Enbiyâ Suresi 35. Ayet - Kur'an Okuyan

Not Ekle

Kaydet

Enbiyâ Suresi Hakkında

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Ayetin Tefsiri

Yüce Allah, sûrenin 30-47. âyetlerinde kâinat kitabından birtakım âyetleri, hayata dair genel prensibini, inkarcıların duyarsızlık ve alaycılıklarını, Son Saat’in aniden geleceğini, ilahi azaba karşı mahlukatın çaresizliğini, vahyin uyarıcılığını, mahşerde yaşanacakların bir bölümünü dile getirmektedir.

a) Kâinat Kitabında Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde göklerin ve yerin bitişik olduğunu, sonradan onları ayırdığını, her canlı şeyi sudan yarattığını, insanları sarsar diye yeryüzünde ağır baskılar yarattığını, yollarını (yönlerini) bulmaları için orada geniş geniş yollar yarattığını, gökyüzünü korunmuş bir tavan yaptığını, onların ise gökyüzünün âyetlerinden yüz çevirdiklerini, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı yarattığını, hepsinin kendine özel bir yörüngede yüzmekte olduklarını bildirmektedir.

ı. Göklerin ve Yerin Ayrılışı ve Canlılığın Kaynağı

اَوَلَمْ يَرَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ اَفَلَا يُؤْمِنُونَ “Kâfir olanlar, göklerle yer bitişik bir hâldeyken, onları birbirinden ayırdığımızı ve her canlı şeyi sudan yarattığımızı gör(üp düşün)mediler mi? (Hâlâ) inanmayacaklar mı?”

Âyetteki اَوَلَمْ يَرَ evelem yera sorusu “görmedi mi, görmediler mi, bilmediler mi, hiç mi düşünmediler”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; اَنَّ السَّمٰوَاتِ enne’s-semâvâti ifadesi “muhakkak ki gökler”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yer, yeryüzü”; كَانَتَا kânetâ fiili “(şöyle) idiler”; رَتْقًا ratkan kelimesi “yapışık”; فَفَتَقْنَاهُمَا fe fetaknâhumâ fiili “onları biz ayırdık”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yaptık, kıldık, yarattık”; مِنَ الْمَآءِ mine’l-mâi ifadesi “sudan”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; حَيّ hayyin kelimesi “diri, canlı olan”; اَفَلَا يُؤْمِنُونَ efelâ yü’minûne ifadesi ise “inanmıyorlar mı” demektir.

Burada kaiatın ve canlı hayatın nasıl yaratıldığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bugün ulaşılan bilgiler sayesinde kâinatın nasıl yaratıldığı sorusu cevaplandırılmaya çalışılmakta ve çeşitli teoriler ileri sürülmektedir. Vahyin indirildiği asırda elbette insanların böyle bir bilgisi yoktu; ancak Kur’ân’ın verdiği bilgilerin hepsinin en ince detayına kadar muhataplar tarafından bilindiği de iddia edilemez.

Gayb denen ve çeşitli konulardan oluşan bilgilendirmeler de o günün insanı tarafından bilinmiyordu; ancak Kur’ân bu tür bilgilerle onların bilgi dünyasını da inşa etmeyi amaçlamıştır. İşte bu çerçevede kainatın yaratılış süreci ve yaratılış sistemi hakkında verilen bilgileri bu kapsamda değerlendirmemiz mümkündür.

Bu arada Kur’ân’ın sadece indirildiği dönemin kitabı değil, evrensel anlamda indirildiği dönemden Son Saat’e kadar bütün insanlığa hitap etmek üzere indirildiği de unutulmamalıdır. Aksi takdirde Kur’ân tarihsel bir metin olarak ve sadece indirildiği dönem muhataplarıyla sınırlı bir yapıya dönüşecektir ki bu doğru olamaz.

Göklerin ve yerin altı günde yani altı evrede yaratıldığı da o dönem insanlarının bilimsel anlamda bildikleri bir konu değildi; ancak Kur’ân bunu söyleyerek herkesi bilgilendirmek istemiştir. Zâriyât 51/47’de “göğün güçlü bir şekilde bina edilmesi ve genişletilmeye devamı” da o günün insanı tarafından bilinmiyordu; ancak bu bilgi sayesinde hem hedef bir bilgi, hem de kâinatı keşfetmeye dair bir çalışma alanı sağlanmıştır.

Kur’ân elbette bir bilim kitabı veya bilim ansiklopedisi değildir. Ancak Kur’ân tarihsel bir metin de değildir. Kur’ân’da bilimi teşvik eden, mahkulatı incelemeyi emreden çeştli âyetler ve buyruklar vardır; çünkü Kur’ân “tarihsel” değil, “tarîhî” bir metindir; “yöresel” unsurlar içerse de “evrensel mesajlar içeren bir bilgilendirme”dir.

Şu hususu özellikle muhataplarımıza iletmek istiyoruz: Kur’ân ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm açısından veya mesaj açısından her zaman herkesi ilgilendirmektedir. Bu nedenle Kur’ân okurları vahyi anlamaya çalışırlarken ve onunla iletişime geçerlerken bu ilahi hitabın kendilerine de indiğini unutmamalı, onunla bir “harita” gibi tarihsel, donuk ve sabit bir tanıtıcı şeklinde değil de “navigasyon” gibi anlık ve canlı bilgi veren bir rehber şeklinde bir ilişkiye sahip olmalıdırlar.

‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde de ele almakta olduğumuz üzere, Yüce Allah’ın bir vahyettiği, bir de yarattığı kitabı vardır. Bütün peygamberlere vahyettiği kitabı olan “tenzîlî kitap”, “vahyedilen, indirilen, öğretilen, ikram edilen kitap” yani “okunan kitap” diye isimlendirilebilir; “yarattığı kitabı” ise kâinat diye bilinen ve kendisine “tekvînî kitap” denilen kısımdır ki bu kitaba “kâinata yazılan kanunlar” manasında “tabiat kanunları” yani “yazılı kitap” denebilir.

Elbette kâinat kitabının bir alt başlığı gibi görülebilecek “insan kitabı” da vardır. İşte insanoğlu vahyin ışığında hem kâinat hem de insan kitabını okumalıdır. Çünkü bu üç kitabın sahibi de Yüce Allah’tır ve onların her birinden Yüce Allah’a ulaşmak ideal bir müslümanın özellikleri arasında bulunmaktadır.

Bütün bu varlıkların hem yaratıcısı hem de varlıklarını devam ettiricisi Yüce Allah’tır. Başta nankörler ve özellikle Yüce Allah’ın mutlak kudretine iman etmeyen ve âhiret inancı bulunmayan inkârcılar olmak üzere, bütün insanlar kâinattaki bu muhteşem düzene bakmalı, kafa yormalı ve Yüce Allah’ın mutlak kudretini anlamaya çalışmalıdırlar.

Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak zikredilmektedir.(1) İnsanlar sadece gündelik ve bilinen ibadetleri yapmakla kulluk görevlerini bitirmiş olamazlar. İnkârcılara meydan okuma, müminlere ise Yüce Allah’ın kudretine iman içeriği ile önümüzde duran bu âyetlerde tıpkı Kâf 50/6-11 ve Mülk 67/3-5’te yer aldığı gibi, bir taraftan kâinatın, dolayısıyla yaratılmış her bir şeyin tanınması amaçlanmakta, diğer taraftan tabiatı anlama bilinci aşılanmak istenmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet de bu çerçevede kabul edilmeli ve kâinatın yaratılışı hakkında insanlara bir ev ödevi olarak verilmiş olduğu kabul edilip bu uğurda çalışmalar yapılmalıdır.

1. اَوَلَمْ يَرَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا “Kâfir olanlar, göklerle yer bitişik bir hâldeyken, onları birbirinden ayırdığımızı gör(üp düşün)mediler mi? (Hâlâ) inanmayacaklar mı?” Yüce Allah bu âyette kâinatın yaratılışı hakkında bilgi vermekte ve başlangıçta göklerin ve yerin birbirine bitişik olduğunu, sonrasında ise onları ayırdığını beyan etmektedir.

a) Âyetin başında yer alan يَرَ yera fiili elbette “gözle görmek” manasına değil, “bilmek”, “fark etmek”, “anlamak”, “düşünmek”, “haberdar olmak”(2) gibi anlamlar içermektedir. Çünkü konu göklerin ve yerin yaratılışı olunca bunu ne Mekkeli müşriklerin ne de başka insanların görme ihtimali söz konusu değildir. Dahası Kehf 18/51’de beyan edildiği gibi Yüce Allah insanları göklerin ve yerin yaratılışına şahit kılmamıştır. Anlaşılıyor ki buradaki maksat, “gözle görmek” değil, “bilmek, düşünmek, fark etmek” şeklinde anlaşılmalıdır.(3)

b) Âyette verilmek istenen mesaj kapsamında şimdilerde adına Big Bang denen “büyük patlama” hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette açık işaretlerin bulunduğunu söylemek durumundayız. Zira âyette geçen ratk kelimesi “bitişik olma” halini ifade ederken, fatk sözcüğü de “ayrılma” halini işaret etmektedir.

Göklerin ratk halinde oluşundan maksat, onların bitişik oluşuydu. Bu çerçevede göklerin yağmur yağdırmaması, yerin bitkiler bitirmesi; yerin dağsız bir şekilde, göklerin de güneş, ay, yıldızlar, gezegenler içermeyecek şekilde tek bir halde olması; yerin gök cisimlerine bitişik olması, hepsinin birbirine benzer bir mahiyet arz etmesi gibi ihtimaller söz konusu edilebilir.

c) Müfessirlerimiz bu âyetteki maksadı çeşitli şekillerde yorumlamışlardır. Buna göre, göklerin ratk oluşu “yağmur yağdırmaması”, yerinki ise “bitki bitirmemesi” olabilir. Sonrasında fatk ise göğün yağmur yağdırması, yerin de bitkiler bitirmesidir. Bu durumda âyetin başındaki “görmediler mi?” ifadesi hakikat manada “görme” olarak kabul edilebilirse de ratk ve fatk mecazi kabul edilmiş olur.

Diğer bir görüşe göre, gökler ve yer bitişik bir şeydi; Yüce Allah onları ayırdı. Bu durumda ratk ve fatk hakikat manada alınmış olurken görme işlemi ise mecazi olarak bilme, fark etme ve görüş şeklinde anlaşılmış olur. Üçüncü bir görüşe göre ise ratk göklerin ve yerin yokluk hali, fatk ise yaratmak ve farklı kılmak manasına gelebilir.(4)

d) Konuyu ortaya koymada son derece ufuk açıcı olarak gördüğümüz bir değerlendirmeyi aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu âyet de çağımızda ulaşılan bilimsel bir gerçeği açıklamaktadır. Bilimsel teoriye göre bütün kâinat, balangıçta bir gaz bulutu halinde idi. Sonra bir patlama ile bu gaz kütlesinden galaksiler, bunlara bağlı olarak yıldız kümeleri, güneş sistemleri oluşmuştur. Dünyamız da bağlı bulunduğu Güneş sisteminin gezegenlerinden biridir. Önceleri bir ateş bulutu halinde bulunan Dünya da yavaş yavaş soğuyup kabuk bağlamıştır.”

“Oluşum sırasında Dünya üzerinde yükselen gazlar ve buharlar yağmur biçiminde dünyaya dökülmüş, denizler, okyanuslar oluşmuştur. Denizlerde yosun biçiminde başlamış olan bitkisel hayat gelişe gelişe insana kadar varan canlılar meydana gelmiştir. Yani önceleri ratk (bitişik) olan gök cisimlerinin fatk (birbirinden ayrılması) ile Dünya meydana gelmiş ve dünyada oluşan sudan hayat doğmuştur. İşte âyet gayet güzel öz bir ifade ile bu gerçeği anlatmaktadır.”(5)

2. وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَآءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ “Her canlı şeyi sudan yarattık.” Yüce Allah önceki cümlede kâinatın yaratılışı hakkında bilgi verdikten sonra bu cümlede ise canlı hayatın su ile ilişkisini öğretmektedir. Önceki cümlede verilen mesajın gerçekliği nasıl ki Mekkeli müşrikler tarafından bilinemiyor idiyse, canlı hayatın su ile başladığı da aynı şekilde bilinemiyordu.

İşte Yüce Allah yaratılış sistemine dair bilgiler vermekte, bir taraftan kudretinin anlaşılmasını istemekte, diğer taraftan da insanlara bu ve benzer konularda araştırma ve inceleme yapmalarını özellikle emretmektedir.

Yüce Allah gerek bitki, gerek hayvan ve gerekse insanların hayat kaynağını su ile ilişkilendirmektedir. Nitekim Nûr 24/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah, her canlıyı sudan yarattı. İşte bunlardan kimi karnı üstünde sürünür, kimi iki ayağı üstünde yürür, kimi dört ayağı üstünde yürür. Allah dilediğini yaratır; şüphesiz Allah her şeye kadirdir.” İşte bu iki âyet hayatın su ile irtibatını ortaya koymakta ve canlı olan her ne varsa hepsini sudan yarattığını beyan etmektedir.

Rûm 30/50 ve Yâsîn 36/33 gibi âyetlerde de dile getirildiği üzere, toprak su ile hayat bulmakta, yeşermekte, çeşitli bitkilerin meydana gelmesine vesile olmaktadır. Buradan da anlaşılıyor ki canlılık su ile anılmaktadır ve Yüce Allah canlı olan her şeyi sudan yaratmıştır, yaratmaktadır ve yaratmaya da devam edecektir.

Murselât 77/20 ve Furkân 25/54 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, insan da bir çeşit su demek olan “erlik suyu”ndan yaratılmıştır; ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ifade, içinde insanların da bulunduğu bütün canlıların “su”dan yaratıldığı mesajını vermekte ve evrensel bir hakikate gönderme yaparak bilim insanlarına çok önemli bir hedef ve ufuk kazandırmış olmaktadır.

3. اَفَلَا يُؤْمِنُونَ “(Hâlâ) inanmayacaklar mı?” Yüce Allah âfâk denilen ufuklardan, dış âlemden ve enfüs denilen canlardan verdiği bu muhteşem bilgiye ve örneklere rağmen insanların hâlâ daha inanmamasını eleştirmekte ve kınamaktadır. Kur’ân’da bu türden bilgilerin verilme nedeni, Yüce Allah’ın varlığına, birliğine, eşsiz ve rişilmez kudretine inanmalarını, sonuçta inkarcıların inkarcılıklarından vazgeçmelerini sağlamaktır.

Enbiyâ’ 21/30 hakkında çok önemli bir bilgiyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Binlerce yıllık felsefe tarihi boyunca içinde bulunduğumuz evrenin bir başlangıcı olup olmadığı tartışma konusu olmuştur. Fakat insanlık tarihinde yıldızların ve gezegenlerin başlangıcıyla ilgili ilk bilimsel açıklama ancak 18. yüzyılda Kant ve Laplace tarafından ortaya konulmuştur. Bütün evrenin başlangıcıyla ilgili ilk bilimsel açıklama ise ancak 1920’li yıllarda ortaya konulan Büyük Patlama (Big Bang) teorisidir. Bu teori, ilk olarak Einstein’ın formüllerinden hareketle, birbirlerinden bağımsız olarak Georges Lemaitre ve Alexander Friedmann tarafından teorik temelde ifade edilmiştir. Yine 1920’li yıllardaki Edwin Hubble’ın evrenin genişlediğine dair teleskop gözlemleri de bu teoriyi doğrulamıştır. Bu husus ayrıca Zariyat 51/47. ayetinin tefsiriyle ilgili olduğu için, konunun daha iyi anlaşılması için o ayetin tefsiriyle bu ayetin tefsiri beraber okunmalıdır.

