Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 153-167. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, Allah yolunda fedakârlıkların karşılıksız kalmayacağına, bu arada Safa ve Merve’yi tavafın zorunluluğuna, dahası gerçekleri gizlememek gerekliliğine, ayrıca Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bilgiler vermektedir.

a) Müminlere Yönelik Çeşitli Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 153-158. âyetlerinde sabır ve salât ile Allah’tan yardım istenmesini, Allah’ın sabredenlerle beraber olduğunu, Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” dememek gerektiğini, onların diri olduğunu, ancak bunu insanların anlayamayacağını bildirmektedir. Sonrasında hayatın yaratılış gayesine dair şu bilgileri vermektedir: “Muhakkak ki sizi biraz korku ve açlık; (ayrıca) mallardan, canlardan ve ürünlerden azaltma (fakirlik) ile deneyeceğiz. Sabredenleri müjdele! Onlar (sabredenler), kendilerine bir musibet geldiği zaman ‘Biz Allah’a aitiz ve biz elbette sadece ve sadece O’na döneceğiz’ derler. İşte Rablerinden salevât (yardımlar, destekler) ve merhamet hep onlaradır; doğru yolu bulanlar da işte onlardır.”

Ardından, konu Safa ve Merve’ye getirilmekte, bunların Yüce Allah’ın sembollerinden olduğu, her kim el-Beyt’i (Kâbe’yi) hacceder veya umre yaparsa o ikisini tavaf etmesinde kendisine herhangi bir günah olmayacağı, gönüllü olarak bir hayır (iyilik, ibadet) yapanların şükrüne Yüce Allah’ın karşılık vereceği, çünkü şükredenleri bildiği beyan edilmektedir.

ı. Sabır ve Salat İle Yardım Talebi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اسْتَع۪ينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلٰوةِ اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Ey iman edenler! Sabır ve salât (fedakârlık) ile (Allah’tan) yardım isteyin! Şüphesiz ki Allah sabredenlerle beraberdir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اسْتَع۪ينُوا iste‘înû emri “yardım isteyin”; بِالصَّبْرِ bi’s-sabri ifadesi “sabır ile”;وَالصَّلٰوةِ ve’s-salâti kelimesi “ve dua ile, destek ile”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;مَعَ الصَّابِر۪ينَ me‘a’s-sâbirîne ifadesi ise “sabredenlerle beraber(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yönelik sabır ve salat ile kendisinden yardım talep etmeleri gerektiği ve O’nun sabredenlerle beraberliği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اسْتَع۪ينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلٰوةِ “Ey iman edenler! Sabır ve salât (fedakârlık) ile (Allah’tan) yardım isteyin!” Yüce Allah bir önceki âyette kullarından kendisini zikretmelerini, O’na şükretmelerini ve nankörlük etmemelerini isteyince, bir anlamda bunun nasıl olabileceğini işte bu âyette öğretmekte, gerçek zikrin ve şükrün Allah için dirençli olmak ve tevhid içerikli eylemler ve fedakârlıklar yapmakla elde edileceğini bildirmiş olmaktadır.

Bir benzeri de daha önce yorumladığımız Bakara 2/45’te geçen bu ifadede, Yüce Allah iki kavramı gündeme getirmektedir. Bunlardan ilki الصَّبْر es-sabr kelimesiyle ifade edilen “sabır”dır ki sabır “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmak”tır. “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabır “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Âyette geçen الصَّلٰوة es-salâh kelimesi de içinde namazın da bulunduğu tevhid içerikli bütün eylemlerdir. Teknik olarak namaz manası bu eylemin ikâme edilmesi şeklindeki kelimelerle elde edilmektedir. Salâh kelimesi beraberinde ekâme-yukîmu-ikâmeh-ekım gibi kelimeler kullanıldığında, şekli, formu belli olan “namaz” kastedilmiş olur. Bu gibi âyetlerde salâh kelimesi söz konusu diğer kelimelerle birlikte değil, yalın halde geldiği için maksat özel olarak “namaz” değil de namazı da içerecek şekilde bütün “tevhid eylemleri”dir, “bütün ibadetler”dir. Müminler Yüce Allah’tan yana bir duyarlılık içerisinde oldukları için gerçekleştirdikleri eylemlerde boyun büker, derin ihlas, saygı ve samimiyet içerisinde hareket ederler.

A‘râf 7/128’de de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ da kavmine benzer bir istek iletmiş ve yardım istenecek makamın sadece Yüce Allah olduğunu ve bunu sabırla gerçekleştirebileceklerini ifade etmiştir. Günlük her namazın her rekâtında okuduğumuz Fâtiha’da da yardımın sadece ve sadece Yüce Allah’tan isteneceğini ifade etmekte ve kulluk edilen makamdan yardım istenmesi gerektiğini dile getirmekteyiz. İsti‘âne, “yardım edeceği umulan birinden yardım talebinde bulunmak” manasına geldiği için, gerçek yardım edicinin Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Anlaşılıyor ki yardım talep etmek için önce fedakârlık yapmak gerekmektedir. “En temiz/arı duru kelimeler Allah’a yükselir; onları yükselten ise sâlih amel(ler)dir” meâlindeki Fâtır 35/10’da vurgulanan husus da budur.

2.اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Şüphesiz ki Allah, sabredenlerle beraberdir.” Benzerleri Bakara 2/249, Enfâl 8/46 ve 66’da da geçen bu ifadede Yüce Allah mümin kullarının sabırla yani direnç ve kararlılıkla ilahi prensiplere yapışmaları, sabrı fedakârlıklarla destekleyerek yardım talebinde bulunmaları gerektiğini beyan ettikten sonra, böyle direnç gösteren kullarıyla beraber olacağını, yani onlara yardım edeceğini, kendilerini destekleyeceğini müjdelemektedir. Yüce Allah’ın yardımını elde edebilmek ödüllerin en büyüğüdür; çünkü O’nun yardımı demek ilgili kulundan razı olması manasına gelmektedir ki gerçek başarı ve mutluluk da budur.

ıı. Hayatın Bir Başka Alanı

وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اَمْوَاتٌ بَلْ اَحْيَآءٌ وَلٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ “Allah yolunda öldürülenler için ‘ölüler’ demeyin! Aslında onlar diridir ancak siz anlayamazsınız.”

Âyetteki وَلَا تَقُولُوا ve lâ tekûlû emri “ve (şöyle) demeyin”; لِمَنْ يُقْتَلُ limen yuktelü ifadesi “öldürülen kişiler için”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; اَمْوَات emvâtün kelimesi “ölüler”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَحْيَآء ahyâun kelimesi “(onlar) diri(dir)ler”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ancak, lakin”; لَا تَشْعُرُونَ lâ teş‘urûne fiili ise “siz anlamıyorsunuz, anlayamazsınız” demektir.

Burada Yüce Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” denmemesi gerektiği, onların diri oldukları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اَمْوَاتٌ “Allah yolunda öldürülenler için ‘ölüler’ demeyin!” Yüce Allah bir önceki âyette sabır ve salât ile Allah’tan yardım istenmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, en büyük fedakarlığın savaş meydanlarında Allah’ın kelimelerini yüceltme adına yapılan mücadelelerde canını vermek olduğunu bildirmekte ve o yolda hayatını kaybedenlere “ölüler” denmesini yasaklamaktadır.

Râzî bu konuda bu âyetin önceki âyetle anlam ilişkisi bağlamında şu ifadeleri kullanmıştır: Yüce Allah sanki şunu söylemek istemektedir: “Dinimi yerine getirmekte sabır ve salat ile yardım isteyiniz. Bunu yerine getirmede benim düşmanlarıma karşı mallarınız ve canlarınızla cihâd etmeye mecbur olur, bunu yapar ve bu yolda canlarınız giderse, canlarınızı boşuboşuna verdiğinizi zannetmeyin. Aksine biliniz ki sizden öldürülenler benim katımda diridirler.”

Râzî, bu âyetin iniş sebebi olarak da şu bilgileri akratmaktadır: İbn Abbas şöyle demiştir: “Bu ayet Bedir şehitleri hakkında nazil olmuştur. O gün müslümanlardan ondört kişi şehid edilmişti. Bunlardan altısı muhacirlerden, sekizi ise ensardandı. “Muhacirler”den olanlar Ubâde b. el-Hars b. Abdilmüttalib, Ömer b. Ebî Vakkas, Zü’ş-Şimâleyn, Amr b. Nufeyle, Âmir b. Bekr ve Mihca b. Abdillah idi. “Ensar”dan olanlar ise Sa‘îd b. Hayseme, Kays b. Abdilmünzir, Zeyd b. el-Hars, Temîm b. el-Hümâm, Râfî‘ b. el-Mu‘allâ, Hâlise b. Surâka, Muavviz b. Afra ve ‘Avf b. Afra adlı sahabilerdi. Ashâb ‘Falanca öldü, falanca öldü’ diyorlardı. Yüce Allah, o şehidler hakkında ‘öldüler’ denilmesini yasakladı. Diğer müfessirlerden ise şu görüş rivayet edilmişir: Kâfirler ile münafık­lar, ‘İnsanlar, hiçbir fâidesi olmaksızın sırf Muhammed'in rızasını kazanmak için kendilerini öldürüyorlar’ demişlerdi de bu ayet bunun üzerine nazil ol­muştur.”(1)

Rivayetler çeşitlilik arz etse de maksat gayet açıktır ve mesaj da tarihsel değil, evrenseldir.

2. بَلْ اَحْيَآءٌ وَلٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ “Aslında onlar diridir; ancak siz anlayamazsınız.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde Allah yolunda öldürülmüş olanların durumunu “dirilik” olarak ifade etmekte, bu arada söz konusu diriliğin nasıl olduğunu insanların anlayamayacağını belirtmektedir. O hayat bu dünyadaki gibi duyularla hissedilebilecek bir hayat değildir elbette. O, ruhani bir hayattır; dahası gerçek hayat odur; ne var ki bunun nasıl bir hayat olduğu akılla vs. ile idrak edilemez. Bedenleri ölse de insanlar eğer Yüce Allah yolunda öldürülmüşlerse, onlar ebedi hayatın cennet ödüllerini kazanmış oldukları için onlar asıl hayatın sahipleridirler. Âl-i İmrân 3/169’da da belirtildiği gibi, Rableri katında mahiyetini yine bizim bilemeyeceğimiz bir şekilde rızıklandırılmaktadırlar. Zümer 39/42’de de dile getirildiği üzere ölen insanların ruhları Yüce Allah’ın katındadır ve iyi bir ölüm yaşadıkları için Yüce Allah’ın onları yani ruhlarını mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz şekilde rızıklandırdığını söylemekte herhangi bir sakınca söz konusu değildir.

Âyetin bağlamı dikkate alındığında burada Yüce Allah’ın hayat ve ölüm kavramlarına yeni bir açılım getirdiğini, Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” denmemesini emrederek, onların bu hayatı boşuna geçirmediklerini, esasında imansız ve ahlaksız bir şekilde yaşayıp ölenlere göre bunların mahiyetini bilemeyeceğimiz şekilde diri olduklarını beyan etmektedir.

Burada “Allah yolunda katledilenlere ölüler denmemesi” bu kişilerin bedenen ölmedikleri manasına gelmez. Âl-i İmrân 3/185, Enbiyâ’ 21/35 ve ‘Ankebût 29/57’de bayan edildiği gibi “her canlı mutlaka ölümü tadıcıdır.” Dahası, Sâffât 37/59 ve Dühân 44/56’da “dünyadaki ilk ölümden başka ölümün olmadığı” belirtilmektedir. Bütün bu âyetlerden de anlaşılıyor ki şehitler bedenen ölmüş olsalar da onlar hayatlarıyla ve ölüm anlarıyla hak ve hakikate şahit olmuşlardır. İmanını hakka, hakkı da imanına şahit tutanlar elbette Yüce Allah’ın katında bir dirilikle varlıklarını devam ettirmektedirler.

Yüce Allah yolunda öldürülenlerin bilinen anlamda yani diğer insanlar gibi ölmedikleri, aksine Allah katında mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz şekilde rızıklandırılmakta oldukları Âl-i İmrân 3/169-170’de çok net bir şekilde beyan edilmektedir. Âyetin sonunda yer alan وَلٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ “Ancak siz anlayamazsınız” ifadesine rağmen, ölümleri sonrasında insanların ne durumda olduklarıyla ilgili olarak detay denebilecek bir şekilde açıklamalarda bulunmak gayb alanına dair söz söylemek manasına geleceği için bundan özellikle kaçınmak gerekmektedir. Bu âyetteki mesajı Hacc 22/58-59 ile birlikte okursak bu defa rızıklandırılmanın mahşerde olacağını söylemekte herhangi bir sakınca olmadığı açıktır. Gerçeği Allah bilir.

Bu âyetin izahını yapan Ebû Müslim el-Isfehânî şu ifadeleri kullanmıştır: “Âyetteki اَحْيَآء ahyâ’ ifadesini ‘onlar diriltilecektir’ şeklinde tefsir et­mek tuhaf değildir. Nitekim Yüce Allah, ‘Muhakkak ki iyi kullar na‘îm cennetindedirler; günahkârlar ise çılgın bir ateş içindedirler’(2), ‘O ateşin duvarları onları kuşatmış­tır’,(3) ‘Muhakkak ki münafıklar, ateşin en alt tabakasındadırlar’(4) ve ‘İman edip güzel amel işleyen­lere gelince, onlar nimetler cenneti içindedirler’(5) buyurmuştur. Yani on­lar ‘böyle olacaklar’ demektir.”(6)

ııı. İnsanların Çeşitli Şekillerde Denenmesi

وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْاَمْوَالِ وَالْاَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِر۪ينَ اَلَّذ۪ينَ اِذَآ اَصَابَتْهُمْ مُص۪يبَةٌ قَالُوٓا اِنَّا لِلّٰهِ وَاِنَّآ اِلَيْهِ رَاجِعُونَ اُو۬لٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ “Şüphesiz ki sizi biraz korku ve açlık; (ayrıca) mallardan, canlardan ve ürünlerden azaltma (fakirlik) ile imtihan edeceğiz. Sabredenleri müjdele! O (sabrede)nler, kendilerine bir musibet geldiği zaman ‘Biz Allah’a aidiz ve biz elbette yalnızca O’na döneceğiz’ derler. İşte Rablerinden salavat (pek çok destek) ve merhamet hep onların üzerinedir; doğru yolu bulanlar da onlardır.”

Buradakiوَلَنَبْلُوَنَّكُمْ ve leneblüvenneküm fiili “ve sizi mutlaka deneyeceğiz”; بِشَيْءٍ bi şey’in ifadesi “(şöyle) herhangi bir şeyle”; مِنَ الْخَوْفِ mine’l-havfi kelimesi “korkudan”;وَالْجُوعِ ve’l-cû‘ı sözcüğü “ve açlık(tan)”; وَنَقْصٍ ve naksın kelimesi “ve eksiltmeyle”; مِنَ الْاَمْوَالِ mine’l-emvâli ifadesi “mallardan”; وَالْاَنْفُسِ ve’l-enfüsi ifadesi “ve canlar(dan)”; وَالثَّمَرَاتِ ve’s-semerâti sözcüğü “ve ürünler(den)”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الصَّابِر۪ين es-sâbirîne kelimesi “sabredenleri”; اَلَّذ۪ينَ اِذَآ اَصَابَتْهُمْ ellezîne izâ esâbethum ifadesi “onlara, kendilerine isabet edenler”; مُص۪يبَة musîbetün sözcüğü “herhangi bir musibet, sıkıntı, bela”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içiniz”; وَاِنَّآ ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; اِلَيْه ileyhi ifadesi “sadece O’na”; رَاجِعُونَ râci‘ûne ifadesi “dönücüler(iz), döneceğiz”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar (var ya)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara vardır”; صَلَوَات salevâtün kelimesi “yardımlar, destekler”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”;وَرَحْمَةٌ ve rahmetün kelimesi “ve rahmet, merhamet”;وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “ve sadece onlardır onlar”; الْمُهْتَدُون el-mühtedûne sözcüğü ise “hidayete erdirilmiş olanlar” demektir.

Burada insanların çeşitli şekillerde imtihan edilecekleri, sabredenlerin ifadeleri ve onlara yönelik ödüller gündeme getirilmektedir.

1. وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْاَمْوَالِ وَالْاَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِر۪ينَ “Şüphesiz ki sizi biraz korku ve açlık; (ayrıca) mallardan, canlardan ve ürünlerden azaltma (fakirlik) ile imtihan edeceğiz. Sabredenleri müjdele!” Yüce Allah Bakara 2/153. âyette müminlere hitaben sabır ve salat ile yardım istemelerini emredip Allah yolunda öldürülenlerin aslında diri olduklarını beyan ettikten sonra, bu defa imtihanın devam edeceğini hatırlatmaktadır. Bu bağlamda öncelikle hayatın gayesinin ne olduğuna kısaca temas etmekte yarar görmekteyiz:

a) وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ “Muhakkak ki sizi bir şey(ler)le deneyeceğiz.” Buradaki لَنَبْلُوَنَّ leneblüvenne ifadesinin başındaki لَ lâm/le ve fiilin sonundaki نَّ “şeddeli nûn” harfi imtihanın mutlak surette gerçekleşeceğini göstermektedir. İnsanın yaratılış gayesi hakkında İnsân 76/2’de şöyle buyrulmaktadır: “Biz, insanı deneyeceğimiz için onu döllenmiş (karışık) yumurtadan yarattık.” Mülk 67/2’de şu ifade yer almaktadır: “Sizden hanginizin daha güzel davranacağını denemek için ölümü ve hayatı yaratan O’dur.” Demek ki, hayatın ve ölümün var ediliş gayesi insanın imtihan edilmesidir ve bunu ifade eden başka âyetler de vardır.(7) Bu arada birbirine yakın mesaj içeren Enbiyâ’ 21/34’te de şöyle buyrulmaktadır: “Her canlı, ölümü tadıcıdır. Bir deneme olarak sizi hayırla da, şerle de imtihan ederiz. Siz, sadece ve sadece bize döndürüleceksiniz.”

İnsanoğlu abes olsun diye yaratılmamıştır(8) ve dünyada başıboş bırakılmadığı gibi âhirette de başıboşluğa terk edilmeyecektir.(9) Üstelik insanoğlu sadece “inandım” demekle de salıverilmeyecek, niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır.(10) İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim devam ettirilecektir.(11) Ayrıca, “Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(12) âyetinin verdiği anlam ile önceki mesajlar arasında paralellikler vardır.

Bu âyette insanın yaratılış amacı çeşitli şekillerde “imtihan” olarak belirlenmektedir. Bu arada belirtelim ki yaratılışın amaçları arasında “Allah’a duada ve niyazda bulunmak”,(13) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”,(14) “sadece Allah’a kulluk etmek”(15) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”(16) de yer almaktadır.

b) مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْاَمْوَالِ وَالْاَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ “Biraz korku ve açlık; (ayrıca) mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik ile de onları deneyeceğiz).” Bu ifadede imtihanın nelerden oluşmakta olduğuna dair bilgilendirmeler yer almaktadır. Âyetteki öncelikli husus zikredilecek imtiham konularının bütün yönleriyle değil de بِشَيْءٍ bi şey’in ifadesi gereği bir kısmıyla gerçekleştirileceğinin beyan edilmesidir.(17) Her korku, her türlü açlık vs. değil de bunların bir kısmının imtihana konu edileceği ifade edilmektedir.

ı. Âyette imtihana konu “ilk” husus الْخَوْف el-havf yani “korku” olarak belirlenmektedir ki bu korku elbette yaşanan ortam gereği düşman ve onlardan gelebilecek ölüm korkusudur. Yûnus 10/62’de şöyle buyrulmaktadır: “Bilesiniz ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de.” Yüce Allah dostlarım dediği kişilerle ilgili olarak iki müjdeye yer vermekte, onların korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(18) İşte mahşerde bu ödülle buluşturulabilmek için dünyada çeşitli korkularla denenmek ve onlara karşı direnç göstermek gerekmektedir ki bunların ilki bu âyette “düşman veya ölüm korkusu” olarak zikredilmektedir.

ıı. Âyette sözü edilen imtihanın “ikinci” konusu الْجُوعِ el-cû‘ yani “açlık” olarak belirlenmektedir. Maksat muhatapların kıtlık-kuraklık, darlık nedeniyle açlıkla denenmeleridir ki baştaki “bir şeyle” ifadesi gereği, bunun devamlı değil de zaman zaman veya çeşitli şekillerde gerçekleşeceği ifade edilmek istenmektedir. Hz. Peygamber’in bir gün Medine’de sokağa çıktığında Hz. Ebû Bekir’in de orada olduğunu gördüğü, sokağa çıkma sebebini sorduğunda “açlık” cevabını verince “beni de o çıkardı” şeklinde beyanda bulunduğu rivayet edilmektedir.(19) Açlığın savaş hazırlıklarında veya cihad yolculuklarında yaşanacak olması manası da elbette burada söz konusudur.

ııı. Burada zikredilen imtihan konularının “üçüncüsü” ise وَنَقْصٍ مِنَ الْاَمْوَالِ وَالْاَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ifadesi gereği “mallardan, canlardan ve ürünlerden eksiltilmesi”dir. Buradaki maksadın ne olduğu konusunda şunu söyleyebiliriz: Âyetin indirildiği dönem itibariyle müslümanlar cihada hazırlanmak için servetlerini infak etmek suretiyle mallarını eksiltecekler, cihada katılarak bir kısmı şehit düşecek, bu arada sahip oldukları ürünlerin bir bölümünü de kaybedeceklerdir. Kur’ân’da yer alan “mallarınızla ve canlarınızla cihâd edin” veya “cihad ederler”(20) anlamıdaki ifadelerdeki maksat da aynıdır. “Ürünlerin eksiltilmesi” ifadesi bazen kıtlık-kuraklık sebebiyle, bazen şavaş hazırlıkları esnasında toprakla veya ürünlerle ilgilenememe nedeniyle bazen de gelen elçilere yapılan ihsan veya fakirlere yönelik infak sebebiyle yaşanacak eksiltilme olabilir.

Bütünüyle âyette verilmek istenen mesaj bağlamında korkudan maksat “Allah korkusu”, “açlık”tan maksat “Ramazan orucu, zekât, sadaka”, “mal, can ve ürünlerden eksiltme” ise “hastalıklar, gazilik, şehadet, mahsullerdeki noksanlık” olarak da yorumlanabilir.(21) Konuya bu açıdan bakıldığında ve âyetin evrensel manada bütün Müslümanları ilgilendirdiği düşünüldüğünde, bu manada hayatın akışı içerisinde yaşanan bütün pozisyonlar bu kapsamda değerlendirilebilir.

c) وَبَشِّرِ الصَّابِر۪ينَ “Sabredenleri müjdele!” Yüce Allah hayatın akışında yer alan ve imtihana konu olacağını söylediği konularda müslümanlardan her kim bu gibi konularda sabır, sebat, direnç, istikrar, kararlılık gösterirse, bütün bulara göğüs gererse onların müjdelenmesini Hz. Peygamber’e bildirmekte, bu anlamda dolaylı olarak mahşerde cennetle ödüllendirileceklerini haber vermiş olmaktadır.

2. اَلَّذ۪ينَ اِذَآ اَصَابَتْهُمْ مُص۪يبَةٌ قَالُوٓا اِنَّا لِلّٰهِ وَاِنَّآ اِلَيْهِ رَاجِعُونَ “Onlar (sabredenler), kendilerine bir musibet geldiği zaman ‘Biz Allah’a aidiz ve biz elbette yalnızca O’na döneceğiz’ derler.” Yüce Allah çeşitli imtihanlara göğüs gerip imtihanı başarıyla geçenleri müjdelemesini Hz. Peygamber’e bildirdikten sonra, bu defa onların yani sabır gösterenlerin bu noktadaki teslimiyetlerini dile getirmektedir. Bu kişilerin başlarına sabır ve sebat gerektirecek şekilde herhangi bir imtihan yani bir musibet geldiğinde istircâ‘ yaptıklarını yani “Biz Allah için varız; elbette sadece ve sadece O’na döneceğiz” dediklerini hatırlatmaktadır.

Bir rivayette yer aldığına göre, Müslümana eziyet veren her şey bir musibettir.(22) Musibetler karşısında müslümanın duruşu Allah’a aidiyetini vurgulamasıdır. اِنَّا لِلّٰهِ innâ lillâhi demek “malı, canı, her şeyi Allah’a teslim etmek ve Allah’ın mülkü olan her şeyde, hatta canlarımızda ve bedenlerimizde bile dilediği konularda yönetim hakkı olduğunu, acı tatlı O’nun hiçbir tasarrufuna itirazın mümkün olamayacağını itiraf etmek demektir.” وَاِنَّآ اِلَيْهِ رَاجِعُونَ ve innâ ileyhi râci‘ûne ifadesi ise “Biz dönüp dolaşıp sonunda mutlaka Allah’a döneceğiz. Başlangıçta yok iken Allah’tan geldiğimiz gibi, sonuçta da yine O’na döneceğiz” demektir.(23) Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(24)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajını biraz daha açacak şekilde En‘âm 6/162-163’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Şüphesiz benim salâtım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana özellikle bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim, (öncüsüyüm).”

İstircâ‘ hakkında şu değerlendirme oldukça ufuk açısıdır: “İslâm’ın hayat kodları arasında müstesna bir yeri olan bu cümle, aslında İslâm inancının anahtarlarından biridir. Çünkü İslâm iki temel üzerinde yükselir: Tevhid ve adalet. İstircâ‘, tevhidin özeti ve varlığın kaynağına atıftır. Aynı zamanda bu, mü’minin fânî varlığını Allah’ın bâkî varlığına adama andıdır. Ve bir kulluk itirafıdır; bu itirafta zikir de vardır, şükür de vardır, dua da…”(25)

3. اُو۬لٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ “İşte Rablerinden salavat (pek çok destek) ve merhamet hep onların üzerinedir; doğru yolu bulanlar da onlardır.” Yüce Allah önceki âyetlerde dile getirdiği imtihan konularında başarılı olan ve herhangi bir sıkıntıyla karşılaştıklarında Allah’a istircâ‘da bulunan kişilere Rableri tarafından salavât ve rahmet ihsan edileceğini, esasında hidayet üzere olanların da bu kişiler olduğunu beyan etmektedir. Sabır ve salât ile Yüce Allah’tan yardım isteyen, Allah yolunda fedakârlık yapan ve çeşitli imtihan konularında da başarı gösteren bu kişiler elbette ilahi yardımla da destekleneceklerdir ki âyette dikkat çekilen nokta budur.

a) Âyette geçen صَلَوَات salavât kelimesi “yardımlar”, “pek çok destek” gibi anlamlar vermekte, bağlam gereği “bağışlanmalar” manasını da içermektedir. Bu kelime Yüce Allah’ın övmesi ve bir kimseyi yüceltmesi manasına da gelmektedir.(26) Dahası, bazı âlimlerimiz buradaki salavât kelimesine “itaatte başarı, isyana karşı koruma ve bütün günahlardan bağışlanma” şeklinde mana vermişlerdir.(27) Yüce Allah, imtihana tâbi tuttuğu kullarının başarılı olmaları durumunda kendilerine destek vereceğini, işledikleri birtakım hataları nedeniyle kendilerini bağışlayacağını, onlara çeşitli nimetler bahşedeceğini ve onlara merhametiyle muamele edeceğini müjdelemektedir. Kulun Yüce Allah’a salâtı onun duası, niyazı, namazı, her türlü tevhid eylemleridir; Allah’ın kuluna salâtı ise Ahzâb 33/43 ve 56’da belirtildiği gibi onun duasına icabet etmesi, hatalarını bağışlaması, ona yardım ederek destek vermesidir.(28)

b) Âyette yer alan رَحْمَة rahmetün kelimesi de Yüce Allah’ın rahmet, merhamet ve acımasını içererek, söz konusu kulların bu şekilde merhamete mazhar kılınacaklarını müjdelemektedir. Bu kelimeye Yüce Allah’ın hak edenlere hem dünyada hem de mahşerde verdiği ve vereceği nimetler manası da dile getirilmektedir.(29) Bu arada âyetin sonunda zikredilen الْمُهْتَدُون el-mühtedûne kelimesi de “hidayete erdirilmiş olanlar”, “doğru yolu bulanlar”, “doğru yol üzerinde bulunanlar” gibi manalar içermektedir. Dolayısıyla ilgili kişilerin dosdoğru yol üzerinde oldukları, hem dünyada hem de mahşerde huzura erdirilecekleri zamir-i fasl yoluyla hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade ile beyan edilmiş olmaktadır.

ıv. Safâ ve Merve’nin Sembol Oluşları

اِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَآئِرِ اللّٰهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ اَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ اَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَاِنَّ اللّٰهَ شَاكِرٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Safa ile Merve Allah’ın sembollerindendir. Kim Ev’i (Kâbe’yi) hacceder veya umre yaparsa, o ikisini (Safa ve Merve’yi) tavaf etmesinde kendisine herhangi bir vebal yoktur. Kim gönüllü olarak bir iyilik yaparsa, şüphesiz ki Allah şâkir’dir (şükre çok karşılık verendir); ‘alîm’dir (yapılanı hakkıyla bilendir).”

Âyetteki اِنَّ الصَّفَا inne’s-safâ ifadesi “muhakkak ki Safa”; وَالْمَرْوَةَ ve’l-mervete kelimesi “ve Merve”;مِنْ شَعَآئِرِ اللّٰهِ min şe‘âirullâhi tamlaması “Allah’ın sembollerinden(dir)”; فَمَنْ حَجَّ fe men hacce ifadesi “her kim ziyaret ederse”; الْبَيْت el-beyte kelimesi “o evi, Kâbe’yi”; اَوِ اعْتَمَرَ evı‘temera fiili “veya umre yaparsa”; فَلَا جُنَاحَ fe lâ cunâha ifadesi “herhangi bir sorumluluk yoktur”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اَنْ يَطَّوَّفَen yattavvefe fiili “tavaf etmesinde”; بِهِمَا bihimâ ifadesi “o ikisini”; وَمَنْ تَطَوَّعَ ve men tetavve‘a ifadesi “her kim gönülden gelerek yaparsa”; خَيْرًا hayran kelimesi “herhangi bir hayır”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَاكِر şâkirun sözcüğü “şükre çok karşılık veren(dir)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “her şeyi bilen(dir)” demektir.

Burada Safâ ve Merve’nin ilahi sembollerden olduğu, onları tavaf etmede herhangi bir sorun olmadığı ve fazladan ibadet edenlerin fedakârlıklarını Yüce Allah’ın karşılıksız bırakmayacağı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَآئِرِ اللّٰهِ “Şüphesiz ki Safa ile Merve, Allah’ın sembollerindendir.” Yüce Allah Kâbe’nin çeveresinde yer alan ve cahiliye döneminde İsaf ve Nâile adlı putların bulunduğu mekânlar olan Safâ ve Merve’nin esasında değer verdiği birer nişane, sembol olduğunu haber vermektedir. Kur’ân’da dört kez geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullah tamlaması, yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/158’de “Safâ ve Merve”, Mâide 5/2’de genelde “Allah’ın sembolleştirdiği değerler”, Hacc 22/32’de “hacla ilgili prensipler”, Hacc 22/36’da ise “kurbanlık develer” için kullanılmaktadır.

Safâ ve Merve denen küçük tepecikler aslında Hz. İbrahim’in getirip bıraktığı eşi Hz. Hacer ve oğlu Hz. İsmail ile ilgili iki mekândır. Zira Hz. Hacer oğlunun susuzluk nedeniyle çırpındığı zamanlarda bu iki tepecik arasında çaresiz bir şekilde gidiş gelişler gerçekleştirdiği, dolayısıyla İslam öncesi zamanlarda bile imanın ve sıkıntılara göğüs germenin sembolleri oldukları ifade edilebilir.(30) Tarihten gelen bu özelliği nedeniyle Safâ ve Merve arasında yapılan tavaf yani sa‘y denen gidiş ve dönüşlerden oluşan yedi kez yürüyüş, Yüce Allah’ın belirlediği hac ibadetinin sembollerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Safâ ve Merve’nin Yüce Allah’ın sembollerinden oluşu, esasında bir sonraki cümlenin de işaretiyle Safâ ve Merve arasındaki tavafın yani sa‘y denen gidiş gelişin Allah’ın sembol değeri verdiği ibadetlerden olması manasına gelmektedir. Buna göre sembol olan şey Safâ ve Merve tepeciklerinin kendileri değil, onlar arasındaki gidiş gelişlerdir.(31)

2.فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ اَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ اَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا “Kim Evi (Kâbe’yi) hacceder veya umre yaparsa, o ikisini (Safa ve Merve’yi) tavaf etmesinde kendisine herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah hac ibadeti için الْبَيْت el-beyt dediği Kâbe’yi ziyaret eder veya umre yaparsa Safâ ve Merve denen tepecikleri tavaf etmesinde herhangi bir sorumluluk olmadığını bildirmektedir.

