımızın özü veya özeti şu şekilde dile getirilebilir: “Vahdet sosyal tevhiddir; tevhid de akıdevî vahdettir. Doğal olarak tefrika da sosyal şirk olmaktadır.”(88)

2. وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ كُنْتُمْ اَعْدَآءً فَاَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَاَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِه۪ٓ اِخْوَانًا “Allah’ın size olan nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman idiniz de O, gönüllerinizi birleştirmişti ve O’nun nimeti sayesinde kardeşler haline gelmiştiniz.” Yüce Allah vahyine sıkıca sarılmak gerektiği beyanının ardından, bu defa vahyin ilk muhataplarına yönelik özel bir duruma dikkat çekmektedir. Bilindiği üzere Kur’ân’ın indirilişinin ilk zamanlarında ve öncesinde bazı kabileler arasında tarihten gelen bir düşmanlık söz konusuydu. Vahyin insanları kardeş haline getiren dönüştürücü özelliği gereği düşman olanların kalplerini birleştirerek kendilerine çok büyük bir nimet ihsan ettiğini, bu nimet sayesinde söz konusu düşmanların kardeş oluverdiğini hatırlatmaktadır ki sonrasında da vahyin bu kardeş kılıcı misyonu aynen devam etmektedir.

Âyette sözü edilenler hakkında tefsirlerimizde yer alan bilgilere göre bunlar Medine’de yaşamakta olan Evs ve Hazrec adındaki iki kabile idiler. “Denildiğine göre, bu Yahudi Evs ve Hazreçliler arasına fitne atıp bu iki kabileye mensup olanlardan her biri arkadaşıyla savaşmayı düşününce Hz. Peygamber onların yanına gelmiş ve aralarındaki fitne sükûnete kavuşuncaya kadar onları yumuşatmaya çalışmıştı. Evs ve Hazrec aynı ana-babadan olan iki kardeş idiler. Ama aralarına bir düşmanlık girmişti. Yüce Allah onu yani düşmanlığı İslâm ile söndürünceye kadar aralarındaki savaşlar yüz yirmi sene sürmüştü. İşte bu âyet onlara ve onların hallerine işaret etmektedir. Çünkü onlar, İslâm’dan önce birbirleriyle savaşıyorlar ve birbirlerine buğzediyorlardı. Yüce Allah onlara İslâm ile ikramda bulununca, birbirlerine merhamet eden, birbirleri hakkında iyi düşünen kardeşler haline gelmişler, Allah rızası için kardeş olmuşlardı.”(89) Bu âyetin yine Evs ve Hazrec kabileleriyle ilişkili olmak üzere farklı olaylar şeklinde yaşananlarla ilgili olarak indirildiği de zikredilmektedir.(90)

Yüce Allah vahyin bu özelliğini beyan bağlamında Enfâl 8/63’te şu bilgilere yer vermektedir: “(Allah), onların kalplerinin arasını birleştirmiştir. Sen yeryüzünde bulunan her şeyi verseydin, yine onların gönüllerinin arasını birleştiremezdin, fakat Allah onların aralarını kaynaştırdı. Muhakkak ki O, ‘azîz’dır (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Konuyla ilgili âyetlerde geçen اَلَّفَ ellefe ve اَلَّفْتَ ellefte fiilleri “birleştirmek”, “güçlü bir sevgi bağı kurmak”, “bağdaştırmak”, “kaynaştırmak”, “ısındırmak”, “bir araya getirmek”, “uzlaştırmak” gibi anlamlar içermektedir. Âyette hatırlatılan olay, Medine’nin en köklü kabilelerinden ikisi olan Evs ve Hazrec kabilelerinin arasının düzeltilmesidir.(91)

Nüzul sebebi rivayetinde de geçtiği üzere, bunlar birbirlerini öldüren, mallarını yağmalayan, sürekli kan döken, bir araya gelmeyen, barışa yanaşmayan, anlaşamayan, uzlaşamayan iki topluluk idiler. Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği ilahi öğretiler sayesinde Yüce Allah bunların kalplerini birleştirdi, aralarındaki düşmanlıkları bitirdi, aralarındaki kin ve öfkeyi kaldırdı ve yerine tarifsiz bir kardeşlik ve dostluk inşa etti ki bunu başkasının yapabilmesi kesinlikle mümkün değildi. İşte bu iki kabilenin birleşerek, adeta tek yürek olarak Mekke’den gelen muhacirlerle de bütünleşerek Hz. Peygamber’in yanında muhteşem bir güç oluşturması Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i müminlerle desteklemesinin ve vahyin dönüştürücülüğünün bir örneği olarak verilmektedir.

Herhangi bir âyetin veya âyet grubunun ya da bütünüyle bir sûrenin herhangi bir olay üzerine veya şahıslarla ilgili olarak indirilmesi onun mesajını daraltmaya sebep olmamalı, mesajın evrenselliğine zarar verecek bir mahiyet arz etmemelidir. Bu nedenle, âyetten almamız gereken en önemli mesaj Âl-i İmrân 3/179’da da belirtildiği gibi “vahyin dönüştürücülüğüne dikkat çekmek”, “düşmanlıkları bitiriciliğini öğrenmek” ve nihayetinde “düşmanların birbirleriyle kardeş haline gelmelerini sağlamaktır.” Vahyin bir kardeşlik projesi olduğu asla ve asla unutulmamalıdır. Hucürât 49/10’da verilen bilgi de bu istikamette bir mesaj içeriğine sahiptir.

3. وَكُنْتُمْ عَلٰى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَاَنْقَذَكُمْ مِنْهَا “(Yine) siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi O kurtarmıştı.” Yüce Allah önceki cümlede dile getirdiği kişilerin ne halde olduklarını ifade etmekte ve kendilerinin tam da bir ateş çukurunun kenarında olduklarını bildirmektedir. Bir kez de Tevbe 9/109’da geçen شَفَا şefâ kelimesi “kenar”, “yar”, Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan حُفْرَة hufrah sözcüğü ise “çukur” manasına gelmektedir. Âyetin bu kısmında yer alan اَنْقَذَ enkaze ve aynı kökten gelen benzer kelimeler çeşitli âyetlerdeki(92) kullanımlarda “kurtarmak” manasına gelmektedir.

Burada sözü edilen شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ “ateş çukurunun kenarı” ifadesi mecazdır ve birbirlerine düşmanlık eden kişilerin birbirlerine bakışlarını ve yaşadıkları ortamın feci bir mahiyet arz ettiğini öğretmeyi amaçlamaktadır. Bu ifadenin manası hakkında şu yaklaşım da doğrudur ve hatırlanması gerekmektedir: “Bu tabirin mânası, ‘Siz nerdeyse, küfrünüz sebebiyle cehennemin eşiğine gelmiştiniz’ şeklin­dedir. Çünkü cehennem, içinde ateşin bulunduğu bir çukura benzetilmiştir. Böylece, onların, küfürleri sebebiyle cehenneme müstehak olmaları, neredeyse cehenneme düşmeleri ve cehennemin çukuruna girmeleri gibi kabul edilmiştir. Yüce Allah, ‘Onlar oraya düşmek üzereyken onları o çukurdan kurtardığını’ beyân etmektedir.”(93) Âyette zikredilen bu ifade, esasında müşriklerin sahip oldukları şirk sebebiyle cehennem ateşinin yanıbaşına geldiklerini ortaya koymaktadır.(94)

Yüce Allah ateş çukurunun kenarında bulunan insanları vahiy sayesinde o çukurun kenarından kendisinin kurtardığını bildirerek onlara yönelik nimetine bir gönderme daha yapmaktadır. Zira önceki cümlede düşman oldukları haber verilen insanların kalplerinin birbirine ısındırıldığı, Allah’ın nimeti sayesinde birbirlerinin kardeşleri haline getirildikleri dile getirilmekte, bu cümlede ise düşmanlığın oluşturduğu manevi ateş çukurunun kenarından onları Yüce Allah’ın kurtardığı beyan edilerek nimet vericiliğine gönderme yapılmış olmaktadır.

4. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Allah size âyetlerini işte böyle açıklıyor ki doğru yolu bulasınız.” Yüce Allah âyetin sonunda çeşitli konularda olduğu gibi bu konuda da yani vahyin insanları kardeş haline getiren yapısı hakkında da âyetlerini açıklamasının gerekçesini dile getirmekte ve maksadının “insanların doğru yolu bulması” olduğunu beyan etmektedir. Bu ifadeye benzer başka ifadeler(95) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi bazı âyetlerde “insanlarının akıllarını kullanmaları”,(96) “takvâ sahibi olmaları”,(97) “tefekkür etmeleri”,(98) “gerçeği hatırlamaları”,(99) “hidayete ermeleri”,(100) “şükretmeleri”(101) şeklinde zikredilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu çerçevede âyetlerin açıklanmasının amacı, muhatapların hidâyete ermeleri yani doğru yol demek olan vahyin yolunu bulup onu kendilerine yol edinmeleri şeklinde belirlenmektedir.

Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların hem dünya hayatında hem de mahşer hayatında onların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir. İnsanlar eğer Yüce Allah’ın düşmanları bile kardeş haline getirmesini tefekkür ederlerse, yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermeyebilir.

ııı. Hayra Davet, İyiliği Emredip Kötülükten Men

وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَيَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Hayra çağıran, iyiliği emredip (öğütleyip) kötülükten engelleyen (sakındıran) bir ümmet olun! İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki وَلْتَكُنْ ve’lteküm emri “ve (şöyle) olun, olsun”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden, sizler”; اُمَّة ümmetün kelimesi “(şöyle) bir ümmet”; يَدْعُونَ yed‘ûne fiili “davet ederler”; اِلَى الْخَيْرِ ile’l-hayri ifadesi “hayra, iyiliğe”;وَيَاْمُرُونَ ve ye’murûne fiili “ve emrederler”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi kelimesi “iyiliği”; وَيَنْهَوْنَ ve yenhevne fiili “ve engellerler”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri kelimesi “çirkin şeyden”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte sadece onlardır onlar”; الْمُفْلِحُونَ el-muflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenlerin” demektir.

Burada İslam ümmetinin çok önemli üç özelliği ve sonuçtaki ödülleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ اُمَّةٌ يَدْعُونَ اِلَى الْخَيْرِ وَيَاْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ “Sizler, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten meneden bir ümmet olun!” Yüce Allah sûrenin daha önce ele aldığımız âyetlerinde kitap ehline yönelik çeşitli uyarılarda bulunduktan sonra, bu âyette Hz. Peygamber’in ümmetinin niteliğinin nasıl olması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Çünkü eğer bu son ümmet Yüce Allah’ın saydığı niteliklere sahip olmazsa başkalarının her türlü saptırma girişimine açık ve maruz bir durumda olacaktır.

a) Kur’ân’da 176 kez geçen الْخَيْر/ خَيْرel-hayr/hayr kelimelerinden maksat, büyük çoğunlukla bilinen anlamda yer türlü “hayır” manasına gelmektedir. Burada önemli olan nokta, âyette kullanılan يَدْعُونَ yed‘ûne fiili gereği hayra yönelik çağrının zorla ve bir baskı unsuru olarak değil de bunun davet şeklinde yerine getirilmesi gerektiğidir.

Kur’ân’da 39 kez(102) geçen الْمَعْرُوف el-ma‘rûf (ma‘rûf/ma‘rûfeh) kelimeleri “iyilik, bilinen iyi şey, meşru ve yararlı şey, güzel, faydalı, örfe uygun olan, yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı her bir iş” manasına gelmektedir.(103) Bu kelime dar anlamda Kur’ân’da emredilen bütün hususiyetleri içerir; geniş anlamda ise insanlık yararına olan her bir şey için kullanılabilir.

Kur’ân’da 16 kez(104) geçen الْمُنْكَر el-münker/münker kelimeleri ise “kötülük, çirkinlik, gayrı meşru, zararlı” gibi anlamlar vermektedir. Genellikle الْمَعْرُوف el-ma‘rûf kelimesinin zıddı olarak kullanılan الْمُنْكَر el-münker/münker tek başına da birtakım çirkinlikleri ifade etmektedir.(105)

b) Âyetteki mesajı iki türlü anlamak mümkündür:

ı. Buradaki hitap bütün müminlere yönelik olarak anlaşılmalıdır. Bu durumda hayra davet etmek, iyiliği emredip kötülükten menetmek ümmetin bütün fertlerinin görevidir. Buna göre âyetin mesajıولتكونوا أمة ve’ltekûnû ümmeten “siz (şöyle) bir ümmet olun” manasında bir grubun özelliği değil, bütün ümmetin niteliğidir ki bu görüş Zemahşerî tarafından da aktarılmıştır. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/110’da bu son ümmetin insanlar için çıkartılmış en hayırlı ümmet olduğu, iyiliği emredip kötülükten menettikleri ve Allah’a iman edip güvendikleri belirtilmektedir. Ayrıca Tevbe 9/71’de de bütün mümin erkeklerin ve mümin kadınların birbirlerinin dostu olduğu, birbirlerine iyiliği emredip kötülüklerden menettikleri, namazı kıldıkları, zekâtı verdikleri, Allah’a ve Rasûlü’ne itaat ettikleri, bunun sonucunda da Allah’ın kendilerine rahmet ve merhamet edeceği bildirilmektedir. Tevbe 9/67’de 71. âyette verilen bilgilerin tersini yapanların münafıklar olduğu ifade edilmektedir.

Kur’ân’ın muhatabı olan bu son ümmetin bir tanıtımı bağlamında Hacc 22/41’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar (muhacirler), eğer kendilerine yeryüzünde iktidar verirsek namazı kılar, zekâtı verirler; iyiliği emreder ve kötülükten alıkoyarlar. Bütün işlerin sonu sadece ve sadece Allah’a varır.” Yüce Allah Mekke’den Medine’ye hicrete zorlanıp mecbur bırakılan ve kendilerine yardım edeceğini vaad ettiği muhacirlerden söz ederek, onlara herhangi bir ülkede veya mekânda imkân vermesi, onları bulundukları yerde yetkin, egemen kılması durumunda onların hiçbir şekilde büyüklük taslamadan kulluk görevlerini hakkıyla yapacaklarını, gerek fert ve gerekse toplumsal açıdan hayatı ikame edecek prensipleri yerine getireceklerini beyan etmektedir.

