Kalem Suresi

Mekke döneminde risaletin ilk zamanlarında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki الْقَلَم el-kalem kelimesinden alan Kalem sûresi, iniş olarak 7, resmî olarak ise 68. sıradadır.

Sûrenin kaçıncı sırada indirildiği tartışmalıdır. Sûrenin hem üslubu hem de içeriği bu noktada belirleyici olmalıdır. ‘Alak’tan sonra indirildiğini söyleyenler olduğu gibi, daha sonra indirildiğini iddia edenler de vardır. Bu son yaklaşımın haklı gerekçeleri vardır. Zira sûrenin ilk bölümünde ele alınan konular, belli oranda bir tebliğin gerçekleştirildiği ve müşriklerin de şiddetli bir şekilde buna karşı çıktıkları anlaşılmaktadır.

Başındaki mukatta‘a harfi, içerdiği infak konusu ve kıssa, ayrıca Hz. Yûnus hatırlatması ve kâfirlerin Hz. Peygamber’e nefret dolu gözlerle bakması gibi nedenler sûrenin indiriliş zamanı hakkında kısmen fikir vermektedir. Bu nedenle, biz bu sûrenin 7. sırada indirildiği fikrini benimsemekteyiz.

Kalem sûresi, resmi sıralamada kendisinden önceki Mülk sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre her iki sûrenin de ana konusu “risalet ve âhiret”le ilgilidir. Bu itibarla Kalem sûresi adeta öncesindeki Mülk sûresinin bir devamı gibidir. Özellikle Mülk 8-9. âyetlerdeki “risalet vurgusu”yla bu sûrenin içeriği büyük oranda örtüşmektedir.

Kalem sûresinde ilk olarak Hz. Peygamber’e moral verilmekte ve muhataplarına karşı nasıl davranması gerektiği kendisine öğretilmektedir. Bu çerçevede çeşitli özelliklere sahip insanlara itaat edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, muhataplara bir infak ahlâkı kazandırılsın diye “bahçe sahipleri” şeklinde bilinen bir kıssaya veya darb-ı mesele yer verildikten sonra, mahşerde yaşanacaklara dair çeşitli hatırlatmalar yapılmaktadır.

34. âyetten itibaren, müşriklerle Müslümanların asla ve asla bir tutulmayacağı, müşriklerin inançta delilsiz ve mesnetsiz oldukları beyan edilmekte, herhangi bir kitaba sahip olmadıkları belirtilmekte, ölüm anında ve sonrasında yaşayacakları felaketler hatırlatılmaktadır.

44. âyetten itibaren, vahyi yalanlayanların durumuyla ilgili olarak onlara Yüce Allah’ın ceza vereceği bildirilmekte, bu arada Hz. Peygamber’e moral verici ifadeler zikredildikten sonra, Hz. Yûnus hatırlatmasıyla devam eden sûrede, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik nefret içerikli bakışları ve onu delilikle suçlamaları yer almaktadır.

Nihayet vahyin veya Hz. Peygamber’in âlemler için hatırlatma olduğu bilgisiyle sûre sona ermektedir.

Yüce Allah sûrenin 34-41. âyetlerinde öncekilerle de ilişkili olarak, sözü önce sorumlu Müslümanlara, ardından nankörlere getirmektedir. Takvâ sahiplerine verilecek ödül zikredildikten sonra, suçlular çeşitli sorulara muhatap kılınmakta, inanç ve davranışları itibariyle bir anlamda sorgulanıp eleştiriye tâbi tutulmaktadırlar.

a) Muttakilerin Ödülü ve Suçluların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 34-35. âyetlerinde sorumluluğunu bilmeyen bahçe sahiplerinin kıssasını anlattıktan sonra, sorumluluk sahiplerine nimetlerle dolu bahçeleri ödül olarak vereceğini beyan etmekte, teslimiyet halinde olanlar ile suçluluktan beslenenleri bir tutmayacağını bildirmektedir.

ı. Nimet Cennetleri

اِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Şüphesiz ki muttakîler (duyarlı olanlar) için Rableri katında nimetleri bol cennetler vardır.”

Âyetteki اِنَّ لِلْمُتَّق۪ينَ inne li’l-muttakîne ifadesi “takva sahipleri, duyarlı insanlar, sorumluluğunu bilenler için vardır, onlar için olacaktır”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbinin katında”; جَنَّاتِ النَّع۪يمِ cennâti’n-na‘îmi tamlaması ise “nimetleri bol cennetler, bahçeler” demektir.

Burada takva sahipleri için mahşerdeki ödülle ilgili bilgi ve müjde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyetinde muttakî kavramına yer vermekte, bahçe sahiplerinin yaptığı davranışın yanlışlığını o davranışın tersinin doğru olduğu bilgisiyle de ortaya koymaktadır. Bu ifadenin değişlik içeriklerdeki benzerleri Hıcr 15/45, Dühân 44/51, Zâriyât 51/15, Tûr 52/17, Kamer 54/54, Murselât 77/41 ve Nebe’ 78/31’de de geçmektedir.

Âyetteki devrik cümle yapısı, söz konusu nimet cennetlerinin verileceği kişilerin sadece muttakîler olduğunu ortaya koymaktadır. Aslında kural olarak لِلْمُتَّق۪ينli’l-muttakîne “takvâ sahipleri için” ifadesi âyetin sonunda olmalıydı; ancak takdîm-te’hîr denen hasr, yani “anlamı bir şeye ait ve özel kılmak” işlemi gereği, burada “vurgulu” ifade söz konusudur ve nimet cennetlerinin muttakilere özel olacağı beyan edilmiş olmaktadır.

1. Muttakî/takvâ kavramı hakkında geniş açıklamalarımızı Bakara 2/2’de yaptığımız için, burada ilgili kelimenin bağlama uygun karşılığını vermekle yetineceğiz.