Burada tavafta sorumluluk yani günah olmadığının söylenmesinin sebebi, Hz. Peygamber’in risaletinden önce bu tepeciklerde İsaf ve Nâile adlı putların bulunmasıydı. Mekkeli müşrikler istilâm ederek (ellerini kaldırıp Hacer-i Esved’e çevirerek) bu iki putun etrafında tavaf ederlerdi; onlara ellerini sürerlerdi. Belli ki sahâbîler bu durumu bildikleri için bu iki tepecik arasında tavafı yani yedi gidiş ve gelişten ibaret olan sa‘yi pek uygun karşılamamışlardı. İşte bu düşüncenin yanlış olduğu ve oradaki sa‘yi yapmanın herhangi bir olumsuzluk manasında sorumluluk yüklenmeye sebep olmayacağı ifade edilmiş olmaktadır.(32)

Âyette geçen حَجَّ hacce fiili “özel bir maksatla ve özel bir niyetle ziyaret etmek”, “bir yere çokça gidip gelmek”, “kastetmek, yönelmek” demektir. “Umre” ise benzer şekilde “niyet etmek, ziyaret etmek” manasına gelmektedir.(33) Esasında umre yaparak kişi ömrüne yeni bir rota kazandırmakta, hayatını değerli bir ömre dönüştümektedir. İşte ister hac kastıyla Kâbe’yi ziyaret edenler olsun, isterse umre için oraya gidenler olsun, Safâ ve Merve tepeciklerini tavaf ederlerse bundan dolayı kendilerine herhangi bir günahın söz konusu olmayacağı beyan edilmektedir.

Haccın önemli unsurlarından birisi olan sa‘y ibadetiyle ilgili olarak bu âyette يَطَّوَّفَ yettavvefe fiilinin kullanılmasının kanaatimizce çok önemli bir sebebi vardır. Bilindiği üzere, tavaf etmek, bir şeyin çevresinde dönmek, dönerek bir hareket gerçekleştirmek demektir. Oysa Safâ ve Merve arasındaki gidiş gelişler için sa‘y kelimesi kullanılmaktadır. Âyette يَطَّوَّفَ yettavvefe şeklinde “tavaf etmek” fiili kullanıldığına göre, Safâ tepesinden Merve tepesine doğru gidilirken sınırın olabildiğince sağ kenarından gidilmeli, Merve tepesinden dönülürken de bu defa Kâbe’ye en yakın çizgiden dönülmelidir. Durum böyle olunca, Safâ ve Merve arasındaki sa‘y denen gidiş gelişler tam dairesel olmasa da uzunlamasına yine de kısmî dairesel bir hareket gerçekleştirilmiş olmaktadır. Bu nedenle, her iki tepecik arasındaki sa‘y denen gidiş gelişler Kâbe’yi tavaf hareketine benzediği için onlara da “tavaf” denmiş olmalıdır.

3. وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَاِنَّ اللّٰهَ شَاكِرٌ عَل۪يمٌ “Kim gönüllü olarak bir iyilik yaparsa, şüphesiz ki Allah şâkir’dir (şükre çok karşılık verendir); ‘alîm’dir (yapılanı hakkıyla bilendir).” Yüce Allah Safâ ve Merve’yi tavaf etmekte herhangi bir sakınca olmadığını beyan ettikten sonra, bu defa her kim samimiyetle ve ihlaslı bir şekilde herhangi bir hayır yani iyilik, ibadet yaparsa onların bu davranışını karşılıksız bırakmayacağını müjdelemektedir.

Bakara 2/184’te de geçen تَطَوَّعَ tetavve‘a fiili “gönülden gelerek bir iş yapmak” manasına gelmekte ve farz olan hac ve umrenin dışında nafile olarak bu ibadetleri yapmak veya tavafı fazladan yapmak(34) manasını içermektedir. Böylesi bir duyarlılık göstermesi durumunda muhatapların bu fedakârlığının karşılıksız bırakılmayacağı, çünkü Yüce Allah’ın شَاكِر şâkir yani şükre bolca karşılık veren olduğu,(35) dahası her yapılan işi gayet iyi bildiği ifade edilmektedir.

Kur’ân’da dört kez geçen شَاكِر şâkir kelimeleri Nahl 16/121 ve İnsân 76/3’te kullara nispet edilmekte ve “şükreden” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/158’de, ayrıca Nisâ’ 4/147’de ise شَاكِر şâkir kelimeleri Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “şükrü çok kabul eden, karşılıksız bırakmayan” anlamını vermektedir. Benzer şekilde bu kelimenin mübalağa “abartı” kalıbı olan şekûr kelimesi de çeşitli âyetlerde(36) insanlara nispet edilerek “çokça şükreden”, Fâtır 35/30, 34, Şûrâ 42/23 ve Teğâbun 64/17’de Yüce Allah’a nispet edilerek “şükrü çok kabul eden, şükre bolca karşılık veren” manasına gelmektedir.

b) Hakikatleri Gizlememek Gerektiği

Yüce Allah, sûrenin 159-162. âyetlerinde indirdiği açık delilleri ve kitapta insanlara apaçık gösterdiği hidâyet yolunu gizleyenlere hem Allah’ın hem de bütün lânet edicilerin lânet edeceğini, ancak tevbe edip durumlarını düzeltenlerin ve gerçeği açıkça ortaya koyanların müstesna olduğunu, onların tevbelerini kabul edeceğini, çünkü tevbeleri çok kabul eden ve merhamet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, gerçekleri örtenlere ve kâfirler yani örtenler olarak ölenlere gelince, Allah’ın, meleklerin ve tüm insanların lânetinin onların üzerine olacağı, onların ebediyyen orada yani lânet içinde kalacakları, artık ne azaplarının hafifletileceği ne de onların yüzlerine bakılacağı haber verilmektedir.

ı. Gerçekleri Gizlenmenin Sonu: Lanet

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْتُمُونَ مَآ اَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدٰى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ اُو۬لٰٓئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ “Kitapta insanlara açıkça gösterdikten sonra indirdiğimiz apaçık delilleri ve hidayeti gizleyenlere hem Allah hem de bütün lanet ediciler lanet eder.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْتُمُونَ innellezîne yektümûne ifadesi “muhakkak ki gizleyenler”; مَآ اَنْزَلْنَا mâ enzelnâ ifadesi “indirdiklerimizi”; مِنَ الْبَيِّنَاتِ mine’l-beyyinâti ifadesi “apaçık belgelerden”; وَالْهُدٰى ve’l-hüdâ kelimesi “ve hidayet rehberliği(nden)”; مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ min ba‘di mâ beyyennâhu ifadesi “onu açıkladıktan sonra”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi ifadesi “kitapta, vahiyde”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar (şöyle kimselerdir)”; يَلْعَنُهُمُ yel‘anuhum ifadesi “onlara lanet edecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَيَلْعَنُهُمُ ve yel‘anuhum ifadesi “ve yine onlara lanet edecektir”; اللَّاعِنُونَ el-lâ‘ınûne kelimesi ise “lanet edenler de” demektir.

Burada ilahi hakikatleri gizleyenlerin nasıl bir felakete uğratılacakları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْتُمُونَ مَآ اَنْزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدٰى مِنْ بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ “Kitapta insanlara açıkça gösterdikten sonra indirdiğimiz apaçık delilleri ve hidayeti gizleyenler.” Yüce Allah Safa ve Merve adındaki sembollerinden iki tanesini zikrettikten sonra, bu defa konuyu hakikatin gizlenmesinin ne kadar korkunç bir hata olduğunu beyana getirmekte ve kitapta açıklamış yani duyurmuş olmasına rağmen, indirdiği hakikatların apaçık belgelerini ve hidayet rehberliğini gizleyenlerden söz etmektedir.

Burada sözü edilenler, bağlam gereği Ka‘b b. el-Eşref ve Mâlik b. es-Sayf gibi kitap ehli(37) veya kitap ehlinin din adamları(38) olarak düşünülebilirse de Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi maksat geneldir ve gerçekleri gizleyen herkesi içermektedir. Esasında, herhangi bir âyetin iniş sebebinin özel olması âyetin mesajının genel olmasına engel değildir. Bu açıdan bakıldığında Bakara 2/146. âyette de belirtildiği gibi, konu veya bağlam kitap ehlinin Hz. Peygamber’in risaletinin gerçekliğini gizlemeleriyle ilgili olsa da ilahi mesajları gizlemenin ne kadar kötü sonuçlarının olacağını ortaya koymakla ilgili olduğunda da şüphe yoktur.

Âyette zikredilen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesinden maksat “ilahi bilgiler, hakikatin apaçık belgeleri”dir; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi da “doğru yolu gösteren rehberler, âyetler” anlamına gelmektedir. Bunların yer aldığı الْكِتَاب el-kitâb ise öncelikle kitap ehline gönderilen kitap olsa da Yüce Allah’ın gönderdiği bütün ilahi mesajlardır. Bu bağlamda âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesini “Kur’ân” olarak yorumlamakta da herhangi bir sakınca olmasa gerektir. Tevrât’ı, İncil’i, Zebûr’u veya diğer ilahi mesajları gizlemekle Kur’ân’ın hakikatlerini gizlemek arasında hiçbir fark yoktur.

Burada sözü edilen mesele hakkında benzer içerikte bir mesajın yer aldığı Bakara 2/140’ta malumat verdiğimiz için aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Sadece önemine binaen gerçekleri gizlemenin feci akıbeti hakkında kısa bir hatırlatmayla yetineceğiz.

Hakkı ve hakikati gizlemenin ne kadar büyük bir günah olduğu konusu Bakara 2/140, 159-162, 174-175, 283, Âl-i İmrân 3/178, Nisâ’ 4/135, Mâide 5/8 gibi âyetlerde de geçmektedir. Konuyla ilgili olarak Nebî (as) da şöyle buyurmuştur: “Her kime (bildiği) bir konuda soru sorulur da o da onu gizlerse Allah ona Kıyâmet günü cehennem yularlarından birini takar.”(39) Benzer bir başka rivayette ise şöyle buyrulmaktadır: “Her kim bildiği bir gerçeği gizlerse kıyamet gününde ağzına ateşten bir gem vurulmuş olarak gelir.”(40) İşte gerçekleri gizleyenlerin durumu son derece vahimdir ve Müslümanlar böyle bir akıbetten şiddetle kaçınmalıdır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ يَلْعَنُهُمُ اللّٰهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ “Onlara hem Allah hem de bütün lanet ediciler lanet eder.” Yüce Allah kitaplarında bildirdiği prensipleri gizleyenlerin korkunç bir akıbeti hak ettiklerini beyan etmekte ve hem kendisinin hem de lanet edebilecek durumda olan herkesin bu gibilere lanet edeceğini haber vermektedir. La‘net kelimesi/fiili “uzaklaştırmak, sevaptan uzak tutmak” manasına gelmekte ve gerçekleri gizleyenlerin rahmet ve merhametten uzak tutulacakları manasını içermektedir. Lanet edenlerin kim olduklarıyla ilgili olarak da bunların melekler, peygamberler ve salih kişiler olduğu ifade edilmektedir.(41)

A‘râf 7/44’te de ele alacağımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır.

Laneti kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. “Lanet” kavramı pek çok varlığı içermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler youmunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “Yahudiler”;(42) ayrıca “şeytan”;(43) “kâfirler”;(44) “kâfir İsrailoğulları”;(45) “Cumartesi yasağını ihlal edenler”;(46) “hakkı yalanlayanlar”;(47) “imandan sonra küfre giren zalimler”;(48) “mutlak anlamda inkârcı zalimler”;(49) “münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar”;(50) “‘Âd kavmi”;(51) “Firavun”;(52) “Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve müşrik kadınlar”;(53) “Allah’a yalan iftira edenler”;(54) “Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler”;(55) “kasten insan öldürenler”;(56) “yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar ve sıla-i rahim yapmayanlar”;(57) “Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”(58) ve “namuslu kadınlara zina iftirası atanlar”(59) şeklinde beyan edilmektedir.

Lanete nelerin sebep olduğu konusunda da kısa bilgi vermek gerekirse şunları söyleyebiliriz: “Gerçekleri gizlemek”,(60) “küfrü ve zulmü tercih etmek”,(61) “münafıklıkta karar kılmak”,(62) “Firavun gibilerin çağrısına alet olup kendini onların peşine takmak”,(63) “şeytana ve şeytansılara uymak”,(64) “kasten insan öldürmek”,(65) “yalancılık yapmak”,(66) “toplumda fesatlık, bozgunculuk çıkarmak”(67) ve “Allah’a iftira etmek”(68) gibi fiiller sahiplerini lanet cezasıyla buluşturacaktır.

ıı. Tevbenin Etkisi

اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا وَاَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَاُو۬لٰٓئِكَ اَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَاَنَا۬ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Ancak tevbe edip kendilerini düzeltenler ve (gerçeği) açıkça ortaya koyanlar başkadır. Ben onların tevbelerini kabul ederim. Ben et-tevvâb’ım (tevbeleri çok kabul edenim); er-rahîm’im (çok merhametli olanım).”

Âyetteki اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا illellezîne tâbû istisnası “tevbe etmiş olanlar, yönelmiş olanlar hariç”;وَاَصْلَحُوا ve aslehû fiili “ve (kendilerini ve sebep olduklarını) ıslah etmiş (olanlar)”;وَبَيَّنُوا ve beyyenû fiili “ve açıklamış, ilan etmiş (olanlar)”;فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar (var ya)”; اَتُوبُ عَلَيْهِمْ etûbü ‘aleyhim ifadesi “onların tevbelerini kabul ederim”;وَاَنَا ۬ ve ene zamiri “ve ben”; التَّوَّاب et-tevvâbu sıfatı “tevbeleri çok kabul eden(im)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhamet eden(im)” demekir.

Burada gerçekleri gizleyenlerin tevbe etmeleri durumundaki halleri gündeme getirilmektedir.

1.اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا وَاَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا فَاُو۬لٰٓئِكَ اَتُوبُ عَلَيْهِمْ “Ancak tevbe edip (durumlarını) düzeltenler ve (gerçeği) açıkça ortaya koyanlar başkadır. Ben onların tevbelerini kabul ederim.” Yüce Allah kitapta indirdiği hakikatin apaçık belgelerini ve hidayet rehberliğini gizleyenlerin bu yanlıştan vazgeçmeleri durumunda kendilerini bağışlayacağını bildirmektedir.

a) اِلَّا الَّذ۪ينَ تَابُوا وَاَصْلَحُوا وَبَيَّنُوا “Ancak tevbe edip (durumlarını) düzeltenler ve (gerçeği) açıkça ortaya koyanlar başkadır.” Yüce Allah bu bağlamda söz konusu kişilerin neler yapmaları gerektiğini üç başlıkta ele almaktadır.

ı. Bu çerçevede öncelikle تَابُوا tâbû yani tevbe etmeleri, hakikatleri gizlemekten vazgeçmeleri, hatalarının tersine yönelmeleri gerektiği ifade edilmektedir. Tevbe, caiz olmayan her şeyi terk etmek ve yapılması gereken her şeyi yapmakla gerçekleşitr. Tevbe bir yanlıştan vazgeçip tersini yapmaya yönelmek manasına geldiği için, âyette ikinci sırada اَصْلَحُوا aslehû yani “ıslah etmek”, üçüncü sırada ise بَيَّنُوا beyyenû yani “gerçekleri açıklamak, duyurmak” zikredilmektedir. Yüce Allah’ın beyanına göre, hak ve hakikatı gizlemeyi terk edenler bağışlanabileceklerdir.

ıı. Gerçekleri gizlemeyi terk etmek elbette tek başına yeterli değildir. Bunun için gerçekleri gizleyenlerin büyük bir fesada yani bozulmaya neden oldukları unutulmamalıdır. İşte tam da bu noktada fesada sebep olan gizleme işleminin اَصْلَحُوا aslehû yani ıslaha dönüştürülmesi gerekmektedir. Bu fiil öncelikle kişinin kendini ıslah etmesi, sonrasında ise ifsat ettiklerine yönelmesi ve onların düzelmesine çalışması manasında fesadı ıslaha dönüştürmek demektir.

Islah için de gizlemenin tam tersinin yapılması yani gerçekleri açıklamak gerekmektedir ki âyette bu fiil بَيَّنُوا beyyenû kelimesiyle ifade edilmektedir. Önceki âyette hakikatin apaçık belgeleri ve hidayet rehberliğini gizleyenlerden söz edildiği için burada da يَكْتُمُونَ yektümûne “gizleme”nin zıddı beyan edilmekte ve بَيَّنُوا beyyenû yani “açıklamak, duyurmak” kelimesi tercih edilmektedir.

Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanları din adına bilgilendirme iddiasında bulunan kişiler eğer gerçekleri gizlerlerse, kimlerin bigisiz kalmasına neden olduysalar işte o kişileri bilgilendirmeli, gizledikleri gerçekleri onlara açıklamalıdırlar. Bir anlamda şu da söylenebilir: Kişi başkalarını etkileyecek şekilde bir günah işlerse onun tevbesi gizlice yapılamaz. Hangi topluluk gerçeklerden mahrum bırakıldıysa onların söz konusu hakikatle buluşturulmaları zorunludur. Aleni işlenen günahın tevbesi de aleni olmalıdır. Kamuya açık işlenen bir günahın tevbesi de aynı şekilde kamuya açık bir şekilde yapılmalıdır.

b) فَاُو۬لٰٓئِكَ اَتُوبُ عَلَيْهِمْ “Ben onların tevbelerini kabul ederim.” Yüce Allah, hakikatleri gizleyenlerin bundan vazgeçmeleri yani tevbe etmeleri, sonrasında hem kendilerini hem de fesada uğrattıkları kişileri ıslah etmeleri, bu amaçla da gerçekleri ilan edip açıklamaları durumunda bu kişilerin tevbelerini yani yönelişlerini kabul edeceğini müjdelemektedir.

Daha önce yorumlamaya çalıştığımız Bakara 2/37 ve 54. âyetlerde de belirttiğimiz üzere, تَابَ tâbe fiili عَلَي ‘alâ edatıyla kullanıldığında “tevbe etmek” değil de “tevbeleri kabul etmek” manasına gelmektedir. Üstelik bu cümlenin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manası verdiği için onların yönelişinin hemen akabinde Yüce Allah’ın onların tevbelerini kabul etmiş olacağı beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَاَنَا۬ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Ben et-tevvâb’ım (tevbeleri çok kabul edenim); er-rahîm’im (çok merhametli olanım).” Bu cümlenin mana bakımından benzerleri Bakara 2/37, 54, 128, 160, Nisâ’ 4/16, 64, Tevbe 9/104, 118, Nûr 24/10, Hucürât 49/12 ve Nasr 110/3’te de geçmektedir. İşte bu âyetlerde Kur’ân’da toplam 11 kez geçen التَّوَّاب/تّوَّاب et-tevvâb/tevvâb kelimeleri Yüce Allah’ın tevbeleri, yani yönelişleri çokça kabul ettiği manasını içermektedir. Bu arada bu kelimenin çoğulu olan التَّوَّابين et-tevvâbîne kelimesi ise sadece Bakara 2/222’de zikredilmekte, kullar için kullanılmakta ve “çokça tevbe edenler”, “Allah’a yönelenler” manasını vermektedir.

ııı. Gerçekleri Gizleyerek Ölmenin Feci Akıbeti

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ اُو۬لٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Şüphesiz ki kâfir olanlar ve kâfir olarak ölenlere gelince, işte Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onların üzerinedir. Onlar orada (lanet içinde) ebedî kalıcıdır. Artık ne azapları hafifletilecektir ne de onların (yüzlerine) bakılacaktır.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû cümlesi “muhakkak ki örtenler”;وَمَاتُوا ve mâtû fiili “ve (şöyle) ölmüş olanlar”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; كُفَّارٌ küffârun kelimesi “örtenler olarak”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar (var ya)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “üzerlerine olacaktır, kendilerine vardır”; لَعْنَةُ اللّٰهِ la‘netullâhi tamlaması “Allah’ın laneti”; وَالْمَلٰٓئِكَة ve’l-melâiketi kelimesi “ve meleklerin”; وَالنَّاسِ ve’n-nâsi sözcüğü “ve insanların”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi “hepsinin”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَا يُخَفَّفُ lâ yuhaffefu edilgen fiili “hafifletilmez”; عَنْهُمُ ‘anhum ifadesi “onlardan”; الْعَذَاب el-‘azâbü sözcüğü “azap”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmazlar”; يُنْظَرُونَ yunzarûne edilgen fiili ise “kendilerine fırsat verilmekte (olanlar), onlara fırsat da verilmez” demektir.

Burada hakikatleri örtmek üzere ölenlerin lanete uğratılmaları ve sonrası hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ اُو۬لٰٓئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّٰهِ وَالْمَلٰٓئِكَةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ “Şüphesiz ki kâfir olanlar ve (bu şekilde) kâfir olarak ölenlere gelince, işte Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların laneti onların üzerinedir.” Yüce Allah Bakara 2/159. âyette beyan ettiği üzere, kitapta insanlara açıklamasına rağmen, hakikatin apaçık belgelerini ve hidayet rehberliğini gizleyenlere lanet edeceğini, fakat tevbe edip ıslahı ve gerçekleri açıklamayı tercih edenleri bağışlayacağını hatırlattıktan sonra, sözü yeniden “gerçekleri gizleyenlere” getirmektedir.

Kişiler bir günahı işledikten sonra eğer samimiyetle tevbe ederlerse Yüce Allah onları affedeceğini müjdelmektedir. Ancak yeniden aynı günaha dönerlerse, onların tevbelerinde samimi olmadıkları, hatada derinleşerek çok daha korkunç bir akıbete doğru sürüklenmiş olacaklarını haber vermektedir. Bu durum Nisâ’ 4/137’de de “iman, küfür, iman, küfür ve küfürde ilerlemek” şeklinde beş aşama olarak verilmektedir. Bu türden zikzaklar ise sahibini felakete doğru itmektedir.

Âyette geçen كَفَرُوا keferû fiili mutlak manada “inkâr etmek” anlamına gelse de burada bağlam gereği Bakara 2/159. âyette geçen ve “örtmek, gizlemek” manasına gelen يَكْتُمُونَ yektümûne fiiliyle aynı manayı verse gerektir. Esasında küfr kelimesi de kök itibariyle “örtmek” manasına gelmektedir. Gerçekleri gizleyenler bundan vazgeçtikten sonra, yeniden hakikatlerin üzerini örterlerse ve artık bunda derinleşecekleri için de küfür üzere ölürlerse yani gerçekleri gizleyenler olarak ölürlerse artık Yüce Allah’ın, meleklerin ve bütün insanların lanetinin bunlar üzerine olacağı bildirilmektedir.

Âyette yer alan اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ ifadesine mutlak manada “inkâr edip inkâr üzere ölenler” manasını verenler, hakikatin üzerini örtenleri ve bu büyük günahı işleyenleri âyetin kapsamı dışında düşünmekte, örtmeyi “fıtratları örtmek” şeklinde kabul etmektedirler. Bu bakış açısı da neticede yanlış değildir; ancak bağlama uygun olmadığı gibi mesajı da daraltıcıdır. Esasında bağlam gereği, burada sözü edilen durum “gerçeklerin gizlenmesi”dir ve bunu yapanlar tıpkı Bakara 2/159. âyette beyan edildiği gibi lanetlenmiş olacaklardır. Oradaki konu neyse buradaki de aynısıdır; aradaki fark, bu kişilerin gerçeklerin üzerini örten kişiler olarak ölmeleri durumunda daha kapsamlı bir lanete konu edilecekleridir.

“Lanet” kavramı hakkında Bakara 2/159. âyette kısa da olsa bilgi verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim ki burada sözü edilen “lanet ediciler” arasında melekler de zikredilmektedir. Önceki âyetteki laneti dünya şartları için düşünürsek, buradakini mahşerle yani cehennemle ilişkilendirmiş oluruz. “Bütün insanlar” ifadesinde aynı şekilde davrananların birbirlerine nasıl lanet edecekleri sorusunun cevabı ise ‘Ankebût 29/25’tedir. Zira inkârcılar kıyamet günü birbirlerini reddecekler ve birbirlerine lanet edeceklerdir. Böylece Yüce Allah ve meleklerle beraber iman edenlerin de bu kişilere lanet edeceği anlaşılmaktadır ki “bütün insanlar” ifadesi işte bu yönüyle manayı desteklemektedir.

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَا لَا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ “Onlar orada (lanet içinde) ebedî kalıcıdır. Artık ne azapları hafifletilecektir ne de onların (yüzlerine) bakılacaktır.” Yüce Allah gerçekleri gizleyen ve bu hal üzere ölüp gidenlerin lanet içinde ebedi kalacaklarını, kendilerinden azap hafifletilmeyeceği gibi kendilerine hiçbir şekilde huzur fırsatı da verilmeyeceğini ifade etmektedir. Âyette sözü edilen kişilerin, içinde ebedi kalacakları şeyin “lanet” olduğu kanaatindeyiz;(69) çünkü bağlam bunu gerektirmektedir. Onlar bu hal üzere yani lanetlenmiş olarak ebedi kalacaklardır ve mahşerdeki azapları da hafifletilmeyecek ve kendilerine göz açtırılmayacak, fırsat tanınmayacaktır.

Âyetin ikinci kısmındaki “azabın hafifletilmemesi ve kendilerine fırsat tanınmaması, göz açtırılmaması” ifadesi, içinde ebedi kalacakları şeyden maksadın “cehennem” olarak anlaşılmasına sebep olmuştur.(70) Çünkü buna benzer ifadeler başka âyetlerde cehennem için kullanılmaktadır. Cehennem azabının hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair çeşitli âyetler de vardır.(71)

Bu noktada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz âyetlerden birisi Zuhruf 43/74-75’tir: “Muhakkak ki (inkârcı) suçlular cehennem azabında ebedi kalıcıdırlar. Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar azap içinde kurtuluştan ümit kesmişlerdir.” İşte azabın hafifletilmesi bir tarafa, Nisâ’ 4/56’da “Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin ateşe atılacağı, derileri piştikçe azabı iyice tatsınlar diye yerlerine yeni derilerin değiştirileceği” beyan edilmektedir. Ayrıca İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında onun kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da azabın arttırılacağından söz edilmesi de aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

c) Tevhid ve İlâhî Kudret

Yüce Allah, sûrenin 163-164. âyetlerinde tevhide dikkat çekmekte ve “İlâhınız bir tek ilahtır. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. (O), Rahmân’dır; Rahîm’dir” buyurmakta, sonrasında ise gücüne ve kudretine şu şekilde dikkat çekmektedir: “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde, insanlara fayda veren şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de ölü haldeki toprağı canlandırdığı suda ve yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve yer ile gök arasında emre hazır bulutları yönlendirmesinde akleden bir toplum için nice deliller vardır.”

ı. Tek İlah Anlayışının Vazgeçilmezliği

وَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ الرَّحْمٰنُ الرَّح۪يمُ “İlahınız tek bir ilahtır. O’ndan başka ilah yoktur. (O), Rahmân’dır (merhametin kaynağıdır); Rahîm’dir (merhametlidir).”

Âyetteki وَاِلٰهُكُمْ ve ilâhuküm tamlaması “ve sizin ilahınız”, اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek bir ilah(tır)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; اَلرَّحْمٰنer-rahmânu kelimesi “merhametin kaynağı(dır), merhameti bol olan(dır)”; الرَّح۪يم er-rahîmu sözcüğü ise “merhametli(dir), acıyan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tekliği, kendisinden başka hiçbir ilahın bulunmayışı, rahmet ve merhamet sahibi oluşu gündeme getirilmektedir.

1.وَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “İlâhınız tek bir ilahtır. O’ndan başka ilâh yoktur.” Mekkeli müşriklerin 360 civarındaki puta tapındığı, Yahudilerin Hz. Üzeyr’i, Hıristiyanların Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu sandığı, yine müşriklerin Allah’a melekleri kız çocukları olarak isnat ettiği, ayrıca cinlerle Allah arasında nesep bağı olduğunu kabul ettikleri bir ortamda Yüce Allah bütün bunların yanlış olduğunu beyan bağlamında hepsine cevap vermekte ve ilahın tek olduğunu ve O’ndan başka hiçbir ilahın bulunmadığını ilan etmektedir. Yüce Allah’tan başkasına ilahlık isnat edenlerin, çeşitli putlara tapanların onlardan beklentilerinin de korkularının da yersiz olduğu ifade edilerek, böyle bir beklentinin de çekincenin de anlamsız olduğu, çünkü tek ilâhın Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

a)وَاِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “İlâhınız tek bir ilahtır.” Konuyla ilgili olarak Ihlâs sûresinde şöyle buyrulmaktadır: “De ki: O, Allah’tır; Tek’tir. Allah Samed’dir. Doğurtmamıştır ve doğurulmamıştır. O’nun dengi de yoktur.” Yüce Allah’ın tekliğiyle alakalı kelimelerden birisi İhlâs 112/1’de de geçen ehad sözcüğüdür; bir diğeri الْوَاحِد el-vâhıd “tek” kelimesidir. Kur’ân’da Yüce Allah’la ilgili olarak bu kelime الْوَاحِد el-vâhıd şeklinde eliflâmlı olarak 6 kez(72); وَاحِد vâhıd şeklinde eliflâmsız olarak 16 kez(73) geçmektedir. Söz konusu sıfat الْوَاحِد el-vâhıd kalıbında geçtiği yerlerde “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi” anlamında الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıyla birlikte kullanılmaktadır. Aynı şekilde yine Rabbimizin tekliği manasında وَحْدَه vahdehû ifadesi de 6 kez(74) geçmektedir.

الْوَاحِد el-vâhıd kelimesi Rabbimizin “tek” oluşunu, bu bağlamda ortağının, eşinin ve benzerinin bulunmayışını, yarattığı şeylere muhtaç olmayıp her şeyin kendisine muhtaç olduğunu ortaya koymaktadır. Tıpkı İhlâs sûresinin ilk âyetinde geçen اَحَد ehad kelimesi gibi الْوَاحِد el-vâhıd sözcüğü de “bir” manasından öte “tek” anlamını vermekte, böylece hem ikili veya üçlü ilâh şirkini reddetmeyi sağlamakta, hem de eksik, yetersiz, yardıma muhtaç vs. türünden algıları dışlamaktadır.

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde herhangi bir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin yer alma sebebi budur.(75)

b)لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka ilâh yoktur.” Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(76) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(77) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları “vurgu” manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

2. الرَّحْمٰنُ الرَّح۪يمُ “(O), Rahmân’dır (merhametin kaynağıdır); Rahîm’dir (merhametlidir).” Yüce Allah kendisini tek bir ilah olduğunu ve O’ndan başka hiçbir ilah olmadığını beyan ettikten sonra, başka varlıklardan korkulmaması ve başka belentilere girilmemesi için zatına ait iki sıfatına yer vermekte ve hem rahmân hem de rahîm olduğunu ilan etmektedir. Buradaki اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi “merhametin kaynağı, merhameti bol olan”; الرَّح۪يم er-rahîm sözcüğü ise “merhametli, acıyan” demektir.

Yüce Allah’ın merhametiyle ilgili olarak şu âyetleri hatırlatmakta yarar vardır:

“Allah insanlara çok şefkatlidir; çok merha­metlidir”;(78)

“Rabbiniz merhameti kendisine yazmıştır”;(79)

“Rahmetim her şeyi kuşatmıştır”;(80)

“Biz seni ancak ve an­cak âlemlere rahmetimiz gereği gönderdik”;(81)

“O (Allah), karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için size salât (yardım) ediyor, melekleri de. (Allah), mü’minlere çok merhametlidir.”(82)

Yüce Allah, bu ve benzer âyetlerde kendisini hem merhametin kaynağı, hem de merhamet eden kudret olarak tanıtmaktadır. Dolayısıyla Rahmân ve Rahîm sıfatları, Rabbimizin merha­metinin iki yönünü oluşturmaktadır.

Süreklilik ve değişmezlik bildiren sıfat-ı müşeb­behe olarak Rahmân kelimesi “özünde merhametli”; oluş ve ye­nileniş bildiren ism-i fâil olarak Rahîm ise “işinde merha­metli”(83) diye tanımlanabilir. Merhamet edebil­mek için elbette öncelikle merhametin sahibi olmak gerekir; Yüce Allah da kendisini bu şekilde tanıtmaktadır. Bu iki sıfat hakkında Fâtiha’da/Besmele’de gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Yüce Allah’ın Kâinattaki Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّت۪ي تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ مَآءٍ فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْر۪يفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde (birbiri peşine gelişinde), insanlara yarar sağlayan şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde, Allah’ın gökten indirip de kendisi sebebiyle ölümünden sonra toprağı canlandırdığı ve orada (yeryüzünde) her çeşit canlıyı yaydığı suda, rüzgârları ve gökle yer arasında emre hazır bulutları yönlendirmesinde akıl eden bir toplum için deliller vardır.”