Bu anlamda insanlara dünya hayatında verilen güç ve iktidar ya da ekonomik zenginlik, siyasi nüfuz gibi özellikler onların Allah’a kulluk etmelerini engellememeli, aksine daha bir bilinç ve sorumlulukla hareket ederek kulluk bilincini zirveye taşımaları kendilerinden istenmekte, evrensel anlamda bir hakikat olarak muhataplara iletilmekte, güç ve iktidar sahiplerinin şimarmadan tevazu ve affedilme beklentisini kaybetmemeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu görüş İmâm Zeccâc’ın da görüşüdür.(106)

ıı. Bu âyet şöyle de tercüme edilmektedir: “Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü meneden bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.” Bu tercümeye göre, hayra çağırmak, iyiliği emredip kötülüklerden menetmek bütünüyle ümmetin değil de ümmetin içinden sadece bir grubun görevi veya sıfatı olarak belirlenmiş olmaktadır. Bu durumda âyette geçen مِنْ min cer harfi beyâniyye değil, teb‘îdiyye yani “bir kısmı” manasına alınmış olmaktadır. Bu görüş Mukâtil, Kelbî gibi genelde âlimlerimizin benimsediği bir görüştür;(107) ancak biz ilk yaklaşımın daha doğru olduğu kanaatindeyiz.

Konunun önemiyle ilgili Nebî (as)’ın da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(108)

2. وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler.” Yüce Allah âyetin sonunda hayra davet eden, iyiliği emredip kötülüklerden menedenlerin kurtuluşa erenlerin ta kendileri olduğunu bu şekilde dile getirmektedir. Âyetin sonunda yer alan هُم hum zamiri bir “fasl zamiri” olarak cümlede bulunmakta ve içerdiği hasr/kasr yani “vurgulu mana” sebebiyle mahşerde kurtuluşa erebilecek olanların da sadece bu kişiler olduğunu ortaya koymaktadır.

3. Hayatı çepeçevre kuşatan bu çok önemli konuda bazı hususları dile getirmek gerekmektedir. Bu konuda âyetin tefsiri bağlamında Râzî’nin iki görüşten birincisi olarak dile getirdiği sözleri burada özellikle aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Buradaki مِنْ min cer harfi şu iki delilden dolayı teb‘îd yani ‘bir kısmı’ manası ifade etmez. Birinci delil: Yüce Allah, ‘Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. İyiliği emreder, kötülükten vazgeçirmeye çalışırsınız’(109) âyetinde, bütün ümmete iyiliği emretmeyi, kötülükten sakındırmayı vacib kılmıştır. İkinci delil: Her mükellefe ister eli, ister dili, isterse kalbiyle olsun, iyiliği emredip kötülükten nehyetmesi vaciptir. Yine herkese, kendisinden zararı savuşturması vaciptir. Bunun böyle olduğu sabit olunca biz deriz ki âyetin mânası şudur: ‘Siz hayra davet eden, iyiliği emredip kötülüğü nehyeden bir topluluk olunuz.’ Buradaki مِنْ min cer harfi, ‘O halde murdardan, yani putlardan kaçının’(110) âyetinde olduğu gibi, tebyîn/beyâniye ‘açıklama’ içindir; teb‘îd ‘bir kısmı’ manasına değildir.”(111)

İşte Râzî’nin de ilk görüş olarak dile getirdiği, Zemahşerî’nin ikinci görüş olarak zikrettiği(112) bu görüş esasında daha önce konuyla ilgili olarak mealini aktardığımız âyetlerde verilen mesajlar gereği ümmetin bir tanıtımını oluşturmaktadır. Son ve en hayırlı ümmet olmanın gereği bu özelliklere sahip olmaktır. Ümmetin her ferdi elbette aynı düzeyde bir bilgiye sahip olamayabilir. Ancak bu çok önemli üç görevin herkes için söz konusu olduğunu kabul etmek gerekir ki ümmetin fertleri bu uğurda kendisini görevli saysın ve bu haysiyetli görevi yapabilmek için çaba içerisine girsin. Aksi takdirde bu görevler iddia edildiği gibi eğer bazılarına özel olacaksa yani farz-ı kifâye olarak kabul edilecekse o zaman ümmetin hangi fertleri bu işle görevli olacak veya kim kime hangi görevi nasıl verecek? Böyle düşünülürse o zaman da “nasıl olsa bir yapan vardır” diye düşünülerek bu hassas görev ihmal edilmiş ve tebliğ gibi çok çok önemli bir görev insanların hayatından çıkmış olur.

“Hayra davet etmek”, iyi olanı emredip kötü olandan sakındırmak için elbette öncelikli olarak doğru bilgi sahibi olmak gerekmektedir. İnsanlar bir şeyi görev edinirlerse o konuda bilgi sahibi olmak için de çaba içerisine girerler. Elbette bilgi düzeyi eşit olmaz; ancak herkes bilebildiği kadarıyla görevini yapar; görev yaptıkça daha çok şeyler bilme duygusuna sahip olma ihtiyacı hisseder; sonuçta her yeni gün bıraktığı günden daha ileri düzeyde bir bilgiye sahne olur. Konuya diğer türlü yaklaşmak insanları hak ve hakikatten uzaklaştırmaya sebep olacağı için, hayra davet edip iyiliği emir, kötülükten de menetmek ümmet olmanın bir gereği olarak görülmeli ve bu konuda herkes kendisini görevli kabul edip ona göre davranmalıdır. Zaten hem bu âyette hem de daha sonra yorumlayacağımız Âl-i İmrân 3/110’da konuyla ilgili olarak “ümmet” kelimesi kullanılarak, zikredilen konuda maksadın bütünüyle ümmet olduğu, ümmetin içinden bir grubun olmadığı ortaya konulmaktadır.

Âyetin sonunu da düşünürek konuyu anlamak gerekmektedir. Buna göre âyetin sonunda yer alan وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridirler” ifadesi, bu görevleri yapanların sadece ve sadece kurtuluşa ereceklerini dile getirmektedir. Demek ki bu konuda görevini yapmayanlar kurtuluşa eremeyeceklerdir. Buna göre hayra davet edip iyiliği emir, kötülükten menetmek kurtuluş için de tek çıkar yol olarak sunulmuş olmakta, farklı bir yol tutmak ise sonu felakete açılan bir hüzne kapı aralamaktır.

Bu arada âyetin tefsirini yaparken konuyla ilgili diğer âyetleri bilip görmek gerektiği açıktır. Bu durumda diğer görüşün delil olarak zikrettiği Tevbe 9/122’de verilen bilginin savaş artamlarında herkesin topluca savaşa gitmeyip bir grubun geride dini iyi öğrenmeye çalışması manasında özel bir durumdur; ümmetin genelini her zaman ilgilendiren evrensel bir durum değildir; sadece şartlar öyle gerektirdiğinde uygulanması gereken özel bir açılımdır. Dahası orada yeni Müslüman olan topluluklardan hepsinin değil, belli bir grubun bilgi öğrenmek için gelmesinin emredildiği de kabul edilmektedir ki bu durumda ilgili görüş sahiplerinin elinde delil kalmamaktadır.

Tekrar vurgulamak gerekirse şunu söyleyelim: Emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker görevi başta Hz. Peygamber olmak üzere ümmetin de görevi olarak belirlenmiştir. Âl-i İmrân 3/104, 110 ve Tevbe 9/71, 112’de bu önemli görev ümmetle ilişkilendirilmiştir. Ayrıca Hacc 22/41’de son ümmet için de bu görevin yapılmasının istendiği beyan edilmektedir. Risaletin ayrılmaz parçası olan “iyiliği emredip kötülükten nehyetme” görevi peygamberlerden sonra ümmetlerine bırakılmıştır. Bu itibarla risaletin fert olarak bittiği, ancak toplumsal anlamda ilahi öğretilerin insanlığa ulaştırılması görevi devam etmektedir; âyetlerden anlaşılan budur.