Bahçe sahipleri, ürünlerinden infak etmeme düşüncesiyle aslında fakirlere karşı sorumluluklarını yerine getirmeme kararlılığı göstermişlerdi. Böylece onlar “sorumsuz ve duyarsız” bir davranış ortaya koymuşlardı ki bu büyük bir hataydı ve aynı zamanda da bir zulümdü. “Takvâ sahibi olmak” günahlardan korunmayı ve gazaptan azade olmayı beraberinde getiren “korunaklılık” demektir. Mal ve servetini Yüce Allah’ın emrettiği şekilde infak edenler malını dünyevî beladan, kendilerini de âhiretteki azaptan kurtarmış olurlar.

Bağlama dikkat edildiğinde buradaki لِلْمُتَّق۪ين li’l-muttakîne kelimesinin “duyarlılık gösterenler” manasına geldiğini de söyleyebiliriz. Çünkü bahçe sahipleri duyarlılık göstermedikleri için Yüce Allah onların bahçesine bela göndermiş, ürünlerini yok etmişti. Söylenmek istenen şudur: Muttakiler başkalarına karşı da sorumlulukları olduğunu bilen ve ona göre sorumluluğunu yerine getirenler demektir.

İşte Yüce Allah, bu hatalı ve duyarsız davranışlarının karşılığını bahçeye helâk belasını vererek dünyada kendilerine tattırmıştı. Şüphesiz tevbe etmeyenler için âhiretteki azap bundan çok daha şiddetli olacaktır. Bu nedenle, âyette tercih edilen el-muttakîne kelimesi bu anlamda zikredilebilecek en uygun kelimeydi; Yüce Allah da kelâmına zaten bunu koymuştur.

2. Cenneh veya cennât kavramı hakkında Müddessir 74/40’ta geniş bilgi vereceğiz. Âyette geçen جَنَّات النَّع۪يم cennâti’n-na‘îmi tamlaması “nimetleri bol cennetler, bahçeler, nimet yurdu, nimet cennetleri, mutluluk bahçeleri, gam ve kederden, bela ve sıkıntıdan uzak, katıksız nimet ve mutluluk bağları, bostanları”(1) gibi anlamlar vermektedir.

Bir önceki âyette dile getirilen “âhiretteki azabın büyüklüğü”ne karşılık, oradaki ödüllerin de çok büyük olduğu bu tamlama ile ortaya konulmaktadır. Taberî’nin isabetle vurguladığı gibi, mahşerdeki cennet nimetleri geçici değil, dünyadakilerin aksine ebedidir.(2)

Dünya şartlarında sahip olunan “bahçeler”in helake maruz kalmaması için duyarlı davranmak, başkalarının hakkına riayet edip onların hakkını kendilerine vermek gerekmektedir. Mahşerdeki nimet cennetlerine ulaşmak için dünyada nimetlerin veriliş gayesine uygun davranmak bir zorunluluktur. Kalem sûresinin 32. âyetinde bahçe sahiplerinin özür dilemeleri ve Yüce Allah’ın bahçelerindeki ürünlerin yerine daha hayırlısını yine “bahçeler” şeklinde kendilerine verebileceği beklentisi bu âyette karşılanıyor olabilir.

Onlar hatalarını anlayıp özür beyan edince, belli ki dünyada kalan zamanlarında duyarlı davranmış ve bunun sonucunda muttakî olmanın karşılığı olarak kendilerine mahşerde nimetlerle dolu “bahçeler” sunulacağı müjdesini almışlardı. Bu âyet aynı zamanda bütün zamanların insanlarına yönelik mesaj içermekte, mahşerdeki nimet cennetleriyle buluşmanın yolunun muttakî olmaktan geçtiği vurgulanmış olmaktadır.

ıı. Müslim-Mücrim Karşılaştırması

اَفَنَجْعَلُ الْمُسْلِم۪ينَ كَالْمُجْرِم۪ينَ “(Allah’a) teslimiyet gösterenleri suçlularla bir mi tutacağız!”

Âyetteki اَفَنَجْعَلُ efenec‘alü sorusu “(bir) kılar mıyız, (bir) tutar mıyız”; الْمُسْلِم۪ينَ el-müslimîne kelimesi “müslümanları, gönülden teslim olanları, teslimiyet gösterenleri”; كَالْمُجْرِم۪ينَ ke’l-mücrimîne sözcüğü ise “suçlular gibi, sürekli hata yapanlar gibi” demektir.

Burada Müslümanlarla suçluların bir olamayacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde insanoğlunun mahşerde iki ana grup halinde değerlendirileceğini, bir grubun Müslüman, diğerinin ise mücrimlerden oluşacağını ifade etmektedir. Benzer bir mukayesenin de Sâd 38/28’de yapıldığını hatırlatarak âyetin nüzul sebebi hakkında bilgi vermek istiyoruz.

Âyetin Nüzûl Sebebi

Bir önceki âyet indirildiğinde Mekkeli müşrikler dünyalık olarak büyük pay aldıklarını, Müslümanların ise daha azla yetinmek durumunda olduklarını belirtmiş ve şöyle demişlerdi: “Eğer Muhammed (as) ve beraberindekilerin dediği gibi, öldükten sonra diriltileceğimiz doğru ise, oradaki durumumuz da aynen dünyadaki gibi olur. Onlar bizden daha fazla bir şeye sahip olamazlar; ulaşabilecekleri en ileri seviye bize eşit olmaktan öteye geçemez.” İşte bu sözleri üzerine sûrenin 35. âyeti indirilmiştir.(3)

Câsiye 45/21’de de geçtiği gibi, dünya hayatında sürekli günah işleyen, isyan içerisinde olan, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet etmeyen suçlu ve günahkâr kişilerin, sadece Yüce Allah’a boyun eğen, sadece O’na kulluk eden, O’nun emir ve yasaklarına riayet eden kişilerle bir tutulmayacağı bu âyette “inkârî soru” olarak gündeme getirilmektedir. Esasında bu tür sorular cevabı bünyesinde bulunduran ifadelerdir.

Anlaşılan o ki, Yüce Allah mahşerde Müslümanlar ile suçluları hiçbir şekilde bir veya eşit tutmayacaktır. Önceki âyet grubunda da dile getirildiği üzere, Müslüman ve muttakîler için nimet cennetleri vaadedilirken, kâfirlere en büyük azabın uygulanacağı beyan edilmektedir.