Âyetteki اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ inne fî halkı’s-semâvâti ifadesi “şüphesiz ki göklerin yaratılmasında vardır”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin (yaratılmasında)”; وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ ve’htilâfi’l-leyli tamlaması “ve gecenin değişiminde, peş peşe gelişinde”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri kelimesi “ve gündüzün (değişiminde)”; وَالْفُلْكِ ve’l-fülki kelimesi “ve (şu) gemilerde)”; الَّت۪ي تَجْر۪ي lletî tecrî ifadesi “hakeret etmekte, akıp gitmekte olan”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri ifadesi “denizde”; بِمَا يَنْفَعُ bimâ yenefe‘u ifadesi “fayda veren şeylerle”; النَّاسَ en-nâse kelimesi “insanlara”; وَمَآ اَنْزَلَ ve mâ enzele ifadesi “ve indirdiği (şu) şeylerde)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; مِنْ مَآءٍ min mâin ifadesi “yağmurda”;فَاَحْيَا fe ahyâ fiili “diriltmiştir, diriltti”; بِهِ bihî ifadesi “onun, yağmurun sayesinde”; الْاَرْضَ el-arda ifadesi “yeryüzünü”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”; وَبَثَّ ve besse fiili “ve yaymasında, yaydığı (şeylerde)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ min külli dâbbetin ifadesi “her türden canlıyı”;وَتَصْر۪يفِ الرِّيَاحِ ve tasrîfi’r-riyâhı tamlaması “ve rüzgârları yönlendirmesinde”; وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّر ve’s-sehâbi’l-müsehhari ifadesi “emre amade bulutlarda (vardır)”; بَيْنَ السَّمَآءِ beyne’s-semâi ifadesi “göğün arasında”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı “ve yerin, yeryüzünün (arasında)”; لَاٰيَاتٍ le âyâtin kelimasi “nice ayetler, nice deliller”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْقِلُون ya‘kılûne fiili ise “akıl etmekte (olan bir toplum için)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarını hatırlatması ve aklının kullananlar için söz konusu edilen delilleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّت۪ي تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ “Şüphesiz ki göklerin ve yerin yaratılmasında, gecenin ve gündüzün değişmesinde, insanlara yarar sağlayan şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde (nice deliller vardır).” Yüce Allah kâinat kitabından çeşitli âyetleri “sekiz” başlıkta beyan ederek, muhatapların akıllarını kullanarak kâinat kitabından hakka ulaşmasını istemektedir.

Âyetin iniş sebebi olarak şu bilgiler nakledilmektedir: “Hz. Peygamber Medine’ye geldiğinde bu ayet nazil olmuş, bunun üzerine Mekke’deki Kureyş kâfirleri, ‘Bütün insanlara tek bir ilâh nasıl yetiyor?’ demişler. Bu sebepten dolayı Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”(84)

“Sa‘îd İbn Mesrûk’tan, onun şöyle dediği rivayet edilmiş­tir: Kureyşliler Yahudilere şöyle bir soru sordular: ‘Hz. Musa’nın size getirdiği ayetlerden bize bahsedin.’ Yahudiler de onlara, Hz. Musa’nın mucizesi olarak ‘asâ “değnek” ve yed-i beyzâ “beyaz, parlayan el” mucizelerini anlattılar. Kureyşliler, Hıristiyanlara Hz. İsâ’nın mucizelerini sordular. On­lar, Hz. İsâ’nın anadan doğma körleri ve alaca hastalığını iyileştirme ile ölüleri diriltme mucizelerini anlattılar. Bunun üzerine, Kureyşliler, Hz. Peygamber’e, ‘Allah’a Safa tepe­sini bizim için altın kılması için dua et de sana kesin olarak inanalım ve düşmanımıza karşı gücümüz artsın’ dediler. Hz. Peygamber bundan dolayı, bunu Rabbinden isteyince Yüce Allah Kureyşlilere bunu vereceğini, fakat eğer onlar buna rağmen yalanlamaya devam ederlerse hiç kimseye yapmadığı bir şekilde onlara azab edeceğini bildirdi. Bunun üzerine, Hz. Peygamber ‘Beni ve kavmimi helak etme! Ben onları günbegün İslâm'a davet ederim’ dedi. İşte bu sebeple Yüce Allah bu ayeti, ‘Eğer onlar kesin inançları artsın diye Safa tepesini onlar için altın kılmamı istiyorlarsa, bilsinler ki gökleri, yeri ve ayette geçen diğer varlıkları yaratmak, kesin olan imanı arttırma bakımından da­ha büyüktür’ diye açıklamak için indirmiştir.”(85)

Âyetin iniş sebebi olarak aktarılan bu rivayetler doğru olabilir; ancak mesajın evrensel olduğu gerçeğinden hareketle, buradaki mesajın herhangi bir iniş sebebiyle sınırlı tutulamayacağı, her muhataba yönelik bir mesaj boyutu içerdiği ifade edilmelidir.

a)اِنَّ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Muhakkak ki göklerin ve yerin yaratılmasında (nice deliller vardır).” Yüce Allah kâinat kitabının çeşitli konu başlıklarını bu âyette vermekte ve zikrettiği hususlar başta olmak üzere, yaratılmış olan her şeyde iman edenler için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “ilk” olarak göklerin ve yerin yaratılışına dikkat çekmekte, bir anlamda mahluk olan her bir şeyin çeşitli deliller içerdiğini ifade etmiş olmaktadır.

ı. Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki göklerde ve yerde inananlar için nice âyetler vardır.” Âl-i İmrân 3/190’ta da şöyle buyrulmaktadır: “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde aklıselim sahipleri için gerçekten açık ibretler vardır.” Mahlukatta Yüce Allah’ın varlığına ve kudretine dair deliller bulunduğunun söylenme sebebi, bütün bunların imkânlar ölçüsünde incelenmesi gerektiğine dolaylı olarak gönderme yapılmış olmasıdır. Bu tür âyetlerin bulunuşuyla ilgili kapsayıcı mesaj içeren âyetler bağlamında Yûsuf 12/105, Neml 27/93 ve Fussılet 41/53’teki bilgilerin mutlak sûrette hatırlanması gerekmektedir.

ıı. ‘Alak 96/1’de “Kâinat Kitabını Okumanın Önemi” başlığında geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Yüce Allah kâinat kitabının incelenmesi gerektiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir.

Kur’ân’daki beyanlara bakıldığında Yüce Allah’ın üç kitabının bulunduğunu söyleyebiliriz:

- İlki, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, indirilen, vahyedilen veya öğretilen kitap” da denilir.

- İkincisi, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

- Üçüncü kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla da O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

ııı. Kâinat kitabını incelemek, öncelikle Müslümanların görevidir; çünkü onlara bu görevi bizzat Yüce Allah vermektedir. Bu erdemli görevi yapmayıp başkalarına ihale veya havale etmek, görevden kaçmak demektir. Şimdilerde İslâm dünyasının acınacak halde olması, Müslümanların bu aslî görevlerini ihmalden kaynaklanmaktadır. İbadet sadece namaz, oruç, hac, zekât, kurban gibi belli görevleri yapmakla sınırlı değildir. Kâinat kitabıyla ilgilenmek, Yüce Allah’ın o kitapta eşsiz kudretini görmek ve bunu insanlara sunmak da büyük bir ibadettir. Hayatı ve sorumluluğu, içine kapalı kalmaktan ibaret sanmak, ilâhî mesajı anlamamak demektir. Kabuğu kırıp hayatla tanışmak, kendini ve kâinatı tanımak sonuçta Yüce Allah’ı, kudretini ve O’nun eşsiz ilkelerini tanımayı beraberinde getirecektir. Fâtır 35/28’de dile getirilen “Allah’a sadece ve sadece âlim kullar layıkıyla derin saygı duyarlar” ifadesi bu gerçeğin Kur’âncasıdır. Dahası Rûm 30/22. âyetin sonunda göklerin ve yerin yaratılmasında âlimler için delillerin bulunuşunun hatırlatılmasının amacı da bu olsa gerektir.

ıv. Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir.(86) Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat ve insan kitaplarıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

b)وَاخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ “Gecenin ve gündüzün değişmesinde.” Yüce Allah deliller bulunduğunu beyan ettiği hususlarla ilgili olarak “ikinci” sırada gece ve gündüzün değişimini dile getirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün birbirini izlediği ve bunun Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.(87)

Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde “gece ve gündüzün ihtilafından” söz etmektedir. Burada sözü edilen اخْتِلَاف ihtilâf kelimesi Furkân 25/62’de “birbiri ardınca gelmek” veya “birbirinin zıddı” manasında خِلْفَة hılfeh kelimesi ile tefsir edilmektedir. Gece ve gündüzün ihtilafı, onların birbirini izlemesi, sürekli değişmeleri, yani gecenin gelip gündüzün gitmesi, gündüzün gelip gecenin gitmesi, gündüzün geceden, gecenin de gündüzden alarak birbirlerini takip etmeleri manasına gelmektedir. Kasas 28/71-73’te verilen bilgilere göre, eğer gece devamlı olsaydı insanlara hiç kimsenin ışığı getiremeyeceği, gündüz devamlı olsaydı da dinlenme zamanı olarak geceyi hiç kimsenin getiremeyeceği beyan edilmektedir.

Yâsîn 36/40’ta da geçtiği üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını devam ettirmektedirler. Gece gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. A‘râf 7/54’te beyan edildiği gibi, gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar. Demek ki hiçbir gece bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan “iki gündüz” de yoktur.

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır. Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

Bu vesileyle özellikle belirtmek istediğimiz bir husus vardır ki o da Râzî’nin bu âyeti dünyanın küre şeklinde olduğuna delil saymasıdır. Oldukça tartışmalı gibi görünen bu noktada Râzî’nin kanaatinin bu şekilde olduğunu bu vesile ile hatırlatmakta yarar görmekteyiz.(88)

c) وَالْفُلْكِ الَّت۪ي تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ “İnsanlara fayda veren şeylerle (yüklü olarak) denizde yüzüp giden gemilerde (nice deliller vardır).” Yüce Allah kendisinde çeşitli deliller ve ibretler bulunduğunu söylediği hususlarla ilgili olarak “üçüncü” sırada insanlara yararlı şeylerin taşındığı gemilerin suyun üzerindeki haraketini zikretmektedir. Bu arada sadece gemilerin yüzmesine değil, onların taşıdığı şeylerin insanlara faydası olan çeşitli ihtiyaçları ve ticaret eşyasını içermesine de bu arada gönderme yapılmaktadır.

Yüce Allah kânattaki kudretinin bir gereği olarak, gemileri insanların emrine verdiğini beyan etmekte, böylece yarattığı yasalara bağlı bir şekilde gemilerin denizde yüzmekte, yani akıp gitmekte olduklarını ifade etmektedir. Gemilerin denizlerde yüzmesi Yüce Allah’ın suya verdiği kaldırma kuvveti sayesinde gerçekleşmektedir. Vahyin indirildiği dönem itibariyle düşünüldüğünde, deniz taşımacılığının ne kadar hayati bir önem arz ettiği görülecek ve hatırlatılan nimetler bazında gemilerin ilk sırada zikredilmesinin hikmeti de kolaylıkla kavranabilecektir.

Dahası, Arabistan yarımadasında vahyin ilk muhataplarının gemilerle sınırlı ve dar anlamdaki ilişkisi, elbette dünyanın denize kıyısı olan veya yarımada, ada durumundaki bölgelerine göre çok kısıtlı idi. Bu gerçeğe rağmen, Kur’ân’da deniz taşımacılığı bağlamında gemiler üzerinden verilen bilgiler vahyin evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

Gemilerin suda yüzüp hareket etmesi Yüce Allah’ın suya verdiği kaldırma kuvveti sayesinde gerçekleşmekte, dolayısıyla bunda gerçekten ve güçlü bir şekilde iman etmek isteyenler için Allah’ın varlığına, birliğine ve kudretine dair delil ve ibret bulunduğunu beyan etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah o (yüce kudrettir) ki, emri gereğince içinde gemilerin yüzmesi için size hazır hale getirmiştir.” Bu âyetin mesajının bir benzeri Hacc 22/65’te şu şekilde yer almaktadır. “Görmedin(iz) mi, Allah, yerdeki her şeyi ve emri uyarınca denizde yüzen gemileri sizin hizmetinize vermiştir.” Yüce Allah insanlara sunduğu çeşitli nimetler kapsamında verdiği emri doğrultusunda gemilerin denizlerde yüzmesini, hareket etmesini dile getirmektedir. İbrâhim 14/32’de şu bilgiler yer almaktadır: “İzni ile denizde gitmeleri için gemileri emrinize vermiştir.” Yüce Allah emri gereği, yani tabiata yazdığı kanunlar gereği olarak gemilerin denizlerde hareket etmekte olduğunu beyan ederek bu nimetini hatırlatmış olmaktadır.

2. وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ مَآءٍ فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ “Allah’ın gökten indirip de kendisi sebebiyle ölümünden sonra toprağı canlandırdığı ve orada (yeryüzünde) her çeşit canlıyı yaydığı suda (nice deliller vardır).” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kainat kitabındaki delilleri bağlamında “dördüncü” olarak yağmura, “beşinci” olarak onunla ölü toprağın diriltilmesine, “altıncı” olarak da her çeşit canlıyı yeryüzünde yaymasına dikkat çekmektedir.

a) وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ مَآءٍ فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Allah’ın gökten indirip de kendisi sebebiyle ölümünden sonra toprağı canlandırdığı suda (nice deliller vardır).” Burada yağmurun gökten indirilişinden ve o sayede ölü toprağın diriltilmesinden söz edilmektedir.

ı.وَمَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ السَّمَآءِ مِنْ مَآءٍ “Allah’ın gökten indirdiği suda (yağmurda nice deliller vardır).” Câsiye 45/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın gökten indirmiş olduğu rızıkta (yağmurda) ve ölümünden sonra toprağı onunla diriltmesinde.” Yüce Allah kendi varlığının ve kudretinin delili bağlamında bu cümlede sözü gökten indirdiği rızka yani yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi yağmura getirmekte ve yağmur vesilesiyle ölümünden sonra toprağı dirilttiğini ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Nahl 16/65’te gökten indirdiği rızıktan maksadın “yağmur” olduğu şu şekilde beyan edilmektedir: “Allah gökten su (yağmur) indirmiştir ve onunla yeryüzünü ölümünden sonra diriltmiştir. Muhakkak ki bunda (gerçeği farkedip) dinleyen bir toplum için delil(ler, nice ibretler) vardır.”

Yüce Allah, kâinat kitabının bir başka âyeti olan yağmurun yani suyun bitkilerin meydana getirilmesindeki etkinliğine dikkat çekmektedir. Bu âyetin benzerleri bağlamında Kur’ân’da En‘âm 6/99, 141, Ra‘d 13/4, Nahl 16/10-11, 13, 65, Hacc 22/5, Lokmân 31/10, Fâtır 35/27, Yâsîn 36/33 ve Zümer 39/21 gibi pek çok âyetin bulunduğunu belirtmemiz gerekmektedir.

Yüce Allah bitkiler âlemindeki oluşum ve değişimle ilgili olarak “su”ya yani “yağmur”a değinmekte, gökten yani yüksekten yağmur indirdiğini ve bu sayede insanoğlunun su ihtiyacını karşıladığını haber vermektedir. Âyette geçen اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun “indirilmesi” aynı zamanda onun insanoğluna “ikram edilmesi”dir. Bu ve devam eden âyetlerde kullanılan اَنْزَلَ enzele ve اَحْيَا ahyâ gibi fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın olup bittiğini ifadeden ziyade, meselenin ilahi bir sistem sayesinde devamını göstermektir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de sonuçta yağmurun yağdırıldığı yerin bulutlar olduğu ve onların da insanlardan yukarıda olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesine “yüksek(ler)” manası da verilebilir. Eğer ilâhî irade ve O’nun eşsiz kudreti olmasaydı tabiat kendiliğinden ne rüzgâr estirebilirdi ne de yağmur yağdırabilirdi. Bunu tabiat kendiliğinden yapamayacağı gibi insanların tapındığı putların da böyle bir gücünün ve kudretinin olmadığı herkesçe malumdur. İşte ilk muhatapları müşrikler olan Hz. Peygamber’in onlara bu şekilde kâinat kitabından örnekler sunması onların tevhide gelmesini ve âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamış olabilir.

ıı. فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ “(Allah) onunla (yağmur/su sebebiyle) yeryüzünü ölümünden sonra diriltmiştir.” Bu cümlede yağmurun yağdırılma gerekçesi dile getirilmekte, Yâsîn 36/33-35’te de ifade edildiği gibi, yağmur ölü toprağı sulayarak onu canlandırmakta, böylece bitkisiz ve ürünsüz olan arz bitkilerle yeşertilip meyvelere sahip kılınarak hayata kavuşturulmaktadır.