Bu teoriyle; gerek dünyamızın gerek gökyüzünde gördüğümüz tüm yıldızların ve tüm uzayın, yani tüm evrenin, başlangıçtaki çok ufacık tek bir noktanın içinde olduğu anlaşılmıştır. Evrenin bu başlangıç durumunu Enbiya Suresi 30. ayetindeki, birbirine bitişikliği, beraberliği ifade eden “ratk” kelimesi çok güzel karşılamaktadır. Modern bilimin söylediğine göre 13,8 milyar yıl önce, bu minicik fakat içinde bütün evreni barındıracak kadar yoğunluk olan bu nokta, yarılmış ve genişlemeye başlamıştır. O zamandan bu zamana kadar sürekli genişleme devam etmekte ve bu genişlemeyle beraber evrendeki sıcaklık ve yoğunluk düşmektedir. Bu, bütün dünyadaki kozmolojiyle ilgili ders kitaplarında okutulan Büyük Patlama teorisidir. Modern bilim, atom-altı parçacıklardan galaksilere kadar bütün evrenin oluşumunu bu modele bağlı olarak açıklamaktadır. Bahsedilen tek noktanın ayrışmasıyla bugünkü evrenin oluştuğunu ise aynı ayetteki ayrılmayı ifade eden “fatk” kelimesi mükemmel bir şeklide karşılamaktadır.

Ayetin başında “O kafirler görmüyorlar mı?” diye sorulması, bize göre, bu ayetin aktardığı gerçeğin bir gün anlaşılacağına veya anlaşılabileceğine işarettir. Kuran’da birçok yerde “Görmüyorlar mı” şeklinde soru sorulmakta; bununla işaret edilen olguların gözle görülmesi değil fakat belli bir akıl yürütmeyle ve çabayla idrak edilebileceği ifade edilmektedir. Örneğin İsra 99’da “Görmüyorlar mı” ifadesi, Allah’ın evreni yaratması üzerine düşünen kişinin, ahiretteki yaratmanın Allah için ne kadar kolay olduğunu anlayacağını ifade etmek için kullanılmaktadır. Hiç kimse gözüyle, Allah’ın bu evreni yarattığını da ahiret yaratmasını da görmüş değildir. Bu ifadeyle dikkat çekilen, bu konu üzerinde tefekkür edenin, yani bir çaba gösterenin bu gerçeği anlayacağıdır. Aynı şekilde Enbiya 21/30’daki bu ifade, insanlığın çabasının bu ayetin ifade ettiği gerçeği açığa çıkartacağını veya çıkartabileceğini ifade etmek içindir.

Büyük patlama teorisiyle, evrenin minicik bir noktadan başlayarak ve sürekli genişleyerek bugünkü durumuna geldiğinin ortaya konulmasının arkasında büyük bir bilimsel ve teknolojik birikim vardır. Einstein’ın izafiyet teorisini ortaya koymasını sağlayan fizik alanındaki birikim, Hubble’ın gözlem yaptığı teleskobun imal edilmesini sağlayan yüksek teknolojiyi ortaya çıkaran birikim, atom-altı ve atom seviyesindeki dünyanın evrenin ilk saniyelerinden başlayarak nasıl evrildiğini açıklayan birikim, kozmik fon radyasyonunu keşfetmeyi sağlayan birikim, uyduları uzaya göndermeyi ve uydulardan gelen verileri çözümlemeyi mümkün kılan birikim birleşmiş ve Büyük Patlama teorisi ortaya çıkmış, bu teoriye karşı tüm itirazlar cevaplanmıştır. Kuran’ın vahyedildiği dönem olan 7. yüzyılda, değil Arap yarımadasındaki, o dönemin tüm dünyasındaki birikim bile bu teoriyi ortaya koymaya yetmezdi. Eğer inkarcıların iddia ettiği gibi Kuran insan sözü olsaydı Kuran’da böylesi ifadelerin bulunmaması gerekirdi. Kuran’daki buna benzer ifadeler, neden Kuran’da, Kuran’ın bir benzerini tüm insanlar ve cinler bir araya gelseler bile oluşturamayacaklarına dair meydan okunduğunun(6), nedenlerinden birini göstermektedir.

Ayrıca Enbiya 21/30’un sonunda “Bunun üzerine hala inanmıyorlar mı?” diye sorulmasının da hikmetli olduğu kanaatindeyiz. Bu ayetle insanlara, Peygamberimizin dönemindeki insanlığın birikimiyle bilinemeyecek olan kozmolojiyle ilgili çok önemli bir bilgi aktarılmıştır. Kuran’ın Allah’tan olduğuna inanılması için bu çok güzel bir delil değil midir? O zaman ayetin sonunda bu sorunun olması da çok hikmetli değil midir?

Yeri gelmişken, Kuran’ın bir bilim kitabından farkını ortaya koymak ve “Madem Kuran’da modern bilimle ilgili bulgular var, neden bunları Müslümanlar bulmamışlar?” sorusunu cevaplamamız da gerekmektedir. Bilimsel faaliyette aşamalar adım adım geçilir ve bilim kitapları iddialarının kaynaklarına dair hesap verir. Bu açıdan bakıldığında Kuran bir bilim kitabı değildir. Kuran, “yer ve göğün bitişik olduğunu ve ayrıldığını” söyler fakat bu bilgiye nasıl ulaşılacağını söylemez. Bu yüzden Kuran’ı okuyarak bu keşfi yapmak mümkün değildir. Fizik alanında Einstein’ın evrenin yapısıyla ilgili formülleri bulması ve bu formüllerin üzerinde çalışanların beklenmeyen bu sonuca ulaşması gerekmiştir. Ayrıca optikte birçok aşamanın kaydedilmesi ve kat edilen büyük bir birikimle Hubble’ın teleskobu kullanması gerekmiştir. Buradaki bilimsel ve teknolojik aşamalar adım adım kaydedilmeden Büyük Patlama teorisi bilimsel olarak ortaya konulamaz ve bütün evrenin başlangıçtaki bir noktada mevcut olduğu ifade edilemezdi. Kuran’ın yaptığı, bilimsel bir açıklama yöntemiyle bunu ortaya koymak veya bunla ilgili bilimsel bir araştırmaya rehberlik yapmak değildir. Böylesi bir rehberlik, optikle ilgili bilgilerin ve teleskop imarıyla ilgili yönergenin verilmesini gerektirirdi. Kuran’ın hedefleri arasında böylesi bir sürecin detaylarının verilmesi yoktur. Fakat bu, ayette görüldüğü gibi, Kuran’ın evrenle ilgili ifadelerinin olağanüstülükler içerdiği gerçeğine aykırı değildir. Kuran’ı vahyeden ve her şeyden haberdar olan Allah, büyük bir birikimle ulaşılan noktayı tek cümlede ifade etmektedir. Kuran bir bilim kitabı olmasa da ifadeleri bilimle alakalı olabilmektedir.

Bu ayet, İslam’ın varlık anlayışı (ontolojisi) açısından da önemli hususlarla ilişkilidir. Çünkü bu ayetle ilişkili olan Büyük Patlama teorisi bu evrenin bir başlangıcı olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca sürekli genişleme sonsuza dek sürdürülemeyeceği için evren ya “Büyük Donma” (Big Chill) veya “Büyük Çöküş” (Big Crunch) alternatiflerinden biriyle karşı karşıyadır, yani evrenin sonu da kaçınılmazdır. Tarih boyunca materyalist-ateizmin savunucuları evrenin ezeli ve ebedi olduğunu savunmuşlar, Allah’ın ezelîlik ve ebedilik sıfatlarını evrene yüklemişlerdir. Vahiy temelli tek tanrılı dinler dışındaki Hinduizm gibi dinler de evrenin ezeli ve ebedi olduğunu savunmuşlardır. Bu yüzden evrenin başlangıcı ve sonu olduğuna dair Kuran’ın (ve Kuran öncesi diğer vahiy temelli kitapların) iddiasının doğruluğunun ortaya çıkması çok önemlidir. Bunun ortaya çıkması, neden İslam’ın materyalist-ateizme de Hinduizm gibi dinlere de tercih edilmesi gerektiği hususunda objektif kanıt sunmaktadır. Kindi ve Gazali gibi önemli İslam kelamcı ve felsefecileri hudûs deliliyle bu evrenin bir başlangıcı olduğunu ortaya koymaya çalışmışlardı. Fakat onların yaklaşımları salt felsefi argüman niteliğindeydi, kendi dönemlerinde bu konuda bilimsel bir veri olmadığı için ondan faydalanamamışlardı. 20. yüzyıl biliminin verileri önceden İslam kelamcı ve felsefecilerinin belki de en çok kullandıkları argüman olan hudûs delilini destekler niteliktedir. Artık evrenin 13,8 milyar yıl önce oluştuğunu söyleyecek şekilde başlangıcını bilmekteyiz, ayrıca evrenin sonunun olduğu da bilimsel verilerle destekli şekilde bilinmektedir. Kuran’ın birçok ayetle evrenin sonunu anlattığını ve bunun önemli bir Kuran iddiası olduğunu hatırlayalım.”(7)

ıı. Yerin İçindeki Ağırlıklar ve Geniş Yollar

وَجَعَلْنَا فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا ف۪يهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ “Onları sarsmasıyla ilgili yerin içinde ağır baskılar yarattık. Yol bulsunlar diye orada geniş yollar yarattık.”

Âyettekiوَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerde, yeryüzünde”; رَوَاسِي ravâsiye kelimesi “ağırlıklar”;اَنْ تَم۪يدَ en temîde ifadesi “sarsmasıyla ilgili”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”;وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فِجَاجًا سُبُلًا ficâcen sübülen tamlaması “geniş yollar”; لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ le‘allehum yehtedûne ifadesi ise “yollarını bulsunlar diye” demektir.

Burada insanların hayatını daha iyi sürdürebilmeleri için yeryüzünün derinliklerine ve yüzeyine verilen özelliklerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَا فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ اَنْ تَم۪يدَ بِهِمْ “Onları sarsmasıyla ilgili yerin içinde ağır baskılar yarattık.” Yüce Allah kâinat kitabından konu başlıkları vermeye devam etmekte, bu defa konuyu yerin içine yerleştirdiği ağırlıklara getirmektedir. Bu ifadenin benzerleri Nahl 16/15, Lokmân 31/10 ve Murselât 77/27’de de zikredilmektedir.

Âlimlerimizin çok büyük bir çoğunluğu, bu âyette “insanların “sarsılmaması” için yeryüzüne yüce dağların yerleştirilmesi”nin kastedildiği kanaatindedirler.(8) Vahyin indirildiği dönem ve daha sonraki uzun yıllar boyunca âyetin böyle anlaşılması bir zorunluluktu; ancak şimdilerde cümlenin yapısından hareket ederek farklı sonuçlar elde edilebileceğini de görmezlikten gelmemek gerekmektedir.

a) وَجَعَلْنَا فِي الْاَرْضِ رَوَاسِيَ “Yeryüzünde ağır baskılar yarattık.” Âyette yeryüzünün “üzeri”nden değil, “içi”nden söz edilmektedir. Buradaki فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi maksadın yeryüzünün “üzeri”yle değil, “içi”yle ilgili olduğunu açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca, “yerin üzerine yerleştirilen ağırlıklar” yaklaşımı dayanağını kaybetmektedir.

Âyet, “yerin içerisine yerleştirilen ağırlıklar” olarak anlaşılmak zorundadır. Çünkü Kur’ân’da dağların yeryüzüne çakılması veya dikilmesinden söz eden âyetlerde revâsî kelimesi değil de el-cibâl ve ersâ ile evtâd kelimeleri kullanılmaktadır.(9) Böylece âyette muhteşem bir mucizenin yer aldığını söylemek durumundayız.

Fussılet 41/10’da yer alan “arzın içine üstten ağır baskılar yerleştirilmesi” ifadesindeki maksadın da “kutuplardaki basınç” olabileceğini belirtmek durumundayız. Çünkü âyette hem “içine, içinde” anlamında fîhâ, hem de “üzerinden, üstünden” anlamında min favkıhâ ifadesi yer almaktadır. Anlaşılan o ki, yerkürenin üzerinden içine doğru baskılanan bir güçten, bir basınçtan söz edilmektedir.

Âyette geçen رَوَاسِي ravâsî kelimesi, Râzî’nin ifade ettiği gibi çakılı duran, hiç kopmayan “ağırlıklar” demektir. Böyle olunca, kelimeyi “dağlar” şeklinde tercüme etmek bir zorunluluk değildir. Ayrıca, Murselât 77/27’de geçen ravâsî kelimesini nitelendiren şâmihât sıfatını da “uzunluk, büyüklük” anlamında değil de, şimdilik mahiyetini bilemediğimiz “yoğunluk” veya “yücelik” olarak anlayabiliriz.

b) اَنْ تَم۪يدَ بِهِمْ “Onları sarsar diye.” Son derece önemli bir hakikatin ortaya çıkmasına vesile olacağı için müfessirlerimizin büyük çoğunluğunun âyete getirdiği yorumdan farklı bir yaklaşımı tercih ettiğimizi belirtmeliyiz. Bu yüzden önce kendi kanaatimizi zikredecek, ardından diğer yaklaşımın neden yanlış olduğuna dair bilgi vermeye çalışacağız.

ı. Nahl 16/15’te de ifade ettiğimiz üzere, biz bu cümleye “onları sarsar diye” şeklinde mana verirken maksadın “sarsmasıyla ilgili” şeklinde olduğuna dikkat çekmek istemekteyiz. Esasında âyette olumsuz edat kullanılmaması nedeniyle maksadın insanların sarsılması olduğunu, yeryüzünün içerisinde ağırlıkların yerleştirilmesinde insanların sarsılmasının hedeflendiği, bu nedenle dağlık bölgelerde depremlerin yaşandığı bilinmektedir.

Elbette belli oranlarda sarsılmanın yaşanması yeryüzünün içerisine ağırlıkların yerleştirilmesi nedeniyledir. Bir enerji birikiminin yaşanması nedeniyle sarsılmaların yaşanması doğaldır; belli oranlarda bunun gerçekleşmesi bir anlamda zorunludur ve insan hayatının devamı için de büyük bir önem arz etmektedir.

Dünyanın ya da üzerindekilerin savrulmaması veya sarsılmaması için Yüce Allah’ın koyduğu kanunların nelerden oluştuğunun araştırılması gereklidir. Bu bağlamda yerin içinde, magmanın da altındaki çekirdek kısmının bu sarsılmayla ilgisinin nasıl olduğu araştırılması gereken konulardandır. Âyetten bizim anlayabildiğimiz budur. Bu ve benzer âyetlerin vermek istediği mesajın bilim insanlarının ilgisinin beklediğini ve öncelikle bunu Müslüman bilim insanlarının gerçekleştirmesinin çok daha anlamlı olacağını beyan etmek durumundayız.

ıı. Genellikle müfessirlerimiz bu ifadede اَنْ لا تَم۪يدَ enlâ temîde şeklinde gizli bir lâ edatının bulunduğunu, bu nedenle mananın da “sizi sarsmaması için” takdirinde olduğunu ifade etmektedirler.(10) Oysa metinde olmayan bir edatın orada gizlice var olduğunu iddia etmek çok büyük bir anlam zorluğu varsa tercih edilebilir; aksi takdirde böyle bir edatın cümlede bulunduğunu iddia etmek doğru bir metot değildir.

Âyetin mesaj kapsamında zımnen “sarsmaması için” manasının da bir tefsir ve yorum biçimi olarak düşünülebileceği genel bir yaklaşım olarak ileri sürülse de bu yorum âyette bulunmayan bir edatın orada varmış gibi kabulünü gerektirdiği için metne müdahale manasına gelmekte ve vahyin ilahi yapsıyla ilgili eksiklik ve tereddütlerin yaşanmasına neden olmaktadır. Bu yüzden böyle bir yorumu isabetli görmediğimizi özellikle ifade etmek istemekteyiz.

