Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 45-49. âyetlerinde dünya hayatının geçiciliğini yağmur ve bitki ilişkisi üzerinden vermekte, kalıcı amellere dikkat çekmekte, Son Saat’te yaşanacakların bir bölümünü ve mahşerde amel defteriyle buluşmayı haber vermektedir.

a) Dünyanın Geçicili ve Kalıcı Ameller

Yüce Allah, sûrenin 45-46. âyetlerinde dünya hayatının geçiciliğini yağmurun bitkiler üzerindeki etkisi ve nihayet bitkilerin çerçöp haline gelişleri üzerinden vermekte, her şeye gücünün yettiğini, mal ve çocukların dünyanın süsü olduğunu, kalıcı değerlerin ise salih amellerden oluştuğunu, çünkü onların sevap ve ümit bakımından çok daha hayırlı olduğunu beyan etmektedir.

ı. Hayata Dair Allah’ın Gücü

وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا كَمَآءٍ اَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَآءِ فَاخْتَلَطَ بِه۪ نَبَاتُ الْاَرْضِ فَاَصْبَحَ هَش۪يمًا تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِرًا “Onlara şunu da örnek ver: ‘Dünya hayatının durumu gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki yerin bitki(ler)i o (su) sayesinde (gürleşip) birbirine karışmış, (sonunda) rüzgârların savurduğu çer çöp hâline gelmiştir.’ Allah her şey üzerinde güç sahibidir.”

Âyetteki وَاضْرِبْ vadrıb emri “ve örnek ver”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; مَثَل mesele kelimesi “(şunun) misalini”; الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا el-hayâti’d-dünyâ tamlaması “yakın hayatın, dünya hayatının”;كَمَآءٍ kemâin kelimesi “su gibi, yağmur gibi”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”;فَاخْتَلَطَ fahtaleta fiili “karıştı”; بِه bihî ifadesi “ona, onunla”; نَبَاتُ الْاَرْضِ nebâtu’l-ardı tamlaması “yeryüzünün bitkileri”;فَاَصْبَحَ fe asbeha fiili “ve (böylece) dönüştü”;هَش۪يمًا heşîmen kelimesi “çerçöpe”,تَذْرُوهُ tezrûhu fiili “onu savurur”; الرِّيَاح er-riyâhu sözcüğü “rüzgârlar”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) olandır, (şöyle)dir; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; مُقْتَدِرًا muktediran kelimesi ise “yeten(dir)” demektir.

Burada inkârcılara karşı dünya hayatının kısalığı üzerinden mesaj verilmektedir.

1. وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا كَمَآءٍ اَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَآءِ فَاخْتَلَطَ بِه۪ نَبَاتُ الْاَرْضِ فَاَصْبَحَ هَش۪يمًا تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ “Onlara şunu da örnek ver: Dünya hayatının durumu gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki yerin bitki(ler)i o (su) sayesinde (gürleşip) birbirine karışmış, (sonunda) rüzgârların savurduğu çer çöp hâline gelmiştir.” Yüce Allah önceki âyet grubunda ele aldığımız üzere iki bahçesi olup şımaran, kibre kapılıp müminlere karşı duyarsız ve alaycı davranan kişi örnekliğinde bütün zamanların inkârcılarına bir ders vermektedir.

Âyetteki هَش۪يم heşîm kelimesi “kuru, çerçöp”, تَذْرُوا tezrû fiili ise “savurmak, savurup götürmek” manasına gelmektedir. Bu şekilde rüzgarın savurduğu şeyler tıpkı kum gibi etrafa saçılır ve ve geride adeta hiçbir şey kalmayacak durum söz konusu olur.(1) Hacc 22/5’te de yer aldığı gibi, yeryüzü kurumuş ölmüş iken üzerine yağmur yağar, toprak titreşir, döllenen tohum sayesinde bitkilerle kabarır ve her güzel çiftten bitkiler yetiştirilmiş olur. Bunun sonrasında ise âyette de geçtiği gibi artık sararıp kuruma başlar ve yemyeşil bitkiler çerçöp halinde rüzgar sayesinde sağa sola savrulur.

Rabbimiz dünya hayatını gökten, yükseklerden gelen suya, yağmura benzetmektedir. Yağmur yeryüzündeki bitkilerle yani toprağın altındaki tohumla buluşup birbirine karışır; sonuçta yemyeşil bir görüntü ve çeşitli ürünler insanlarla buluşur. Nihayet zamanı gelince bu defa söz konusu yeşillikler yerini rüzgârın savurduğu çer çöpe bırakır. İki bahçe sahibi nankör kişi bu tür servetle övündüğü için kınanmış, onun itibar ettiği mal ve servetin sonuçta yok edilebileceği beyan edilmişti. Şimdi ise sadece servetin değil, bütünüyle dünya hayatının bile aslında bir mevsimlik bitki gibi olduğu üzerinden mesaj verilmekte, fâni bir âleme gereğinden fazla bel bağlamanın yanlışlığı vurgulanmaktadır.

Bu âyetin bir benzeri de Yûnus 10/24’te şu şekildedir: “Dünya hayatının durumu, gökten indirdiğimiz bir su gibidir ki, insanların ve hayvanların yiyeceklerinden olan yeryüzü bitkileri o su sayesinde gürleşip birbirine girer. Nihâyet yeryüzü ziynetini takınıp, (rengârenk) süslendiği ve sahipleri de onun üzerinde kudret sahibi olduklarını sandıkları bir sırada, bir gece veya gündüz ona emrimiz (âfetimiz) gelir de onu sanki dün yerinde yokmuş gibi kökünden koparılarak biçilmiş bir hale getiririz. İşte iyi düşünecek kavimler için âyetlerimizi böyle açıklıyoruz.”