Konuyla ilgili olarak Nebî (as)’ın da şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle öfke duysun ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(113)

d) İhtilaf ve Tefrikanın Feci Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 105-109. âyetlerinde müminlere yönelik uyarılarına devam etmekte, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmamalarını, bunlar için büyük bir azap uygulanacağını bildirmekte, nice yüzlerin ağaracağı, nice yüzlerin de kararacağı günde yüzleri kararanlara “İmanınızdan sonra kâfir mi oldunuz? (Öyle ise) inkâr etmenizin karşılığında azabı tadın!” denileceğini, yüzleri ağaranlara gelince, onların da Allah’ın rahmetinde ebedi olarak ağırlanacaklarını müjdelemektedir.

Ardından, konuyu toparlamak üzere şu bilgilere yer verilmektedir: “İşte bunlar sana bir amaç ile tilavet ettiğimiz (aktardımız) Allah’ın âyetleridir. Allah âlemlere (yarattığı şeylere) zulmetmek istemez. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. Bütün işler sadece ve sadece Allah’a döndürülecektir.”

ı. Ayrılık ve Büyük Azap

وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra ayrılığa düşüp parçalananlar gibi olmayın! İşte onlar için büyük bir azap vardır.”

Âyetteki وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “(şöyle) olmayın”; كَالَّذ۪ينَ تَفَرَّقُوا kellezîne teferrakû ifadesi “ayrılığa düşmüş olanlar gibi”; وَاخْتَلَفُوا vahtelefû fiili “ve ihtilafa düşmüş (olanlar gibi)”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ min ba‘di mâ câehum ifadesi “onlara geldikten sonra”; الْبَيِّنَاتُ el-beyyinâtü ifadesi “apaçık belgeler”; وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ve ülâike lehum ifadesi “işte onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük azap” demektir.

Burada tefrika ve ihtilaf denen felakete düşmemeyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın!” Yüce Allah muhataplarının topluca Allah’ın ipine sarılmalarını ve ayrılığa düşmemelerini emrettikten, hayra davet eden, iyiliği emredip kötülükten meneden bir ümmet olmaları gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa daha önceki ümmetlerle ilgili bir uyarıya dikkat çekmektedir. Bu çerçevede kendilerine hakikatin apaçık belgeleri yani ilahi vahiy, ilahi prensipler geldikten sonra tefrikaya düşüp ihtilaf edenler gibi olmamaları emredilmektedir.

a) Âyette yer alan الَّذ۪ينَ تَفَرَّقُوا ellezîne teferrakû ifadesi “ayrılığa düşenler”, “parçalananlar”, “bölünenler”, وَاخْتَلَفُوا vahtelefû sözcüğü ise “ihtilafa düşmek” manasına gelmektedir. Âl-i İmrân 3/103. âyette yer alan وَلَا تَفَرَّقُوا ve lâ tefarrakû emrinin verdiği anlamın bir benzeri de burada zikredilmiş olmakta, ümmetin dağılmaması gerektiği, bu nedenle tefrikaya düşmelerinin ve ihtilaf etmelerinin kesinlikle yasaklandığı hükme bağlanmaktadır.

Yüce Allah, âyette birbirine yakın mana içeren iki kelimeyi kullanarak tefrikanın ve bunun beraberinde getirdiği ihtilafın ne kadar korkunç bir hata olduğuna özellikle dikkat çekmeyi amaçlamış olabilir. Tefrika ve ihtilafın toplumda ne türden bozulmalara neden olduğu konusunu Âl-i İmrân 3/103’te geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

b) Âyette “kendilerine apaçık bilgiler geldikten sonra tefrikaya düşüp ihtilaf edenler”in kimler olduğu hakkında müfessirlerimiz arasında hemen hemen fikir birliği vardır.

ı. Buna göre, söz konusu kişiler kendilerine daha önce ilahi bilgiler gönderilen kitap ehli yani Yahudiler ve Hıristiyanlardır.(114) Nitekim daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/19’da da bunlardan söz edilmektedir. Benzer bir konunun ele alındığı Bakara 2/213’te şöyle buyrulmaktadır: “Ancak (kitap) verilenler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan ötürü (dinde) anlaşmazlığa düşmüşlerdi.” Yüce Allah, kendilerine hakikatin apaçık belgeleri geldikten sonra yani kendilerine daha önce el-kitâb denilen mesajlar yani Tevrât(115) ve İncîl verilen önceki nesillerin ne zaman ihtilafa düştüklerini beyan etmekte ve beraberinde de gerekçesine dikkat çekmektedir.

Benzer bir konunun işlendiği Câsiye 45/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “(Ancak) onlar kendilerine ilim geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi.” Bu bağlamda aynı konuyla ilgili olarak Yûnus 10/93’te de şu bilgi yer almaktadır: “Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi.” Bunlar eğer Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğulları ise ihtilafa düşmeleri Hz. Mûsâ’nın vahyi tebliğinden sonra gerçekleşmiştir. Eğer Hz. Peygamber zamanındakiler ise bu defa ihtilafa düşmelerinden maksat Kur’ân geldikten sonra yaşanan fikir ayrılıklarıdır. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/19, Yûnus 10/93, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17’de zikredilen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi peygamberlerin tebliğ ettiği “vahye dayalı hakikat bilgileri”dir. En başta da elbette Yüce Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti bağlamındaki esaslar ile risalet ve âhiret konularındaki prensiplerdir. Bu âyetlerde yer alan الْعِلْم el-‘ılm kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/105’te, ayrıca Bakara 2/213’te الْبَيِّنَات el-beyyinât ve Beyyine 98/4’te الْبَيِّنَة el-beyyineh kelimesiyle karşılanmaktadır ki sonuçta içerdikleri mana aynı kapıya çıkmaktadır.

ıı. Mesajı daha da evrensele taşıyarak maksadı heva ve heveslerine uyarak, hasetleri yüzünden hakikatlerden ayrılan herkes şeklinde anlayabiliriz ki bunun ilk örneği Hz. Âdem’in karşısında yer alan İblis’tir. Bu arada peygamberlerin bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr edenler, böylece ilahi mesajları paramparça edip ümmetleri perişan hale getirenler de bu bağlamda hatırlanmalıdır.

“Dinde tefrika” ile ilgili olarak Âl-i İmrân 3/103, 105, En‘âm 6/158, Enfâl 8/46, Mü’minûn 23/50, Rûm 30/30-32 gibi çeşitli âyetlerde bilgiler verilmekte ve bunun son derece korkunç bir yanlış olduğuna dikkat çekilmektedir.

c) Tefrika ve ihtilaf bir ateştir ve içine düşenleri yakacaktır. Bu felakete düşmeden önce vahyin çağrısına kulak vererek tefrika ve ihtilaf ateşinden behemehâl uzak durmak mecburiyetindeyiz. Bugün islam dünyasının içinde bulunduğu perişanlık işte maalesef Kur’ân’ın bu evrensel çağrısına kulak vermemenin sonucu olarak yaşanmaktadır. Ümmetin vahye sımsıkı sarılması ve ayrılığa düşmemesi emrine bugün her zamankinden çok daha fazla muhtacız.

Mezhep ve kanaat farklılıklarını birer zenginlik görmeyi bırakıp mezhebini veya görüşünü hakikatin yerine koyarak onu din haline getirenler doğal olarak diğer mezhepleri ve kanaatleri dışlamış ve onları ötekileştirmiş olmaktadırlar. Bunlar karşılıklı olarak birbirlerini dinsiz ilan ederek onları sahiplenmek bir tarafa, hedefe koyarak canlarına bile kıyabilmektedirler. İşte Kur’ân bu felaketlerle karşılaşmamak için muhataplarını uyarmakta ve tefrika ile ihtilafı onların gündeminden çıkarmak istemektedir. Fikir beyanı bağlamında farklı görüşler elbette ileri sürülebilir; ancak bunları dini metin gibi mutlak doğru haline getirerek insanlara dayatmaya çalışmak dünyada perişanlığı, mahşerde ise ağır bir azabı beraberinde getirecektir.

2. وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “İşte bunlar için büyük bir azap vardır.” Yüce Allah âyetin sonunda daha önce yaşayanlar arasında yer alan ve tefrika ile ihtilafa dalanlar için büyük bir azap olacağını haber vermekte, benzer şekilde davrananlar için de elbette aynı feci akıbet söz konusu edilmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen “Onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır” ifadesi,(116) hem azabın büyüklüğünü hem de bir anlamda devamlılığını yani ebedi oluşunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah uyardığı kişiler için sözünü ettiği büyük ve ağır azabın ne zaman uygulanacağını ise bir sonraki âyette şu şekilde beyan etmektedir:

ıı. Kötülerin ve İyilerin Mahşerdeki Yüzleri

يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اَكَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ وَاَمَّا الَّذ۪ينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَف۪ي رَحْمَةِ اللّٰهِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “O gün (bazı) yüzler ağarır, (bazı) yüzler (de) kararır. Yüzleri kararanlara ‘İmanınızdan sonra kâfir mi oldunuz! İnkâr etmenize karşılık azabı tadın!’ (denecektir). Yüzleri ağaranlar ise Allah’ın merhametindedir; onlar orada ebedî kalıcıdır.”

Buradaki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; تَبْيَضُّ tebyaddu fiili “beyaz (ak) olacaktır”; وُجُوهٌ vucûhun ifadesi “(bazı) yüzler”;وَتَسْوَدُّ ve tesveddü fiili “ve kararacaktır”; وُجُوهٌ vucûhün ifadesi “(bazı) yüzler”; فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْوَدَّتْ fe emmellezîne’sveddet ifadesi “kararmış olanlara gelince”; وُجُوهُهُمْ vucûhuhum tamlaması “onların yüzleri”; اَكَفَرْتُمْ ekefartüm sorusu “kafir mi oldunuz, inkar mı ettiniz, küfre mi düştünüz”; بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ ba‘de îmâniküm ifadesi “sizin imanınızdan sonra”; فَذُوقُوا fe zûkû emri “tadın (bakalım)”; الْعَذَابَ el-‘azâbe kelimesi “azabı”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntüm ifadesi “(şöyle) olmanız sebebiyle”; تَكْفُرُونَ tekfurûne fiili “inkar etmeksiniz, inkârınızın karşılığı olarak”; وَاَمَّا الَّذ۪ينَ ابْيَضَّتْ ve emmellezIne’byaddat ifadesi “ak olanlara gelince”; وُجُوهُهُمْ vucûhuhum tamlaması “onların yüzleri”; فَف۪ي رَحْمَةِ اللّٰهِ fe fîrahmetillâhi tamlaması “Allah’ın rahmetindedir(ler)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedî kalıcıdırlar” demektir.

Burada mahşerde insanların akıbetlerinin nasıl olacağı ve iki grubun sonu hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اَكَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “(Nice) yüzlerin ağaracağı, (nice) yüzlerin de kararacağı günde yüzleri kararanlara ‘İmanınızdan sonra kâfir mi oldunuz!? (Öyle ise) inkâr etmenizin karşılığında azabı tadın!’ (denilecektir).” Yüce Allah büyük azabın uygulanacağı mahşerde insanların yüzlerinin alacağı şekli dile getirmekte ve onları sorgulayacağını haber vermektedir.

a) يَوْمَ تَبْيَضُّ وُجُوهٌ وَتَسْوَدُّ وُجُوهٌ “(Nice) yüzlerin ağaracağı, (nice) yüzlerin de kararacağı günde.” Yüce Allah önceki âyette haberini verdiği büyük azabın uygulanma yerini ve zamanını bu âyette dile getirmekte ve bunun mahşer günü olacağını bildirmektedir.(117) Kur’ân’da mahşerdeki yüzlerle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır.(118) Buna göre, mahşer günü nice yüzler bembeyaz, ışıl ışıl parıldayacakken, nice yüzler de kararacaktır. Elbette burada zikredilen “aklık” sevinç, mutluluk, huzur, saadet; “karalık” ise sıkıntı, darlık, hüzün, acı vs. manasında birer mecazdır. Nitekim insanlara amel defterleri verilirken, amelleri tartılırken, haklarında karar açıklanırken ve karar sonrasında yüzlerin alacağı renk ya ak pak ya da kapkara olacaktır. İşte o gün dünya hayatında hakikatin apaçık bilgilerine rağmen tefrikaya düşüp ihtilafa dalanlara büyük bir azabın uygulanacağı haber verilmektedir.

b) فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اَكَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “Yüzleri kararanlara ‘İmanınızdan sonra kâfir mi oldunuz!? (Öyle ise) inkâr etmenizin karşılığında azabı tadın!’ (denilecektir).” Âyetin bu bölümünde iki nokta üzerinde durulmaktadır:

ı.فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اَكَفَرْتُمْ بَعْدَ ا۪يمَانِكُمْ “Yüzleri kararanlara ‘İmanınızdan sonra kâfir mi oldunuz!?’ (denilecektir).” Yüce Allah mahşerde yüzleri kararanlara hitap edeceğini ve imandan sonra neden küfre girdiklerini sorup onlara uygulayacağı azabı dile getirmektedir. “İmanınızdan sonra kâfir mi oldunuz!?” ifadesi bilinen manada bir soru cümlesi değil, muhatapları azarlayan, ayıplayan ve kınayan bir beyan(119) olarak “demek ki imanınızdan sonra kâfir oldunuz, öyle mi”, “imanınızdan sonra küfrettiniz ha”,(120) “demek siz önce iman edip sonra inkâr ettiniz!”(121) şeklinde anlaşılmalıdır.

Âyetteki mesajı dinden dönenlerle ilgili olarak okursak, bu durumda irtidad edenlere dünyada herhangi bir cezanın verilemeyeceğini, onların hesabının mahşere kalacağını ve kendilerini Yüce Allah’ın azapla cezalandıracağını anlayabiliriz. Bu bakış açısıyla Bakara 2/217’de verilen mesajın bu âyetle birebir örtüştüğünü söyleyebiliriz. Söz konusu âyetin ilgili bölümü şöyledir: “Sizden kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse onların yaptığı işler dünyada da âhirette de boşa gider.”

Demek ki irtidâd edenlerin cezası dünyada değil, mahşerde olacaktır; uygulayıcısı da insanlar değil, Yüce Allah’tır. Burada sözü edilen “imandan sonra küfre dönenler”den maksat, bağlam gereği kitap ehlinden kâfirler veya münafıklar olsa(122) da bunun bütün kâfirleri içermesine de herhangi bir engel yoktur.(123)

ıı. فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “(Öyle ise) inkâr etmiş olmanız yüzünden tadın azabı!” Âyetin sonunda bu ifade mahşerdeki cezalandırmanın insanların kendi yapıp ettiklerinin sonucu gerçekleşeceğini ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda, بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ ifadesi gereği inkârcılıklarının “sebep”, فَذُوقُوا الْعَذَابَ beyanı gereği de azabı tadacak olmalarının ise “sonuç” olduğu gösterilmektedir. Çünkü Yüce Allah kullarına hiçbir şekilde zulmedici değildir. Bu arada bu cümlede yer alan ذُوقُوا zûkû emri “tatmak” manasına gelmekte, inkârcılara yönelik bir alaycılık manası içermektedir. İnkârcılar müminlerle ve iman değerleriyle alay ettikleri için mahşerde de kendileriyle alay edilecek, “azabı tadın” denilerek kendileri ayıplanmış olacaktır.

2. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ فَف۪ي رَحْمَةِ اللّٰهِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Yüzleri ağaranlara gelince, (onlar) Allah’ın rahmetindedirler; onlar orada ebedî kalıcıdırlar.” Yüce Allah Kur’ân’daki mesânîlik usülü gereği, kâfirlerden sonra sözü müminlere getirmekte, onların yüzlerinin ağarmış yani ak pak, ışıl ışıl, sevinçli ve huzurlu olacağını, çünkü Allah’ın rahmetinde, yani cennette ağırlanacaklarını, orada ebedi olarak kalacaklarını müjdelemektedir.

Âyette sözü edilen الَّذ۪ينَ ابْيَضَّتْ وُجُوهُهُمْ “yüzleri ağaranlar, nur yüzlüler” ifadesi imanlı olarak ölmeyi başaran bütün müminlerdir. Onların içinde bulunacağı رَحْمَةِ اللّٰهِ “Allah’ın rahmeti” ise elbette nimet ve sevap yurdu olan “cennet”tir;(124) çünkü âyetin sonunda onların orada ebedi olarak kalacakları bildirilmektedir. İnkârcılar azabın içinde kalacaklarken, müminler ilahi rahmet ve merhametin tecellisi olarak cennette ağırlanacaklardır; onların bu huzur ve sürur içerikli cennet hayatları da ebedi olarak sürecektir.

ııı. İlahi Bildirimler ve Yüce Allah’ın Hükümranlığı

تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقّ وَمَا اللّٰهُ يُر۪يدُ ظُلْمًا لِلْعَالَم۪ينَ وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “İşte bunlar, Allah’ın sana bir gerçek olarak tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz ayetleridir. Allah âlemlere (yarattıklarına) haksızlık etmek istemez. Göklerde olanlar da yerde olanlar da yalnızca Allah’a aittir. Bütün işler sadece Allah’a döndürülecektir.”

Buradaki تِلْكَ tilke kelimesi “işte bunlar, şunlar”; اٰيَاتُ اللّٰهِ âyâtüllâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri(dir)”; نَتْلُوهَا netlûhâ ifadesi “onları tilâvet ediyoruz, okuyup aktarıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah (şöyle) değildir”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister, (Allah istemez)”; ظُلْمًا zulmen kelimesi “haksızlık, zulüm”; لِلْعَالَم۪ين li’l-‘âlemîne ifadesi “âlemlere, hiç kimseye”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde olan her şey”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; تُرْجَعُ türce‘u edilgen fiili “döndürülecektir”; الْاُمُورُ el-umûru kelimesi ise “(bütün) işler” demektir.

Burada âyetlerin Hz. Peygamber’e aktarılmasını bir sebebinin bulunduğu ve bütün mahlûkatın Yüce Allah’a aidiyetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقّ وَمَا اللّٰهُ يُر۪يدُ ظُلْمًا لِلْعَالَم۪ينَ “İşte bunlar sana bir amaç ile tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz Allah’ın âyetleridir. Allah âlemlere (yarattığı şeylere) zulmetmek istemez.” Yüce Allah kitap ehline ve müslümanlara çeşitli konularda uyarılarda bulunduktan sonra, verdiği bütün bu bilgilerin Allah’ın âyetleri yani buyrukları, prensipleri olduğunu beyan etmekte, bir amaç için bunları Hz. Peygamber’e tilâvet ettiğini, yani aktardığını ifade etmekte, hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmek istemediğini bildirmektedir.

a) تِلْكَ اٰيَاتُ اللّٰهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقّ “İşte bunlar sana bir amaç ile tilâvet etmekte (okuyup aktarmakta) olduğumuz Allah’ın âyetleridir.” Bu ifade Bakara 2/252 ve Câsiye 45/6’da da geçmektedir. Yüce Allah işte hem burada hem de konuyla ilgili diğer sûrelerde zikredilen hususların hepsinin Yüce Allah’ın âyetleri yani varlığının, birliğinin ve kudretinin delilleri, işaretleri, prensipleri olduğunu, bunları Hz. Peygamber’e tilâvet etmesinin yani “aktarması”nın bir amacının bulunduğunu, bu hakikatların ötesinde başka şeylere iman etmemek gerektiğini ifade etmek istemektedir.

Âyette geçen نَتْلُوا netlû fiili “tilâvet etmek”, yani “aktarmak” demektir. En‘âm 6/151’de de geçtiği üzere, buradaki نَتْلُوا netlû fiili “okumak” anlamından ziyade “aktarmak” manasında değerlendirilmelidir. Çünkü âyette sözü edilen durum bir metni “okumak” değil, ilahi bilgileri Hz. Peygamber’e “aktarmak”tır. Âyetin sonundakiبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(125) hatta “bir adelet ve insaf ile”(126) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(127) Çünkü bu âyet grubunda da diğer yerlerde de ilahi mesajların aktarılma sebebi mutlak sûrette bir amacı gerçekleştirmektir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde bu gaye muhatapların ilahi uyarıları dikkate alarak bir hayat yaşamaları gerektiğini hatırlatmaktır.

b) وَمَا اللّٰهُ يُر۪يدُ ظُلْمًا لِلْعَالَم۪ينَ “Allah âlemlere (yarattığı şeylere) zulmetmek istemez.” Bu cümlenin anlam ve mesaj olarak benzerleri Enfâl 8/51, Yûnus 10/44, Nahl 16/111, Kehf 18/49, Hacc 22/10, Yâsîn 36/54, Mü’min 40/31, Fussilet 41/46 ve Kâf 50/29 gibi âyetlerde de zikredilmektedir. Yüce Allah âlemlere yani hiç kimseye, kullarına vs. hiçbir şekilde haksızlık etmeyi istemez. Zulmü yasaklayan Yüce Allah’ın kullarına veya âlemlere zulmetmesi elbette düşünülemez. Bu yüzden yaptığı uyarıların sonunda bu beyana yer vererek muhataplarının da zulümden uzak durması gerektiğine işaret etmiş olmaktadır.

Yüce Allah insanlara haksızlık etmek istemeyeceğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmek istemektedir.(128) Kehf 18/49’da ve daha pek çok âyette yer aldığı üzere, Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde zulmetmez; kullarına zulmetmeyi kesinlikle istemez;(129) işte burada da vurgulanan husus budur. Cehenneme gidenler kendi hak edişlerinin sonucu bu cezaya çarptırılmış olacaklardır.

“Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıklayacağımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık yapmaları gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

2. وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır. Bütün işler sadece ve sadece Allah’a döndürülecektir.” Yüce Allah bu âyette hem bütün mahlükatın sahibi olduğunu hem de bütün işlerin nihayetinde O’na varıp döneceğini haber vermektedir.

a) وَلِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece Allah’ındır.” Yüce Allah göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ın yarattığı, O’na ait olduğu müşrikler dâhil herkesin kabul ettiği bir husustur.(130) Durum böyle olunca, âyette verilmek istenen mesajın Yüce Allah’tan başka varlıkların vereceği bilgilere itibar edilmemesi gerektiği olduğu anlaşılmaktadır. Âyette لِلّٰهِ lillâhi ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik yapı bu noktada vurgulu bir mana içermekte ve kâinattaki her şeyin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(131) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(132) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da(133) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(134) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Konuyla ilgili âyetlerde takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek olduğunun delilidir.

b) وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Bütün işler sadece ve sadece Allah’a döndürülecektir.” Bu cümle benzer mesaj içerikleriyle bazen aynı cümle halinde,(135) bazen de benzer içeriklerde başka bazı âyetlerde geçmektedir.(136) Âyetin ilk cümlesinde olduğu gibi buradaki اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınması ve تُرْجَعُ turca‘u edilgen fiilinin sona bırakılması sayesinde devrik cümle yapısı vardır ki bunun amacı dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a olacağını beyandır. Kötülük yapanların kötülükleri yanlarına kâr kalmayacak, iyilikler de elbette kaybolmayacaktır.