2. وَجَعَلْنَا ف۪يهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ “Yol bulsunlar diye orada geniş yollar yarattık.” Bir kez de Nûh 71/20’de geçen فِجَاج ficâc kelimesi fecc kelimesinin çoğuludur ve “dağlar arasındaki geniş vadiler” manasına gelmektedir.(11) Yüce Allah yerin altına yerleştirdiği ağırlıkları beyan ettikten sonra, bu defa yeryüzünde yarattığı geniş yolları beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nûh 71/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah, yeryüzünü sizin için bir sergi yapmıştır ki, ondan geniş yollar edinip dolaşabilesiniz.”

Bakara 2/21, Nahl 16/15 ve Fâtır 35/27 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, Kur’ân’da yeryüzünün yaratılışı ve yapısı hakkında oldukça geniş malumat vardır. Yeryüzünün neden geniş bir sergi şeklinde biçimlendirildiğinin cevabı hem Nûh 71/20’de, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmektedir. Buna göre maksat, insanların orada geniş yollar edinmelerini ve hayatı daha rahat yaşamalarını sağlamaktır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/31’de bu tamlama kelimeler yer değiştirilmiş olarak yer almakta, maksat insanların yeryüzünde rahat bir şekilde yol bulmalarını sağlamak için geniş vadilerin yaratılması şeklinde belirlenmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/15’te ise yeryüzüne nehirlerin ve yolların yerleştirilmesinden söz edilmekte, amaç da yolu bulup rahat yaşamak diye ifade edilmektedir. Fâtır 35/27’de dağlardan beyaz-kırmızı rengârenk yollar ile hayranlık verici siyahın her tonundan oluşan ve yeryüzüne ait kılınan güzelliklerden söz edilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan يَهْتَدُونَ yehtedûne fiili bilinen anlamda “hidayete ermek”ten öte, “istenen maksada ulaşmak, bir yere ulaşabilmek için yol bulmak” manasında anlaşılmalıdır. Bütün bu âyetlerde ele alınan mesele, Yüce Allah’ın bütün yaratıkları olduğu gibi yeryüzünü de insanın daha rahat yaşayabilmesi için hazırlamış olduğunu beyan etmektir. Eğer yeryüzünde yaratılış itibariyle şekillendirilmiş yollar, vadiler, geçitler, ovalar ve dağlar gibi yapılanmalar meydana getirilmiş olmasaydı bu dünyada yaşamak mümkün olmazdı.

Esasında göklerde ve yerde yaratılmış olan bu harika sisteme bakarak Yüce Allah’ın varlığı ve birliği noktasında bir tevhid bilincine varmak da dolaylı bir mana olarak düşünülebilir. Her bir hidayet aslında hidayeti yaratana ulaşmak için bir vesile olarak görülmelidir.

ııı. Göklerin Yapısı ve Gezegenlerin Hareketi

وَجَعَلْنَا السَّمَآءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ اٰيَاتِهَا مُعْرِضُونَ وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ ف۪ي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ “Biz göğü korunmuş bir tavan yaptık. Onlar ise (göğün) delillerinden yüz çevirirler. O, geceyi, gündüzü, güneşi ve ayı yaratandır. Hepsi bir(er) yörüngede yüzerler.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık”; السَّمَآء es-semâe kelimesi “gökyüzünü, göğü”; سَقْفًا sakfen sözcüğü “tavan”; مَحْفُوظًا mahfûzan sıfatı “korunmuş”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; عَنْ اٰيَاتِهَا ‘an âyâtihâ ifadesi “onun âyetlerinden, delillerinden”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi “yüz çevirenler(dir)”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır)”; الَّيْلَ el-leyle kelimesi “geceyi”; وَالنَّهَارَ ve’n-nehâra kelimesi “ve gündüzü”; وَالشَّمْسَ ve’ş-şemse kelimesi “ve Güneş’i”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı”; كُلّ küllün kelimesi “hepsi”; ف۪ي فَلَكٍ fî felekin ifadesi “bir yörüngede”; يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili ise “yüzmektedirler, yüzerler” demektir.

Burada gökyüzünün yapısı, gece ve gündüzün, Güneş’in ve Ay’ın yaratılış özellikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَجَعَلْنَا السَّمَآءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا وَهُمْ عَنْ اٰيَاتِهَا مُعْرِضُونَ “Biz göğü korunmuş bir tavan yaptık.” Bu âyette hem ilâhi bir kudret hem de insanların duyarsızlığı ele alınmaktadır.

a) وَجَعَلْنَا السَّمَآءَ سَقْفًا مَحْفُوظًا “Biz, gökyüzünü korunmuş bir tavan yaptık.” Burada ve Nahl 16/26 ile Tûr 52/5’te geçen سَقْف es-sakf/sakf kelimeleri “tavan, yükselti” manasına gelmekte, göğün korunmuş yapısını ifade etmektedir. Âyetin bu cümlesi Yüce Allah’ın kâinat kitabından bir başlığı içermekte ve göklerin yapısı hakkında çok kısa bilgi vermektedir.

Göklerin yapısı, yedi kat tabakalar halinde oluşu ve kusursuzluğuyla ilgili olarak Mülk 67/3-5’te çeşitli bilgiler verilmektedir. Göklerin yedi kat ve tabakalar halinde oluşuyla ilgili benzer bir içerik Nûh 71/15’te de yer almaktadır. Hacc 22/65, Rûm 30/25 ve Fâtır 35/41’de de beyan edildiği gibi, gökleri ve yeri bu sistemlerinde tutan Yüce Allah’tır; eğer zeval bulurlarsa Allah’tan başka hiç kimse onları tutamaz, yani sistemlerini sürdürmelerini sağlayamaz.

Göğün yapısı bağlamında “bina kılınması” ifadesi Bakara 2/22 ve Mü’min 40/64’te geçmektedir. Buna göre Yüce Allah Zâriyât 51/47’de belirttiği gibi göğü “güçlü bir şekilde” bina etmiş, yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/32’de geçtiği gibi “korunmuş bir tavan” halinde düzenlemiştir.

Kâf 50/6, Zâriyât 51/47, Mülk 67/3-5, Nûh 71/15, Nebe’ 78/12, Nâzi‘ât 79/27 ve Şems 91/5’te de geçen ifadelerin hepsinde maksat aynıdır ve göğün, yani uzayın güçlü bir şekilde programlanıp yaratıldığı ortaya konulmaktadır. İşte muhataplardan istenen şey, bu sistemin nasıl şekillendirildiğini araştırıp Yüce Allah’ın erişilmez sanatı ve kudreti karşısında acziyeti itiraf etmektir.

b) وَهُمْ عَنْ اٰيَاتِهَا مُعْرِضُونَ “Onlar ise (göğün) delillerinden yüz çevirirler.” Burada sözü edilen “âyetleri” ifadesinden maksat göklerde bulunan sayısız gezegen ve yıldızlardır, yani bütünüyle gök cisimleridir. Yüce Allah insanların bu muhteşem sanat karşısında Allah’ın gücüne ve kudretine teslim olmaktansa ders ve ibret almayıp yüz çevirdiklerini beyan etmektedir. İnkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(12)

Özellikle Yûsuf 12/105’te verilen şu bilgiyi bir örnek olarak hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Göklerde ve yerde nice ayet(ler, deliller) vardır ki, onlara uğrarlar (yanlarından geçip giderler) de onlardan yüz çevirirler.”

2. وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ ف۪ي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ “O, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı yaratandır. Hepsi bir(er) yörüngede yüzerler.” Bu âyette de kâinattaki sisteme dair çok önemli iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) وَهُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ الَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ “O, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı yaratandır.” Yüce Allah kâinat kitabının yaratılışına ve yapısına dair bilgi vermeye devam etmekte, bu çerçevede gece, gündüz, Güneş ve Ay hakkında malumat sunmaktadır.

Konuyla iligli olarak Nahl 16/12’de şöyle buyrulmaktadır: “O, geceyi, gündüzü, Güneş’i ve Ay’ı sizin hizmetinize vermiştir.” Yüce Allah’ın gece ve gündüzü, ayrıca Güneş’i ve Ay’ı yaratıp insanların hizmetine verdiğini beyan etmektedir. Kâinattaki her şeyin insanların hizmetine sunulmasıyla ilgili olarak İbrâhim 14/32-33’te şöyle buyrulmaktadır: “İzni ile denizde yüzüp gitmeleri için gemileri emrinize veren, nehirleri sizin (yararlanmanız için) hizmetinize sunan, düzenli seyreden Güneş’i ve Ay’ı size amade kılan, geceyi ve gündüzü de istifadenize sunan O’dur.”

Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, Güneş’in ve Ay’ın”,(13) “denizlerin”,(14) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(15) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir. İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemeli ve ötelememelidir.

b) كُلٌّ ف۪ي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ “Hepsi bir(er) yörüngede yüzerler.” Yâsîn 36/40’ta da geçmekte olan bu cümle hakkında geniş değerlendirmelerimizi söz konusu o âyette yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

ı. Buradaki كُلّ küll kelimesi, bütün gök cisimlerinin kast edildiğini göstermektedir. Önceki âyetlerde arzdan, gece ve gündüzden, Güneş’ten ve Ay’dan bahsedilmesi maksadın en az üç nesne olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, âyette küll kelimesinin getirilişiyle sondaki fiilin de çoğul kalıpta tercih edilmesi, mesajın bütünlüğünü oluşturmak bakımından son derece anlamlıdır.

ıı. Râzî’nin beyanına göre, âyetteki فَلَك felek kelimesi ya yuvarlak bir cisim veya yuvarlak ve dairesel bir yüzey ya da dairedir. “Yün eğrilen mekanizma”ya yuvarlak olduğu için felek denmektedir. Aynı şekilde “çadır direğinin ucuna konan yuvarlak odundan yapılmış düz nesne”ye de “çadırın feleği” denmektedir. Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, felek kelimesi dairesel bir hareket sistemini andırmaktadır.

Târık 86/11’de sözü edilen “göğün dönüş sahibi” oluşu, gidişiyle birlikte dairesel bir hareketi ifade etmektedir. Bütün bu ifadelerin bugünkü karşılığı “yörünge”dir ve cümlenin anlamı da “Onların hepsi bir yörüngede hareket etmektedir” şeklindedir.

ııı. Âyetteki يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili çoğul olarak gelmekte, bütün gök cisimlerini içermekte ve “yüzmek, hareket etmek, varlığını devam ettirmek, tesbih etmek” gibi anlamlara gelmektedir. Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “Hepsi de uzayda (tesbih oluşturacak şekilde) yüzerler, hareket ederler.” Bu ifade, her bir yıldız veya gezegenin kendi yaratılışına, fıtratına veya kaderine uygun olarak varlıklarını tesbih esasına uygun olarak devam ettirmeleri şeklinde de anlaşılabilir.

Kur’ân’da zikredilen يَسْبَحُونَ yesbehûne fiili ile aynı kökten gelen tesbîh kavramı hakkında Yâsîn 36/40’da bilgi vereceğiz. Şu cümleyi hatırlatmakla yetinelim: Gök cisimleri dâhil her bir mahlukun varlığını yaratılış amacına uygun olarak sürdürmesi o varlığın tesbihidir.

b) Ölüm Gerçeği ve İnkârcıların Alaycılıkları

Yüce Allah, sûrenin 34-38. âyetlerinde Hz. Peygamber’den önce hiçbir beşere çok uzun hayat vermediğini, onun öleceği bu âlemde başkalarının da öleceğini, çünkü her canlının ölümü tadıcı olduğunu, bir deneme olarak insanları hayırla ve şerle imtihan ettiğini, sonuçta herkesin Allah’a döndürüleceğini haber vermektedir.

Ardından, inkarcıların Hz. Peygamber’i gördüklerinde “Sizin ilâhlarınızı diline dolayan bu mu?” diyerek onunla alay ettikleri, halbuki onların Rahmân’ın zikrini yani çok esirgeyici Allah’ın kitabını inkâr ettikleri bildirilmektedir. Daha sonra insanoğlunun aceleci bir tabiatta yaratıldığı, yakında inkarcılara âyetlerin gösterileceği, dolayısıyla azabı acele istememeleri gerektiği beyan edilmekte, sonrasında ise “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış!” dedikleri bildirilmektedir.

ı. Her Canın Ölümü Tadıcılığı ve Hayatın İmtihan Oluşu

وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ اَفَا۬ئِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَاِلَيْنَا تُرْجَعُونَ “Senden önce (de) hiçbir insana çok uzun hayat vermedik. Şimdi sen ölürsen, onlar çok uzun süre mi kalacaklar! Her nefis (can) ölümü tadıcıdır. Bir deneme olarak sizi hayırla da şerle de imtihan ederiz. Sadece bize döndürüleceksiniz.”

Buradaki وَمَا جَعَلْنَا ve mâ ce‘alnâ fiili “ve yapmamıştık, yaratmamıştık”; لِبَشَرٍ li beşerin ifadesi “hiçbir insan için”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; الْخُلْد el-hulde kelimesi “çok uzun hayat”; اَفَا۬ئِنْ مِتَّ efein mitte ifadesi “sen ölürsen mi”;فَهُمُ fe hum zamiri “onlar (mı)”; الْخَالِدُون el-hâlidûne kelimesi “çok uzun yaşayanlar (olacak)”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can, her canlı”; ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ zâikatü’l-mevti tamlaması “ölümü tadıcı(dır)”; وَنَبْلُوكُمْ ve neblûküm ifadesi “ve sizi denemekteyiz”; بِالشَّرِّ bi’ş-şerri ifadesi “şer ile de”; وَالْخَيْرِ ve’l-hayri sözcüğü “ve hayırla da”; فِتْنَة fitneten kelimesi “bir deneme şeklinde, bir imtihan olarak”; وَاِلَيْنَا ve ileynâ ifadesi “ve sadece bize”; تُرْجَعُونَ türce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada inasanoğlunun çok uzun süre yaşatılmadığı, her canlının ölümü tadıcılığı ve insanların çeşitli şekillerde imtihana tâbi kılınması gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ اَفَا۬ئِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ “Senden önce (de) hiçbir insana çok uzun hayat vermedik. Şimdi sen ölürsen, onlar çok uzun süre mi kalacaklar!” Bu âyetin, Hz. Peygamber’in ölümsüz olduğunu sananların bu zannını reddetmek üzere indirildiği beyan edilmektedir.(16) Yüce Allah Zümer 39/30’da “Sen de ölümlüsün; onlar da ölümlüdür” buyururak, hayata dair bütün insanların tâbi kılındığı prensibini hatırlatmakta, başka bütün algıları reddetmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in çağdaşlarına hitap etmekte ve kendisinden önce hiçbir insana الْخُلْد el-huld dediği türden “uzun süre bir ömür” de “ebedi bir hayat” da vermediğini ilan etmektedir. الْخُلْد el-huld kelimesi Kur’ân’da özellilkle cennet ve cehennemle ilgili olarak zaman zaman ebed kelimesiyle birlikte kullanıldığı için, o tür âyetlerde ebedilik manası vermektedir. Ancak konu dünya ile ilişkili olunca maksat bilinen anlamda “ebedilik”ten ziyade “çok uzun süre” manasına alınmalıdır.

Buna göre, müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili olarak Tûr 52/30’da dedikleri gibi “zamanın felaketlerinin onu yok etmesini beklemeleri”nin hiçbir anlamı yoktur. Çünkü Hz. Peygamber’e çok uzun süreli bir hayat verilmeyeceği, dolayısıyla onun ölümlü olduğu bu âlemde diğerlerinin kalıcı olması veya çok uzun süre yaşamaları elbette söz konusu olamaz.