Konuyla ilgili mutlak sûrette hatırlanması gereken diğer bir âyet ise Hadîd 57/20’dir: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir. Tıpkı bir yağmur gibidir ki, bitirdiği ziraatçıların hoşuna gider. Sonra kurur da sen onun sapsarı olduğunu görürsün; sonra da çer çöp olur. Ahirette ise çetin bir azap vardır. Yine orada Allah’ın mağfireti ve rızası vardır. Dünya hayatı aldatıcı bir geçimlikten başka bir şey değildir.” Bu iki âyetteki mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajı büyük oranda birbiriyle örtüşmektedir.

Hatırlanması gereken başka âyet ise Zümer 39/21’dir: “Görmedin mi? Allah gökten bir su indirdi, onu yerdeki kaynaklara yerleştirdi, sonra onunla türlü türlü renklerde ekinler yetiştiriyor. Sonra onlar kurur da sapsarı olduklarını görürsün. Sonra da onu kuru bir kırıntı yapar. Şüphesiz bunlarda akıl sahipleri için bir öğüt vardır.” Bu âyette de bitkiler üzerinden Yüce Allah’ın kudreti tanıtılmakta, yeşerip yaşayan bitkilerin daha sonra nasıl bir kırıntı haline geldiği üzerinden bu hayatın da biteceği mesajı verilmektedir.

Dünya hayatının geçiciliği, oyun ve eğlenceden ibaret oluşuyla ilgili olarak En‘âm 6/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Dünya hayatı bir oyun ve eğlenceden başka bir şey değildir. Müttakî olanlar için ahiret yurdu muhakkak ki daha hayırlıdır. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?” Bu mesajın benzerinin Muhammed 47/36’da da geçtiğini belirtmek gerekir.

2. وَكَانَ اللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِرًا “Allah her şey üzerinde güç sahibidir.” Yüce Allah hayata dair verdiği örnekler üzerinden her şeye gücünün yettiğini, hiçbir şeyin O’nu alt edemeyeceğini, güçsüz bırakamayacağını, O’na karşı herhangi bir gücün söz konusu edilemeyeceğini işte âyetin sonundaki bu ifadeyle ortaya koymaktadır.

Kamer 54/42 ve 55’te de geçen مُقْتَدِرًا muktediran kelimesine “gücü yeten, kâdir olan, kudret sahibi, iktidarı elinde bulunduran” manalarının yanında “karar veren” anlamı da verilmektedir.(2) Bütün bu anlamlar düşünüldüğünde bile hepsinde sonuç aynı kapıya çıkmaktadır. Yüce Allah insanları öldükten sonra âhirette dirilteceğini işte bu tür örnekler üzerinden hatırlatmakta, inkârcıların inanmalarını sağlamayı amaçlamaktadır.

ıı. Dünyanın Geçiciliği ve Sâlih Ameller

اَلْمَالُ وَالْبَنُونَ ز۪ينَةُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ اَمَلًا “Mal ve çocuklar dünya hayatının süsüdür. İyi işlerden oluşan kalıcı faaliyetler hem ödül bakımından hayırlı olandır hem de ümit beslenmesi Rabbinin katında hayırlı olandır.”

Âyetteki اَلْمَال el-mâlü kelimesi “mal, mülk, servet”; وَالْبَنُونَ ve’l-benûne kelimesi “ve çocuklar, oğullar”; ز۪ينَةُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَاzînetü’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının süsü(dür)”;وَالْبَاقِيَاتُ ve’l-bâkıyâtü kelimesi “ve kalıcı şeyler”; الصَّالِحَات es-sâlihâtü sözcüğü “iyilikler”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; عِنْدَ رَبِّك ‘ınde rabbike tamlaması “senin Rabbinin katında”;ثَوَابًا sevâben kelimesi “sevap bakımından, ödül olarak”; وَخَيْرٌ ve hayrun kelimesi “ve yine mutlak hayırlı(dır)”; اَمَلًا emelen sözcüğü ise “emel ve ümit bakımından” demektir.

Burada geçici ve kalıcı değerlerin neler olduğu ile dünya ve âhiret hayatının mukayesesi gündeme getirilmektedir.

1.اَلْمَالُ وَالْبَنُونَ ز۪ينَةُ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Mal ve çocuklar dünya hayatının süsüdür.” Yüce Allah mal-mülk, çoluk çocuk ne varsa hepsinin dünya hayatının gelip geçici süs olduğunu beyan ederek, iki bahçe sahibi kişinin yaptığı türden yanlış bir algının ve davranışın Müslümanın hayatında bulunmaması gerektiğine dikkat çekmektedir. Âyetteki اَلْمَال el-mâlü kelimesi servet kabilinden her ne varsa hepsini içermekte, الْبَنُون el-benûne kelimesi de sadece erkekleri değil bütün çocukları kapsamaktadır.

Konuyla ilgili en önemli detay içeren âyetlerden birisi Âl-i İmrân 3/14’tür: “Nefsanî arzulara, (özellikle) kadınlara, oğullara, yığın yığın biriktirilmiş altın ve gümüşe, salma atlara, sağmal hayvanlara ve ekinlere karşı düşkünlük insanlara çekici kılındı. Bunlar, dünya hayatının geçici menfaatleridir. Hâlbuki varılacak güzel yer, Allah’ın katındadır.”

Bir diğer delil ise önceki âyetin tefsirinde de aktardığımız üzere Hadîd 57/20. âyetin ilk bölümüdür: “Bilin ki dünya hayatı ancak bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlât sahibi olma isteğinden ibarettir.” Daha önce Kehf 18/28’de de ifade ettiğimiz gibi, dünya hayatının süsüne aldanıp samimi müminlerden yüz çevirmemek gerektiği üzerinde durulmuştu.

Kur’ân’da hem zîneh hem de metâ‘ kelimesiyle dikkat çekilen husus genellikle dünya hayatının ve içindekilerin geçiciliğini vurgulamaktır. Kasas 28/60’ta dünya hayatının metâ‘ oluşu ile zînet oluşu birlikte zikredilmekte ve geçici oluşları noktasında olumsuz şeyler olarak tanıtılmaktadırlar.