Furkân 25/49’da da belirtildiği üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(89) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(90) için değil, mevt/el-meyte kalıplarında “toprak”(91), meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(92) için de kullanılmaktadır. Pek çok âyette olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah yükseklerden rızık yani yağmur yağdırmasının sebebini “onun sayesinde ölü durumdaki yeryüzünü bitkilerle diriltip yeşertmesi” şeklinde belirlemiştir.

Burada tabiattaki yağmur ve diriliş üzerinden esasında iki şeye daha gönderme yapıldığını söyleyebiliriz. Bunlardan biri Yüce Allah yağmur sayesinde ölü toprağı nasıl diriltiyorsa, insanları da ölümlerinden sonra mahşerde mutlaka diriltecektir. Yoktan var eden yüce kudretin vardan dönüştürmesi ilkine göre çok daha kolaydır. Âyetteki ikinci mesaj ise vahyin sağlayacağı manevi ve ruhsal dirilişe yöneliktir. Maddi âlemde diriltici unsur olarak nasılki su/yağmur kullanılmışsa, manevi hayatın yağmuru, suyu ve rahmeti de vahiydir. İnsanlar vahiy pınarından içsinler diye Yüce Allah rahmet kapılarını ardına kadar açmıştır. Vahiy pınarından kana kana içebilen yiğitlere selam olsun!

b)وَبَثَّ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ دَآبَّةٍ “Orada (yeryüzünde) her çeşit canlıyı yaymasında (nice deliller vardır).” Burada yağmurun vesilesiyle diriltilen ölü toprakta her türden canlının yayılmasına dikkat çekilmektedir. Âyette geçen بَثَّ besse fiili “yaymak, yaratmak, çoğaltmak”, دَآبَّة dâbbeh sözcüğü ise “debelenen her bir canlı” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/4’te şöyle buyrulmaktadır: “Sizin yaratılışınızda ve (Allah’ın göklerde ve yeryüzünde) yaydığı canlılarda, kesin olarak inanan bir toplum için deliller (ibretler, işaretler) vardır.” Benzer bir mesaj Lokmân 31/10’da da yer almaktadır.

Konuyla ilgili mesaj içermesi bakımından Şûrâ 42/29’u da aktarmakta yarar görmekteyiz: “Gökleri, yeri ve bunların içine yayıp ürettiği canlıları yaratması da O’nun delillerindendir. O dilediği zaman bunları biraraya toplamaya da kadirdir.” Aynı şekilde Nahl 16/49’da da şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde bulunanlar, yerdeki canlılar ve bütün melekler, büyüklük taslamadan Allah’a secde ederler.”

Yüce Allah hem göklerde hem de yeryüzünde debelenen ne kadar canlı varlık varsa hepsinin zorunlu bir şekilde ve sadece Allah için secde halinde yani boyun bükmüş olduklarını beyan etmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde yer alan مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi diğer âyetlerden farklı olarak herhangi bir yerle ilişkilendirilmemekte, müstakil olarak zikredilmektedir. Ancak diğer âyetlerdeki kullanımlara bakıldığında, yeryüzündekilere ilave olarak göklerde de şimdilerde bizim bilmediğimiz canlıların olabileceğini gösterebilir.(93) Nahl 16/49. âyetin devam eden kısmında yer alan him/hum “onlar” zamiri göklerde de canlılar, hatta akıllı varlıklar bulunduğunun bir delili olarak düşünülebilir; gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

Âyetteki bu cümle hakkında şöyle bir tespitte de bulunmak istiyoruz: Konuyla ilgili bazı âyette canlıların, debelenen hayvanların “yayılması”ndan söz edilmektedir. Bu durum, hayvanların doğal ortamlarında yayılmalarına izin verilmesini, geniş otlaklarda vs. mekânlarda yayılan hayvanların böylece daha verimli ürünlere sahip olacakları söylenebilir. İki bacaklı kümes hayvanlarının kümeslerde tutulması değil de ortamda yayılmasının sağlanması çok önemlidir. Benzer durumlar ahırlarda sürekli tutulan dört bacaklı hayvanlar için de geçerlidir. Yüce Allah’ın yaydığını söylediği hayvanları bu özelliklerinden mahrum bırakmamak gerekmektedir, vesselâm.

3. وَتَصْر۪يفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Rüzgârları ve gökle yer arasında emre hazır bulutları yönlendirmesinde akıl eden bir toplum için deliller vardır.” Yüce Allah âyetin son kısmında kainat kitabındaki delilleri bağlamında “yedinci” olarak rüzgâra, “sekizinci” olarak da bulutlara dikkat çekmektedir.

ı. وَتَصْر۪يفِ الرِّيَاحِ “Rüzgârları yönlendirmesinde (nice deliller vardır).” Yüce Allah kudretinin delilleri bağlamında, rüzgarların çeşitli şekillerde, çeşitli yönlerden, çeşitli oranlarda, çeşitli yörelere çevrilmesini, estirilmesini konu edinmektedir. Burada geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimesi bu şekilde çoğul olarak kullanıldığı yerlerde olumlu manada bir nimet vesilesi, الرِّيح er-rîh(94) şeklinde tekil kullanıldığı yerlerin çoğunda ise azap, felaket, fırtına, kasırga gibi olumsuz içeriklerde zikredilmektedir.(95)

Kur’ân’da 19 kez geçen الرّ۪يح er-rîh kelimeleri tekil olarak geçtiği yerlerde genellikle olumsuz manada “felaket”,(96) bilinen manada “rüzgâr”,(97) “koku”,(98) “güç”(99) manalarında kullanılmaktayken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da 10 kez(100) geçen الرِّيَاح er-riyâh kelimeleri ise olumlu, yararlı bir anlamda genel olarak “nimet, huzur” içerikli “rüzgârlar” manasında zikredilmektedir. Hz. Peygamber’in bir duasında “Ey Rabbim riyâh kıl, rîh kılma” buyurarak bu ayırımı yaptığı da rivayet edilmektedir.(101)

Aynı konu bağlamında bir kez de Câsiye 45/5’te geçen تَصْر۪يف tasrîf kelimesi “çevirmek, döndürmek, estirmek” demektir. Rüzgarların çevrilmesi hem çeşitli yönlerden estirilmesi manasına alınabilir; hem de bazen rahmet, bazen de azap yani fırtına, kasırga vs. içerebilir.(102) Bazen rüzgarlar aynı yerdekiler için bile farklı etkilere ve değişik beklentilere sahne olabilir. Yüce Allah işte âyetin bu cümlesinde sözü rüzgarların değişimine yani değişik yönlerden estirmesine getirmekte ve bütün bunlarda aklını kullanmak isteyenler için nice âyetler (deliller, dersler, ibretler) bulunduğunu beyan etmektedir.

ıı.وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَآءِ وَالْاَرْضِ “Yer ile gök arasında emre hazır bulutları (yönlendirmesinde de nice deliller vardır).” Yüce Allah önceki cümlede rüzgârları yönlendirmesinden söz ettikten sonra, yine oraya bağlı olmak üzere bu defa da rüzgarlar sayesinde bulutları gökle yeryüzü arasında yönlendirmesini dile getirmektedir.

Konuyla ilgili Râzî’nin şu açıklaması çok yerindedir:

- “Suyun karakteri, inmesini gerektiren bir ağırlığa sahip olmasıdır. Bu nedenle, onun hava boşluğunda durması, tabiatına uymayan bir durumdur. Bu yüzden, onu buna zorlayan ve buna mecbur eden birisinin bulunması ge­rekir. İşte bu sebepten ötürü Yüce Allah onu musahhar diye adlandırmıştır.”

- “Şayet bulut, devamlı aynı yerde kalsaydı, Güneş’in ışıklarını örteceği, yağmuru ve nemi arttıracağı için zararı büyük olurdu. Hiç bulut olmayıp da yağmur yağmasaydı yine zararı büyük olurdu. Çünkü bu da kıtlığa, bitki ve ekinlerin bitmemesine sebep olurdu. Bu nedenle, onu ancak belli bir ölçüde tutmak faydalı olurdu. Böylece Yüce Allah onu ihtiyaç anında getirip ihti­yaç kalmayınca götürdüğü için ‘Allah’ın emrine amade kılınmış’ gibidir.”

- “Bulut, belirli bir yerde durmaz. Aksine Yüce Allah rüzgârları ha­reket ettirmek suretiyle bulutu dilediği yere sevkeder ki işte bu da emre âmâde kılmaktır.”(103)

b) لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Akleden bir toplum için âyetler (deliller, vardır).” Yüce Allah bu âyette ve elbette Kur’ân’da dile getirdiği pek çok delili “aklını kullananlar” için söz konusu ettiğini hatırlatmaktadır. Yüce Allah âyetlerini, düşünen kimselere tahsis etmiştir. Çünkü bu hu­susta düşünebilecek olanlar ve bununla onun şükrünü yerine getirebilmeleri için kendilerine vâcib olan, “Rablerinin birliğine, O’nun adaletine ve hikmetine, ayrıca O’na ibadette ve taatte bulunmanın farz olduğuna” istidlalde bulunabile­cek olanlar onlardır.

Yüce Allah bu âyette göklerde ve yeryüzünde yarattığı her ne varsa hepsinde kesin olarak iman etmek isteyenler için çeşitli deliller ve ibretler olduğunu beyan etmektedir. Burada geçen اٰيَات âyât kelimesi “deliller, ibretler, dersler” manasına gelmektedir. Bu kelimenin başındaki lâm/le edatı ise te’kîd yani “pekiştirme” edatıdır ve sözü edilen ibretlerin kâinat kitabının âyetlerinde kesin olarak bulunduğunu göstermektedir.

Kur’ân’da akılla ilgili kelimeler hep fiil kalıbında getirilmekte, isim olarak zikredilmemektedir. Buradan hareketle, işletilmeyen aklın yaratılış amacına hizmet etmediği anlaşılmakta, bu arada Yüce Allah Yûnus 10/100’de de belirtildiği gibi, aklını kullanmayanların üzerine pislik yağdırdığını haber vermektedir. Kur’ân’ın indiriliş gayesi, aklını kullanan, delillerden yola çıkarak Yüce Allah’ın varlığını, birliğini ve kudretini bulabilen insanlar ve onların oluşturduğu bir toplum inşa etmektir. Aklını vahyin ışığıyla kullanabilen yiğitlere selam olsun.

d) Putperestliğin Sonu: Yakıcı Ateş

Yüce Allah, sûrenin 165-167. âyetlerinde bazı insanların Allah’ın peşi sıra ortaklar edindiklerini, onları Allah’ı sever gibi sevdiklerini, iman edenlerin Allah’a olan sevgilerinin ise onlarınkinden çok daha fazla olduğunu, azabı gördükleri zaman zalimlerin anlayacağı gibi bütün kuvvetin Allah’a aidiyetini ve Allah’ın azabının çok şiddetli olduğunu önceden görüp anlayabilmelerinin gerektiğini dile getirmektedir.

Ardından, kendilerine uyulup arkalarından gidilenlerin mahşerde kendilerine uyanlardan uzaklaştıkları, azabı gördüklerinde aralarındaki bütün bağların kopup gideceği haber verilmekte, saptırılanların şu arzularına dikkat çekilmektedir: “Keşke bir kez daha (dünyaya dönmemiz) mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini hasretler olarak gösterecektir; onlar artık hiçbir şekilde ateşten çıkamazlar.”

ı. Putları Allah Gibi Sevme Hastalığı

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ وَلَوْ يَرَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ اَنَّ الْقُوَّةَ لِلّٰهِ جَم۪يعًا وَاَنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعَذَابِ “İnsanlardan bazıları, Allah’ın peşi sıra ortaklar edinir de onları Allah’ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır. Zalimler azabı gördükleri zaman (anlayacakları gibi) bütün kudretin yalnızca Allah’a ait olduğunu ve Allah’ın azabının çok şiddetli olduğunu keşke (önceden) gör(üp anlayabil)selerdi!”

Âyetteki وَمِنَ النَّاسِ ve mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan bir kısmı vardır”; مَنْ يَتَّخِذُ men yettehızü ifadesi “(şöyle) edinen”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”;اَنْدَادًا endâden kelimesi “putlar”; يُحِبُّونَهُمْ yuhıbbûnehum ifadesi “onları severler”; كَحُبِّ اللّٰهِ ke hubbillâhi tamlaması “Allah’ı sever gibi”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû cümlesi “iman edenler, iman etmiş olanlar (ise)”;اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetlidir, ileridir”; حُبًّا hubben kelimesi “sevgi bakımından, daha çok severler”; ِ لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ı”; وَلَوْ يَرَى ve lev yerâ fiili “eğer görselerdi”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalim olanlar, haksızlık edenler”; اِذْ يَرَوْنَ iz yeravne ifadesi “gördükleri zaman”; الْعَذَابَ el-‘azâbe kelimesi “azabı”; اَنَّ الْقُوَّةَ enne’l-kuvvete ifadesi “şüphesiz ki güç, kuvvet”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “tamamı, hepsi”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve yine şüphesiz ki Allah”; شَد۪يدُ الْعَذَابِ şedîdü’l-‘azâbi tamlaması ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada müşriklerin hatalı sevgileri ve zalimlerin mahşerdeki feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّٰهِ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ “İnsanlardan bazıları, Allah’ın peşi sıra ortaklar edinir de onları Allah’ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.” Yüce Allah Bakara 2/163. âyette tek ilah olduğunu, Rahmân ve Rahîm sıfatlarının kendisinde bulunduğunu beyan edip, sonrasında kâinat kitabındaki kudretini sekiz başlıkta ifade ettikten sonra, bu defa muhatapların inançtaki şirkine değinmektedir. Kâinatın yaratılışı ve idaresinde tek olan Yüce Allah inanç noktasında da muhatapları tarafından tekliğinin kabul edilmesini istemekte, şirke düşenleri eleştirmektedir.

a)وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اَنْدَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّٰهِ “İnsanlardan bazıları Allah’ın peşi sıra ortaklar edinir de onları Allah’ı sever gibi severler.” Yüce Allah bazı insanların çeşitli ortaklar edindiklerini ifade ederken bu ortakların Allah’ın peşi sıra bir konumda olduklarını ifade etmektedir. Zira burada yer alan مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” manasında değil de “Allah’ın dûn’unda, aşağısında, altında, O’nun peşi sıra” anlamında tercüme edilmelidir. Zira Mekkeli müşrikler Allah inancına sahip insanlardı; sorunları ise Allah’a ortak koşmalarıydı. Bu nedenle, putperestlerin veya müşriklerin ele alındığı bağlamlarda verilmek istenen mesajın bu şekilde olduğu unutulmamalıdır.

Âyette yer alan ve Kur’ân’da altı kez(104) geçen اَنْدَاد endâd kelimesi nidd sözcüğünün çoğuludur; “denk varlıklar”, “ortaklar”, “putlar”, “benzerler”(105) manasında müşriklerin edindiği putları ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu hitap gereği, Yüce Allah öncelikle müşrik muhatapların bu yanlıştan vazgeçmelerini, sonrasında ise hiç kimsenin böyle bir yanlışa düşmemesini istemektedir.

Âyette sözü edilen اَنْدَاد endâd yani ortakların kimler veya neler olduğu konusunda farklı kanaatler ileri sürülmektedir. Yaygın kanaate göre, bunlardan maksat putlardır; ancak âyette yer alan هُمْ hum zamiri bunların canlı ve insan olduklarının delilidir. Kendilerine yararı ve zararı dokunamayacağını bildikleri putları Allah’ı sever gibi sevmeleri mümkün değildir. Dahası, maksat müşriklerin Mekke’deki yaşantılarıyla ilgili olarak yasaklarını haram, serbestiliklerini helal bildikleri reisleri yani başkanları olmalıdır. Müşrikler işte bu türden başkanlarını tıpkı Allah’ı sever gibi severek bir şirk ortaya koymuşlardı. Devam eden kısım olarak Bakara 2/166 ve 167. âyetlerde de belirtildiği gibi, kendilerine uyulanlar kendilerine uyanlardan yüz çevireceklerine göre, burada tıpkı Allah gibi sevilen ortaklardan maksadın da insanlar olması gerektiği anlaşılmaktadır.

Âyette kastedilen sevgiyle ilgili olarak bazı âlimlerimiz maksadın müşriklerin putlarını tıpkı Allah’ı sevdikleri gibi sevmeleri olduğunu belirtmiştir. Bu manaya göre, müşriklerin putlarla Allah’a olan sevgilerini eşit tuttukları ifade edilmiş olmaktadır. Müşriklerin Allah inancına sahip oldukları gerçeği bu noktada hatırda tutulmalıdır. Bu anlamda Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25, Zümer 39/38 ve Zuhruf 43/9, 87’de verilen bilgiler oldukça dikkat çekicidir. Benzer içerikte cevabını Yüce Allah’ın verdiği bir başka örnek de En‘âm 6/12 ve Sebe’ 34/24. âyetlerdir.