Kehf 18/36, Meryem 19/77 ve Fussılet 41/50’de de hatırlatıldığı üzere, müşrikler dünya hayatında Müslümanlardan daha iyi durumda olduklarını ifade ederek, mahşerde de çok daha iyi bir akıbetlerinin ve daha fazla nimetlerinin bulunacağını iddia ediyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda dile getirilen ve cevaplanan husus budur; mesele hiçbir şekilde onların iddia ettiği gibi gerçekleşmeyecektir.

A‘râf 7/40’ta da açıkladığımız üzere, müslim yani müslüman, günah işlememek ve günahtan kaçınmak için Yüce Allah’a teslim olan insandır; mücrim ise “günah işlemek için Allah’a teslim olmaktan kaçan kişi”dir. Bir başka ifadeyle, işlenen her günah kişinin İslâm’ını tehdit eden bir hastalıktır.(4)

Dahası, Müslüman Yüce Allah’a teslim olan, mücrim ise Allah’ın buyruklarına karşı bayrak açan, meydan okuyan kişidir. Öyleyse Müslüman olmak, Müslüman kalmak ve Müslüman olarak ölmeye çalışmak, yaratılışın gayesini gerçekleştirmektir.

Kur’ân’da 36 kez geçen الْمُسْلِمُون el-müslimû(î)ne kelimesinin anlamı ile ilgili detay vermeye gerek olmadığı kanaatindeyiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Bu kelime, Fâtiha’da sözü edilen “Yüce Allah’ın kendilerine nimet verdiği kimseler”, dolayısıyla “sâlih amel işleyen kişiler”, “hayatını Allah’a teslimiyet içerisinde yaşayanlar” anlamına gelmekte ve ilk insan neslinden itibaren Son Saat’e kadar hayatını Yüce Allah’a teslimiyet bilinciyle yaşamaya çalışan insanlardır. Dolayısıyla bu kelime sadece Hz. Muhammed’e iman eden son ümmetin değil, aynı zamanda diğer ümmetlerin içinde hayatını Allah’a teslimiyet bilincinde yaşayanlarını da kapsamaktadır.

Müslümân kelimesi Hz. Nûh için kullanıldığı gibi,(5) Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Ya‘kûb,(6) Hz. Lût’un dönemindeki müminler,(7) Hz. Süleymân’ın davet ettiği Seba halkı,(8) Hz. Mûsâ’ya iman eden büyücüler,(9) onun yanındaki az sayıdaki genç müminler,(10) havariler,(11) Hz. Yûsuf,(12) iman eden ehl-i kitâp,(13) cinler,(14) evrensel anlamda Allah’a teslimiyet içerisinde bulunan herkes(15) için de kullanılmaktadır. Bu arada Firavun boğulurken kabul edilmese de bu sözü söylemiştir.(16)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu tür mukayeseler Âl-i İmrân 3/106-107, Yûnus 10/34-35, Hûd 11/16-17, Ra‘d 13/17, 19, Kasas 28/61, Secde 32/18-20, Fâtır 35/19-22, Zümer 39/8-9, Sâd 38/28, Câsiye 45/21, Mülk 67/22, Kalem 68/35-42, ‘Abese 80/38-42 gibi âyetlerde gündeme getirilmekte ve muhatapların iyilerden olması istenmekte, kötülerden olmaması arzu edilmektedir. Çünkü iyilere sevap ve cennet vaadedilmişken kötülerin gideceği yer ateş azabının mekanı olan cehennemdir.

Bu konuda geniş açıklamalarımızı konunun daha etraflı bir şekilde ele alındığı Kehf 18/36’da ele aldığımız için burada daha fazla bilgi vermek istemiyoruz.

b) Suçlulara Yönelik Çeşitli Sorular

Yüce Allah, sûrenin 36-41. âyetlerinde verdikleri yanlış hüküm nedeniyle mücrim denilen suçluları azarlamakta, bu çerçevede “Yoksa içinde beğendiğiniz her şeyin bulunduğu bir kitabınız var da onda(n) mı okuyorsunuz! Yoksa, vereceğiniz her hükmün sizin lehinize (veya doğru) olacağına dair tarafımızdan verilmiş, Kıyamet Günü’ne kadar geçerli kesin sözler mi var!” şeklinde çeşitli sorular sorarak onların delilden yoksun, dayanaktan mahrum ve birtakım kuruntuların esiri olduklarını kendilerine ifade etmektedir.

Ardından, bu amaçla ortak saydıkları varlıkların hiçbirisinin yardıma gelemeyeceği, bu nedenle de aldanmış oldukları şu şekilde ortaya konulmaktadır: “Bu iddiaya hangilerinin kefil olabileceğini kendilerine sor! Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar mı var! Sözlerinde doğru iseler, (olmayan) ortaklarını getirsinler bakalım!”

ı. Hükümlerinin Kaynağı

مَا لَكُمْ۠ كَيْفَ تَحْكُمُونَ “Ne oluyor size? Nasıl (böyle) hükmediyorsunuz?”

Âyettekiمَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “neyiniz var? ne oldu size?, size ne oluyor da”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; تَحْكُمُونَ tahkümûne fiili ise “hüküm veriyorsunuz, karar veriyorsunuz” demektir.

Burada suçluların kendilerince verdikleri hükmün yanlışlığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette suçlulara hitap etmekte ve onların delilden yoksun olduklarını ortaya koymaktadır. Yûnus 10/35 ve Sâffât 37/154’te de geçen bu ifade hakkında bazı bilgiler vermemiz gerekmektedir.

1. Bu ifadede muhataplar bir önceki âyette dile getirilen mücrimlerdir; yani sürekli suç ve günah işleyen inkârcı kâfirlerdir. Kınandıkları nokta ise bir önceki âyetin nüzul sebebi olarak naklettiğimiz “mahşerde kâfilerin Müslümanlardan daha iyi durumda olacağı veya en azından eşit tutulacakları” şeklindeki kabulleridir.

Sanki amellerin karşılığını vermek kendilerine bırakılmış da, istedikleri gibi hüküm veriyorlar ve Müslümanlara mahşerde verilecek nimetlerden daha hayırlısının kendilerine verileceğini söylüyorlar. İşte Yüce Allah, böyle bir kanaati, algıyı veya hükmü alaycı bir soru ifadesi kullanarak şiddetle reddetmekte, muhatapların derin bir yanılgı içerisinde bulunduklarını beyan etmektedir.