Bu cümlede başta inkârcılar olmak üzere bütün insanların bütün eylemlerinin sadece ve sadece Yüce Allah’a sunulacağı beyan edilmektedir. Davranışlar Yüce Allah’a döndürüleceğine göre, geriye sadece davada sabır ve kararlılık kalmaktadır. İnkârcıların alay ederek dile getirdikleri birtakım istekler başta olmak üzere, ortaya konulan bütün eylemler sonuçta Allah’ın huzurunda hesabın konusu olacaktır. Bu bilgi sayesinde inkârcılara gözdağı, müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır. İşte bütün olumsuzluklara rağmen, onların yaptığı her bir kötülük ve ortaya koyduğu her türlü tuzak veya entrika Yüce Allah’ın sınırsız bilgisinden kaçamayacak, ilâhî huzurda sorgulanarak hak ettikleri cezaya çarptırılacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/224; Meryem 19/14, 32; Mümtehıne 60/8. 2 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i İmrân 3/92, 193, 198; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22. 3 - Mâide 5/2. 4 - Tûr 52/27-28. 5 - ‘Abese 80/13, 16. 6 - Mâide 5/96; En‘âm 6/59, 63, 97; Yûnus 10/22; İsrâ’ 17/67, 68, 70; Neml 27/63; ‘Ankebût 29/65; Rûm 30/41; Lokmân 31/32. 7 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i İmrân 3/92; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9. 8 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, b-r-r maddesi.
  • Bakara 2/224 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Mümtehine 60/8 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22 Mâide 5/2 Tûr 52/28 ‘Abese 80/13 ‘Abese 80/16 Mâide 5/96 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Yûnus 10/22 İsrâ 17/67 İsrâ 17/68 İsrâ 17/70 Neml 27/63 ‘Ankebût 29/65 Rûm 30/41 Lokmân 31/32 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9
• 9 - İslamoğlu, age., s. 62’de 1. not.
• 10 - Buhârî, Zekât, 16.
• 11 - Bakara 2/207, 265, 272; Nisâ’ 4/114; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; Hadîd 57/27; Mümtehıne 60/1; Leyl 92/20.
  • Bakara 2/207 Bakara 2/265 Bakara 2/272 Nisâ 4/114 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 Hadîd 57/27 Mümtehine 60/1 Leyl 92/20
• 12 - Müslim, İmân, 71, 72; İbn Mâce, Süne, 9; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 59; Dârimî, Rikâk, 29.
• 13 - Semerkandî, age., I, 231; Taberî, age., IV, 1-5; Zemahşerî, age., I, 377; Râzî, age., VIII, 126.
• 14 - Bu güzel yaklaşımı Süleymaniye Vakfı’nın internet sitesinden aktardığımızı belirtmek isteriz.
• 15 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 16 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 17 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 18 - Taberî, age., I, 497.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 19 - Semerkandî, age., I, 97; Taberî, age., I, 564; Zemahşerî, age., I, 193.
• 20 - Râzî, age., VIII, 141-142. 21 - Râzî, age., VIII, 142.
• 22 - Semerkandî, age., I, 232; Taberî, age., IV, 8; Zemahşerî, age., I, 379. 23 - Zemahşerî, age., I, 379. 24 - Müslim, Mesâcid, 1.
• 25 - Âl-i İmrân 3/96; En‘âm 6/92, 155; Meryem 19/31; Enbiyâ’ 21/50; Mü’minûn 23/29; Sâd 38/29; Kâf 50/9. 26 - En‘âm 6/92, 155; Enbiyâ’ 21/50; Sâd 38/29. 27 - Âl-i İmrân 3/96. 28 - Meryem 19/31. 29 - Mü’minûn 23/29. 30 - Kâf 50/9. 31 - Nûr 24/35, 61; Kasas 28/30; Dühân 44/3.
  • Âl-i İmrân 3/96 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Meryem 19/31 Enbiyâ 21/50 Mü'minûn 23/29 Sâd 38/29 Kâf 50/9 En‘âm 6/92 En‘âm 6/155 Enbiyâ 21/50 Sâd 38/29 Âl-i İmrân 3/96 Meryem 19/31 Mü'minûn 23/29 Kâf 50/9 Nûr 24/35 Nûr 24/61 Kasas 28/30 Duhân 44/3
• 32 - Semerkandî, age., I, 232; Taberî, age., IV, 10. 33 - Râzî, age., VIII, 148-149. 34 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/43, 57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13. 35 - Semerkandî, age., I, 232; Zemahşerî, age., I, 379. 36 - Râzî, age., VIII, 149.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/43 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 37 - Taberî, age., IV, 10-11; Zemahşerî, age., I, 380.
• 38 - Râzî, age., VIII, 149.
• 39 - Zemahşerî, age., I, 382.
• 40 - Taberî, age., IV, 19-20.
• 41 - Taberî, age., III, 309; Zemahşerî, age., I, 365; Râzî, age., VIII, 91. 42 - Semerkandî, age., I, 233.
• 43 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 44 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 45 - Kâf 50/21. 46 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 47 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 48 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 49 - Nisâ’ 4/69. 50 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 51 - Bakara 2/185. 52 - Neml 27/49. 53 - Âl-i İmrân 3/86. 54 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 55 - Bakara 2/23. 56 - En‘âm 6/73. 57 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 58 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5.
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5
• 59 - Kehf 18/1; Tâhâ 20/107, 108; Zümer 39/28. 60 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Kehf 18/1 Tâhâ 20/107 Tâhâ 20/108 Zümer 39/28 Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 61 - Zemahşerî, age., I, 385; Râzî, age., VIII, 159.
• 62 - Taberî, age., IV, 24-25.
• 63 - Zemahşerî, age., I, 385.
• 64 - Semerkandî, age., I, 234.
• 65 - Yûnus 10/25; Zuhruf 43/43. 66 - İsrâ’ 17/9.
  • Yûnus 10/25 Zuhruf 43/43 İsrâ 17/9
• 67 - Bakara 2/142; Âl-i İmrân 3/101; Nisâ’ 4/68; En‘âm 6/126. 68 - En‘âm 6/153. 69 - Fâtiha 1/7; Nisâ’ 4/69. 70 - Hicr 15/41; En‘âm 6/126, 153. 71 - Sâffât 37/118. 72 - Âl-i İmrân 3/51; Meryem 19/36; Zuhruf 43/64. 73 - En‘âm 6/161; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/61; Feth 48/3. 74 - En‘âm 6/87.
  • Bakara 2/142 Âl-i İmrân 3/101 Nisâ 4/68 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Fâtiha 1/7 Nisâ 4/69 Hicr 15/41 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 Sâffât 37/118 Âl-i İmrân 3/51 Meryem 19/36 Zuhruf 43/64 En‘âm 6/161 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/61 Fetih 48/3 En‘âm 6/87
• 75 - Cinn 72/1-2. 76 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Cinn 72/2
• 77 - Semerkandî, age., I, 234; Taberî, age., IV, 29-30.
• 78 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 79 - Semerkandî, age., I, 234.
• 80 - Zemahşerî, age., I, 386. 81 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1. 82 - Tirmizî, Menâkıb, 32. 83 - Semerkandî, age., I, 234.
• 84 - Vahye sarılmak gerekliliğiyle ilgili mesajlar için bkz. Bakara 2/63, 93, 256; Âl-i İmrân 3/103; Nisâ 4/175; A‘râf 7/144, 171; Meryem 19/12; Zuhruf 43/43.
  • Bakara 2/63 Bakara 2/93 Bakara 2/256 Âl-i İmrân 3/103 Nisâ 4/175 A‘râf 7/144 A‘râf 7/171 Meryem 19/12 Zuhruf 43/43
• 85 - Semerkandî, age., I, 498; Râzî, age., VIII, 169. 86 - Semerkandî, age., I, 498; Taberî, age., VIII, 105; Zemahşerî, age., II, 79.
• 87 - Âl-i imrân 3/103.
  • Âl-i İmrân 3/103
• 88 - İslâmoğlu, age., s. 125’te 1. not.
• 89 - Zemahşerî, age., I, 387; Râzî, age., VIII, 163-164. 90 - Semerkandî, age., I, 235; Taberî, age., IV, 33-36.
• 91 - Semerkandî, age., II, 30; Taberî, age., X, 35; Zemahşerî, age., II, 226.
• 92 - Âl-i İmrân 3/103; Hacc 22/73; Yâsîn 36/23, 43; Zümer 39/19.
  • Âl-i İmrân 3/103 Hacc 22/73 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/43 Zümer 39/19
• 93 - Râzî, age., VIII, 164. 94 - Semerkandî, age., I, 236; Taberî, age., IV, 36; Zemahşerî, age., I, 387.
• 95 - Nûr 24/18, 58, 59. 96 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 97 - Bakara 2/187. 98 - Bakara 2/219, 266. 99 - Bakara 2/221. 100 - Âl-i İmrân 3/103. 101 - Mâide 5/89.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89
• 102 - Bakara 2/178, 180, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 240, 263; Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Nisâ’ 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Hacc 22/41; Nûr 24/53; Lokmân 31/15, 17; Ahzâb 33/6, 32; Muhammed 47/21; Mümtehıne 60/12; Talâk 65/2, 6. 103 - Zemahşerî, age., I, 183.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/228 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Bakara 2/232 Bakara 2/233 Bakara 2/234 Bakara 2/235 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/5 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/19 Nisâ 4/25 Nisâ 4/114 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Hacc 22/41 Nûr 24/53 Lokmân 31/15 Lokmân 31/17 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/32 Muhammed 47/21 Mümtehine 60/12 Talâk 65/2 Talâk 65/6
• 104 - Âl-i İmrân 3/104, 110, 114; Mâide 5/79; A‘râf 7/157; Tevbe 9/67, 71, 112; Nahl 16/90; Hacc 22/41, 72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Lokmân 31/17; Mücâdele 58/2. 105 - Mâide 5/79; Nahl 16/90; Hacc 22/72; Nûr 24/21; ‘Ankebût 29/29, 45; Mücâdele 58/2.
  • Âl-i İmrân 3/104 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/79 A‘râf 7/157 Tevbe 9/67 Tevbe 9/71 Tevbe 9/112 Nahl 16/90 Hacc 22/41 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Lokmân 31/17 Mücâdele 58/2 Mâide 5/79 Nahl 16/90 Hacc 22/72 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/45 Mücâdele 58/2
• 106 - Semerkandî, age., I, 236.
• 107 - Semerkandî, age., I, 236; Taberî, age., IV, 38; Zemaherî, age., I, 388-389. 108 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 109 - Âl-i İmrân 3/110. 110 - Hacc 22/30. 111 - Râzî, age., VIII, 166.
  • Âl-i İmrân 3/110 Hacc 22/30
• 112 - Zemahşerî, age., I, 389.
• 113 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49.
• 114 - Semerkandî, age., I, 236; Taberî, age., IV, 39; Zemahşerî, age., I, 391. 115 - Taberî, age., II, 339.
• 116 - Bakara 2/7, 114; Âl-i İmrân 3/105, 176; Nisâ’ 4/93; Mâide 5/33, 41; En‘âm 6/15; A‘râf 7/59; Enfâl 8/68; Tevbe 9/101; Yûnus 10/15; Nahl 16/94, 106; Şu‘arâ’ 26/135, 156; 189; Nûr 24/11, 14, 23; Zümer 39/13; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/21.
  • Bakara 2/7 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/105 Âl-i İmrân 3/176 Nisâ 4/93 Mâide 5/33 Mâide 5/41 En‘âm 6/15 A‘râf 7/59 Enfâl 8/68 Tevbe 9/101 Yûnus 10/15 Nahl 16/94 Nahl 16/106 Şu‘arâ 26/135 Şu‘arâ 26/156 Nûr 24/11 Nûr 24/14 Nûr 24/23 Zümer 39/13 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/21
• 117 - Semerkandî, age., I, 236; Taberî, age., IV, 39; Zemahşerî, age., I, 391. 118 - Yûnus 10/26; Zümer 39/60; Rahmân 55/41; Kıyâmet 75/22-25; ‘Abese 80/38-40; Mütaffifûn 83/24; Ğâşiye 88/2, 8.
  • Yûnus 10/26 Zümer 39/60 Rahmân 55/41 Kıyâmet 75/25 ‘Abese 80/40 Mutaffifîn 83/24 Ğâşiye 88/2 Ğâşiye 88/8
• 119 - Zemahşerî, age., I, 391. 120 - Yazır, age., II, 408; Süleyman Ateş, Meâl, s. 62; İslâmoğlu, age., s. 121. 121 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 98.
• 122 - Semerkandî, age., I, 237. 123 - Taberî, age., IV, 40; Zemahşerî, age., I, 391.
• 124 - Semerkandî, age., I, 237; Zemahşerî, age., I, 391.
• 125 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 126 - Taberî, age., XIV, 50. 127 - Taberî, age., VII, 239.
• 128 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117, 182; A‘râf 7/160, 177; Enfâl 8/51; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; Hacc 22/10; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Sebe’ 34/19; Fussılet 41/46; Kâf 50/29. 129 - Mü’min 40/31.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 Âl-i İmrân 3/182 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Enfâl 8/51 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 Hacc 22/10 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Sebe' 34/19 Fussilet 41/46 Kâf 50/29 Mü'min 40/31
• 130 - Mü’minûn 23/84-89.
  • Mü'minûn 23/89
• 131 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 132 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 133 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 134 - Âl-i İmrân 3/26; Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 135 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; Enfâl 8/44; Hacc 22/76; Fâtır 35/4; Hadîd 57/5. 136 - En‘âm 6/159; Hûd 11/123; Hacc 22/41; Rûm 30/4; Lokmân 31/22; Şûrâ 42/43, 53.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Âl-i İmrân 3/26 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83 Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 Enfâl 8/44 Hacc 22/76 Fâtır 35/4 Hadîd 57/5 En‘âm 6/159 Hûd 11/123 Hacc 22/41 Rûm 30/4 Lokmân 31/22 Şûrâ 42/43 Şûrâ 42/53