Bu arada Kur’ân’da pek çok âyette geçen metâ‘ kelimesi de aynı şekilde genellikle olumsuz bir içerikte yer almakta, âhiretteki nimetlere göre geçiciliği, azlığı ve aldatıcılığı üzerinde durulmaktadır.(3) Hûd 11/3, Yâsîn 36/44, Vâkı‘a 56/73, Nâzi‘ât 79/33, ‘Abese 80/32’de geçen metâ‘ kelimeleri ise Yüce Allah’a nispet edilmekte, bir nimet ve ödül olarak olumlu bir içerikte yer almaktadır.

Yüce Allah dünya hayatının bir çeşit geçici süs olduğunu beyan ederek, bunlara aldanmanın şeytanın yolundan gitmek olduğunu, çünkü İblis’in böyle bir sözünün olduğunu hatırlatmaktadır. Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/39’da şu bilgiler yer almaktadır: “Beni azdırmana karşılık ben de yeryüzündekilere (yaptıklarını, dünyayı) süslü göstereceğim ve onların hepsini azdıracağım.” Demek ki dünya hayatının geçici süslerine aldanmak İblis’in ekmeğine yağ sürmektir.

Ahzâb 33/28’de de “dünya hayatı” ile “süsü” yan yana geçmekte ve olumsuz bir içerikte yer almaktadır. Esasında Bakara 2/212 gibi pek çok âyette dünya hayatının kâfirlere süslü gösterildiği de beyan edilmekte,(4) böyle bir aldanışın aslında küfre kapı araladığı anlaşılmaktadır. Hûd 11/15-16’da dünya hayatını ve süsünü isteyenlere yaptıklarının tam karşılığının dünyada verileceği, ancak böylelerinin âhirette ateşten başka karşılıklarının bulunmayacağı belirtilmektedir.

Bu ifadelerimizden bütünüyle zînet kavramının olumsuz bir mahiyet arz ettiği de sanılmamalıdır. Bu çerçevede A‘râf 7/31, 32, Nahl 16/8, Kehf 18/7, Tâhâ 20/59, 87, Nûr 24/31, 60, Sâffât 37/6 gibi âyetlerdeki kullanımları örnek olarak zikredebiliriz. Mühim olan, neyin süs olduğunu, neye kimin süs dediğini ve süse ne kadar itibar etmek gerektiğini bilerek ona göre hareket etmektir.

2. وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ اَمَلًا “İyi işlerden oluşan kalıcı faaliyetler hem ödül bakımından hayırlı olandır hem de ümit beslenmesi Rabbinin katında hayırlı olandır.” Yüce Allah dünya hayatının ve içindekilerin süs olduğunu beyan ederken onların geçiciliğine vurgu yapmakta, buna karşılık olarak da sâlih işlerin yani hem insanı düzelten hem de bir fesadı, kötülüğü ıslah eden işlerin kalıcı olduğunu vurgulamaktadır. Meryem 19/76’da da sadece son kelimesi farklı olan bu ifade, kâfirlerin ve müşriklerin ebedi sandıkları(5) bu dünya hayatının ve nimetlerinin fani olduğunu, kalıcı olanların ise mahşer için yapılan fedakârlıklardan oluştuğunu ortaya koymaktadır.

Burada sözü edilen “salih amellerden oluşan kalıcı işler”in çeşitli “tesbîh, tekbîr, tehlîl, hamd”den oluştuğu ifade edildiği gibi, bunların namaz başta olmak üzere bütün hayırlı işler olduğu da dile getirilmektedir.(6) İşte bütün bu sayılanlar dünya hayatının ve bütünüyle süslerinin az ve geçici olduğunu, asıl kalıcı olanın ise sâlih işlerden meydana geldiğini, çünkü bunların hem sevabının yani ödül ve karşılıklarının hem de kendilerine ümit beslenmesinin çok daha hayırlı olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

A‘lâ 87/16-17’de de ele alacağımız üzere, âhirete iman kişiye dünyayı bütünüyle ötelemesini, onu hiç önemsememesini öğütlemez. Âyette yer alan hayr kelimesi, âhiretin daha hayırlı olduğunu ortaya koyarken, dünyanın işe yaramazlığını belirtmiş olmaz. “Daha hayırlı” bir şey varsa, “daha az hayırlı”lar da var demektir.

Buradan hareketle, insanların âhiret için güzellik istemelerinin yanında, dünya hayatı için de güzellik istemeleri daha kolay anlaşılmış olacaktır. İşte hac esnasında yapılan ve bizim her namazımızda okuduğumuz Rabbenâ dualarından biri bize bunu bildirmektedir. “Ey Rabbimiz, bize dünyada da iyilik ver; âhirette de iyilik ver ve bizi ateş azabından koru!”(7)

Kur’ân, bize dünya hayatını dışlamayı emretmez. Aksine dünya ne kadarını hak ediyorlarsa o kadar önemsenmelidir. Başka bir ifadeyle, dünyada ne kadar yaşayacaksak, ona o kadar önem vermeliyiz; âhirette ne kadar kalacaksak, orası için de o kadar çalışmalıyız. Dahası, ateşe ne kadar dayanabileceksek, o kadar günah işlemeyi göze almalı, ne kadar çok ödül istiyorsak, o kadar fedakârlık yapmalıyız.

Dünya önemsiz olsaydı, ebedî olan âhiret hayatı buradan kazanılmazdı. “Dünya âhiretin tarlasıdır”(8) mealindeki hadiste söylenen husus, dünyanın önemine vurgu yapmayla ilgilidir. Nasılki iyi, verimli ve uygun olmayan bir tarladan verim elde edilemezse, kalitesiz ve değersiz bir dünya hayatından da âhiret elde edilemez. Genellikle layık olduğu kadar değil de, çok daha fazla, ölçüsüz, tutkulu, aşk düzeyinde ve abartılı bir dünya sevgisi anlayışı toplumlarda hâkim olduğu için, bu sevgiyi azaltma gereği söz konusu olmaktadır.