2. Âyetteki مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesine “yazıklar olsun size!” anlamı da verilebilir.(17) Dahası, bu ifadenin mesajında “Aklınıza, fikrinize ne oldu? Neyinize, hangi delilinize, hangi kuvvetinize güveniyorsunuz?” şeklinde bir anlam zenginliği de görülebilir.(18)

Yûnus 10/35’te, hakikate götüren değer ile gerçeği vaadetmeyen anlayışın karşılaştırıldığı bir bağlamda tevhid ile şirki karıştıran zihniyetin kınanmasında da aynı ifadeler kullanılmaktadır. Ayrıca Sâffât 37/154’te, melekleri Yüce Allah’a kız çocukları şeklinde isnat edip kendilerine beğendikleri erkekleri layık gören tipik müşrik kafasının eleştirildiği bir âyet grubunda da söz konusu anlayışı kınamak üzere bu ifade tercih edilmiştir.

3. Neresinden bakılırsa bakılsın, hangi tercüme esas alınırsa alınsın, bu tür ifadelerin yer aldığı âyetlerde verilmek istenen mesaj, bu şekilde hüküm vermenin son derece yanlış olduğunu ve sahiplerini mahcup edeceğini ortaya koymaktır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ele alınan ve reddedilen husus, mahşerde kendisini -hâşâ- Yüce Allah’ın yerine koyup kafasına göre hüküm verebileceğini sanan Mekke müşriklerini kınamaktır. Hiç kimse dünya hayatında da âhiret şartlarında da kafasına göre Allah adına hüküm verme yetkisine sahip değildir.

Yanlış hüküm vermeyle ilgili bu ifadenin benzerleri müşriklerin ve inkarcıların kanaatleri bağlamında çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(19)

Âyetin Güne Mesajı

Âyetten günümüze dair bazı sonuçlar elde etmeliyiz. Bu çerçevede şunları söyleyebiliriz:

a) Yüce Allah bu âyetinde aslında iyiyi kötü, yanlışı doğru, güzeli çirkin ve bâtılı hak görerek hüküm verenlere seslenmektedir. Böylece hak ile bâtılı, doğru ile yanlışı, iyi ile kötüyü, güzel ile çirkini vs. zıtları karıştıranları ve bu karıştırma ile hep olumsuz yargıda bulunup yanlış değerlendirme yapanları sorgulamaktadır. Meselâ, böylesi bir nankör, Yüce Allah tarafından görevlendirilmiş peygambere “mecnun”, “şair”, “büyücü” ve Allah’ın âyetlerine de “öncekilerin masalları” diyebiliyor. Böylece müminleri yanlış yolda, kâfirleri ve günahkârları ise doğru yolda görebiliyor.

b) Bugünün inkârcıları da namaz kılanları, oruç tutanları, Kur’ân okuyanları, anlayanları ve yaşayanları küçümseyebiliyor, din eğitimini, dinî değer ve ilkeleri aşağılayabiliyor. Bununla da yetinmeyip Kur’ân’a “çöl kanunu” diyebiliyor, İslam’ı karanlık olarak algılayabiliyor. Alkol alıp ahlâkî endişelerden uzak yaşayanları “aydın” olarak vasıflandırabiliyor; dindarları “yobaz”, dinsizleri “ilerici” görebiliyor ve insanlara muamele ederken bu yargıdan hareket edebiliyor.

Müminleri aşağılayarak birtakım görevlere atanmalarını yasaklayabiliyor, onların özlük haklarını çiğneyebiliyor.(20) Bir kez insanın değerleri aşınmaya görmesin, artık onun nasıl sözler söyleyebileceğini, ne tür değerlendirmeler yapabileceğini ve hangi suçlamalarda bulunabileceğini kestirmeye imkân yoktur.

c) Bu arada âyetin mesajı bağlamında bir eğitim ilkesi olarak şöyle bir sonuç da çıkartabiliriz: Yanlış yolda olan insanları kendi hallerine terk etmemeli ve gidişlerinin yanlış olduğunu onlara hatırlatmalı, zaman zaman üslup farklılığı gerekli olsa da, kendilerine sorular sorulmalı, böylece kendilerine gelmeleri için onlara fırsatlar verilmelidir. Kur’ân’da çeşitli içeriklerde “soru sorma” yönteminin sıklıkla kullanıldığı bilinen bir gerçektir. Bunu insanlar hem kendilerine hem de muhataplarına uygulamalıdırlar.

ıı. Kitâbî Bilgiden Yoksunluk

اَمْ لَكُمْ كِتَابٌ ف۪يهِ تَدْرُسُونَ اِنَّ لَكُمْ ف۪يهِ لَمَا تَخَيَّرُونَ “Yoksa içinde beğendiğiniz her şeyin bulunduğu bir kitabınız var da onda(n) mı okuyorsunuz!”

Buradaki اَمْ لَكُمْ em leküm ifadesi “yoksa sizin için var mı”; كِتَابٌ kitâbun kelimesi “herhangi bir kitap, ilâhî metin, kaynak”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda (var olan)”; تَدْرُسُونَ tedrusûne fiili “çalışıyorsunuz, ders okuyorsunuz, ders alıyorsunuz”; اِنَّ لَكُمْ inne leküm ifadesi “(iddianıza göre) sizin için vardır”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; لَمَا تَخَيَّرُونَ lemâ tehayyerûne ifadesi ise “tercih ettiğiniz şeyler, beğendiğiniz şeyler” demektir.

Burada inkarcıların ellerinde herhangi bir ilahi metin olmadığına dair delilsizlikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette inkârcıları sorgularken onlara çok önemli bir soru sormaktadır.

1. اَمْ لَكُمْ كِتَابٌ ف۪يهِ تَدْرُسُونَ “Yoksa bir kitabınız var da onda(n) mı okuyorsunuz!” Bu cümledeki mesaj şu şekilde de anlaşılabilir: “Bilgilendiğiniz bir kitabınız mı varmış!” Fâtır 35/40’ta da geçtiği üzere, Yüce Allah müşrikleri sorgulamakta, kendilerine daha önce vahiy indirilmediğini, kitâbî bilgiden yoksun olduklarını, bu nedenle de sözlerinin doğru bir dayanağının bulunmadığını beyan etmektedir.