Bu âyet yorumlanırkan akla Hz. Nûh’un hayat süresi gelmektedir. Esasında Hz. Nûh’un yaşadığı uzun hayat, sadece ona ait bir durum değil, yaşadığı dönem insanlarının genel özelliğiydi. Bu arada halen yaşamakta olduğuna inanılan Hz. İsa’nın da bedensel manada hiçbir şekilde yaşamadığı bu vesileyle söylenmelidir. Çünkü Hz. Peygamber’den önce hiçbir beşere çok uzun yaşama süresinin verilmediğinin beyan edilmesi kapsamında elbette Hz. İsa da vardır.

Eğer sanıldığı gibi Hz. İsa bedensel manada göklerde halen yaşamakta olsaydı bu âyette ona dair bir istisnaya mutlak sûrette yer verilmesi gerekirdi. Kaldı ki Âl-i İmrân 3/55, Nisâ’ 4/157-158 ve Mâide 5/117’de Hz. İsa’nın vefat ettirildiği açıkça zikredilmektedir.

2. كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَاِلَيْنَا تُرْجَعُونَ “Her nefis (can) ölümü tadıcıdır. Bir deneme olarak sizi hayırla da şerle de imtihan ederiz. Sadece bize döndürüleceksiniz.” Âyette üç hususa dikkat çekilmektedir:

a) كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ “Her canlı, ölümü tadıcıdır.” Bu cümle Âl-i İmrân 3/185 ve ‘Ankebût 29/57’de de geçmektedir. Bu âyetin, Hz. Peygamber’in yakında öleceğini bekleyenlere cevaben sadece onun değil, her canlının ölümü tadacağını beyan için indirildiği ifade edilmektedir.(17)

Âyette geçen ذَآئِقَة zâikah kelimesi ism-i fâil olduğu için, esasında her canlının ölümü her an tatmakta olduğu manasını da muhtemelen içermektedir. Her can ölümü mutlak sûrette tadacaktır; bundan hiçbir insan istisna edilmemiştir. Tatmak bu âyette mecazi mana vermektedir; çünkü ölüm maddi anlamda tadılabilecek bir şey değildir. Anlaşılıyor ki ölümün tadılması ölümün yaşanması demektir.

b) وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً “Bir deneme olarak sizi hayırla da, şerle de imtihan ederiz.” Âyette geçen نَبْلُو neblû fiili “denemek”, فِتْنَة fitneh kelimesi ise “ağır ve zor bir imtihan olarak” demektir. Bu kelime “cevherinin cürufundan ayrılması manasında madenin kızgın ateşe sunulması” anlamına gelmekte ve imtihanların ağır olduğuna dikkat çekmektedir.

Yüce Allah bütün insanları bu hayatlarında şerle de hayırla da ağır bir şekilde denemekte olduğunu ifade etmektedir. Burada sözü edilen “şer ve hayır”dan maksat “fakirlik-zenginlik”, “sıkıntı-rahatlık”, “hastalık-sağlık”, “hüzün-sevinç”, “haram-helal”, “isyan-itaat”, “dalalet-hidayet” vs. manalarında yorumlanmakta,(18) sıkıntılara karşı sabır, nimetlere karşı da şükür beklenmektedir.(19) Her iyiliğin önünde bir şer engeli vardır. Bu cümle aynı zamanda insanların yaratılış gayeleri hakkında da bilgi içermekte ve bu gayenin “imtihan” olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak İnsân 76/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, insanı katışık (döllenmiş) bir nutfeden yarattık. Onu imtihan edeceğiz; bu yüzden kendisini işitir ve görür kıldık.” Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi insanın imtihan edilmesidir. “Kâinatın yaratılış gayesinin insanı imtihan olduğunu” içeren başka âyetler de vardır.(20)

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de beyan edildiği üzere, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(21) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(22) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(23) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”(24) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”tir.(25)

c) وَاِلَيْنَا تُرْجَعُونَ “Siz, sadece ve sadece bize döndürüleceksiniz.” Yüce Allah her insanın ölümü tadıcı olduğunu ve herkesi şer ve hayırla denemekte olduğunu beyan ettikten sonra, herkesin kendisine döndürüleceğini haber vermekte, yaratılışın nihayetinde hesabını vermek üzere Allah’a sunulmanın gerçekleştirileceğini bildirmektedir. Demek ki ölüm bir son değildir; ölümle her şey bitmiş de olmayacaktır. Sıkıntılara karşı sabır, nimetlere karşılık olarak da şükür görevinin yapılıp yapılmadığının hesabı mahşerde sorulacaktır.

Âyetteki devrik cümle hasr/kasr tekniğiyle “vurgu” manası içermekte ve başka varlıklara tapınmanın boş bir hayal ve korkunç bir felaket olacağı, çünkü başka varlıkların mahşeri olmadığı için onların huzurunda değil de Yüce Allah’ın huzurunda toplanılacağı beyan edilmek istenmektedir.

ıı. İnkârcıların Alayı ve Zikri İnkârları

وَاِذَا رَاٰكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ يَتَّخِذُونَكَ اِلَّا هُزُوًا اَهٰذَا الَّذ۪ي يَذْكُرُ اٰلِهَتَكُمْ وَهُمْ بِذِكْرِ الرَّحْمٰنِ هُمْ كَافِرُونَ “Kâfir olanlar seni gördükleri zaman ‘Sizin ilahlarınızı diline dolayan bu mu’ diyerek seninle hep alay ederler. (Oysa) onlar, Rahmân’ın zikrini (Kur’an’ı) inkâr edenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki وَاِذَا رَاٰكَ ve izâ raâke fiili “ve seni gördükleri zaman”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”;اِنْ يَتَّخِذُونَكَ in yettehızûneke fiili “seni edinmezler”;اِلَّا هُزُوًا illâ hüzüven istisnası “alaydan başka bir şey”; اَهٰذَا ehâzâ sorusu “bu mu”; الَّذ۪ي يَذْكُرُ ellezî yezküru ifadesi “diline dolayan, ileri geri konuşan kişi”; اٰلِهَتَكُمْ âliheteküm tamlaması “sizin ilahlarınızı”;وَهُمْ ve hum zamiri “(oysa) onlar”; بِذِكْرِ الرَّحْمٰنِ bizikri’r-rahmân tamlaması “Rahmân’ın, Allah’ın hatırlatmasını, vahyini”; هُمْ hum zamiri “onlar”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi ise “inkar edicidir(ler)” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’i gördüklerinde takındıkları alaycı tutum gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا رَاٰكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ يَتَّخِذُونَكَ اِلَّا هُزُوًا اَهٰذَا الَّذ۪ي يَذْكُرُ اٰلِهَتَكُمْ “Kâfir olanlar seni gördükleri zaman ‘Sizin ilahlarınızı diline dolayan bu mu’ diyerek seninle hep alay ederler.” Âyetin bu cümlesinde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَاِذَا رَاٰكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ يَتَّخِذُونَكَ اِلَّا هُزُوًا “(Ey Peygamber!) Kâfirler seni gördükleri zaman seni hep alaya alırlar.” Burada da olduğu gibi Kur’ân’da 11 kez(26) geçen هُزُو hüzüv kelimesi “alay” manasına gelmektedir. Yüce Allah inkarcıların Hz. Peygamberle olan ilişkilerini alaycılık üzerine inşa ettiklerini beyan etmekte ve Hz. Peygamber’i gördükleri zaman onunla alay ettiklerini vurgulu bir şekilde dile getirdiklerini ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Seni gördükleri zaman, ‘Allah (bula bula) peygamber olarak (ancak) bunu mu gönderdi!’ (diyerek), seni hep alaya alıyorlar.” Bu âyette, helak edilen eski kavimlerden dersler çıkarmayan Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı alaycı tutumu dile getirilmektedir. Müşrikler Hz. Peygamber’i her gördüklerinde onunla sadece ve sadece alay ediyorlardı. Cümledeki اِلّا … اِنْ in … illâ kullanımı bu tavrı göstermektedir. Ebû Cehil, Ebû Süfyân’a “Abdi Menâf oğullarının peygamberi bu muymuş!” diyerek Hz. Peygamberle alay edermiş.(27)

Risalet öncesinde Hz. Peygamber’e güvenlerinin sonucunda el-emîn sıfatını veren Mekkeli müşrikler, onun pasif iyiliğinden çok memnundular; ancak aktif iyi Hz. Muhammed, hayata müdahil ilâhî kaynaklı söylemlerini topluma ulaştırınca müşriklerin bütün olumlu söylemleri gitmiş; yerine haset, alay, hakaret, düşmanlık ve savaş çığırtkanlığı gelmişti.

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’le alay edip onu rahatsız etmişlerdi.(28) Bu tavırları Hz. Peygamber’e yönelik başlamış olsa da, bir süre sonra diğer müminlere de yaygınlaştırılmıştı.(29) İnananlarla alay etmek İblisle başlayan bir hastalıktır. Hz. Âdem için secdeye kapanması emredildiğinde, “Ben ondan daha hayırlıyım; beni ateşten, onu ise çamurdan yarattın” diyerek kibrini göstermişti.(30) Dahası, secde emri sonrasında Yüce Allah’a seslenerek, “Şu bana üstün kıldığına bir bak!” diyerek küstahlığını tescillemişti.(31)

b) اَهٰذَا الَّذ۪ي يَذْكُرُ اٰلِهَتَكُمْ “Sizin ilâhlarınızı diline dolayan bu mu!” Bu cümle inkarcıların Hz. Peygamber’e yönelik alaycılık sözleri arasında yer almaktaydı. Bu cümlede geçen يَذْكُرُ yezküru fiili “diline dolamak”, “ileri geri konuşmak” manasında Enbiyâ’ 21/60’da Hz. İbrâhim’e yönelik bir suçlamada şu şekilde geçmektedir: “(Bir kısmı,) ‘Bunları diline dolayan bir genç duyduk; kendisine İbrâhîm denilirmiş’ dediler.”

Müşriklerin inkarcı alaycılıkları Furkân 25/41’de de şöyle dile getirilmektedir: “Allah bir beşer mi (bu beşeri mi) peygamber olarak gönderdi?” Bu sözleriyle hem Hz. Peygamber’le, hem de bütünüyle risalet kurumuyla alay eden müşrikler, dalga geçtikleri müminlerin gönüllerini kırdıklarını fark edemediler. Oysa bu dünyada alay edip gönül kıranlar, Hümeze sûresinde ifade edildiği gibi mahşerde ateşi yürekten dışarıya doğru büyüyen Hutame cehennemine gireceklerdir. Zira “gönül kıranların gönlü kırılacaktır.”

Müşrikler düşmanlık tohumları ektikleri bu rüzgârlı hayatın fırtınasını mahşerde yaşayacaklardır. İblis’in ve onun izinden gidenlerin yolunu takip eden bütün zamanların inkârcıları ve kâfirleri, bu korkunç tercihlerinin hesabını çok ağır bir şekilde vereceklerdir.

2. وَهُمْ بِذِكْرِ الرَّحْمٰنِ هُمْ كَافِرُونَ “(Oysa) onlar, Rahmân’ın zikrini (Kur’an’ı) inkâr edenlerin ta kendileridir.” Bu cümleye “(Halbuki) onlar (çirkin yakıştırmalarla) Rahmân’ı dillerine doluyorlar; onlar kafirlerin ta kendileridir” şeklinde de anlam verilebilir ki bu anlam önceki cümleyle de gayet uyumludur.

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Halbuki onlar Rahmân’ı inkâr ediyorlar.” İnsanlar, özellikle de vahyin indiriliş döneminde yaşayan Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü Yüce Allah’ın Rahmân sıfatını inkâr etmektelerdi. Nitekim

Furkân 25/60’ta şöyle bir bilgi vardır: “Onlara ‘Rahmân’a secde edin (O’nun huzurunda eğilin/O’nun ihsanına karşılık boyun eğin)!’ denildiği zaman, ‘Rahmân da neymiş! Bize emrettiğin şeye mi secde edecekmişiz!’ derler ve bu istek onların nefretini arttırır.” İşte bu âyetlerden de anlaşıldığı üzere, müşrikler yaratıcı Allah inancına sahip olsalar da Rabbimizin Rahmân oluşunu, idare ediciliğini ve hayata müdahil kurallarını reddediyorlardı.

Âyette geçen ذِكْرِ الرَّحْمٰنِ zikri’r-rahmâni ifadesinden maksat Zuhruf 43/36’da da olduğu gibi Rahmân’ın zikri olan Kur’ân ve bütün ilahi mesajlar da olabilir. Dolayısyla Mekkeli müşriklerin inkar ettikleri asıl mesajın vahiy olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Zira En‘âm 6/33’te de bu zalimlerin Hz. Peygamber’i değil, Yüce Allah’ın âyetlerini inkar ettikleri bildirilmekte, dolayısıyla bu âyetlerde ortak mesajların verildiği anlaşılmış olmaktadır.

ııı. İnsanın Aceleciliği ve Kıyametle Alay

خُلِقَ الْاِنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَاُر۪يكُمْ اٰيَات۪ي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “İnsan aceleci (olarak) yaratılmıştır. Size delillerimi ileride göstereceğim; (azabı) benden acele istemeyin! ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.”

Buradaki خُلِقَ hulika edilgen fiili “yaratılmıştır”; الْاِنْسَان el-insânu kelimesi “insan, insanoğlu”; مِنْ عَجَلٍ min ‘acelin ifadesi “aceleci”; سَاُر۪يكُمْ seurîküm ifadesi “yakında size göstereceğim”; اٰيَات۪ي âyâtî tamlaması “benim âyetlerimi, benim delillerimi”; فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ fe lâ testa‘cilûni emri “benden acele istemeyin, acele etmeyin”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve diyorlar ki”; مَتٰى metâ soru edatı “ne zamanmış, ne zaman”; هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “o vaad, o azap tehdidi”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ين sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler” demektir.

Burada alaycı müşriklerin azabı acele istemeleri ve vaadedilen azapla dalga geçmeleri gündeme getirilmektedir.

1. خُلِقَ الْاِنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَاُر۪يكُمْ اٰيَات۪ي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ “İnsan aceleci (olarak) yaratılmıştır. Size delillerimi ileride göstereceğim; (azabı) benden acele istemeyin!” Yüce Allah önceki âyette kafirlerin Hz. Peygamberle alay ettiklerini hatırlattıktan sonra, bu âyette söz konusu inkarcı insanların alay ederek azap gelmesi konusunda aceleci olduğunu ve bunda acele etmemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

a) خُلِقَ الْاِنْسَانُ مِنْ عَجَلٍ “İnsan, aceleci (bir tabiatta) yaratılmıştır.” Burada insanların aceleci olarak yaratıldıkları ifade edilmektedir. Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/11’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsan hayrı istediği (gibi) şerri de ister. İnsan çok acelecidir!” Burada insanoğlunun bir davranış analizi yapılmakta, ödül ve cennet ile azap ve cehennem ikilisinde yaşadığı tercih hatası dile getirilmektedir. Bu âyetin Enfâl 8/32’de de geçtiği üzere azapla alay eden Nadr b. Hâris hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(32)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen عَجَل ‘acel kelimesi İsrâ’ 17/11’de zikredilen ve mübalağa kalıbında olan عَجُول ‘acûl kelimesi manasında yorumlanabilir. Buna göre insanoğlunun “çok aceleci” olduğu manası elde edilmiş olur. Bu iki âyet gereği, insanoğlunun fıtratında acelecilik olduğu söylenmelidir. Yüce Allah genel anlamda insanoğlunun bu özelliğine ilave olarak, buradaki bağlam gereği Hz. Peygamberle alay eden nankör insanın özellikle çok aceleci olduğunu beyan etmekte, sonra olacak bir şeyin vaktinden önce olmasını istediğini ifade etmektedir.

b) سَاُر۪يكُمْ اٰيَات۪ي فَلَا تَسْتَعْجِلُونِ “Size âyetlerimi yakında göstereceğim; (azabı) benden acele istemeyin!” Yüce Allah azapta çok acelecilik yapan nankör ve inkarcı insanlara hitap etmekte ve kendilerine âyetlerini yakında göstereceğini, dolayısıyla acele etmemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Âyette geçen لَا تَسْتَعْجِلُونِ lâ testa‘cilûni emrindeki nûn harfinden sonra gizli bir “mütekellim yâ”sı vardır; ancak kesra/esre harekeyle yenildiği için düşürülmüştür. Tercümede “benden” kelimesini kullanmamızın nedeni âyetin sonundaki bu nûn harfine dikkat çekmektir.