Bu işlem, “dünyayı hiç sevmeyin, ona hiç değer vermeyin” demek değildir. İfrat şeklinde abartılı ve ölçüsüz, tefrit şeklinde de aşırı indirgemeci ve dikkate almayan bakışlar doğru değildir; zaten doğru sonuçlar da vermemektedir. Aksine, dünyaya layık olduğu ve lazım olduğu kadar değer verip ölçüyü kaçırmamak i‘tidâldir; en doğru davranış da budur.

Dünyayı beğenmeyip kendini ona kaptırmama duygusuyla çalışmayanların, başka insanlara nasıl muhtaç oldukları herkesin gözü önündedir. Fert için sonuç muhtaçlık olurken, toplumlar için felâketin boyutunu varın siz hesap edin! İşte İslâm dünyasının bugün içinde bulunduğu içler acısı durum, her halde bu duyarsızlığın hayata yansıma biçimidir. Çalışmayan ve üretmeyenler, çalışıp üretenlere mağlup ve mahkûm olurlar. Bilim üretmeyip sadece üretilenleri tüketmekle ömür geçirenlerin de toplumlar arenasında nasıl gerilerde kaldığı ve alay konusu haline getirildikleri bilinmektedir.

Kehf 18/27. âyetinden itibaren buraya kadarki bölümünün şımarık Uyeyne ve Akra‘ adlı Mekkeli müşrikler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(9) Nüzul sebebi olarak bu ve benzer rivayetler nakledilmiş olsa da mesajın olumsuz her bir insanı içerdiğini, hayatı nasıl yaşamak gerektiği noktasında doğru değerlendirmelerde bulunmanın zorunlu olduğunu, dünya hayatı ile âhiret hayatının iyi kavranıp ona göre bir davranış geliştirilmesinin gerekliliğini beyan ettiğini belirtmeliyiz.

b) Son Saat ve Mahşerden Manzaralar

Yüce Allah, sûrenin 47-49. âyetlerinde önce Son Saat’te dağlarda ve yeryüzünde yaşanacakların bir kısmını, ardından da mahşerdeki gerçeklerin bir bölümünü hatırlatmaktadır. Bu çerçevede insanların Allah’a sunulacakları, teker teker huzura çıkacakları, herkes için belirlenmiş bir duruşmanın yaşanacağı, amel defterlerinin ortaya konulacağı, suçluların derin bir korku içerisine girecekleri, pişmanlıklar dile getirecekleri, ancak dünyada yaptıklarını karşılarında hazır bulacakları ve kendilerine hiçbir haksızlık yapılmayacağı beyan edilmektedir.

ı. Son Saat’te Dünyanın Alacağı Durum

وَيَوْمَ نُسَيِّرُ الْجِبَالَ وَتَرَى الْاَرْضَ بَارِزَةً وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ اَحَدًا “Dağları yürüteceğimiz gün yeryüzünü çıplak (dümdüz) görürsün. Hiçbirini bırakmaksızın onları (mahşerde) toplayacağız.”

Âyettekiوَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; نُسَيِّرُ nüseyyiru fiili “yürütürüz, yürüteceğiz”; الْجِبَال el-cibâle kelimesi “dağları”; وَتَرَى ve terâ fiili “ve görürsün, göreceksin”; الْاَرْض el-arda sözcüğü “yeryüzünü”; بَارِزَة bârizeten kelimesi “dümdüz, pürüzsüz, al açık, engebesiz”;وَحَشَرْنَاهُمْ ve haşernâhum fiili “ve onları topladık, toplayacağız”;فَلَمْ نُغَادِرْ fe lem nuğâdir fiili “(geride) bırakmadık, bırakmayız”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; اَحَدًا ehaden kelimesi ise “hiç kimseyi” demektir.

Burada Son Saat’te yaşanacakların bir kısmı ile mahşerin ilk aşaması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah dünyanın ve nimetlerinin âhirete göre geçiciliğini ve değersizliğini beyan ettikten sonra, sözü Son Saat’e ve sonrasında mahşere getirmekte, fakir Müslümanlara karşı servet çokluğu ve taraftarlarının kalabalık oluşu ile övünen müşriklere gözdağı vermektedir.

1. وَيَوْمَ نُسَيِّرُ الْجِبَالَ وَتَرَى الْاَرْضَ بَارِزَةً “Dağları yürüteceğimiz gün yeryüzünü çıplak (dümdüz) görürsün.” Âyette bazı hususlar üzerinden bilgilendirme yapılmaktadır. Bu bağlamda öncelikle Son Saat’te dağların yürütüleceği ve yeryüzünün pürüzsüz görüleceğinden söz edilmektedir. Buradaki تَرَى terâ fiilinde muhatap Hz. Peygamber’dir. Onun bunu görmesi ruhen olabileceği gibi, meselenin mutlak surette böyle gerçekleşmesi ve mahşerde de durumun böyle şekillenecek olması nedenine de bağlanabilir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَارِزَة bârizeten kelimesi “dümdüz, pürüzsüz, al açık, engebesiz” gibi anlamlar içermektedir.(10) Bu ifade “(Ey Peygamber!) Sana (Son Saat’te) dağlar(ın durumun)dan soruyorlar. De ki: ‘Rabbim onları öyle bir savuracak ki orada hiçbir çukur ve tümsek göremeyeceğin şekilde yerlerini dümdüz, bomboş bırakacaktır” şeklindeki Tâhâ 20/105-107 ile birlikte düşünülürse, yeryüzünün mahşer duruşması için dümdüz bir hale getirileceğini söyleyebiliriz.