Bu ve devam eden âyetlerde yer alan soru edatları, cevap beklenen bir soruyu değil, cevabı belli olan bir konuyu muhatapları ayıplamak için “inkârî bir soru” ifadesi olarak kabul edilmelidir. Yine Sebe’ 34/44’te onlara okuyup öğrenebilecekleri herhangi bir vahiy indirilmediği gibi Hz. Peygamber’den önce herhangi bir elçi de gönderilmediği bildirilmektedir.

Meryem 19/77-78’de kâfir insan tipi kendisine mahşerde mal ve çocuk(lar) verileceğini iddia edince, Yüce Allah bunu söyleyenlerin gayb bilgisine sahip mi ya da Allah’tan herhangi bir söz alıp almadıklarını sormakta, Meryem 19/79. ayette ise bunun hiçbir şekilde gerçekleşmediğini beyan etmektedir. Sâffât 37/154-157’de verdikleri hükmün yanlışlığı beyan edilerek onlara şu sorular sorulmaktadır: “Hiç mi düşünmüyorsunuz? Yoksa elinizde (hakikatin) apaçık (başka) bir belgesi mi var! Eğer doğru söylüyorsanız haydi varsa kendi kitabınızı getirin.”

Zuhruf 43/21’de de kendilerine daha önce kitap indirilmediği, dolayısıyla sıkıca sarılabilecekleri bir kaynaklarının olmadığı ifade edilmektedir. Benzer bir ifade de Rûm 30/35’te sultân kelimesiyle dile getirilmekte ve onlara hiçbir delil indirilmediği beyan edilmektedir.

Yüce Allah dinde herhangi bir ortağı kesinlikle kabul etmediğini beyan bağlamında Şûrâ 42/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa onların, Allah’ın izin vermediği şeyleri kendilerine dini bir hüküm olarak belirleyen ortakları mı var! Eğer erteleme sözü olmasaydı, derhal aralarında hüküm verilirdi. Şüphesiz zalimlere can yakıcı bir azap vardır.”

İşte bütün bu âyetlerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj, ilâhî kaynaktan beslenmeyen müşrikleri kınayan bir içerik arz etmektedir. Söylenmek istenen husus özetle şudur: Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı çıkışlarının hiçbir gerekçesi yoktur; çünkü ilâhî kaynaktan beslenen bir dayanakları bulunmamaktadır. Dolayısıyla dünya hayatına ve âhirete yönelik kanaatlerinin herhangi bir delili olmadığı gibi, tutar tarafı ve değeri de yoktur. Kasas 28/49’da dile getirildiği üzere, onlar kendi hevâlarına, yani arzularına uymaktadırlar.

2. اِنَّ لَكُمْ ف۪يهِ لَمَا تَخَيَّرُونَ “Beğendiğiniz her şeyin içinde bulunduğu (bir kitabınız mı var?).” Bu cümleye “Siz neyi beğenirseniz o sizindir (diyen bir kitap)” veya “İçinde istediğiniz her şeyi bulabileceğiniz (bir kitap)” şeklinde de anlam verilebilir.(21) Her üç meâlde de mesajın aynı olduğu görülmektedir. Yüce Allah, Mekkeli müşrikleri kitâbî bir bilgiye dayanmadan konuşmakla eleştirmektedir.

Bu arada çok önemli başka bir noktaya daha işaret edilmektedir: İlâhî kaynaktan beslenmeyen ve insanların kendi kanaatleriyle oluşturdukları değerler sübjektif, yani görece değerlerdir; adamına göre veya şartlara göre ya da zamana ve zemine göre değişebilir. İnsanlar oraya kendi arzularını yerleştirmiş olacağı için bu tür bilgi veya esasların evrenselliğinden de söz edilemez.

İnsanlar gaybı bilmedikleri için tercih ettikleri şeylerin her zaman kendi lehlerine olduğunu zannedebilirler ki bu da yanılgıdır. İnsan sadece bildiği veya gördüğü kadarıyla karar verebilir. Bunun dışında her şeyi bilen bir yaratıcıya yaslanmayan ve O’ndan destek almayanlar zamanla yanıldıklarını görmekte, derin pişmanlıklar yaşamaktadırlar.

Bu nedenle, Yüce Allah Mekkeli müşrikleri muhatap alarak, ancak evrensel bir mesaj halinde insanların tercihlerinin daima kendi lehlerine olamayabileceğini beyan etmekte, ilâhî kaynaktan gelmeyen anlayışların sıkıntı doğurabileceğini ifade etmektedir. İnsan olmak, haddini, yani sınırını bilmeyi gerektirir; insanın haddinin neresi olduğunu da ona sadece Rabbi bildirebilir. İnsanoğlu Rabbinden almadığı bilgilerle sorumluluğunu yerine getirmiş olamaz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu iki âyetle ilgili şu hatırlatmaların yapılması gerektiği kanaatindeyiz: Yüce Allah, bir değerlendirme yapılırken kitâbî bilgiye dayanmanın önemine işaret etmektedir. “Doğru ve güvenilir bir kitaptan konuşmak” ve “Kitâb’a uymak” diye bir zorunluluk vardır. “Kitâb’a uymayıp kitabına uyduranlar” bu vesileyle kınanmaktadır.

İnsanın her görüşünün ve her tercihinin doğru olamayacağına dikkat çekilen bu âyetlerde, “Allah’ın hükmüne gerek yoktur; O, kâinatı idare etsin, insanların işlerine karışmasın” anlamına gelebilecek yaklaşımlar şiddetle reddedilmekte, kendi görüş ve arzularını yeterli ve doğru görenler sorgulanmaktadır. Unutulmamalıdır ki, “Allah adına konuşanlar Allah’ın kitabından konuşmalıdır.” Çünkü “en güzel söz” “en Güzel’in sözüdür” ki o da Yüce Allah’ın kelâmı olan Kur’ân-ı Kerîm’dir.