Bu cümle daha önce yorumladığımız üzere, sûrenin beşinci âyetinde müşriklerin Hz. Peygamber’den getirmesini istedikleri âyet, delil konusunun da cevabını oluşturmaktadır. Burada sözü edilen اٰيَات۪ي âyâtî “âyetlerim” tamlamasından maksat, hem dünyevî helak hem de âhiretteki azap olabilir. Bu yüzden, hiç acele edilmemesi gerektiği hatırlatılmaktadır.

Ayrıca maksat Yüce Allah’ın birliği ile Hz. Peygamber’in risaletine dair deliller de olabilir. Bunların yakında muhataplara gösterileceği söylenmiş de olabilir. Dahası, maksat önceki helak edilen kavimlerin izleri şeklinde de anlaşılabilir ki inkarcılar zaten onların yaşadıkları yörelere gidip oraları görme imkanlarına sahipti.(33)

Bu âyette sözü edilen “insanoğlunun aceleciliği” konusunu inkârcıların azapta acelecilikleri şeklinde yorumlamak gerekir. Çünkü hem önceki âyette geçen alaycılıkları, hem de bir sonraki âyette zikredilen ifadeleri bu yorumu bir anlamda zorunlu kılmaktadır. Bu konuyu Meryem 19/84’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şunu söylemekle yetinelim:

Yüce Allah En‘âm 6/58, Yûnus 10/11, 48-51, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47, ‘Ankebût 29/53, Sâd 38/16, Şûrâ 42/18 gibi âyetlerde müşriklerin bu türden çeşitli cümlelerini bizlere aktarmakta, alay ettikleri günün başlarına geleceğini de beyan etmektedir.

Enfâl 8/32’de şu bilgileri görmekteyiz: “Hani (o kâfirler) bir zaman da ‘Ey Allah’ım! Eğer bu Kitap senin katından gelmiş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem verici bir azap getir!’ demişlerdi.” Enfâl 8/33’te ise buna cevap verilerek şöyle buyurulmaktadır: “Sen onların içinde iken Allah, onlara azap edecek değildir. Onlar bağışlanma dilerlerken de Allah onlara azap edici değildir.”

2. وَيَقُولُونَ مَتٰى هٰذَا الْوَعْدُ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(İnkârcılar) ‘Doğruysanız o vaat (Son Saat) ne zamanmış!’ derler.” İnkarcıların alay ederek azabı acele istediklerinin delili işte bu cümledir. Onlar Hz. Peygamberle alay ettikleri yetmiyormuş gibi bir de gelecekte yaşanacağı kesin olan olaylarla da alay ediyorlar ve bu ifade gibi çeşitli hezeyanlar ileri sürüyorlardı. Onların dile getirdikleri şey, cevabını gerçekten öğrenmek istedikleri bir soru değildir.

Alaycılık, Hz. Âdem’in karşısında yaratılış kaynağını öne sürerek, daha hayırlı olduğu düşüncesiyle secde emrini reddeden İblis’in(34) peşinden gitmektir. Peygamberler tarihinden verilen örneklerin hemen hemen tamamında, şımarık yöneticilerin peygamberlerle ve müminlerle alay ettikleri haber verilmektedir.(35) Bakara 2/13, İsrâ’ 17/51, 92 ve Mutaffifûn 83/29-32 gibi pek çok âyette dile getirildiği üzere, Mekkeli müşrikler de aynı ahlaksızlığı takip ederek müminlerle alay etmişler ve onları küçük görmüşler, kendilerine her türlü hakareti yapmaktan geri kalmamışlardı.

Kur’ân’da altı kez(36) geçen ve kullanıldığı her yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koyan bu cümledeki يَقُولُونَ yekûlûne fiiline “demek, söylemek” anlamı verilebileceği gibi, “meydan okumak, sormak ve alay etmek” anlamları da verilebilir. Çünkü müşriklerin veya inkârcıların psikolojileri bunu gerektirmektedir.

Ayrıca âyetteki هٰذَا الْوَعْدُ hâze’l-va‘dü ifadesi “tehdit edildikleri azap, kıyamet günü, mahşer” demektir.(37) İnkarcıların benzer alaycı sözleri Zâriyât 51/12 ve Kıyâmet 75/6’da da zikredilmektedir. Demek ki kendilerine vaad edilen şey, tehdit edildikleri azap veya kıyamet-mahşer süreci ile cehennem ateşiydi. Fiilin geniş zaman kalıbında getirilmesi bu türden alaycılıkların devam etmekte olduğunun bir delilidir.

c) Son Saat ve İnsanın Çaresizliği

Yüce Allah, sûrenin 39-41. âyetlerinde inkâr edenlerin yüzlerinden ve sırtlarından kendilerini saran ateşi savamayacaklarını, kendilerine hiç kimse tarafından yardım edilemeyeceği zamanı bilmiş olsalardı kendileri için daha iyi olacağını bildirmekte, Son Saat’in âniden geleceğini, artık azabı reddedemeyeceklerini ve onlara hiçbir şekilde zaman da tanınmayacağını haber vermektedir.

Ardından, önceki peygamberlerle de alay edildiği ve sonunda yaşanan akıbet şu şekilde belirtilmektedir: “Senden önceki rasüllerle/elçilerle de alay edilmiş, bu yüzden onlarla alay edenleri alay ettikleri şey (azap) kuşatıvermişti.”

ı. İnkarcıların Çaresizliği

لَوْ يَعْلَمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ح۪ينَ لَا يَكُفُّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَلَا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Kâfir olanlar, yüzlerinden ve sırtlarından (saran) ateşi savamayacakları, kendilerine yardım edilemeyeceği zamanı (o günün dehşetini keşke) bir bilselerdi!”

Âyetteki لَوْ يَعْلَمُ lev ya‘lemu ifadesi “keşke bilselerdi”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; ح۪ينَ لَا يَكُفُّونَ hîne lâ yeküffûne ifadesi “uzaklaştıramayacakları zaman”; عَنْ وُجُوهِهِمُ ‘an vucûhihim ifadesi “ne onların kendi yüzlerinden”; النَّار en-nâra kelimesi “ateşi”;وَلَا عَنْ ظُهُورِهِمْ ve lâ ‘an zuhûrihim ifadesi “ne de onların sırtlarından, arkalarından”; وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ ve lâ hum yunsarûne cümlesi ise “ve kendilerine yardım edilmeyecek (oluşunu)” demektir.

Burada inkarcıların azapla yüzleştiklerinde yaşayacakları korkunç bir akıbet gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hak ve hakikatin prensiplerinden birisi olan dünyadaki helaki ve mahşerdeki azabı hafife alan, onunla alay eden inkarcıların, tehdit edildikleri azapla yüzleştiklerinde nasıl çaresiz kalacaklarını bilmeleri durumunda esasında böyle davranmayacaklarını dolaylı olarak bildirmektedir.

1.لَوْ يَعْلَمُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “İnkâr edenler (keşke) bilselerdi!” Âyetin başındakiلَوْ يَعْلَمُ lev ya‘lemu “bilselerdi” ifadesinin cevabı âyette yoktur. Dolayısıyla inkarcılar bu durumu bilselerdi “böyle demez ve böyle de yapmazlardı” manasında bir ifade cümlede gizli olarak var kabul edilir.(38)

Bu türden cevabın gizli olduğu başka örnek kullanımlar Kur’ân’da vardır.(39) Dahası buradaki لَوْ يَعْلَمُ lev ya‘lemu ifadesine “keşke bilselerdi” manası da verilebilir; bu durumda cümlede belirttiğimiz türden gizli bir ifadenin bulunma ihtimali kalmaz.

2. ح۪ينَ لَا يَكُفُّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النَّارَ وَلَا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَلَا هُمْ يُنْصَرُونَ “Yüzlerinden ve sırtlarından (kendilerini saran) ateşi savamayacakları, kendilerine yardım dahi edilemeyeceği zamanı (o günün dehşetini keşke bilselerdi!)” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen لَا يَكُفُّونَ lâ yeküffûne fiili “çevrilmemek”, “kaldırılmamak” manasına gelmektedir ki bunun sebebi, onların cehennem azabına atıldıklarında ellerinin demir kelepçelerle bağlanmış olmasıdır.(40)

a) “Yüzlerinden” ve “sırtlarından” ateşi engelleyememeleri azabın şiddetini ve tüm vücudu kaplamasını ifade etse gerektir. Nitekim bazı âyetlerde ateşin bu şekilde sargın ve ötelenemez olduğuyla ilgili bilgiler verilmektedir.(41) Bir tanesini hatırlatmakla yetinelim: “Ateş yüzlerini yakar; orada suratları çirkin ve gülünç bir halde bulunurlar.”(42)

b) Yüce Allah’tan başkasından yardım beklentisi bir hayaldir ve Kur’ân’da pek çok âyette bu beklenti reddedilmektedir.(43) Anlaşın o ki bu inkarcı insan tipi dünyada da mahşer şartlarında da hiçbir şekilde “yardıma mazhar kılınmayacaklardır”, vesselâm. Rabbimiz bizleri ve bütün müminleri bu korkunç akıbetten muhafaza buyursun.

ıı. Son Saat’in Aniden Gelişi

بَلْ تَاْت۪يهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ رَدَّهَا وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Doğrusu o (Son Saat) kendilerine öyle ani gelir ki onları şaşırtır. Artık onu reddetmeye (geri çevirmeye) güçleri yetmez ve kendilerine bakılmaz da.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “aksine”; تَاْت۪يهِمْ te’tîhim fiili “onlara gelecektir”; بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden”; فَتَبْهَتُهُمْ fe tebhetühum fiili “onları şaşırtacaktır”; فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ fe lâ yestatî‘ûne fiili “güç yetiremeyeceklerdir”;رَدَّهَا raddehâ ifadesi “onu geri çevirmeye, reddetmeye”; وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ ve lâ hum yunzarûne cümlesi ise “ve kendilerine zaman da tanınmayacaktır” demektir.

Burada inkarcıların gerçekleşmeyeceğini sandıkları helak ve azabın kendilerine ansızın geleceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıların ısrarla ve inatla reddettikleri, alaya aldıkları helak, Son Saat ve azabın kendilerine ansızın geleceğini beyan etmekte, üstelik o helak veya azap geldiğinde onu geri çevirmenin mümkün olmamasının yanında, kendilerine hiçbir şekilde zaman da tanınmayacağı bildirilmektedir.

Âyetin başındaki بَلْ bel edatı “doğrusu”, “gerçek şu ki”, “esasında”, “(onların sandığının) aksine” gibi anlamlar verebilir. Maksat inkarcıların temel kabullerinin yanlış olduğunu sarsıcı bir ifadeyle ortaya koymaktır. Bu çerçevede âyette geçen بَغْتَة bağteten kelimesi de “ansızın” manasına gelmektedir. Konunun işlendiği pek çok âyette(44) de yer aldığı üzere بَغْتَة bağteten kelimesi Son Saat’in aniden gerçekleşeceği manasını vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan تَبْهَتُ tebhetü fiili “şaşkına çevirmek”, “hayrete düşürmek”(45) manasına gelmekte, aniden gelecek olan o felaketin insanda meydana getireceği korkunç hali ve sebep olacağı tarif edilemez dehşeti ortaya koymaktadır. Bu fiilin sonrasında gelen ifadeler ise hiç kimsenin dünyevi helaki, Son Saat’i, Kıyameti ve oradaki yargılama ile sonrasındaki azabı reddedemeye gücünün yetmeyeceğini, aynı zamanda kendilerine hiçbir şekilde zaman da tanınmayacağını ortaya koymaktadır.

Bir kez de Bakara 2/228’de geçmekte olan رَدّ radd kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “geri çevirmek”, “engellemek”, “savmak” gibi anlamlar içermekte, böylece söz konusu felaketin engellenemez ve ötelenemez olduğunu zihinlere kazımaktadır. Benzer bir hakikat, yani Son Saat ve sonrasında yaşanacakların reddedilmemesi, ertelenememesi, engellenememesi veya ötelenememesi Rûm 30/43’te de dile getirilmektedir.

Bu arada âyetin sonundaki وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ ve lâ hum yunzarûne cümlesi de Kur’ân’da altı kez geçmekte(46) ve inkarcılara mazeret dilemeleri için Son Saat’te veya mahşerde hiçbir şekilde zaman tanınmayacağını, kendilerine mühlet verilmeyeceğini bildirmektedir.

ııı. Alaycılığın Sonu

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحَاقَ بِالَّذ۪ينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِه۪ يَسْتَهْزِؤُ۫نَ “Yemin olsun ki senden önceki elçilerle de alay edilmişti ve alay edenleri alay ettikleri şey (çepeçevre) kuşatmıştı.”

Âyetteki وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ ve lekadistühzie edilgen fiili “yemin olsun ki alay edilmişti”; بِرُسُلٍ birusulin ifadesi “elçilerle, resüllerle”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”;فَحَاقَ fe hâka fiili “ve elbette kuşatmıştı”; بِالَّذ۪ينَ سَخِرُوا billezîne sehırû ifadesi “alay eden kişileri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; مَا كَانُوا mâ kânû fiili “(şöyle) oldukları şeyler”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla, kendisiyle”; يَسْتَهْزِؤُ۫نَ yestehziûne fiili ise “alay etmektedirler” demektir.

Burada alaycılığın bütün peygamberlerin azgın kavimlerinde bulunduğu ve bunun korkunç akıbetinin ne olduğu gündeme getirilmektedir.

En‘âm 6/10’da da geçen bu âyetin Ebû Cehil ve avanesinin Hz. Peygamber’in yanındaki müminlerle alay edişi üzerine Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermek için indirildiği rivayet edilmektedir.(47) Gerekli açıklamalarımızı söz konusu âyetin tefsirinde yaptığmız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Mekkeli müşriklerin aşırı baskıcı ve alaycı tutumlarına karşılık Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermek için önceki peygamberlerle de alay edildiğini hatırlatmaktadır. Hz. Peygamber’in tebliğ ve davet ettiği değerleri reddeden, davetin sahiplerini sapıklıkla ve şaşkınlıkla itham eden Kureyş’in zengin ve şımarık ileri gelenleri bununla da yetinmemişler, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu prensiplerle de alay etmişlerdi.

“Kendilerine gelen her elçi ile mutlak sûrette alay ederlerdi” meâlindeki Hıcr 15/11’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere moral vermeyi amaçlamakta, sonraki nesiller içindeki müminleri de motive etmektedir. Sonuçta verilen mesaj aynıdır ve bütün peygamberlerin inkârcı muhatapları tarafından alaya alındıkları, kendileriyle dalga geçildiği beyan edilmiş olmakta,(48) Hıcr 15/95’te ise bütün alaycılara Yüce Allah’ın yeteceği, onlara hak ettiklerinin karşılığını verebileceği, buna mutlak gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

İnkârcı kişilerin dünya hayatlarında alay edip dalga geçtikleri her ne varsa hepsinin kendilerini kuşatmış olacağı gerçeği de çeşitli âyetlerde(49) dile getirilmekte, konunun önemi bütün muhataplara kavratılmak istenmektedir. Esasında âyetteki وَلَقَدvelekad ifadesi cümleye hem yemin manası katmakta hem de pekiştirme sağlamaktadır. Böylece Hz. Peygamber’den önceki bütün peygamberlerin aynı şeyleri yaşadıkları, hepsiyle alay edildiği yeminli ve pekiştirilmiş bir ifadeyle dile getirilmiş olmaktadır.

Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inkârcıların yaptığı alaycılığın onların başına bela olduğunu, çünkü alay edip durdukları şeylerin dünyada onların başına geldiğini, mahşerde de çok daha korkunç bir şekilde cezalandırılacaklarını haber vermektedir.

Fâtır 35/43’te şöyle buyrulmaktadır: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Benzer bir ifade Tûr 52/42’de de söz konusudur. Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

d) Putperestliğin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 42-44. âyetlerinde Rahmân’dan yani O’nun helak ve azabından inkarcıları gece ve gündüz kimsenin koruyamayacağını, onların Rablerini anmaktan yüz çevirdiklerini, oysa Allah’ın peşi sıra kendilerini Allah’a karşı savunacak ilâhların olmadığını, Allah’tan ilgi ve alaka görmeyeceklerini haber vermektedir.

Ardından, onları da atalarını da Yüce Allah’ın barındırdığı, nihâyet ömür kendilerine hiç bitmeyecek gibi uzun geldiği, yeryüzünün uçlarından eksilttiğini neden görmedikleri, galip olanın ilahi kudret olduğu vurgulanmaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Kudreti, İnkarcıların Yüz Çevirmesi

قُلْ مَنْ يَكْلَؤُكُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّحْمٰنِ بَلْ هُمْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ “De ki: ‘Rahmân’dan (O’nun azabından) sizi gece gündüz kim koruyabilir ki!’ Hayır! Onlar Rablerini hatırlamaktan yüz çevirirler.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; مَنْ يَكْلَؤُكُمْ men yekleüküm sorusu “sizi kim korumaktadır”; بِالَّيْلِ bi’l-leyli ifadesi “geceleyin”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri ifadesi “ve gündüzleyin”; مِنَ الرَّحْمٰنِ mine’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’dan, (O’nun azabından)”; بَلْ bel edatı “bilakis”; هُمْ hum zamiri “onlar”; عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِمْ ‘an zikri rabbihim tamlaması “onların Rabbini anmaktan, Rahmân’ın gerçeği hatırlatmasından, vahyinden”; مُعْرِضُون mu‘ridûne kelimesi ise “yüz çevirenler(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücü ile inkarcıların duyarsızlıkları gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ مَنْ يَكْلَؤُكُمْ بِالَّيْلِ وَالنَّهَارِ مِنَ الرَّحْمٰنِ “De ki: Rahmân’dan (O’nun azabından) sizi gece gündüz kim koruyabilir ki!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek müşriklerin alaycılıklarına bir kez de bu âyette cevap vermektedir. Bu çerçevede mahşerdeki çaresizliklerine ilave olarak dünyada da inkar ettikleri ilahi kudret tarafından gece ve gündüz gelebilecek azaba karşı kendilerini kimin koruyacağını sordurmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَكْلَؤُ yekleü fiili “korumak” demektir.(50)

Âyetteki sorudan maksat böyle bir koruyucunun kesinlikle olamayacağını muhataplara kavratmaktır. Daha önce yorumladığımız Enbiyâ’ 21/21 ve 24. âyetlerde de belirttiğimiz gibi, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(51) “Sizi Rahmân’a karşı kim koruyacak?” demek “Sizi Rahmân’a karşı hiç kimse koruyamaz” demektir.

Bu doğrultuda mesaj içeren âyetlerden birisi de Mülk 67/28’dir: “(Ey Peygamber, inkârcılara) de ki: Hiç düşündünüz mü, Allah, beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Peki, ya kâfirleri elem verici azaptan kurtaracak kimmiş!”

Azabın gece veya gündüz gelişiyle ilgili olarak Yûnus 10/50’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Hiç düşündünüz mü, O’nun (Allah’ın) azabı size geceleyin veya gündüzün gelirse (ne yaparsınız?). Suçlular bunun hangisini istemekte acele ediyorlar!” Benzer bir mesaj En‘âm 6/47’de de söz konusudur. Gece ve gündüz gelebilecek felaketler birbirinden farklı olduğu için, bu iki zaman dilimine gönderme yapılmakta, böylece dolaylı olarak bütün zamanlarda gelebilecek felaketler dikkate sunulmuş olmaktadır.

2. بَلْ هُمْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِمْ مُعْرِضُونَ “Hayır! Onlar Rablerini hatırlamaktan yüz çevirirler.” Enbiyâ’ 21/40. âyette de olduğu gibi buradaki بَلْ bel edatı “doğrusu”, “gerçek şu ki”, “esasında”, “(onların sandığının) aksine” gibi anlamlar verebilir. Yüce Allah onların kendilerini Rahmân’ın uygulayacağı azaba karşı hiçbir şekilde koruyamayacağını beyan ettikten sonra, inkarcıların hak ve hakikatle ilgili yapılan uyarılara aldırış etmediklerini, hatta olumsuz ve vurdumduymaz bir tavır takındıklarını ifade etmektedir.

Esasında onların, Rablerinin zikrinden, yani yaptığı bütün hatırlatmalardan, yani O’nun vahyinden yüz çevirmekte oldukları belirtilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ’ 21/1, 24 ve 32. âyetlerinde de belirtildiği üzere, inkarcıların çeşitli konularda bu türden yüz çevirmeleri çeşitli âyetlerde dile getirilmekte ve bu durum kınanmaktadır.(52)

Bu inkarcılar bütün mahlukatı rahmetinin eseri yaratan ve her şeyi rahmetiyle kucaklayan, en önemli isimlerinden birisi de rahmân olan Yüce Allah’ın gazabını hak edenlerin O’ndan daha merhametli birini bulamayacakları dolaylı olarak beyan edilmektedir. Bu arada O’nun eşsiz ve erişilmez gücünün de hiçbir şekilde engellenemeyeceği, ertelenemeyeceği ve ötelenemeyeceği de âyette verilen mesajlar arasında yer almaktadır.

ıı. Putların Güçsüzlüğü

اَمْ لَهُمْ اٰلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنَا لَا يَسْتَط۪يعُونَ نَصْرَ اَنْفُسِهِمْ وَلَا هُمْ مِنَّا يُصْحَبُونَ “Yoksa Allah’ın peşi sıra kendilerini (bize karşı) savunacak ilahlar mı varmış! (O ilahlar) hem kendilerine yardıma güç yetiremezler hem de bizden sahiplenme göremezler.”

Âyetteki اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mıdır”; اٰلِهَة âlihetün kelimesi “ilahlar”;تَمْنَعُهُمْ temne‘uhum fiili “kendilerini engelleyecek, (azaptan) koruyacak”; مِنْ دُونِنَا min dûninâ ifadesi “bizim peşimiz sıra”; لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestatî‘ûne fiili “güç yetiremezler”; نَصْرَ اَنْفُسِهِمْ nasra enfüsihim tamlaması “ne kendilerine yardım etmeye”; وَلَا هُمْ مِنَّاve lâ hum minnâ ifadesi “ne de onlar bizden”; يُصْحَبُونَ yushabûne edilgen fiili ise “destek ve himaye göreceklerdir, destek görmeyeceklerdir” demektir.

Burada inkarcılar tarafından ilah kabul edilen varlıkların güçsüzlükleri gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ لَهُمْ اٰلِهَةٌ تَمْنَعُهُمْ مِنْ دُونِنَا “Yoksa Allah’ın peşi sıra kendilerini (bize karşı) savunacak ilahlar mı varmış!” Yüce Allah inkarcıların çaresizliklerini ortaya koymaya devam etmekte, Enbiyâ’ 21/21, 24 ve 42. âyetlerde de geçtiği türden soru sorarak onları mahcup etmeyi sürdürmektedir. Buradaki مِنْ دُونِنَا min dûninâ ifadesi “Bizden başka”, “Bizim peşimiz sıra”, “Bizim aşağımızda” gibi artçı tanrıcıkları ifade etmektedir.

Âyette geçen تَمْنَعُ temne‘u fiili “engellemek”, “savunmak” manasına gelmekte, kendilerini Allah’tan gelebilecek herhangi bir azaba karşı o azabın gelmesini engelleyebilecek veya Allah’a karşı kendilerini savunabilecek güçte ilahları olmadığı ifade edilmek istemektedir. Nitekim devam eden cümlede de bu mesaj verilmektedir. “Böyle ilahları mı var” demek “Böyle ilahları hiçbir şekilde yoktur” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olarak daha ayrıntılı ifadelerin yer aldığı Zümer 39/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığınız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.”

2. لَا يَسْتَط۪يعُونَ نَصْرَ اَنْفُسِهِمْ وَلَا هُمْ مِنَّا يُصْحَبُونَ (O ilahlar) hem kendilerine yardıma güç yetiremezler hem de bizden sahiplenme göremezler.” Yüce Allah benzeri A‘râf 7/192, 197 ve Yâsîn 36/75’te de geçen bu ifadede putların çaresizliğini ve güçsüzlüğünü gündeme getirmekte, müşriklerin bütün güvenlerini ortadan kaldırmak üzere tapındıkları ve yardım bekledikleri putlarının mahşerde kendilerine bile yardım edemeyeceklerini, dahası Allah katından da himaye edilmeyeceklerini haber vermektedir.

Yâsîn 36/74-75’te geniş bir şekilde ele alacağımız gibi, putların veya kendilerine tapınılan varlıkların hiçbiri onlara tapanlara kesinlikle yardım edemeyecekleri gibi kendilerine de yardımları dokunamayacaktır.

Âyette geçen وَلَا هُمْ مِنَّا يُصْحَبُونَ ve lâ hum minnâ yushabûne ifadesi “Allah tarafından, O’nun katından destek ve himaye görülmemesi”, “kendilerine arka çıkılmaması”, “kendileriyle dostluk edilmemesi”, “azaptan güvende kılınmamaları”, “yardıma uğratılmamaları”, “korunmamaları”, “kendilerine yakınlık gösterilmemesi”(53) gibi anlamlar içermekte ve önceki cümlede verilen anlamın devamı olarak onlarla Allah tarafından hiçbir şekilde dostluk edilmeyeceği bildirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen يُصْحَبُونَ yushabeûne edilgen fiili cehennemliklerle Yüce Allah tarafından veya diğer cennetliklerle birlikte hiçbir şekilde sohbet edilmeyeceği bildirilmektedir.

ııı. İnkârcıların Uzun Ömürleri ve Akıbetleri

بَلْ مَتَّعْنَا هٰٓؤُلَآءِ وَاٰبَآءَهُمْ حَتّٰى طَالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ اَفَلَا يَرَوْنَ اَنَّا نَاْتِي الْاَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا اَفَهُمُ الْغَالِبُونَ “(Oysa) onları da babalarını (atalarını) da yararlandırdık. Sonunda ömür kendilerine (hiç bitmeyecek gibi) uzun geldi. Yeryüzüne gelip, onu uçlarından eksilttiğimizi görmezler mi? Üstün gelen onlar mıymış!”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis”; مَتَّعْنَا metta‘nâ fiili “yararlandırmıştık”; هٰٓؤُلَآءِ hâülâi kelimesi “onları da”; وَاٰبَآءَهُمْ ve âbâehum tamlaması “ve onların atalarını da”;حَتّٰى طَالَ hattâ tâle fiili “uzayıncaya kadar”; عَلَيْهِم ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْعُمُر el-‘umuru kelimesi “ömür”; اَفَلَا يَرَوْنَ e felâ yeravne sorusu “görmezler mi”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَاْتِي ne’tî fiili “gelmekteyiz”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzüne, ülkeye”;نَنْقُصُهَا nenkusuhâ fiili “onu eksiltmekteyiz”;مِنْ اَطْرَافِهَا min atrâfihâ tamlaması “onun kenarlarından”; اَفَهُمُ efehum sorusu “onlar mıymış”; الْغَالِبُون el-ğâlibûne kelimesi ise “üstün olanlar” demektir.

Burada inkârcıların hayat serüvenlerinin manasını anlamamaları ve korkunç bir akıbete doğru gidişleri gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ مَتَّعْنَا هٰٓؤُلَآءِ وَاٰبَآءَهُمْ حَتّٰى طَالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ “(Oysa) onları da babalarını (atalarını) da yararlandırdık. Sonunda ömür kendilerine (hiç bitmeyecek gibi) uzun geldi.” Yüce Allah vahyin indirildiği dönemdeki inkarcıları da onlar gibi olan atalarını da kendisinin yaşattığını, öyle ki ömürlerinin kendilerine uzun geldiğini beyan etmektedir.

a) بَلْ مَتَّعْنَا هٰٓؤُلَآءِ وَاٰبَآءَهُمْ “Esasında onları da atalarını da biz barındırdık.” Bu ifadenin bir benzeri Zuhruf 43/29’da yer almaktadır. Enbiyâ’ 21/40 ve 44. âyetlerde de olduğu gibi, buradaki بَلْ bel edatı “doğrusu”, “gerçek şu ki”, “esasında”, “(onların sandığının) aksine” gibi anlamlar verebilir.

Âyette geçen مَتَّعْنَا mette‘nâ fiili “belli bir süre geçimini sağlamak, belli bir süre yaşatmak” gibi anlamlara gelmektedir. Tâhâ 20/131’de de açıkladığımız üzere, Kur’ân’da 70 yerde geçmekte olan m-t-‘a kökünden kelimeler fiil ve emir kalıplarında “yaşatmak”, “geçindirmek”,(54) edilgen fiil kalıplarında ise “yaşatılmak”(55) demektir. Kelimenin metâ‘ şeklinde isim kalıbında ise “dünyalık”, “geçimlik”, “geçim dönemi”,(56) “boşanan kadının mehir dışında, iddet süresince bakımının üstlenilmesi”(57) ve “yük, eşya”(58) gibi anlamlara gelmektedir.(59)

Mette‘a veya bu kökten gelen bütün fiil, isim ve emirler Kur’ân’daki bütün kullanımlarında geçicilik manası içermekte, özellikle dünya hayatının sürekli olmadığını vurgulamaktadır. İşte bu çerçevede Yüce Allah dar anlamda inkârcıları geniş anlamda ise bütün insanları, yaşamakta olanları da onların atalarını da kendisinin yaşattığını, onlara hayat imkanını kendisinin sunduğunu beyan etmektedir.

b) حَتّٰى طَالَ عَلَيْهِمُ الْعُمُرُ “Nihâyet ömür kendilerine (hiç bitmeyecek gibi) uzun geldi.” Bu ifadenin bir benzeri Kasas 28/45’te geçmektedir. Yüce Allah yaşattığı insanların bir kısmına bu ömrün uzun geldiğini, yani kendilerine verdiği nimet ve rızıklar sayesinde ömürlerini uzun bir süre yaşadıklarını, hayatlarının sonuna kadar bolluk içinde olduklarını beyan etmektedir.

Bu şekilde bolluk içinde yaşamaya alışanlar nimetlerin veriliş nedenini anlamamış, yapılan uyarılara kulak asmamış ve bu hayatın hiç bitmeyeceğini sanarak korkunç bir aldanış içerisine girmişlerdi. Onlar için aldanış bir anlamda hayat tarzına dönüşmüş, hatalarını fark etmek gibi bir durumları olmamış, dünya ve içindekiler kendilerini korkunç bir şekilde aldatmıştı.

2. اَفَلَا يَرَوْنَ اَنَّا نَاْتِي الْاَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا “Yeryüzüne gelip, onu uçlarından eksilttiğimizi görmezler mi?” Bir benzeri de Ra‘d 13/41’de geçen bu ifadede Rabbimiz “yeryüzüne gelmek”ten söz etmektedir. İfadenin اَنَّا نَاْتِي ennâ ne’tî şeklinde çoğul getirilmesi maksadın Rabbimizin fiziksel olarak gelmesi değil, meleklerin görevlendirilmesiyle emrinin, kararının, kudretinin ve hükmünün gelmesi olduğunu göstermektedir. Zira Yüce Allah’a nispet edilen fillerde çoğul kalıpların kullanılması meselede meleklerin görevlendirildiğinin açık delilidir.