Kur’ân’da bu kâinat sisteminin sona erdirilişi anlamındaki Son Saat’te yeryüzünün ve dağların ne hale geleceğiyle ilgili olarak çeşitli bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda “dağların yürütülmesi”,(11) “un ufak edilip savrulması ve tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(12) “serpilmesi”,(13) “yeryüzünün ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpılması”,(14) “dağların yüne dönüşmesi”,(15) “etrafa saçılması”,(16) “yürütülüp yerlerinin serap olması”,(17) “sarsılıp erimiş kum yığınına çevrilmesi”(18) ve “çalkalanması”(19) gibi olaylar, o günün dehşetini ortaya koymaktadır.

2. وَحَشَرْنَاهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ اَحَدًا “Hiçbirini bırakmaksızın onları (mahşerde) toplayacağız.” Yüce Allah bütün insanları âhirette toplayacağını, hiç kimseyi bundan istisna kılmayacağını beyan etmektedir. Mahşerde yaşanacak yedi aşamanın ilki “diriltilme”, ikincisi ise “toplanma”dır. İşte bu âyette dikkat çekilen husus budur. İnsanlar dünyada yaptıklarının hesabını vermek üzere mahşerdeki yargılama için diriltilecek ve Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkartılacaklardır.

“Haşir”le ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyetin bulunduğunu beyan etmek isteriz.(20) Bu konuda müstakil olarak “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adıyla bir eser kaleme almıştık.(21) Konuyla ilgili detaylı bilgi arzu eden kardeşlerimizin o kitaba müracaatını önermekle yetinelim.

ıı. Mahşerde Allah’a Sunulma

وَعُرِضُوا عَلٰى رَبِّكَ صَفًّا لَقَدْ جِئْتُمُونَا كَمَا خَلَقْنَاكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ بَلْ زَعَمْتُمْ اَلَّنْ نَجْعَلَ لَكُمْ مَوْعِدًا “Hepsi sıra sıra Rabbinin huzuruna çıkarılacak ve (kendilerine) şöyle denecektir: Şüphesiz ki sizi ilk yarattığımız şekilde bize geldiniz. Aslında sizin için böyle bir buluşmayı asla gerçekleştiremeyeceğimizi sanmıştınız.”

Âyettekiوَعُرِضُوا ve ‘uridû edilgen fiili “ve arz edildiler, sunulacaklar”; عَلٰى رَبِّك ‘alâ rabbike ifadesi “senin Rabbine”;صَفًّا saffen kelimesi “saf halinde, grup grup”;لَقَدْ جِئْتُمُونَا lekad ci’tümûnâ fiili “muhakkak ki bize geldiniz, geleceksiniz”;كَمَا خَلَقْنَاكُمْ kemâ halaknâküm fiili “sizi yarattığımız gibi”; اَوَّلَ مَرَّة evvele merratin tamlaması “ilk defa”; بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; زَعَمْتُمْ ze‘amtüm fiili “(şöyle) sanmıştınız”; اَلَّنْ نَجْعَلَenlen nec‘ale fiili “asla ve asla yapamayacağımız, belirleyemeyeceğimizi”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مَوْعِدًا ev‘ıden kelimesi ise “buluşma yeri ve zamanı” demektir.

Burada mahşerde yaşanacakların bir bölümü ve inkârcıların ayıplanması gündeme getirilmektedir.

Bu ve benzer âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilme sebebi, olayın meydana geldiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini göstermek içindir ki bu tür kullanımlar Kur’ân’ın bir üslubudur.

1.وَعُرِضُوا عَلٰى رَبِّكَ صَفًّا “Hepsi sıra sıra Rabbinin huzuruna çıkarılmış (olacak)tır.” Yüce Allah mahşer şartlarında dirilteceği insanlara uygulayacağı yedi aşamanın üçüncüsüne burada değinmekte, “Allah’a arz edilme” konusunu gündeme getirmektedir. Allah’a arz edilmenin gruplar halinde gerçekleşeceği bu âyetten anlaşılmaktadır. Esasında İsrâ 17/71’de de bütün insanların kendi önderleriyle birlikte çağrılacağı haber verilmekte, dolayısıyla aynı hakikat iki âyette farklı kelimelerle dile getirilmiş olmaktadır. Benzer bir ifade Neml 27/83’te de yer almaktadır.

Bu arada hemen belirtelim ki sunulma gruplar halinde olsa da yargılanma teker teker yapılacaktır. Zaten bir sonraki cümlede de bu hususa değinilmektedir. Kur’ân’da yedi kez(22) geçen صَفّ saff kelimesi “gruplar halinde, saf saf” manasına gelebileceği gibi Tâhâ 20/64’teki kullanımın delaletiyle “hepsi” manası da verebilir. Hatta Hacc 22/36’daki savâff kelimesinden hareketle, bu kelimenin “ayakta” manasına geldiği de söylenebilir. Her üç durumda da sonuç ve mesaj birbiriyle çelişmemekte, birbirini tamamlamaktadır.

İnsanlar öldükten sonra âhiret duruşması için diriltilecekler, toplanacaklar ve Yüce Allah’a sunulma gerçekleştirilecektir. Hakk’a sunulma çerçevesinde “Yüce Allah’a arz edilme”,(23) “O’na reddolunma”,(24) “Allah’a rucû‘ “dönme veya döndürülme”,(25) “O’na sevk olunma”(26) ve “O’nun huzurunda durdurulma”(27) işlemlerinin gerçekleştirileceği Kur’ân’da bildirilmektedir.(28)

2. لَقَدْ جِئْتُمُونَا كَمَا خَلَقْنَاكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ “(Kendilerine şöyle denecektir): Şüphesiz ki sizi ilk yarattığımız şekilde bize geldiniz.” Bu ifadenin bir benzeri En‘âm 6/94’te yer almaktadır. Yüce Allah mahşeri inkâr edenlere orada seslenecek ve inkâr ettikleri hakikatlerle karşılaştıklarında kendilerini bu ifadelerle ayıplamış olacaktır. Yaratılışta herkes tek tek birer insan olarak yaratıldığı gibi mahşerdeki yargılamada da aynı şekilde bir durum yaşanacaktır.