Diğer taraftan, Yüce Allah’ın kitabını dikkate almadan, din adına konuşup arzularına göre fetva verenlere “hangi kitaptan fetva verdikleri” bu vesileyle sorulmaktadır. Böylece din adına hüküm verenlerin, mutlaka ilâhî kitaba dayanmalarının zorunluluğu ortaya konulmuş olmaktadır.(22)

ııı. Garantiye Sahip Olup Olmamaları

اَمْ لَكُمْ اَيْمَانٌ عَلَيْنَا بَالِغَةٌ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ اِنَّ لَكُمْ لَمَا تَحْكُمُونَ “Yoksa vereceğiniz her hükmün lehinize olacağına dair kıyamet gününe kadar geçerli aleyhimizde yeminler mi var (biz size böyle sözler mi verdik)!”

Âyetteki اَمْ لَكُمْ em leküm ifadesi “yoksa sizin için var mı”; اَيْمَانٌ eymânun kelimesi “yeminler, kesin sözler, sözleşmeler”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizim aleyhimizde”; بَالِغَةٌ bâliğatün sözcüğü “ulaşan, geçerli”;اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet Günü’ne kadar”; اِنَّ لَكُمْ inne leküm ifadesi “muhakkak ki sizin için vardır, sizin için, sizin lehinize olduğuna dair”; لَمَا تَحْكُمُونَ lemâ tahkümûne ifadesi ise “hüküm verdiğiniz şeyler” demektir.

Burada Mekkeli müşriklere soru sorulmaya, bunca ısrarcı ve kararlı tutumlarının sebebini sorgulamaları gerektiğine dair uyarı gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ لَكُمْ اَيْمَانٌ عَلَيْنَا “Yoksa, bizim aleyhimize (bizi bağlayan) yeminler mi var!” Önceki iki âyette soru kalıbındaki bir ifadeyle “sağlam ve yazılı bir dayanaklarının olmadığı”nı dile getirdikten sonra, bu defa sözlü bir delillerinin bulunup bulunmadığını kendilerine sormaktadır. Önceki soru kalıbında olduğu gibi, burada da aslında cevap beklenen bir soru değil, olumsuz bir şekilde cevabı içerisinde barındıran bir kınama söz konusudur.

“Sizin böyle bir sözleşmeniz mi var?” sorusu, aslında “sizin böyle bir sözleşmeniz asla yoktur” demektir. Çünkü sözleşmenin asıl onaylayıcı tarafı Yüce Allah olacağı için, soruyu bizzat Rabbimizin sorması böyle bir yeminin veya ahdin bulunmadığının açık delilidir.

Âyetteki عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi, yemin veya sözleşmenin Yüce Allah’a karşı bir mahiyet arz etmesi veya bağlayıcılığı anlamlarını da içerebilir. Söylenmek istenen şudur: “Sizin yanınızda bizim ‘aleyhimize’ kullanabileceğiniz sözleşmeleriniz mi var?” Bu anlamın içeriğinde “Sanki Allah’ın bilmediği bir şeyler mi biliyorsunuz ki?” sorusu gizlidir. Elbette bütün bu iddialar ve kabuller yanlış ve asılsızdır; Yüce Allah da bu iddia sahiplerini deşifre etmektedir. O’nun bilmediği hiçbir alan ve an yoktur; bu nedenle söz konusu iddia sahipleri sadece mahcup olacaklardır.

2. بَالِغَةٌ اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Kıyamet Günü’ne kadar geçerli.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kabullerini her yönüyle geçersiz kılmak üzere aslında ellerinde bulunmayan sözleşme iddialarını reddetmektedir. Bunun için karşıdakini mahcup etmek üzere onun iddialarının ne kadar saçma olduğunu ortaya koyarken biraz da kendileriyle alay etmekte, konuyu tâ Kıyamet’e kadar uzatmaktadır.

Bu ifadede hem alay vardır; hem de “bu iddiaların bir de kıyamet boyutu vardır; ona göre sözünüzü söyleyin, hesaba çekileceksiniz” şeklinde mesaj söz konusudur. Yüce Allah bütün zamanların inkârcılarına seslenmekte ve herkesin O’nun hakkında değerlendirme yaparken “kılı kırk yararcasına” hassas olması gerektiğine dikkatlerini çekmektedir.

3. اِنَّ لَكُمْ لَمَا تَحْكُمُونَ “Vereceğiniz her hükmün sizin lehinize (veya doğru) olacağına dair (sözleşmeler mi var!)” Burada sözü edilen hüküm, öncelikle Kalem 68/35. âyette dile getirdiğimiz nüzul sebebidir. Onlar dünyada olduğu gibi mahşerde de müminlerden daha iyi durumda olacaklarını iddia ediyorlardı. Elbette mesaj sadece bu ifadeleriyle sınırlı değildir. Hem bu konuda, hem de benzer konulardaki “kararların veya verdikleri hükümlerin kendilerinin lehinde ve doğru olacağı kabulü” bu ifadeyle bir kez daha reddedilmektedir.

Yüce Allah, insanların seçeneklerinde veya hükümlerinde hata yapabileceklerini, her seçenek ve hükmün kendi iyiliklerine ve faydalarına olmayabileceği uyarısını yapmaktadır. Yüce Allah, siyâsî erki elinde bulunduran kâfirlere seslenerek, “yaşadığınız dönemde elinize geçirdiğiniz hükümranlığın gelecekte de devam edeceğini nereden biliyor ve o nedenle müminleri neden itip kakıyorsunuz? Gelecekte iktidarın onların eline geçmeyeceğine nereden hükmediyorsunuz? Bugün sizin itip kaktığınız müminlerin durumundan zevk alıyor olabilirsiniz; onları küçük görerek alaya alıyor olabilirsiniz; ama yarın aynı duruma düştüğünüzde siz ne hissedeceksiniz? Onun için kendinizi o horladığınız zayıf müminlerin yerine koyarak hüküm vermeli ve değerlendirme yapmalısınız” demektedir.