Diğer bir kısım müfessirimiz müminlerin Yüce Allah’ı sevdikleri gibi müşriklerin de putlarını o şekilde sevdiklerini söylemişlerdir.(106) İster sevgide denge olsun, isterse putlara yönelik beslenen sevgi daha fazla olsun, her durumda bu sevgi eleştirilmekte ve Allah sevgisinin ikinci plana itilmesi manasına gelebilecek bu türden aşırı sevgiler bir şirk unsuru olarak sunulmaktadır.

b)وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَشَدُّ حُبًّا لِلّٰهِ “İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.” Yüce Allah müşriklerin putlaştırdıkları insanlara besledikleri sevginin yanlış olduğunu beyan ettikten sonra, müminlerin bu noktada doğru bir duruş sergilediklerini ve Allah sevgisinin onlarda zirvede olduğunu haber vermektedir. Bir mümin Yüce Allah’tan daha çok hiç kimseyi veya hiçbir şeyi sevemeyeceği gibi, O’nun sevgisine denk bir sevgiyi de başkalarına besleyemez. Tevbe 9/24’te de belirtildiği gibi, biyolojik yakınların, akrabaların, mal, mülk, servet, mesken vs. şeylerin Yüce Allah’tan, sonrasında Hz. Peygamber’den ve nihayet Allah yolunda fedakârlık demek olan cihad etmekten daha çok sevilmesi durumunda artık azabın kaçınılmaz olacağı bildirilmektedir. İşte bu hassas nokta nedeniyle, müminlerin hata etmemesi için onların en çok Yüce Allah’ı sevdikleri veya sevmeleri gerektiği açıkça hükme bağlanmış olmaktadır.

2.وَلَوْ يَرَى الَّذ۪ينَ ظَلَمُوٓا اِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ اَنَّ الْقُوَّةَ لِلّٰهِ جَم۪يعًا وَاَنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعَذَابِ “Keşke zalimler azabı gördükleri zaman (anlayacakları gibi) bütün kudretin yalnızca Allah’a ait olduğunu ve Allah’ın azabının çok şiddetli olduğunu (önceden) gör(üp anlayabil)selerdi!” Yüce Allah müşriklerin kendisiyle birlikte ilah kabul ettikleri ve putlaştırdıkları varlıklara aşırı sevgi beslemelerinin yanlış olduğunu, müminlerin ise Allah sevgisi noktasında doğru bir duruş sergilediklerini beyan ettikten sonra, söz konusu kişilerin yanlışlıkları sebebiyle “zalimler” sıfatını aldıklarını haber vermektedir. Âyetin başındaki لَوْ lev edatının cevabı cümlede yer almamaktadır; çünkü mana sanki “başlarına gelecekleri bir bilseler” şeklinde olup, olayın şiddeti, korkutuculuğu ve dehşeti ortaya konulmak istenmektedir.

Adalet “bir şeyi yerli yerince yapmak”, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” anlamına geldiği için, inançta “tevhid adalettir”; “şirk ise zulümdür”. İşte bu nedenle, Yüce Allah’a ortak koşan putperestlerin zalim oldukları bildirilmekte ve mahşerdeki azabı gördüklerinde bütün kuvvet ve kudretin sadece Yüce Allah’a aidiyetini ve azabının da son derece şiddetli olduğunu anlayacakları, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının bulunmayacağı, bu gerçeği bilmenin yerinin bu dünya hayatı olduğu özellikle vurgulanmaktadır. “Azabı görecekleri günün gerçeklerini keşke bugün görselerdi” diye bir uyarıyla kendilerine seslenilmekte, saplandıkları küfür ve şirk bataklığından behemehâl kurtulmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmektedirler.

Yüce Allah, bütün kuvvet ve kudretin kendisinde olduğunu, en şiddetli azabı da kendisinin yapacağını beyan ederek, bir taraftan müşriklere gözdağı vermekte, diğer taraftan da onların bu özellikleri bulunmayan varlıklara tapınmalarının anlamsızlığını ortaya koymaktadır. Kendilerine yarar da zarar da veremeyecek varlıklara tapmanın gerekçesi onlarda çeşitli güçler vehmetmek ve onların azaplarının bulunduğunu varsaymaktır. İşte Yüce Allah böyle bir düşüncenin son derece yanlış olduğunu ifade ederek, müşriklerin korku veya ümitle başka varlıklara tapınmamaları gerektiğini ifade etmektedir. Bu arada, müminlere de moral verilerek tuttukları yolun hakikat yolu olduğu ve sonunda Allah’ın rızasıyla kurtuluşun ve ödülün gerçekleşeceği dolaylı olarak müjdelenmiş olmaktadır. Bütün zamanların müminlerine ve kâfirlerine işte bu şekilde bildirimde bulunulmuş olmaktadır.

ıı. Mahşerde İlişkilerin Kesilmesi

اِذْ تَبَرَّاَ الَّذ۪ينَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوا وَرَاَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْاَسْبَابُ “İşte o zaman (görecekler ki) kendilerine uyulanlar, (onlara) uyanlardan uzaklaşmıştır ve (her iki taraf da) azabı görmüş, sonunda aralarındaki bağlar kopmuştur.”

Âyetteki اِذْ تَبَرَّاَ iz teberrae ifadesi “hani uzaklaştıklarında”; الَّذ۪ينَ اتُّبِعُوا ellezîne’ttubi‘û ifadesi “kendilerine uyulanlar”; مِنَ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوا minellezîne’ttebe‘û ifadesi “kendilerine, onlara uyanlardan”; وَرَاَوُا ve raev fiili “ve gördükleri (zaman)”; الْعَذَابَ el‘azâbe kelimesi “azabı”; وَتَقَطَّعَتْ ve tekatta‘at fiili “ve kesilmiş olur”; بِهِمُ bihim ifadesi “onlarla”; الْاَسْبَاب el-esbâbu kelimesi ise “sebepler, bağlar” demektir.

Burada kendilerine tâbi olunanların kendilerine tâbi olanlardan mahşerden yüz çevirmeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendinin peşi sıra tapındıklarını Allah’ı sever gibi sevenlerin azabı gördüklerinde gerçeklerle yüzleşeceklerini beyan ettikten sonra, bu defa dünyada kendilerine tâbi olunanların onlara tâbi olanlardan mahşerde uzaklaşacağını, nihayetinde azabı görmüş olacaklarını ve aralarında hiçbir bağın kalmayacağını ifade etmektedir.

Âyetin sonunda yer alan الْاَسْبَاب el-esbâb kelimesi “bağlar”, “ilişkiler”, “araçlar”, “bağlantı sebepleri”, “ümitler”, “vesileler”, “akrabalık bağları”, “bağlantılar”, “sözler”, “yeminler”, “sevgiler” gibi anlamlar vermekte,(107) bunların birbirlerinden herhangi bir ümitlerinin olamayacağı dile getirilmiş olmaktadır. Esasında En‘âm 6/94’te de inkârcılar arasındaki bağların bütünüyle kesilmiş olacağı, beklenti içerisinde oldukları şeylerin kaybolup gideceği bildirilmektedir.

Burada yani dünya hayatında peşlerine gidilenler mahşerde bunu kabul etmeyecekler, dolayısıyla aralarında herhangi bir bağ bırakmak istemeyecekler, bütün ilişkilerini koparmaya çalışacaklardır; ancak bunun hiç kimseye hiçbir faydası da dokunmayacaktır. Burada sözü edilen uzaklaşma, A‘râf 7/38 ve ‘Ankebût 29/25’te “sapanların ve saptıranların birbirlerini inkâr etmeleri ve birbirlerine lanet etmeleri” şeklinde zikredilmektedir. Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/67’de takvâ sahipleri hariç, diğerlerinin birbirlerine düşman olacakları beyan edilirken, İbrâhim 14/22’de ise şeytanın bu tür ilişkileri inkâr edeceği bildirilmektedir.

Kur’ân’da isim olarak on kez(108) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâun kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâu kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır. Bu arada, yine benzer anlam verecek şekilde fiil olarak da teberrae/teberraû kalıplarında Bakara 2/166, 167 ve Tevbe 9/114’te, teberra’nâ kalıbında Kasas 28/63’te, neteberrae kalıbında ise Bakara 2/167’de kullanılmaktadır.

Cehennemlikler aslında muhataplarını zorlamadıklarını söyleyerek, sapanların kendilerine taptıkları iddialarını kabul etmediklerini Yüce Allah’a arz etmiş olacaklardır. Söylemek istedikleri muhtemelen şudur: “Bunlar bize bakarak saptılar, bu doğru; ancak onlara hiçbir şekilde zorlama yapmadık. Şimdi bunlarla ilgili hüküm senindir; onlarla ilişkimizi kesip sana sığındık.”(109) Bu ifadeleriyle aslında bu inkârcı saptırıcılar saptırdıkları insanlardan uzaklaşmak istediklerini de ortaya koymuş olmaktadırlar.

Bütün bu tür suçlamalar sonucu değiştirmeyecek ve hepsi azapta ortak olacaklardır. Bu konuda A‘râf 7/38, İbrâhim 14/22, Sâffât 37/33 ve Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır. Anlaşılan o ki mahşerde insanların birbirini suçlamasının hiçbir sonucu olmayacak, sapanlar da saptıranlar da aynı azap ortamında kalacaklardır. Sapanlar saptıkları ve akıllarını kullanmadıkları için, saptıranlar da kendileri sapıp başkalarını da yoldan çıkardıkları için hepsi iki suç işlemiş olacaklardır ve aynı azabı yaşayacaklardır; A‘râf 7/39’da beyan edilen husus da budur.

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/63’te şöyle buyrulmaktadır: “(O gün) hüküm aleyhlerine gerçekleşmiş olanlar şöyle diyeceklerdir: Ey Rabbimiz! Şunlar azdırdığımız kimselerdir. Biz nasıl azmışsak onları da öylece azdırdık. Uzak olduğumuzu, (sorumlu olmadığımızı) sana (arz ederiz). Zaten onlar aslında bize de tapmıyorlardı.” Cehennemlik olanların saptırdıkları insanlarla ilgili son değerlendirmesi de bu cümlede yer almakta ve onları yalancılıkla suçlayacakları anlaşılmaktadır. “Bize tapmıyorlardı” sözlerinin bundan başka amacı olamaz.

Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, İbrâhim 14/22, Meryem 19/82, Rûm 30/13, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da geçen ifadeler dünyada ortak koşulan varlıkların mahşerde bunu reddedecekleri, “Ey Rabbimiz, bunlar bize değil, tam aksine kendi yanlış ve fasit hevâ ve heveslerine tapmışlardı” diyerek muhataplarını yalancı ilan edecekleri anlaşılmaktadır.

ııı. Mahşerde Sonuçsuz Bir Talep

وَقَالَ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوا لَوْ اَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّاَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُ۫ا مِنَّا كَذٰلِكَ يُر۪يهِمُ اللّٰهُ اَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِج۪ينَ مِنَ النَّارِ “(Kötülere) uyanlar şöyle demiş (olacaklar)dır: ‘Keşke bir kez daha (dünyaya dönmemiz) mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık!’ Böylece Allah pişmanlık duydukları işleri kendilerine gösterecektir. Onlar asla ateşten çıkamazlar.”

Âyettekiوَقَالَ ve kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”; الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوا ellezîne’ttebe‘û ifadesi “uyanlar”; لَوْ اَنَّ لَنَا lev enne lenâ ifadesi “eğer bizim için olsaydı”; كَرَّةً kerraten kelimesi “bir kez daha”; فَنَتَبَرَّاَ fe neberrae fiili “biz de uzaklaşsaydık”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; كَمَا تَبَرَّؤُ۫ا kemâ tebarraû ifadesi “onlar uzaklaştıkları gibi”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; يُر۪يهِمُ yürîhim ifadesi “onlara gösterecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini”; حَسَرَاتٍ haserâtin kelimesi “hasretler olarak”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “aleyhlerine”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “onlar hiçbir şekilde (şöyle) değillerdir”; بِخَارِج۪ينَ bi hâricîne ifadesi “çıkacak kişiler (değillerdir)”; مِنَ النَّار mine’n-nâri ifadesi ise “ateşten” demektir.

Burada dünyada saptırılanların mahşerde dile getirecekleri bir istek ve onlara verilecek cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوا لَوْ اَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّاَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُ۫ا مِنَّا “(Kötülere) uyanlar şöyle demiş (olacaklar)dır: Keşke bir kez daha (dünyaya dönmemiz) mümkün olsaydı da şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık!” Yüce Allah kendilerine tâbi olunanların diğerlerinden yüz çevirecekleri mahşer ortamında bu defa onlara tâbi olanların bir talep ortaya koyacaklarını, dünyaya geri döndürülmek isteyeceklerini, böylece onları saptıranlardan yüz çevirme sözünü vereceklerini bildirmektedir.

Benzer bir içerikte olmak üzere Şu‘arâ’ 26/102’de şöyle buyrulmaktadır: “Keşke bizim için (dünyaya) bir dönüş daha olsa da müminlerden olsak!” Bu ifade, saptırılanların isteğini veya özlemini ortaya koymaktadır. Mahşerdeki yargılanma esnasında suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir.

Bu konuda oldukça fazla âyetin bulunduğunu belirterek,(110) şu hususa dikkat çekmekle yetineceğiz: Âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi, ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/167’de, ayrıca A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve konuyla ilgili diğer âyetlerde de görüleceği üzere, dünya hayatında başkaları tarafından saptırılanlarda derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke hali söz konusu olacaktır.

Furkân 25/27-28’de şu bilgiler yer almaktadır: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edineydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, cehennemliklerin dünyaya yeniden gönderilme ve kendilerini saptıranlardan uzaklaşma arzularıdır. Mü’minûn 23/100 ve Fâtır 35/37’de de dile getirildiği gibi, onların bu tür istekleri kesinlikle reddedilecek ve bu arzularına asla ulaşamayacaklardır.

İnkârcıların dünyaya geri çevrilme istekleri konusunu Mü’minûn 23/99 ve Fâtır 35/37’de ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

2. كَذٰلِكَ يُر۪يهِمُ اللّٰهُ اَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ “Böylece Allah, pişmanlık duydukları işleri kendilerine gösterecektir.” Yüce Allah dünya hayatında saptırılanlara bu arzularının ve beklentilerinin hiçbir yarar sağlamayacağını, çünkü onların arzularına ulaşamayacaklarını, aksine dünyada kendi iradeleriyle yapıp ettiklerini pişmanlık sebepleri olarak onlara bu şekilde göstereceğini haber vermektedir. Bir kez de Fâtır 35/8’de geçen حَسَرَات haserât sözcüğü “pişmanlık sebepleri, nedametler, üzüntüler ve hasretler” gibi pişmanlık ve sonuçsuz özlem manaları içermektedir. İnkâra saplananlar kendilerini saptıranlardan elbette uzak durmak isteyecekler; ancak bunun onlara hiçbir faydası dokunmayacaktır. Çünkü orada dile getirilecek şeyler dikkate alınmayacak, sadece sahiplerinin pişmanlıklarını yoğun bir şekilde arttıracaktır.

3. وَمَا هُمْ بِخَارِج۪ينَ مِنَ النَّارِ “Onlar asla ateşten çıkamazlar.” Yüce Allah mahşerdeki konuşma ve istekler bağlamında hatırlattığı bu konuların ardından, cehennemden çıkartılmak isteyecek kişilerin de oradan hiçbir şekilde çıkamayacağını haber vermektedir. Buradaki مَا mâ ve بِ bâ/bi harflerinin birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manası katmakta ve ateşten çıkartılmanın hiçbir şekilde mümkün olmayacağını ifade etmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Oradakiler şöyle feryat edecekler: ‘Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın dışında salih amel(ler) yapalım.’ (Yüce Allah onlara şöyle diyecektir:) Size uyarıcı (peygamber) de geldiği halde gerçeği hatırlayabilecek kimsenin bunu başarabileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin hiçbir yardımcısı yoktur.”