Yüce Allah yeryüzünün uçlarından eksiltmeler olduğunu ifade ederek çeşitli mesajlar vermekte, bu bağlamda Mekkeli müşriklerin gitgide yerlerini ve yurtlarını kaybetmelerini, nüfuz ve imkânlarını yitirmekte olduklarını, arazilerini daralttığını, izzetlerini zillete, kemallerini noksana değiştirmekte olduğunu haber vermekte, İslam’ın genişleyip onların etkinlik alanlarını kaybetmekte olduklarını bildirmektedir.

Âyetteki اَطْرَاف atrâf kelimesinin fiziksel anlamda “uçlar”, “kenarlar”, “bucaklar” manasından ziyade “toplumun ileri gelenleri” manası da vardır. İbn Abbâs’ın buradaki maksadı “âlimlerin gitmesi” olarak izah ettiği nakledilmektedir.(60) Buna göre maksat, Mekkelilerin ileri gelenlerinin birer birer gitmekte ve dolayısıyla güç ve nüfuzlarını kaybetmekte olduklarını ortaya koymaktır.

Âyette verilmek istenen mesaj bağlamında yeryüzündeki çeşitli yapılanmaların kast edildiğini de söyleyebiliriz. Fussılet 41/53’te insanlara ufuklardaki ve kendilerindeki âyetlerin gösterileceğinden söz edilmektedir. Bu bağlamda ikincil bir mesaj olarak erozyonları, kutuplardaki basıklığı, med-cezir gibi olayları bu vesileyle zikredebiliriz. Kâinat kitabının bir ayeti olan yeryüzündeki bu tür değişikliklerin de âyetin muhtevasında bulunmasında herhangi bir sakınca yoktur. Özellikle yeryüzünün uçlarından kısılması veya eksiltilmesi muhtemelen o bölgelerdeki basıklıklar olabilir.

Sözün özü şudur: Çeşitli ihtimaller söz konusu olsa da asıl anlam ve mesaj şöyle anlaşılmalıdır: Mekkeli müşriklerin nüfuzlarını yitirmekte olduğu, birliklerini kaybettikleri veya yakın bir gelecekte bunun böyle olacağı beyan edilmiş olmaktadır.

3. اَفَهُمُ الْغَالِبُونَ “(Şu halde) üstün gelen onlar mıymış!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin çevrelerinin gitgide daralmakta olduğunu, topraklarının ileride fethedileceğini, toplumdaki etkin ve hatırlıların da yavaş yavaş bittiğini beyan ederek, kaçınılmaz bir şekilde onların mağlubiyete doğru gittiklerini haber vermekte, bunun sonucunda galip gelenin de mutlak sûrette kendisi olacağını muhataplarına iletmektedir. Âyetteki ifade, cevabı beklenen bir soru değil, muhataba bunun tersinin doğru olduğunu kavratan, anlatan bir sesleniştir. “Onlar mı galiptir” demek “Onlar galip değil, biz galibiz” demektir.

e) Vahyin Uyarıcılığı ve Teraziler

Yüce Allah, sûrenin 45-47. âyetlerinde Hz. Peygamber’in insanları sadece vahiy ile uyardığını, buna rağmen inkarcıların gerçeği işitmek istemedikleri için itibar etmediklerini, kendilerine Rabbinin azabından ufak bir esinti dokunsa, hiç şüphesiz “Vah bize! Gerçekten biz zalim insanlarmışız!” diyeceklerini haber vermektedir.

Ardından, kıyamet günü için adalet terazilerinin kurulacağı, kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceği, yapılan iş bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onun adalet terazisine getirileceği, hesap gören olarak Yüce Allah’ın herkese yeteceği bildirilmektedir.

ı. Vahiy ve İnkarcıların Duyarsızlığı

قُلْ اِنَّمَآ اُنْذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ وَلَا يَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعَآءَ اِذَا مَا يُنْذَرُونَ “De ki: ‘Ben sizi sadece vahiy ile uyarıyorum.’ Sağır(lar), uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymaz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;اِنَّمَآ اُنْذِرُكُمْ innemâ ünziruküm ifadesi “ancak ve ancak sizi uyarmaktayım”; بِالْوَحْيِ bi’l-vahyi ifadesi “vahiy ile”;وَلَا يَسْمَعُ ve lâ yesme‘a fiili “ve işitmez”; الصُّمّ es-summu kelimesi “sağır (olanlar)”; الدُّعَآء ed-du‘âe kelimesi “duayı, çağrıyı”; اِذَا مَا يُنْذَرُونَ izâ mâ yünzerûne edilgen fiili ise “uyarıldıkları zaman” demektir.

Burada tebliğin sadece vahiy ile yapılması gerektiği ve gerçekleri işitmek istemeyenlerin bunları duymaması gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنَّمَآ اُنْذِرُكُمْ بِالْوَحْيِ “De ki: Ben sizi sadece vahiy ile uyarıyorum.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in muhataplarını sadece ve sadece vahiy ile uyarmakta olduğunu söylemesini emretmektedir. Burada geçen اِنَّمَا innemâ edatı hasr/kasr denen “vurgulu mana” tekniklerinden birisini içerdiği için uyarıların sadece ve sadece vahiy ile yapılmasının zorunlu olduğunu göstermektedir.

İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz. Tebliğin Kur’ân ile yapılması gerektiği noktasında Kâf 50/45’te şu emir yer almaktadır: “O halde tehdidimden korkanlara Kur’an’la gerçeği hatırlat.” En‘âm 6/19’da ise şu ifadeler söz konusu edilmektedir: “Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu.”

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Sebe’ 34/50’dir: “De ki: Eğer (haktan) saparsam, kendi aleyhime sapmış olurum. Eğer doğru yolu bulursam, bu da Rabbimin bana vahyettiği (Kur’an) sayesindedir. Muhakkak ki O, işitendir; yakındır.” Benzer bir mesaj İbrâhim 14/52’de de zikredilmektedir.

Ayrıca En‘âm 6/51 ve 70’te Kur’ân’la öğüt vermenin önemi vurgulanmakta, Furkân 25/52’de ise “Kur’ân’ı anlatmak büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır. Ayrıca Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et” buyurularak, yine Kur’ân’a dikkat çekilmektedir. Bunun ötesinde Müddessir 74/49-52’de “Kur’ân’dan yüz çevirenler aslandan kaçan yaban merkebleri”ne benzetilmekte, Tâhâ 20/124’te de bu tür insanlar “dar bir hayat ve mahşerde kör olarak diriltilme” tehdidi ile karşılanmaktadır. Zuhruf 43/36’da “Rahmân’ın öğüdünden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak şeytan ile arkadaş kılınmanın gerekçesi” olarak sunulmaktadır.

2. وَلَا يَسْمَعُ الصُّمُّ الدُّعَآءَ اِذَا مَا يُنْذَرُونَ “Sağır(lar), uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymaz.” Yüce Allah tebliğin sadece ve sadece vahiy ile yapılması gerektiğini beyan ettikten sonra, kalbini, beynini, gönlünü, aklını hakikate karşı sağır duruma getirenlerin her ne türden uyarı yapılsa da onların hakikati işitmeyeceğini beyan etmektedir. Bunlar A‘râf 7/179 ve Furkân 25/44’te de belirtildiği gibi işitebilecek kulakları olmasına rağmen gerçeği işitmeyen canlılar gibidir.

Âyette geçen لَا يَسْمَعُ lâ yesme‘u “işitmez” fiili لَا تُسْمِعُ lâ tüsmi‘u “işittiremezsin” şeklinde de okunarak Hz. Peygamber’in sağırlara uyarıldıkları zaman çağrıyı işittiremeyeceği bildirilmiş olmaktadır.(61) Bu kıraat doğrultusunda düşündüğümüzde Neml 27/80-81 ve Rûm 30/52-53’de geçen şu ifadelerle yorumunu yapmakta olduğumuz mesaj aynı noktada buluşmuş olmaktadır:

“Ölülere işittiremezsin; arkalarını dönüp giderlerken sağırlara da çağrıyı duyuramazsın. Sen körleri şaşkınlıklarından çevirip doğru yola getiremezsin. Sadece âyetlerimize inanıp da (Hakk’a) teslim olanlara duyurabilirsin.” Bu ifadelerle her iki sûrede de Hz. Peygamber’e moral verilmekte, inanmayan müşrikler nedeniyle hüzünlenmemesi gerektiği kendisine bildirilmektedir.

“Sen hiçbir şekilde kabirlerde olanlara işittiremezsin” meâklindeki Fâtır 35/22’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, ilâhî bilgilendirmelerden istifade etmeyenler “ölü” olarak tanıtılmaktadır. Bunlar tıpkı mezarlardaki ölüler gibi kabul edilmekte, onlar nasıl ki hiçbir şey duyamazlarsa, kalbini öldürenlere de aynı şekilde hiçbir etkide bulunulamayacağı ifade edilmiş olmaktadır. Ayrıca Yûnus 10/42-43’te de verilen mesajlar dolaylı olarak aynı kapıya çıkmaktadır.

ıı. İnkarcıların Pişmanlıkları

وَلَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذَابِ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ يَا وَيْلَنَآ اِنَّا كُنَّا ظَالِم۪ينَ “Onlara Rabbinin azabından ufak bir esinti dokunsa, elbette ‘Ah, eyvah bize! Şüphesiz ki biz zalimlermişiz!’ derler.”

Âyettekiوَلَئِنْ مَسَّتْهُمْ ve lein messethum fiili “ve eğer onlara dokunsa, erişse”; نَفْحَة nefhatün kelimesi “herhangi bir esinti”; مِنْ عَذَابِ رَبِّكَ min ‘azâbi rabbike tamlaması “senin Rabbinin azabından”; لَيَقُولُنَّ leyekûlünne ifadesi “muhakkak ki derler ki”; يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كُنَّا künnâ fiili “(şöyle) idik”; ظَالِم۪ينَ zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler(mişiz)” demektir.

Burada inkarcıların ilahi azapla karşılaştıklarında nasıl bir duruma düşecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah hakikate kulaklarını kapattıkları için hiçbir gerçeği işitmeyen söz konusu kişilere Allah’ın azabından en küçük bir esinti dokunması durumunda, mutlak surette pişmanlık ifadeleri kullanacaklarını ve kendilerinin zalimler olduklarını itiraf edeceklerini bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَفْحَةٌ nefhah kelimesi “esinti”, “hafif bir şey”, “efilti”, “çok hafif esen rüzgar”, “hafif bir azap”, “az bir ceza”(62) gibi anlamlar içermekte ve inkarcıların nasıl bir görüntü vereceklerini ortaya koymaktadır.

Enbiyâ’ sûresinin daha önce yorumladığımız 14. âyetinde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da altı kez(63) geçen يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize” anlamına gelmektedir. Yüce Allah kendi katından en küçük bir azap esintisi ile karşılaşmaları durumunda inkarcı zalimlerin suçlarını anlayıp bunu itiraf edeceklerini haber vermekte, ancak bunun hiçbir işe yaramayacağını da Enbiyâ’ sûresinin 15. âyeti gibi çeşitli âyetlerde beyan etmektedir. Burada geçen ظَالِم۪ين zâlimîne kelimesi muhatapların “müşrikler” olduğunu da ortaya koymaktadır; çünkü Lokmân 31/13’e göre “şirk büyük bir zulümdür.”

ııı. Mahşerdeki Teraziler ve İlâhi Hesap

وَنَضَعُ الْمَوَاز۪ينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْـًٔا وَاِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اَتَيْنَا بِهَا وَكَفٰى بِنَا حَاسِب۪ينَ “Biz kıyamet günü için adalet terazileri kuracağız. Kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecektir. (Yapılan iş) bir hardal tanesi kadar bile olsa, onu (teraziye) getirmiş (olacağ)ız. Hesap görenler olarak biz yeteriz.”

Âyettekiوَنَضَعُ ve neda‘u fiili “ve koyacağız, kuracağız”; الْمَوَاز۪ين el-mevâzîne kelimesi “teraziler”; الْقِسْطel-kısta kelimesi “adalet”; لِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ li yevmi’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet gününde, kıyamet günü için”; فَلَا تُظْلَمُ fe lâ tuzlemu edilgen fiili “haksızlık edilmeyecektir, haksızlığa uğratılmayacaktır”; نَفْس nefsün kelimesi “hiçbir nefse, kişiye, hiçbir kişi”; شَئْ şey’en kelimesi “hiçbir şekilde, hiçbir şeyde”; وَاِنْ كَانَ ve in kâne ifadesi “(şöyle) olursa”; مِثْقَالَ حَبَّةٍ miskâle habbetin tamlaması “bir tane ağırlığı kadar bile”; مِنْ خَرْدَلٍ min hardelin ifadesi “hardal tanesi”; اَتَيْنَا eteynâ fiili “getiririz”; بِهَا bihâ ifadesi “onu”; وَكَفٰى بِنَا ve kefâ binâ ifadesi “biz (elbette) yeteriz”; حَاسِب۪ين hâsibîne kelimesi ise “hesap görücüler olarak” demektir.

Burada Kıyamet günü kurulacak adalet terazileri ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğiyle ilgili ilahi prensip gündeme getirilmektedir.

1. وَنَضَعُ الْمَوَاز۪ينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Biz kıyamet günü için adalet terazileri kuracağız.” Yüce Allah mahşerdeki hayatta adalet terazileri kuracağını haber vermekte, bir taraftan müminlere moral verirken, diğer taraftan karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

a) Konuyla iligli olarak A‘râf 7/8-9’da açıkladığımız üzere şöyle buyrulmaktadır: “O günkü tartı tamamen hakka uygun olacaktır. Kimin (sevap) tartıları ağır gelirse, işte onlar kurtuluşa erenlerdir. Kimin de tartıları hafif gelirse, işte onlar, âyetlerimize karşı haksızlık ettiklerinden dolayı kendilerini ziyana sokanlardır.”

Yüce Allah bu cümlede hem tartının hakkaniyet içereceğini, yani gerçeği ortaya koyacağını, adalet tesis edeceğini,(64) hem de böyle bir tartı işleminin mutlak sûrette gerçekleşeceğini beyan etmektedir. Amellerin tartılması meselesi Mü’minûn 23/102-103 ve Kâri‘a 101/6-11’de de ele alınmaktadır.

b) A‘râf 7/8’de de açıkladığımız üzere, amellerin tartılması işlemiyle ilgili olarak Kur’ân’da “mîzân/tartı”dan söz edilmektedir. İlâhî kararda dünyadayken insanların anlayabileceği en kestirme yargılama usûlü tartıdır. İnsanlar, adaleti terazi ile sembolize ederler. Nitekim hukuk fakültelerinin sembolü de genellikle terazidir. Hâkimin adaleti, iki kefesi dengede duran teraziye benzetilir. Herhalde Kur’ân’da sözü edilen terazi ile âhirette Yüce Allah’ın şaşmaz adaleti anlatılmak istenmektedir.

Âyette geçen الْمَوَاز۪ين el-mevâzîn kelimesi gereği Yüce Allah, mevâzîn denen tartı âletleriyle, insanların dünyada yaptıklarını kıyâmette tartacak veya tarttıracaktır. Bazı kaynaklarda tartılan şeylerin ameller değil de onların kaydedildiği sayfalar, yani amel defterleri olduğu da ifade edilmektedir.(65) Her ne tartılırsa tartılsın, kıyâmet günü insanlar hakkındaki değerlendirmenin bu tartıdan sonra gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Bu arada âyette yer alan الْقِسْط el-kıst kelimesi de “adalet”(66) manasına gelmekte ve mahşerdeki yargılamanın tam anlamıyla adalet içereceğini ortaya koymaktadır.

2. فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْـًٔا وَاِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اَتَيْنَا بِهَا “Kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecektir. (Yapılan iş) bir hardal tanesi kadar bile olsa, onu (teraziye) getirmiş (olacağ)ız. Hesap görenler olarak biz yeteriz.” Yüce Allah Kıyamet günü yargılama esnasında hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini hükme bağlamakta, yapılan ne varsa hepsinin ortaya çıkartılacağını bildirmektedir.

a) فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْـًٔا “Hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyecektir.” Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu cümlelerde verilmekte ve hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir.

Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(67) ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(68) Âyetteki نَفْس nefs ve شَئْ şey’ kelimeleri belirteç edatı olmadan, yani nekra getirildiği için, hiçbir canın ve insanın hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacağı özellikle ifade edilmiş olmaktadır. Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

b) وَاِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اَتَيْنَا بِهَا “(Yapılan iş) bir hardal tanesi kadar dahi olsa onu (adalet terazisine) getirmiş (olacağ)ız.” Yüce Allah Kıyamet günü adalet terazilerini kuracağını ve hiçbir cana haksızlık edilmeyeceğini beyan ettikten sonra, bu cümlede herkesin yapıp ettiği ne varsa hepsinin getirilmiş olacağını, bir anlamda gizli sakılının kalmayacağını ifade etmektedir.

Lokmân 31/16’da şöyle buyrulmaktadır: “(Lokman, öğütlerine devamla şöyle demişti:) Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu, bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Muhakkak ki Allah, en ince işleri görüp bilmektedir; her şeyden haberdardır.”

Âyette geçen مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ “hardal tanesi ağırlığı” ifadesi, yapılan iş her ne ise onun alabildiğine küçüklüğünü ve gizliliğini ifade etmektedir. Esasında Zilzâl 99/7-8’de geçen “zerre kadar hayır” ve “zerre kadar şer” ifadeleriyle verilmek istenen mesaj da aynıdır. Ayrıca bazı âyetlerde geçen miskâle zerrah ifadesi “en küçük şey” manasını içermektedir.(69) Âyetteki اَتَيْنَا بِهَا eteynâ bihâ ifadesi yapılan her ne ise onu Yüce Allah’ın getireceğini ortaya koymaktadır. Yüce Allah’ın bir işi getirmesi onu tartıya getirmesi ve karşılığını vermesi demektir.(70)

Bakara 2/33’te Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi konusunu oldukça geniş bir şekilde ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Göklerde ve yerde hiçbir şey Yüce Allah’a gizli kalmaz. O kalplerin derinliklerinde olanları da gözlerin haince gizledikleri bakışlardaki niyetleri de bilir. Nihayet Yüce Allah bu bilgisi gereği insanların gönüllerinden geçirdiklerinden de açıkladıklarından da insanları hesaba çekecektir.

c) Kıyamet günü adalet terazileri kurulacaktır; ancak mutlak anlamda kâfir olan bazıları için böyle bir tartıya dahi gerek duyulmayacağı Kehf 18/105’te şu şekilde belirtilmektedir: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyâmet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız.” Burada “acaba bazıları için yargısız infaz mı yapılıyor?” sorusu akla gelebilir.

Âhiretteki yedi aşama içerisinde yer alan “Bilgilendirilme” başlığında yaşanacak beş çeşit bilgilendirme sayesinde, dahası ayrıntılı olarak ölüm anında yaşanacaklar, söz konusu suçlu kişinin hesap görücü olarak kendisinin yeterli olacağı(71) ifade edilmektedir. Ayrıca kitapta küçük-büyük her şeyin sayıldığını gören suçluların pişmanlık ifadeleri;(72) kitabı sol taraftan verilenlerin, “Keşke bana kitap verilmeseydi, hesabımı bilmeseydim! Keşke ölüm her şeyi bitirseydi!” şeklindeki itirafları(73) da verilen bilgiler arasında yer almaktadır.

İnsanın kendi kendisinin şahidi olduğu bilgisi;(74) son olarak da suçluların simalarından tanınacakları(75) ve bu nedenle de sorguya gerek kalmayacağının bildirilmesi(76) gibi hususlar, bu tür kişilere gerekli bilgilendirmenin yapıldığını göstermektedir. Bu arada söz konusu kişilerin durumlarını kendilerinin bizzat gördükleri, dolayısıyla diğer insanlara uygulanan prosedürün bütün unsurlarıyla onlara da uygulanmasının gereksiz olduğu ortaya çıkmaktadır. Konuyla ilgili tüm âyetler bir araya getirildiği zaman âyetler arasında herhangi bir çelişkinin veya anlam uyuşmazlığının bulunmadığı görülmektedir.(77)

3. وَكَفٰى بِنَا حَاسِب۪ينَ “Hesap görenler olarak biz (herkese) yeteriz.” Bu cümle “hesap görücü olarak Allah yeter”(78) cümlesi ışığında anlaşılıp yorumlanmalıdır. Yüce Allah mahşerdeki yargılamada hesap görücü olarak kendisinin yeteceğini haber vermektedir. Buradaki ifadelerin çoğul gelmesinin nedeni, ilahi kudretin yüceliğine vurgu yapmak ve mutlak adaletin sağlanacağına dair bir işaret sunmaktır.

Dipnotlar

1 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ’ 21/30-32; Hacc 22/5, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20.
- Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Sâd 38/29 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20
2 - Semerkandî, age., II, 443. 3 - Râzî, age., XXII, 162.
4 - Semerkandî, age., II, 443; Taberî, age., XVII, 18-19; Zemahşerî, age., III, 110-111; Râzî, age., XXII, 162; Yazır, age., V, 448-449.
5 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 323’te 1. not.
6 - İsra 17/88.
- İsrâ 17/88
7 - Bu bilgi Caner Taslaman’ın eserlerinden derlenmiştir. Bu nedenle Caner Taslaman’a teşekkür borçluyum.
8 - Semerkandî, age., II, 443; Taberî, age., XVII, 21.
9 - Nebe’ 78/7; Nâzi‘ât 79/42.
- Nebe' 78/7 Nâzi‘ât 79/42
10 - Semerkandî, age., II, 281, 444; Taberî, age., XIV, 90; XVII, 21; Zemahşerî, age., III, 111.
11 - Semerkandî, age., II, 444; Taberî, age., XVII, 21.
12 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
- Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
13 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 14 - Nahl 16/13; Câsiye 45/12. 15 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
- Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/13 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
16 - Râzî, age., XXII, 169.
17 - Semerkandî, age., II, 444.
18 - Semerkandî, age., II, 444; Taberî, age., XVII, 24-25. 19 - Zemahşerî, age., III, 113. 20 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163, 168; Hûd 11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40.
- Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 A‘râf 7/168 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40
21 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 22 - Zâriyât 51/56. 23 - Furkân 25/77. 24 - Hûd 11/119. 25 - Nahl 16/78; Secde 32/9; Mülk 67/23.
- Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23
26 - Bakara 2/67, 213; Mâide 5/57, 58; Kehf 18/56, 106; Enbiyâ’ 21/36; Furkân 25/41; Lokmân 31/6; Câsiye 45/9, 35.
- Bakara 2/67 Bakara 2/213 Mâide 5/57 Mâide 5/58 Kehf 18/56 Kehf 18/106 Enbiyâ 21/36 Furkân 25/41 Lokmân 31/6 Câsiye 45/9 Câsiye 45/35
27 - Semerkandî, age., II, 444, 564; Râzî, age., XXII, 170.
28 - İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/2-3; Sâd 38/4-8; Zuhruf 43/31. 29 - Bakara 2/13; Mutaffifûn 83/29-32. 30 - A‘râf 7/12; Sâd 38/76. 31 - İsrâ’ 17/61-62.
- İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Sâd 38/8 Zuhruf 43/31 Bakara 2/13 Mutaffifîn 83/32 A‘râf 7/12 Sâd 38/76 İsrâ 17/62
32 - Semerkandî, age., II, 445.
33 - Semerkandî, age., II, 445.
34 - A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/62; Sâd 38/76. 35 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24, 33; Şu‘arâ 26/54, 111. 36 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
- A‘râf 7/12 İsrâ 17/62 Sâd 38/76 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/33 Şu‘arâ 26/54 Şu‘arâ 26/111 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
37 - Semerkandî, age., III, 478; Taberî, age., XXIX, 11; Kurtubî, age., XVIII, 143.
38 - Semerkandî, age., II, 445; Zemahşerî, age., III, 115. 39 - Bakara 2/165; Enfâl 8/50; Ra‘d 13/31.
- Bakara 2/165 Enfâl 8/50 Ra‘d 13/31
40 - İbrâhim 14/49; Furkân 25/13; Yâsîn 36/8; Mü’min 40/71; Hâkka 69/32; İnsân 76/4. 41 - Kehf 18/29; Furkân 25/65; Müddessir 74/28; Beled 90/20; Hümeze 104/8-9. 42 - Mü’minûn 23/104.
- İbrâhîm 14/49 Furkân 25/13 Yâsîn 36/8 Mü'min 40/71 Hâkka 69/32 İnsân 76/4 Kehf 18/29 Furkân 25/65 Müddessir 74/28 Beled 90/20 Hümeze 104/9 Mü'minûn 23/104
43 - Bakara 2/48, 86, 107, 120, 123, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 111, 192; Nisâ’ 4/52, 89, 123, 145, 173; A‘râf 7/192, 197; Tevbe 9/74, 116; Yûnus 10/18; Hûd 11/113; Nahl 16/37; Kehf 18/43; İsrâ’ 17/56, 75; Enbiyâ’ 21/39, 43; Hacc 22/78; Mü’minûn 23/65; Kasas 28/41, 81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Zümer 39/54; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/8, 31, 46; Dühân 44/41; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Zâriyât 51/45; Tûr 52/46; Haşr 59/12; Nûh 71/25.
- Bakara 2/48 Bakara 2/86 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/123 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/89 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Yûnus 10/18 Hûd 11/113 Nahl 16/37 Kehf 18/43 İsrâ 17/56 İsrâ 17/75 Enbiyâ 21/39 Enbiyâ 21/43 Hacc 22/78 Mü'minûn 23/65 Kasas 28/41 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Zümer 39/54 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/46 Duhân 44/41 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Zâriyât 51/45 Tûr 52/46 Haşr 59/12 Nûh 71/25
44 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
- En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
45 - Semerkandî, age., II, 445; Taberî, age., XVII, 29.
46 - Bakara 2/162; Âl-i İmrân 3/88; En‘âm 6/8; Nahl 16/85; Enbiyâ’ 21/40; Secde 32/29.
- Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 En‘âm 6/8 Nahl 16/85 Enbiyâ 21/40 Secde 32/29
47 - Semerkandî, age., I, 436; Taberî, age., VII, 153-154.
48 - En‘âm 6/10; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Enbiyâ’ 21/41; Yâsîn 36/30; Zuhruf 43/7. 49 - En‘âm 6/10; Hûd 11/8; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Zümer 39/48; Mü’min 40/45, 83; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
- En‘âm 6/10 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Enbiyâ 21/41 Yâsîn 36/30 Zuhruf 43/7 En‘âm 6/10 Hûd 11/8 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Zümer 39/48 Mü'min 40/45 Mü'min 40/83 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
50 - Semerkandî, age., II, 445; Taberî, age., XVII, 29. 51 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/1.
- Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/1
52 - Bakara 2/83; Âl-i İmrân 3/23; En‘âm 6/4; Enfâl 8/23; Tevbe 9/76; Yûsuf 12/105; Hıcr 15/81; Enbiyâ 21/1, 24, 32, 42; Mü’minûn 23/3, 71; Nûr 24/48; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/46; Sâd 38/68; Ahkâf 46/3; Müddessir 74/49.
- Bakara 2/83 Âl-i İmrân 3/23 En‘âm 6/4 Enfâl 8/23 Tevbe 9/76 Yûsuf 12/105 Hicr 15/81 Enbiyâ 21/1 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/32 Enbiyâ 21/42 Mü'minûn 23/3 Mü'minûn 23/71 Nûr 24/48 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/46 Sâd 38/68 Ahkâf 46/3 Müddessir 74/49
53 - Semerkandî, age., II, 445; Taberî, age., XVII, 30-31.
54 - Bakara 2/126, 196, 236; Nisâ’ 4/24; En‘âm 6/128; Tevbe 9/69; Yûnus 10/98; Hûd 11/3, 48, 65; İbrâhîm 14/30; Hıcr 15/3, 88; Nahl 16/55; Tâhâ 20/131; Enbiyâ’ 21/44; Furkân 25/18; Şu‘arâ’ 26/205, 207; Kasas 28/61; ‘Ankebût 29/66; Rûm 30/34; Lokmân 31/24; Ahzâb 33/16, 28, 49; Sâffât 37/148; Zümer 39/8; Zuhruf 43/29; Ahkâf 46/20; Muhammed 47/12; Zâriyât 51/43; Murselât 77/46. 55 - Şu‘arâ’ 26/207; Ahzâb 33/16. 56 - Bakara 2/36, 240; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Ra‘d 13/26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 57 - Bakara 2/236, 241. 58 - Nisâ’ 4/102; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17; Nûr 24/29. 59 - Bu konuda ayrıntılı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, m-t-‘a maddesi.
- Bakara 2/126 Bakara 2/196 Bakara 2/236 Nisâ 4/24 En‘âm 6/128 Tevbe 9/69 Yûnus 10/98 Hûd 11/3 Hûd 11/48 Hûd 11/65 İbrâhîm 14/30 Hicr 15/3 Hicr 15/88 Nahl 16/55 Tâhâ 20/131 Enbiyâ 21/44 Furkân 25/18 Şu‘arâ 26/205 Şu‘arâ 26/207 Kasas 28/61 ‘Ankebût 29/66 Rûm 30/34 Lokmân 31/24 Ahzâb 33/16 Ahzâb 33/28 Ahzâb 33/49 Sâffât 37/148 Zümer 39/8 Zuhruf 43/29 Ahkâf 46/20 Muhammed 47/12 Zâriyât 51/43 Mürselât 77/46 Şu‘arâ 26/207 Ahzâb 33/16 Bakara 2/36 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Bakara 2/236 Bakara 2/241 Nisâ 4/102 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Nûr 24/29
60 - Benzer görüşler ve dahası için bk. Semerkandî, age., I, 424; II, 446; Taberî, age., XIII, 174; XVII, 31; Zemahşerî, age., II, 514; III, 116.
61 - Semerkandî, age., II, 446; Taberî, age., XVII, 32; Zemahşerî, age., III, 117.
62 - Semerkandî, age., II, 446; Taberî, age., XVII, 32-33. 63 - Enbiyâ’ 21/14, 46, 97; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/20; Kalem 68/31.
- Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/46 Enbiyâ 21/97 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/20 Kalem 68/31
64 - Semerkandî, age., I, 504; Taberî, age., VIII, 122-123.
65 - Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, I, 211. 66 - Semerkandî, age., II, 446; Zemahşerî, age., III, 117.
67 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Sebe’ 31/33; Zümer 39/69; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 68 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
- Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Lokmân 31/33 Zümer 39/69 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
69 - Nisâ’ 4/40; Yûnus 10/61; Sebe’ 34/3, 22. 70 - Semerkandî, age., III, 25.
- Nisâ 4/40 Yûnus 10/61 Sebe' 34/3 Sebe' 34/22
71 - İsrâ’ 17/14. 72 - Kehf 18/49. 73 - Hâkka 69/25-27.
- İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Hâkka 69/27
74 - Kıyâmet 75/14. 75 - Rahmân 55/39. 76 - Rahmân 55/41; Kasas 28/78. 77 - Bu konuda geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, 2015, s. 211-216. 78 - Nisâ’ 4/6, 86; Ahzâb 33/39.
- Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/39 Rahmân 55/41 Kasas 28/78 Nisâ 4/6 Nisâ 4/86 Ahzâb 33/39

Sure veya Ayet Seçiniz

Git