Eğer beşeri kaynaklı ise hiçbir seçenek, değerlendirme ve hüküm verme, kıyamete kadar devam etmez, edemez, etmemelidir. Kendi isteklerinizin Yüce Allah katında da geçerli olduğuna karar verme yetkiniz yoktur. Bakara 2/216’ya göre, sevdiklerinizde sizin için kötülük, sevmediklerinizde ise iyilik olabilir.(23)

Bu noktada Hucürât 49/16’yı hatırlamak gerekir: “Siz dininizi Allah’a mı öğretiyorsunuz; Allah göklerde ve yerde ne varsa hepsini bilir. Allah her şeyi hakkıyla bilendir.” Ayrıca yanlış inançları doğrultusunda kendilerine yarar da zarar da veremeyecek olan putlara tapıp, onların Allah katında şefaatçileri olacaklarına inandıklarını ifade eden müşriklere Yüce Allah Yûnus 10/18’de şu muhteşem soruyu sormaktadır: “De ki: Göklerde ve yerde bilmediği bir şeyi mi Allah’a haber veriyorsunuz? O, onların koştukları ortaklardan uzak ve yücedir.” Benzer bir içerik Ra‘d 13/31’de de söz konusudur.

Hûd 11/18’de Yüce Allah’ın dediklerini gizleyenler veya demediklerini demiş gibi sunanlar Allah’a iftira edenler şeklinde tanıtılmaktadır. Mahşerde bütün şahitlerin onlarla ilgili olarak “İşte Rablerine yalan iftira edenler bunlardır” diyeceği ve “Allah’ın lanetinin bu zalimler üzerine olacağı” haber verilmektedir. Benzer şekilde Hâkka 69/44-47’de de herhangi bir iftira durumunda Yüce Allah’ın elçiyi güçlü bir şekilde yakalayacağı ve onun şahdamarını kesip parçalayacağı, üstelik buna hiç kimsenin de engel olamayacağı beyan edilmektedir.

Yüce Allah, işte bu ve benzer âyetlerde müşrik mantığıyla üretilen kanaatlerin hiçbir şekilde doğru olamayacağını, bu tür iddiaların sahiplerinin de bundan dolayı mutlaka hesaba çekileceğini bildirmektedir. Yüce Allah, vahyi dışında hiç kimseye özel bir bilgilendirme yapmamıştır; bu noktada peygamberlerinin tebliğ ettiği vahyin insanlar için tek ölçü kabul edilmesi gerektiğini muhataplara öğretmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki soruların veya sorgulamaların mantığı bu olsa gerektir.

ıv. Kendi Sözlerine Kefil Olamamaları

سَلْهُمْ اَيُّهُمْ بِذٰلِكَ زَع۪يمٌ “Buna (bu iddiaya) hangilerinin kefil olabileceğini kendilerine sor!”

Âyetteki سَلْهُمْ selhum emri “onlara sor”;اَيُّهُمْ eyyühüm ifadesi “onların hangisi”; بِذٰلِكَ bi zâlike ifadesi “buna”; زَع۪يمٌ ze‘îmun kelimesi ise “kefil(dir)” demektir.

Burada müşriklerin bazı inanışlarının hiçbir şekilde delili ve dayanağı olmadığı gibi bunlara güvenen birilerinin de olmadığı gündeme getirilmektedir.

Önceki âyet grubunun inmesine neden olan olayda da aktardığımız üzere, Mekkeli müşriklerin ileri gelenleri kendilerinin hem dünyada, hem de âhirette müminlerden çok daha iyi durumda olacaklarını veya müminlerin mahşerde en çok onların seviyesine çıkabileceğini iddia etmişlerdi. Yüce Allah onların bu yaklaşımlarını reddetmekte, önceki âyetlerde dile getirdiği sağlam delilden yoksun oluşlarına ilave olarak, burada da sözü tekrar kendilerine getirerek iddialarını ispata çağırmaktadır.

Kur’ân’da bir de Yûsuf 12/72’de geçen زَع۪يم ze‘îm kelimesi “kefil”, “yüklenen”, “üstlenen”, “delil ortaya koyan” ve “iddiasını ispatlayan kişi” anlamlarına gelmektedir. Konu, öncelikle Mekkeli müşriklerin “içinde istedikleri veya tercih ettikleri şeylerin bulunduğunu iddia ettikleri kitaplarının olmaması” ile ilgilidir. Ardından “verdikleri hükmün kıyamete kadar geçerli olacağına dair ellerinde bulunduğunu sandıkları bağlayıcı yeminlerin mevcut olmaması” da bu soru ile ilişkilendirilmektedir.

Yüce Allah, kendilerine bu noktada yeniden soru sordurmakta ve hiçbirisinin kendi sözlerine veya iddialarına kefil olamayacaklarını onlara soru ifadesiyle itiraf ettirmektedir. “İçlerinden kefil kimdir?” ifadesi, “İçlerinden hiçbir kefilleri yoktur” anlamına gelmektedir. Bu cümle, esasında “delilin, dayanağın ne?” manasını içermektedir. Çünkü buradaki soru, cevabı beklenen bir soru değil, cevabın olumsuz olduğunu karşı taraftakilere itiraf ettirmeyi amaçlayan bir kınama ve ayıplama ifadesidir.

v. Destekçilerden Yoksunluk

اَمْ لَهُمْ شُرَكَآءُ فَلْيَاْتُوا بِشُرَكَآئِهِمْ اِنْ كَانُوا صَادِق۪ينَ “Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar(ı) mı var! Sözlerinde doğru iseler, ortaklarını getirsinler!”

Âyetteki اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mı”; شُرَكَآءُ şürekâu kelimesi “ortaklar”;فَلْيَاْتُوا fe’lye’tû emri “getirsinler”; بِشُرَكَآئِهِمْ bi şürakâihim ifadesi “onların ortaklarını”; اِنْ كَانُوا in kânû ifadesi “eğer (şöyle) iseler”; صَادِق۪ينَ sâdikîne sözcüğü ise “doğrular, doğru söyleyenler, samimi olanlar” demektir.