Yaratılışın tek tek gerçekleştirildiği konusu Müddessir 74/11’de Velîd b. Muğîra örnekliğinde de söz konusu edilmekte, Allah’a karşı gelmenin korkunç faturası insanlara hatırlatılmaktadır. Mahşerde insanlar aileleri, taraftarları veya mal ve servetlerinin desteği olmadan ilâhî huzurda teker teker hesaba çekileceklerdir. Bu arada Hûd 11/18’de belirtildiği üzere Yüce Allah’a yalan iftira edenlere ise özel oturum düzenlenecektir.

“Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir” mealindeki Meryem 19/95’te de beyan edildiği gibi, genelde bütün insanların, özelde ise kıyamet ve mahşeri inkâr eden müşriklerin Yüce Allah’ın huzuruna tek başına çıkacakları ve herkesin teker teker yargılanacağı beyan edilmektedir. Putperestler yanlarında hiçbir yardımcı bulmayacaklar; ebedi sandıkları malları, böbürlendikleri çocukları, övündükleri avaneleri, taptıkları putları vs. hiçbir şeyi yanlarında bulamayacaklardır.(29)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca En‘âm 6/94, Meryem 19/80 ve 95 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, herkes Yüce Allah’ın huzuruna tek tek çıkacak, bütün insanlık orada hazır bulundurulacaktır.(30) Mahşerde Allah’ın huzurunda toplanmak için önderleriyle bir araya getirilmiş olsalar da(31) yargılanma tek başına gerçekleştirilecektir; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette vurgulanan husus budur.

3. بَلْ زَعَمْتُمْ اَلَّنْ نَجْعَلَ لَكُمْ مَوْعِدًا “Aslında sizin için böyle bir buluşmayı asla gerçekleştiremeyeceğimizi sanmıştınız (değil mi?)” Burada ve çeşitli âyetlerde çeşitli kalıplarda geçenزَعَمْتُمْ ze‘amtüm fiili “sanmak”, “zannetmek”, “iddia etmek” gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde olumsuz içerikte yer almaktadır.(32)

Yüce Allah mahşeri inkâr edenleri ayıplamaya ve rezil etmeye devam ederek, mahşerde kendilerinin diriltilemeyeceğini, önceliklerin ve sonrakilerin bir araya getirilmeyeceğini sanan ve bu şekilde müminlerle alay eden inkârcılarla alay edecek ve hatalarını yüzlerine çarpacaktır. Kıyâmet 75/3-4’te de “kemiklerinin bir araya getirilemeyeceği” şeklinde benzer bir iddia ve “Evet, evet toplarız; parmak uçlarına varıncaya kadar hepsini yeniden düzenlemeye gücümüz yeter” ifadeleriyle bu inkârcılara verilen cevap yer almaktadır.

Yüce Allah mahşerde diriltilip toplanmayı ve ilâhî huzura çıkartılıp yargılanacakları gerçeğini reddedenlere hitaben hem yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette, hem de Sâffât 37/17-18 ve Vâkı‘a 56/47-50’de cevap vermektedir. İnkârcı olsun olmasın, bütün insanları belli günün buluşma vaktinde toplayıp bir araya getireceğini haber vermekte, Yâsîn 36/32 ve 54’te de geçtiği gibi bu noktada hiçbir insanı istisna etmeyeceğini bildirmektedir.

ııı. Amel Defterleriyle Buluşma

وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِم۪ينَ مُشْفِق۪ينَ مِمَّا ف۪يهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَا لِ‌هٰذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغ۪يرَةً وَلَا كَب۪يرَةً اِلَّآ اَحْصٰيهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ اَحَدًا “Kitap (amel defteri) ortaya konulacaktır. Suçluların, onda yazılı olanlardan korkmakta olduklarını göreceksin. (Onlar) ‘Ah, vay hâlimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler. Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulacaklardır. Rabbin, kimseye haksızlık etmeyecektir.”

Âyettekiوَوُضِعَ ve vudı‘a edilgen fiili “ve konuldu, konulmuş olacak”; الْكِتَاب el-kitâbü kelimesi “kitap, amel defteri”;فَتَرَى fe terâ fiili “ve görürsün, göreceksin”; الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi “suçluları, inkârcıları”; مُشْفِق۪ين muşfikîne sözcüğü “korkanlar olarak”; مِمَّا ف۪يهِ mimmâ fîhi ifadesi “(amel defterinin) içindekileri nedeniyle”; وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve (şöyle) derler, diyecekler ki”; يَا وَيْلَتَنَا yâ veyletenâ ifadesi “âh, eyvah halimize”; مَا لِ‌هٰذَا الْكِتَابِ mâ lihâze’l-kitâbi ifadesi “bu kitaba ne oluyor da”; لَا يُغَادِرُ lâ yuğâdiru fiili “bırakmıyor”; صَغ۪يرَة sağîraten kelimesi “ne küçük”; وَلَا كَب۪يرَةً ve lâ kebîraten sözcüğü “ne de büyük (bir şey)”;اِلَّآ اَحْصٰيهَا illâ ahsâhâ istisnası “onları sayma dışında, onları saymadan (hepsini saydı)”;وَوَجَدُوا ve vecedû fiili “ve buldular, bulmuş olacaklar”;مَا عَمِلُوا mâ ‘amilû ifadesi “yapmış oldukları şeyleri”; حَاضِرًا hâdıran kelimesi “hazır, karşılarında”; وَلَا يَظْلِمُ ve lâ yazlimu fiili “ve haksızlık etmez, zulmetmez”; رَبُّك rabbüke tamlaması “senin Rabbin”; اَحَدًا aheden kelimesi ise “hiç kimseye” demektir.

Burada mahşerde yaşanacak en çarpıcı olaylardan birisi olan amel defteriyle buluşma gündeme getirilmektedir.