Cehennemden Çıkamama

Bu konuyu Fâtır 35/37’de geniş bir şekilde ele alacağız; ancak önemine binaen burada aynı bilgileri yinelemek istiyoruz. Kur’ân bize “kâfirlerin cehennemden çıkartılma istekleri”nin adeta havada uçuşacağını, ancak bunun hiçbir şekilde gerçekleşmeyeceğini haber vermektedir.(111) Bu istek ölümün hemen sonrasında kâfirlerin ruhları tarafından dile getirilecek; ancak bunun boş bir hayal olduğu ve geriye dönüş için arkada bir ölüm engelinin bulunduğu bildirilmektedir.(112)

Kâfirlerin dünyaya geri çevrilme isteklerinde yer alan salih amel vurgusu çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(113) Ancak azaptan çıkartılmak ve dünyaya geri döndürülmek mümkün olmayacağı için, salih amel işleme sözünün de hiçbir anlamı olmayacaktır. Dahası, En‘âm 6/28’de kendilerine bu fırsat verilse de aynı hataları yine yapacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah suçluların, yani mahşerde cehenneme atılanların oradan çıkartılma taleplerinden de söz etmektedir. Şimdi bu konudaki âyetlerin meallerini vermek istiyoruz.

Bakara 2/167: “(Kötülere) uyanlar şöyle derler: Ah, keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onların bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık! Böylece Allah onlara, işlerini, pişmanlık ve üzüntü kaynağı olarak gösterir ve onlar artık ateşten çıkamazlar.”

Mâide 5/37: “Ateşten çıkmak isterler, fakat onlar oradan çıkacak değillerdir. Onlar için devamlı bir azap vardır.”

Hacc 22/22: “Izdıraptan dolayı oradan her çıkmak istediklerinde, oraya geri döndürülürler ve onlara ‘Tadın bu yakıcı azabı!’ (denilir).”

Mü’minûn 23/107: “Ey Rabbimiz! Bizi buradan çıkar. Eğer bir daha (ettiklerimize) dönersek, artık belli ki biz zalim insanlarız.”

Secde 32/20: “Yoldan çıkanlar ise, onların varacakları yer ateştir. Oradan her çıkmak istediklerinde geri çevrilirler ve kendilerine ‘Yalandır deyip durduğunuz cehennem azabını tadın!’ denir.”

Fâtır 35/37: “Cehennemdekiler şöyle feryad edecekler: ‘Ey Rabbimiz! Bizi (buradan) çıkar da (dünyada) yaptıklarımızın tersini yapalım (hatalarımızın yerine iyilikler yapalım).’ (Cevaben Allah da onlara): ‘Size uyarıcı (peygamber de) gelmişken düşünecek kimsenin düşünebileceği kadar bir ömür vermedik mi? Şimdi tadın (azabı)! Zalimlerin yardımcısı yoktur’ diyecektir.”

Mü’min 40/11: “Onlar, ‘Rabbimiz, bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?’ derler.”

Câsiye 45/35: “Bunun böyle olmasının sebebi şudur: Siz Allah’ın âyetlerini alaya aldınız, dünya hayatı sizi aldattı. Artık bugün ateşten çıkarılmayacaklardır ve onların (Allah’ı) hoşnut etmeleri de istenmeyecektir.”

Yüce Allah bu âyetlerde suçluların cehennemden çıkartılmak için istekte bulunacaklarını, ancak bunu hiçbir şekilde dikkate almayacağını beyan etmektedir.

Cehennem azabından çıkartılmamayla ilgili olarak A‘râf 7/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar dinlerini bir eğlence ve oyun edinmiş, dünya hayatı da kendilerini aldatmıştır. Onlar, bu günün karşılaşmasını nasıl unutmuş ve âyetlerimizi nasıl inkâr etmişlerse işte biz de bugün onları unutmaktayız.” Yüce Allah bu âyette kâfirlerin iki özelliğini hatırlatmakta, dinlerini eğlence ve oyuna dönüştürdüklerini bildirmektedir.

Zümer 39/19’da şöyle bir bilgi vardır: “Hakkında azap hükmü gerçekleşmiş kimse (ödülü hak edenler gibi midir? Ey Peygamber!) Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” İşte bu cümle de ateş azabından çıkmanın mümkün olmadığını göstermektedir.

Tâhâ 20/126’da da geçtiği üzere, Yüce Allah dünyada kendilerine âyetleri gelmesine rağmen onları unutanların mahşerde unutulacağını bildirmektedir.

Haşr 59/19’da dünya hayatında Yüce Allah’ı unutanlara Yüce Allah’ın da kendilerini unutturacağı haber verilmektedir. Benzer bir mesaj Secde 32/14’te de yer almaktadır.

Tevbe 9/67’de geçtiği üzere, münafıkların Allah’ı unutması sonucunda Yüce Allah’ın da onları nifakta unuttuğu bildirilmektedir. Mahşerdeki karşılıklar dünyadaki tercihlerin sonucudur. İnsanların azapta unutulması sonuçtur; bunun sebebi ise onların dünyada hakikati unutmuş ve dikkate almamış olmalarıdır. Yüce Allah hiç kimseye haksızlık etmeyecek, kişiler kendi yaptıklarının karşılığını bulmuş olacaklardır. Sözün özü şudur: “Unutanlar unutulacaktır.” Rabbimiz bizi azapta unuttuklarından eylemesin!

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmekte, Furkân 25/65’te cehennem ateşinin sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı hatırlatılmaktadır. Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği beyan edilmektedir. İnfitâr 82/16’da cehennemliklerin oradan hiçbir şekilde ayrılamayacakları ifade edilmektedir. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun apaçık delillerindendir. Rabbimiz bizi azapta unuttuklarından eylemesin.(114)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 105; Râzî, age., IV, 145.
• 2 - İnfitâr 82/13-14. 3 - Kehf 18/29. 4 - Nisâ’ 4/145. 5 - Hacc 22/56. 6 - Râzî, age., IV, 146.
  • İnfitâr 82/14 Kehf 18/29 Nisâ 4/145 Hacc 22/56
• 7 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 8 - Mü’minûn 23/115. 9 - Kıyâmet 75/36. 10 - ‘Ankebût 29/2-3. 11 - Âl-i İmrân 3/179. 12 - Zâriyât 51/56. 13 - Furkân 25/77. 14 - Hûd 11/119. 15 - Zâriyât 51/56. 16 - Nahl 16/78; Secde 32/9; Mülk 67/23.
  • Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36 ‘Ankebût 29/3 Âl-i İmrân 3/179 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Zâriyât 51/56 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23
• 17 - Zemahşerî, age., I, 205; Râzî, age., IV, 150. 18 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 19 - Râzî, age., IV, 150. 20 - Bakara 2/218; Âl-i İmrân 3/142; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 20, 41, 73, 86, 88; Nahl 16/110; Hacc 22/78; Furkân 25/52; ‘Ankebût 29/69; Hucürât 49/15; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/20 Tevbe 9/41 Tevbe 9/73 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Nahl 16/110 Hacc 22/78 Furkân 25/52 ‘Ankebût 29/69 Hucurât 49/15 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 21 - Semerkandî, age., I, 105; Taberî, age., II, 41; Zemahşerî, age., I, 205-206; Râzî, age., IV, 151.
• 22 - Zemahşerî, age., I, 205; Râzî, age., IV, 155. 23 - Yazır, age., I, 455. 24 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8
• 25 - İslâmoğlu, age., s. 58’de 5. not.
• 26 - Râzî, age., IV, 155. 27 - Semerkandî, age., I, 106. 28 - İslâmoğlu, age., s. 53’te 289. not.
• 29 - Râzî, age., IV, 156.
• 30 - Esed, age., s. 43’te 126. not. 31 - Semerkandî, age., I, 106.
• 32 - Semerkandî, age., I, 106.
• 33 - Zemahşerî, age., I, 206.
• 34 - Semerkandî, age., I, 107. 35 - Semerkandî, age., I, 107.
• 36 - İbrâhim 14/5; İsrâ’ 17/3; Lokmân 31/31; Sebe’ 34/13, 19; Şûrâ 42/33.
  • İbrâhîm 14/5 İsrâ 17/3 Lokmân 31/31 Sebe' 34/13 Sebe' 34/19 Şûrâ 42/33
• 37 - Semerkandî, age., I, 108. 38 - Zemahşerî, age., I, 207.
• 39 - Ebû Dâvûd, İlim, 9; Tirmizî, İlim, 3; İbn Mâce, Mukaddime, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 263, 305, 344, 353, 495. 40 - İbn Mâce, Mukaddime, 24. 41 - Zemahşerî, age., I, 207; Râzî, age., IV, 164.
• 42 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 43 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 44 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 45 - Mâide 5/78. 46 - Nisâ’ 4/47. 47 - Âl-i İmrân 3/61. 48 - Âl-i İmrân 3/87. 49 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 50 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 51 - Hûd 11/60. 52 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 53 - Feth 48/6. 54 - Hûd 11/18. 55 - Ahzâb 33/57. 56 - Nisâ’ 4/93. 57 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 58 - Bakara 2/159, 161. 59 - Nûr 24/7, 23.
  • Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 60 - Bakara 2/159. 61 - Bakara 2/89; Âl-i İmrân 3/86-87; A‘râf 7/44. 62 - Tevbe 9/68. 63 - Hûd 11/60, 99; Kasas 28/42. 64 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 65 - Nisâ’ 4/93. 66 - Âl-i İmrân 3/61; Nûr 24/7. 67 - Ra‘d 13/25. 68 - Hûd 11/17-18.
  • Bakara 2/159 Bakara 2/89 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Tevbe 9/68 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Nisâ 4/93 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Ra‘d 13/25 Hûd 11/18
• 69 - Zemahşerî, age., I, 208.
• 70 - Semerkandî, age., I, 108. 71 - Bakara 2/86; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85.
  • Bakara 2/86 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85
• 72 - Yûsuf 12/39; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/48; Sâd 38/65; Zümer 39/4; Mü’min 40/16. 73 - Bakara 2/133, 163; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19; Tevbe 9/31; İbrâhim 14/52; Nahl 16/22, 51; Kehf 18/110; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Sâd 38/5; Fussılet 41/6. 74 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • Yûsuf 12/39 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/48 Sâd 38/65 Zümer 39/4 Mü'min 40/16 Bakara 2/133 Bakara 2/163 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 Tevbe 9/31 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/22 Nahl 16/51 Kehf 18/110 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Sâd 38/5 Fussilet 41/6 A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 75 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 76 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 77 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 78 - Bakara 2/143. 79 - En‘âm 6/54. 80 - A‘râf 7/156. 81 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Bakara 2/143 En‘âm 6/54 A‘râf 7/156 Enbiyâ 21/107
• 82 - Ahzâb 33/43. 83 - İslâmoğlu, age., s. 3’te 4. not.
  • Ahzâb 33/43
• 84 - Semerkandî, age., I, 109; Taberî, age., II, 61.
• 85 - Taberî, age., II, 62; Râzî, age., IV, 179.
• 86 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190-191; En‘âm 6/95-99; A‘râf 7/54, 185; Yûnus 10/5-6; Yûsuf 12/105; Ra‘d 13/2-4; Hıcr 15/16-22; Nahl 16/4-16; Enbiyâ 21/30-32; Hacc 22/5, 61, 63-65; Mü’minûn 23/12-22; Nûr 24/41-45; Furkân 25/45-54, 59-62; Kasas 28/71-73; Rûm 30/8, 20-27; Lokmân 31/10-11, 27-32; Fâtır 35/9-13, 27-29, 41; Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83; Zümer 39/5; Sâd 38/27-29; Mü’min 40/61, 67; Fussılet 41/9-12, 53; Şûrâ 42/29, 32-33; Zuhruf 43/10-13; Câsiye 45/3-5, 12-13; Ahkâf 46/3-4; Kâf 50/6-10; Zâriyât 51/20-22, 47-49; Rahmân 55/5-8; Vâkı‘a 56/57-74; Hadîd 57/4-6, 20; Mülk 67/3-5, 15, 21-24; Nûh 71/15-17; Nebe’ 78/12-16; Nâzi‘ât 79/27-33; ‘Abese 80/24-32; Târık 86/5-7, 11-12; Ğâşiye 88/17-20. 87 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/191 En‘âm 6/99 A‘râf 7/54 A‘râf 7/185 Yûnus 10/6 Yûsuf 12/105 Ra‘d 13/4 Hicr 15/22 Nahl 16/16 Enbiyâ 21/32 Hacc 22/5 Hacc 22/61 Hacc 22/65 Mü'minûn 23/22 Nûr 24/45 Furkân 25/54 Furkân 25/62 Kasas 28/73 Rûm 30/8 Rûm 30/27 Lokmân 31/11 Lokmân 31/32 Fâtır 35/13 Fâtır 35/29 Fâtır 35/41 Yâsîn 36/44 Yâsîn 36/73 Yâsîn 36/83 Zümer 39/5 Sâd 38/29 Mü'min 40/61 Mü'min 40/67 Fussilet 41/12 Fussilet 41/53 Şûrâ 42/29 Şûrâ 42/33 Zuhruf 43/13 Câsiye 45/5 Câsiye 45/13 Ahkâf 46/4 Kâf 50/10 Zâriyât 51/22 Zâriyât 51/49 Rahmân 55/8 Vâkı‘a 56/74 Hadîd 57/6 Hadîd 57/20 Mülk 67/5 Mülk 67/15 Mülk 67/24 Nûh 71/17 Nebe' 78/16 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Târık 86/7 Târık 86/12 Ğâşiye 88/20 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5
• 88 - Râzî, age., IV, 192-193.
• 89 - Semerkandî, age., III, 122. 90 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 91 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 92 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 93 - Zemahşerî, age., II, 585; IV, 218; Râzî, age., XXVII, 171.
• 94 - Âl-i İmrân /117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Fussılet 41/16; Şûrâ 42/33; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 95 - Râzî, age., IV, 202.
  • Yûnus 10/117 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Fussilet 41/16 Şûrâ 42/33 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6
• 96 - Âl-i İmrân 3/117; Yûnus 10/22; İbrâhim 14/18; İsrâ’ 17/69; Rûm 30/51; Ahzâb 33/9; Fussılet 41/16; Ahkâf 46/24; Zâriyât 51/41; Kamer 54/19; Hâkka 69/6. 97 - Yûnus 10/22; Enbiyâ’ 21/81; Hacc 22/31; Sebe’ 34/12; Sâd 38/36; Şûrâ 42/33. 98 - Yûsuf 12/94. 99 - Enfâl 8/46. 100 - Bakara 2/164; A‘râf 7/57; Hıcr 15/22; Kehf 18/45; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46, 48; Fâtır 35/9; Câsiye 45/5. 101 - Semerkandî, age., I, 110; Râzî, age., IV, 202. 102 - Semerkandî, age., III, 276; Taberî, age., XXV, 141; Zemahşerî, age., IV, 278.
  • Âl-i İmrân 3/117 Yûnus 10/22 İbrâhîm 14/18 İsrâ 17/69 Rûm 30/51 Ahzâb 33/9 Fussilet 41/16 Ahkâf 46/24 Zâriyât 51/41 Kamer 54/19 Hâkka 69/6 Yûnus 10/22 Enbiyâ 21/81 Hacc 22/31 Sebe' 34/12 Sâd 38/36 Şûrâ 42/33 Yûsuf 12/94 Enfâl 8/46 Bakara 2/164 A‘râf 7/57 Hicr 15/22 Kehf 18/45 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Rûm 30/48 Fâtır 35/9 Câsiye 45/5
• 103 - Râzî, age., IV, 202.
• 104 - Bakara 2/22, 165; İbrâhim 14/30; Sebe’ 34/33; Zümer 39/8; Fussılet 41/9. 105 - Semerkandî, age., I, 34; Taberî, age., I, 163; Zemahşerî, age., I, 101.
  • Bakara 2/22 Bakara 2/165 İbrâhîm 14/30 Sebe' 34/33 Zümer 39/8 Fussilet 41/9
• 106 - Semerkandî, age., I, 110.
• 107 - Semerkandî, age., I, 111; Taberî, age., II, 71-72; Zemahşerî, age., I, 210; Râzî, age., IV, 210.
• 108 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 109 - Zemahşerî, age., III, 412.
• 110 - Bakara 2/167; Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; Furkân 25/27-28; Zümer 39/58; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Bakara 2/167 Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 Furkân 25/28 Zümer 39/58 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 111 - Bakara 2/167; Mâide 5/37; Hacc 22/22; Mü’minûn 23/107; Secde 32/20; Mü’min 40/11; Câsiye 45/35. 112 - Mü’minûn 23/99-100. 113 - En‘âm 6/17; A‘râf 7/53; Mü’minûn 23/99-100; Secde 32/12.
  • Bakara 2/167 Mâide 5/37 Hacc 22/22 Mü'minûn 23/107 Secde 32/20 Mü'min 40/11 Câsiye 45/35 Mü'minûn 23/100 En‘âm 6/17 A‘râf 7/53 Mü'minûn 23/100 Secde 32/12
• 114 - Bu konuda kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret”, (İstanbul, 2015, Düşün yayınları) adlı eserimize müracaat edilebilir.