Burada Mekkeli müşriklere yönelik son soru yer almakta ve itibar ettikleri varlıkların sahte oldukları beyanı gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ لَهُمْ شُرَكَآءُ “Yoksa (kendilerini destekleyen) ortaklar(ı) mı var!” Buradaki شُرَكَآء şürekâ’ kelimesi “görüş ve iddialarında kendileriyle ortak kanaati paylaşan, onlarla fikir birliğinde olup yollarını izleyen insanlar” demektir. Mesaj olumsuz bir içerikte yer aldığı için buradaki şürekâ’ kelimesine “kafadarlar” anlamı da verilebilir.

Âyetin başındaki اَمْ em edatı, bu âyetteki sorunun, bir önceki âyette yer alan selhüm “onlara sor” emrinin devamı olduğunu göstermektedir. Dahası, buradaki لَهُمْ lehüm ifadesinde Mekkeli müşriklerle alay eden bir anlam daha söz konusudur. Çünkü onlara “kendi lehlerinde ortaklar mı var?” denilerek, “böyle bir ortaklarının olmadığı” söylenmek istenmektedir.

2.فَلْيَاْتُوا بِشُرَكَآئِهِمْ “Ortaklarını getirsinler!” Bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(24)

Daha önceden, yani Kalem 68/35. âyetten itibaren devam eden bölüm dikkate alındığında söylenmek istenen şudur: Mekkeli müşriklerin okuyacakları bir kitapları, verdikleri kararların kendi lehlerine olduğunu içerecek şekilde Yüce Allah’tan aldıkları sözleri, bu konularda iddialarına veya kabullerine kefilleri, onlarla aynı kanaati paylaşan ortakları veya destekçileri yoktur. Bu durumda âyetteki بِشُرَكَآئِهِمْ bişürekâihim ifadesini “onların mutlak anlamda bütün destekçileri” anlamına alabiliriz.

Âyetteki istek, önceki meydan okumalara uygun olarak dünya hayatında Mekke müşriklerine yönelik bir emir olarak anlaşılmak durumundadır. Ancak bir sonraki âyetin işaretiyle bu isteğin mahşerde gerçekleştirilme ihtimali de vardır. Bu durumda, ilgili emir âhiret şartlarında müşriklerin dünyada peşlerinden gittikleri putlardan şefaat anlamında yararlanmalarının imkânsızlığını ortaya koymaktadır. Nitekim Yâsîn 36/75’te ve daha pek çok âyette bu noktada açık deliller vardır. İlk anlam öncelikli olsa da ikincisinin de delilinin bulunduğunu belirtmek gerekir.

3. اِنْ كَانُوا صَادِق۪ينَ “Sözlerinde doğru iseler.” Bu ifade, esasında bir sözü söylemeden, bir görüşü ya da iddiayı ortaya atmadan önce onu destekleyecek alt yapıya veya donanıma sahip olmak gerektiğinin bir delilidir. Delilsiz ve mesnetsiz çıkışlar sadece sahibini yanıltmaya ve mahcup etmeye neden olur. Bunun dışında hiçbir hakka ve hakikate hizmet etmez, hiçbir yaraya merhem olmaz.

Kaldı ki bu cümlede bir kişi bir iddia ortaya attığında ona öncelikle kendisinin inanması gerektiği, yani bir anlamda davasında samimi olmasının zorunlu olduğu da dolaylı olarak gösterilmektedir. İşte tam da bu noktada, Mekkeli müşriklerin samimi olmadıkları, sadakatten yoksun kaldıkları ve samimiyetsiz insanlar oldukları beyan edilmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., VIII, 281. 2 - Taberî, age., XXIX, 36.
• 3 - Bu ve benzer rivayetler için bk: Semerkandî, age., III, 484; Zemahşerî, age., IV, 580; Râzî, age., XXX, 91; Kurtubî, age., XVIII, 160.
• 4 - İslâmoğlu, age., s. 1160’ta 17. not.
• 5 - Yûnus 10/72. 6 - Bakara 2/128, 133; Âl-i İmrân 3/67. 7 - Zâriyât 51/36. 8 - Neml 27/31, 38, 42. 9 - A‘râf 7/126. 10 - Yûnus 10/84. 11 - Âl-i İmrân 3/52; Mâide 5/111. 12 - Yûsuf 12/101. 13 - Kasas 28/53. 14 - Cinn 72/14. 15 - Bakara 2/132, 136; Âl-i İmrân 3/64, 80, 84, 102; En‘âm 6/163; Hûd 11/14; Hıcr 15/2; Nahl 16/89, 102; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/78; Neml 27/81, 91; ‘Ankebût 29/46; Rûm 30/53; Ahzâb 33/35; Zümer 39/12; Fussılet 41/33; Zuhruf 43/69; Ahkâf 46/15; Tahrîm 66/5; Kalem 68/35. 16 - Yûnus 10/90.
  • Yûnus 10/72 Bakara 2/128 Bakara 2/133 Âl-i İmrân 3/67 Zâriyât 51/36 Neml 27/31 Neml 27/38 Neml 27/42 A‘râf 7/126 Yûnus 10/84 Âl-i İmrân 3/52 Mâide 5/111 Yûsuf 12/101 Kasas 28/53 Cinn 72/14 Bakara 2/132 Bakara 2/136 Âl-i İmrân 3/64 Âl-i İmrân 3/80 Âl-i İmrân 3/84 Âl-i İmrân 3/102 En‘âm 6/163 Hûd 11/14 Hicr 15/2 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/78 Neml 27/81 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/46 Rûm 30/53 Ahzâb 33/35 Zümer 39/12 Fussilet 41/33 Zuhruf 43/69 Ahkâf 46/15 Tahrîm 66/5 Kalem 68/35 Yûnus 10/90
• 17 - Semerkandî, age., III, 484. 18 - Yazır, age., VIII, 282.
• 19 - En‘âm 6/136; Yûnus 10/35; Nahl 16/59; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/154; Kalem 68/36; Câsiye 45/21.
  • En‘âm 6/136 Yûnus 10/35 Nahl 16/59 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/154 Kalem 68/36 Câsiye 45/21
• 20 - Bayraklı, age., XIX, 513.
• 21 - Esed, age., s. 1176; İslâmoğlu, age., s. 1158.
• 22 - Bayraklı, age., XIX, 514.
• 23 - Bayraklı, age., XIX, 515.
• 24 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Lokmân 31/11; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/41.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Lokmân 31/11 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/41