1.وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِم۪ينَ مُشْفِق۪ينَ مِمَّا ف۪يهِ “Kitap (amel defteri) ortaya konulacaktır. Suçluların, onda yazılı olanlardan korkmakta olduklarını göreceksin.” Bu cümlenin mesaj bakımından bir benzeri Şûrâ 42/22’de şu şekildedir: “Yaptıkları şeyler başlarına gelirken zalimlerin korkudan titrediklerini göreceksin.” İnsanlar âhirette diriltildikten sonra henüz sorgulamaya geçilmeden birkaç yolla bilgilendirileceklerdir.

Bu bilgilendirmenin gayesi, ödül veya cezadan önce, muhataba kendisiyle ilgili hükümlerin gerçekleştirilebilmesi için önceden bilgilendirme yapılmasıdır. Tıpkı modern hukuktaki “sanığa suçunun söylenmesi” veya “ödülü hak edene önceden bunun haber verilmesi” gibi âhirette de bilgilendirilme türleri yaşanacaktır.

Kur’ân’ın modern hukuka hediyelerinden biri olarak gördüğümüz bu uygulama, maalesef gerçek bir sorgulama yapılmadan, amel defteri ortaya konulmadan ve şahitler getirilmeden gerçekleştiğine inanılan kabirdeki bedensel azap iddialarıyla gölgelenmekte, Kur’ân’ın insanlığa sunduğu bu evrensel hediye de gözlerden kaybedilmiş olmaktadır. Bu uygulamadaki adalet prensibini görmezlikten gelmeye neden olmayacak şekilde, Kur’ân’daki “suç-ceza” veya “iyi davranış-ödül” ilişkisini ortaya koymadaki en önemli veri, Kur’ân’ın “sorgulamadan önceki bilgilendirme uygulaması”dır.

İşte bu bilgilendirme türlerinden biri kitapla, yani davranışların kaydedildiği amel defteriyle yapılacaktır. Kötülerin amel defterleri Siccîn’de, iyilerinki ise ‘Illiyyûn’da olacaktır.(33) Bu iki kayıt kütüğünde de insanların dünyadayken yaptığı faaliyetler teker teker kayıt altına alınmıştır. Kur’ân’da amel defteri verilerek gerçekleştirilecek bilgilendirilmeyle ilgili âyetler olduğu gibi,(34) mahşer şartlarında amel defterlerinin açılacağını bildiren mesajlar da vardır.(35)

Yüce Allah inkârcı insanlar başta olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte, âhirette yargılanma işlemi esnasında kitabın, yani amel defterinin ortaya konulacağını bildirmektedir. Âyette geçen وُضِعَ vudı‘a fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilme sebebi, daha önce de belirttiğimiz gibi olayın olup bittiğini değil, mutlak surette yaşanacağını bildirmek içindir; zira bu tür ifadelerin kullanılması bir Kur’ân üslubudur. Âyette mücrim denen “suçlular”ın amel defterlerinde bulunanlardan dolayı korkup dehşete kapılacakları haber verilmektedir. Mücrim kavramı hakkında A‘râf 7/40’ta detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/18, Kamer 54/53, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

Demek ki insanların davranışları Yüce Allah tarafından meleklere yazdırılmaktadır. İşte o yazılanların kaydedildiği amel defterlerinin verilmesi konusu da Beled 90/18-20 gibi çeşitli âyetlerde ele alınmaktadır. İnsanlara mahşerde verilecek amel defterleri için kitâb/el-kitâb kelimeleri kullanılmaktadır. İnsanlar amel defterlerini aldıklarında veya alış şekillerine göre de yaşanacaklar hakkında bilgi sahibi olacaklardır.

İsrâ’ 17/14’te geçtiği gibi kişilere “kitabını oku” denecek, onlar da İsrâ’ 17/71 ve Hâkka 69/19’da yer aldığı gibi ya sevinçle okuyup huzur bulacaklar; ya da Hâkka 69/25’te ifade edildiği üzere derin pişmanlıklar yaşayacaklardır. Demek ki amel defterini alış şekline göre sonrası şekillenecektir. İnşikâk 84/7-15’te iki grup insanın amel defterini alış şekline göre nasıl bir akıbet yaşayacakları hakkında bilgi verilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de suçlu kâfirlerin amel defterinde yazılı olanlardan dolayı korkmuş olacakları, dehşetle irkilecekleri haber verilmekte ve muhataplar böyle bir akıbetle karşılaşmamaları için uyarılmaktadır.

2. وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَا لِ‌هٰذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغ۪يرَةً وَلَا كَب۪يرَةً اِلَّآ اَحْصٰيهَا “(Suçlu olanlar) ‘Ah, vay hâlimize! Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın hepsini sayıp dökmüş!’ diyecekler.” Yüce Allah mahşerde yaşanacak bu olay hakkında bilgi verirken suçluların dile getireceği bir hayret ve pişmanlığı da gündeme getirmektedir. Mahşerde amel defterini görecek olan kâfirler o defterdeki bilgileri görünce hayrete ve dehşete kapılıp “Bu nasıl kitapmış! Küçük büyük hiçbir şey bırakmaksızın (yaptıklarımızın) hepsini sayıp dökmüş!” diyeceklerdir.

Dünya hayatında “İşledikleri her şey kitaplardadır; küçük-büyük hepsi satır satır yazılmıştır” beyanının yer aldığı Kamer 54/52-53’teki bilgilere itibar etmeyenler, bu gerçekle karşılaştıklarında elbette korkunç bir şaşkınlık yaşayacaklardır. Yüce Allah insanların sır diye sakladıkları ne varsa hepsini deşifre ederek suçluları mahcup edecektir. Bu konuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ile Târık 86/9 ve ‘Âdiyât 100/10 gibi âyetlerde bilgi verilmektedir. Esasında En‘âm 6/59, Lokmân 31/16, Yâsîn 36/12, Mücâdele 58/6-7, Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur.

3. وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ اَحَدًا “Yaptıklarını (karşılarında) hazır bulacaklardır. Rabbin, kimseye haksızlık etmeyecektir.” Âyetin sonundaki bilgiler ise insanların dünyada yaptıklarını mahşerde karşılarında bulacaklarını, amelleriyle yüzleşeceklerini bildirmekte, Yüce Allah’ın hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyeceğini içermektedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/30’da şöyle buyrulmaktadır: “Herkesin, iyilik olarak yaptıklarını da kötülük olarak yaptıklarını da karşısında hazır bulduğu günde (insan) isteyecek ki kötülükleri ile kendisi arasında uzun bir mesafe bulunsun. Allah, kendisine karşı (gelmekten) sizi sakındırıyor. Allah kullarına çok şefkatlidir.”

Yüce Allah hiç kimsenin yaptığı iyilikleri eksiltmeyeceği gibi hiç kimsenin yapmadığını da kötülüklerine eklemeycektir.(36) Çünkü bu iki işlem de haksızlık kapsamında değerlendirilecek türden fiillerdir. Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(37) Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.” Benzer içerikler Mü’min 40/31 ve Fussılet 41/46’da da söz konusu edilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 367; Taberî, age., XV, 252.
• 2 - Esed, age., s. 594.
• 3 - Bakara 2/36; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Ra‘d 13/26; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/61; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Hadîd 57/20.
  • Bakara 2/36 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Ra‘d 13/26 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/61 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Hadîd 57/20
• 4 - En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Yûnus 10/12; Ra‘d 13/33; Mü’min 40/37.
  • En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Yûnus 10/12 Ra‘d 13/33 Mü'min 40/37
• 5 - Kehf 18/35.
  • Kehf 18/35
• 6 - Semerkandî, age., II, 367; Taberî, age., XV, 253-256; XVI, 120; Zemahşerî, age., II, 697; III, 36; Râzî, age., XXI, 131.
• 7 - Bakara 2/201.
  • Bakara 2/201
• 8 - Bu rivayetin Gazâlî’nin İhyâ’sında var olduğu, manasının doğru olduğu ifade edildiği gibi, bunun sahih olmadığını ifade edenler de vardır. Bilgi için bk. İsmail b. Muhammed el-‘Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs, Beyrut, 1988, s. 412.
• 9 - Taberî, age., XV, 253.
• 10 - Semerkandî, age., II, 368; Taberî, age., XV, 257; Zemahşerî, age., II, 698.
• 11 - Kehf 18/47; Tekvîr 81/3. 12 - Neml 27/88. 13 - Vâkı‘a 56/5. 14 - Hâkka 69/14. 15 - Me‘âric 70/9; Kârı‘a 101/5. 16 - Murselât 77/10. 17 - Nebe’ 78/20. 18 - Müzzemmil 73/14. 19 - Tûr 52/9.
  • Kehf 18/47 Tekvîr 81/3 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Kâri‘a 101/5 Mürselât 77/10 Nebe' 78/20 Müzzemmil 73/14 Tûr 52/9
• 20 - Âl-i İmran 3/12; Nisâ 4/172; En‘âm 6/22, 51, 72, 128; Yûnus 10/28, 45; Hicr 15/25; İsrâ 17/97; Meryem 19/65, 85-86; Tâhâ 20/59, 124-125; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Mülk 67/24; … 21 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/12 Nisâ 4/172 En‘âm 6/22 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Meryem 19/65 Meryem 19/86 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/125 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Mülk 67/24
• 22 - Kehf 18/48; Tâhâ 20/64; Sâffât 37/1; Saff 61/4; Nebe’ 78/38; Fecr 89/22. 23 - Hûd 11/18. Kehf 18/47-48, 100. Şûrâ 42/45. Hâkka 69/18. 24 - En‘âm 6/62. Tevbe 9/94, 105, 106. Yûnus 10/30. Cum‘a 62/8. 25 - Bakara 2/28. Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/12, 60, 108, 164; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/4, 123; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; ‘Alak 96/8. 26 - Neml 27/83; Kıyâmet 75/30. 27 - En‘âm 6/30. 28 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Kehf 18/48 Tâhâ 20/64 Sâffât 37/1 Saff 61/4 Nebe' 78/38 Fecr 89/22 Hûd 11/18 Kehf 18/47 Şûrâ 42/45 Hâkka 69/18 En‘âm 6/62 Tevbe 9/94 Yûnus 10/30 Cum‘a 62/8 Bakara 2/28 Mâide 5/48 En‘âm 6/12 En‘âm 6/12 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/123 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 ‘Alak 96/8 Neml 27/83 Kıyâmet 75/30 En‘âm 6/30
• 29 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/37, 53; Yûnus 10/30; Hûd 10/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Fussılet 41/48; Ahkâf 46/28. 30 - Yâsîn 36/32, 53; Sâffât 37/18; Vâkı‘a 56/49-50. 31 - İsrâ’ 17/71; Neml 27/83.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/37 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Yûnus 10/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Fussilet 41/48 Ahkâf 46/28 Yâsîn 36/32 Yâsîn 36/53 Sâffât 37/18 Vâkı‘a 56/50 İsrâ 17/71 Neml 27/83
• 32 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7
• 33 - Mutaffifûn 83/7-9, 18-21. 34 - İsrâ 17/13-14; Kehf 18/47-49; Zümer 39/69; Hâkka 69/19-26; İnşikâk 84/7-11; Beled 90/17-20. 35 - Tekvîr 81/10.
  • Mutaffifîn 83/9 Mutaffifîn 83/21 İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Zümer 39/69 Hâkka 69/26 İnşikâk 84/11 Beled 90/20 Tekvîr 81/10
• 36 - Semerkandî, age., II, 367; Taberî, age., XV, 259; Zemahşerî, age., II, 698. 37 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Nahl 16/33, 118; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Nahl 16/33 Nahl 16/118 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9