Ra‘d Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 43 âyetten oluşan, adını 13. âyette geçen “gök gürültüsü” anlamındaki الرَّعْد er-ra‘d kelimesinden alan Ra‘d sûresi, inişe göre 58, resmî sıralamada ise 13. sûredir.

Ra‘d sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûsuf sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamakta, vahye dikkat çeken mesajla devam etmektedir. Ra‘d sûresinin ilk âyetleri ve özellikle 13. âyette sözü edilen gök gürültüsü ile Yûsuf sûresinin 105. âyeti kâinat kitabıyla ilgili olması noktasında benzeşmektedir.

Ra‘d sûresi, vahye dikkat çekerek ve kâinat kitabından çeşitli âyetlerle başlamakta, kafirlerin diriltilmeyle ilgili inkârları hatırlatılarak devam etmektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın sınırsız ilim sıfatı, meleklerin insanlarla ilgili durumu, Yüce Allah’ın sosyal hayata dair ebedi bir prensibi gündeme getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, kâinat kitabından bu defa şimşek, bulutlar, gök gürültüsü ve yıldırımlar söz konusu edilmekte, sonrasında putlara yalvarmanın ne kadar yanlış bir iş olduğu kendisine ulaşılmamış suyun ağza alınamaması örnekliğinde sunulmaktadır. Ayrıca göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah için secdeye kapandığı, putların Allah karşısındaki güçsüzlüğü ve çaresizliği ile hak-bâtıl karşıtlığı köpük ve asıl kaynak örnekliğinde beyan edilmektedir.

19-24. âyetler arasında, duyarlı müminlerin sosyal hayata dair çeşitli özelliklerinden söz edilmekte, ardından olumsuz insan tipine dair bir nitelik hatırlatılarak kafirlerle müminlerin kısa bir mukayesesi yapılmaktadır.

30. âyetten itibaren, yeniden vahye dikkat çekilmekte, müşriklerin Kur’ân’la ilgili yersiz beklenti ve istekleri reddedilmekte, sonrasında hak edenler için dünyada azap olduğu gibi âhirette daha ağır bir azabın söz konusu olacağı ve cennetliklere vaadedilen ödülün çeşitli yönleri haber verilmektedir.

36. âyetten itibaren, kitap ehlinin vahiy karşısındaki tutumu, peygamberlerin özellikleri, delil getirme işleminin tamamen Yüce Allah’ın kudretinde oluşu, O’nun çeşitli kudret örnekleri üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise ümmetin Hz. Peygamber’e karşı çok önemli bir görevi, yani onun peygamberliğine şahit olmasının yolu hakkında bilgi verilmekte ve bunun da Kur’ân’ı bilmekle mümkün olacağı beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 36-43. âyetlerinde kitap ehlinin vahye karşı tutumunu, vahyin ve peygamberlerin durumunu, mucize sistemini, insanlara uygulanacak işlemlerin mahiyetini, kâinat kitabındaki bazı ilkeleri ve kâfirlerin vahye karşı tuzaklarını ifade ederek, kâfirlerin peygamberimize karşı suçlamalarını ve onlara vermesi gereken cevabı ele almaktadır.

a) Vahye Karşı Takınılan İki Tavır

Yüce Allah, sûrenin 36-37. âyetlerinde kitap ehlinden bir kısım insanın vahiy ile mutlu olduğunu, bir kısmının ise vahyin bir bölümünü inkâr ettiğini, peygambere tevhidin emredildiğini, şirkten uzak durmasının gerekliliğini, sadece Allah’a davet edeceğini ve dönüşün de sadece O’na olacağını beyan etmektedir. Bu arada vahyin Arapça bir hüküm olduğu, kendilerine bilgi gelmesine rağmen arzu ve heveslerine uyanların Yüce Allah’tan başka dost ve koruyucularının bulunmayacağı bildirilmektedir.

ı. Kitap Ehlinin Tutumu ve Tevhid İlkesi

وَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمِنَ الْاَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ قُلْ اِنَّمَآ اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللّٰهَ وَلَآ اُشْرِكَ بِه۪ اِلَيْهِ اَدْعُوا وَاِلَيْهِ مَاٰبِ “Kendilerine kitap verdiklerimiz(den bazısı) sana indirilene (Kur’an’a) sevinirler. Fakat (diğer) gruplardan onun bir kısmını inkâr eden de vardır. De ki: Bana, yalnızca Allah’a kulluk etmem ve O’na ortak koşmamam emrolundu. Ben yalnız O’na çağırıyorum ve dönüşüm de yalnız O’nadır.”

Âyettekiوَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ vellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine vermiş olduğumuz kişiler”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; يَفْرَحُونَ yefrahûne fiili “ve sevinirler, sevinmekte olanlar”; بِمَآ اُنْزِلَ bimâ ünzile edilgen fiili “indirilen şeye”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمِنَ الْاَحْزَابِ ve mine’l-ahzâbi kelimesi “o gruplardan (şöylesi) de vardır”; مَنْ يُنْكِرُ men yünkiru fiili “inkar eden(ler)”; بَعْضَهُ ba‘dahû ifadesi “onun bir kısmını”; قُلْ kul emri “de ki”;اِنَّمَآ اُمِرْتُ innemâ ümirtü edilgen fiili “bana muhakkak ki emredildi”; اَنْ اَعْبُدَ en a‘büde ifadesi ibadet etmekliğim, ibadet etmem, kulluk edişim”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”;وَلَآ اُشْرِكَ ve lâ üşrike fiili “ve şirk koşmamam, ortak koşmamam”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na”; اَدْعُوا ed‘û fiili “dua ederim, yalvarırım”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “yine sadece O’na(dır)”; مَاٰبِ meâbi tamlaması ise “benim dönüşüm, benim varışım” demektir.

Burada vahye karşı olumlu ve olumsuz tutum ile Hz. Peygamber’e yönelik dört temel tebliğ unsuru gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَفْرَحُونَ بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمِنَ الْاَحْزَابِ مَنْ يُنْكِرُ بَعْضَهُ “Kendilerine kitap verdiklerimiz(den bazısı) sana indirilene (Kur’an’a) sevinirler. Fakat (diğer) gruplardan onun bir kısmını inkâr eden de vardır.” Bu âyetin mesajını iki türlü anlayıp yorumlama imkanına sahibiz.

a) Burada sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb “Tevrat ve İncîl”; muhataplar da Hz. Peygamber zamanındaki “ehl-i kitap” olabilir. Yüce Allah bu âyette kendilerine daha önce kitap verdiği topluluklar içerisinden, yani Yahudi ve Hıristiyanlardan bir bölümünün Hz. Peygamber’e indirilen kitapla mutlu olduklarını, bir kısmının ise bu son vahyi inkâr ettiklerini haber vermektedir. Kur’ân, muhataplarına toptancı bir bakışı değil, özellikleri dikkate alan yaklaşımı öngörür. Kitap ehlinin hepsini aynı kategoride ele almayıp tıpkı Âl-i İmrân 3/75, 113-115 ve Mâide 5/66’da olduğu gibi bölümlere ayırmakta, hepsini red veya kabulü öngörmemektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de buna benzer bir durum söz konusu edilmekte, birtakım kitap ehli insanın Kur’ân vahyi nedeniyle sevinçli ve mutlu olduğunu, çünkü son vahiy sayesinde kendi bilgilerini doğrulama imkanı elde ettiklerini ortaya koymaktadır. Abdullah b. Selâm ve Kâ‘bu’l-Ahbâr gibiler bu olumlu insanlara örnektir. Ayrıca, Necran, Yemen, Habeşistan gibi yörelerden gelip müslüman olanların bulunduğu da bilinen bir gerçektir. İnkar edenler ise Âl-i İmrân 3/110’da da belirtildiği üzere, kendilerine daha önce kitap verilenlerin çoğunluğudur. Ehl-i kitaptan olup sonra da Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e iman ederek ona tâbi olanlara ödülleri iki kat verilecektir. Kasas 28/52-55 ile Hadîd 57/28’de dikkat çekilen husus da budur.

Son vahye inanmayanların Kur’ân’ın tamamına değil de bir bölümüne inanmadıkları anlaşılmaktadır. Meselâ Yahudiler Kur’ân’da Hz. İsa ile ilgili olarak yer alan onun “Yüce Allah’ın elçisi, kelimesi ve ruhu olduğunu”,(1) Hıristiyanlar ise “teslisin küfür olduğunu söyleyen âyetleri” inkâr etmektelerdi.(2) Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’e göre, bu şekilde parçalı veya taksitli bir inanç tam bir küfürdür ve sonu korkunç bir azaptır.

b) Burada sözü edilen الْكِتَاب el-kitâb “Kur’ân”; muhataplar da bu son ümmet olabilir. Buna göre Kur’ân’a inanan müminler onun bütün prensiplerini kabul etmiş ve bu tür esaslar nedeniyle de sevinip mutlu olmuşlardı. الْاَحْزَاب el-ahzâb denen Yahudi ve Hıristiyan gruplar ile müşrik ve kafirler onun bir kısmını inkâr ederler. Âyette geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi(3) “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişileri, kâfirleri ifade etmektedir.

İfade çoğul getirildiği için, bunu belli tekil şahıslarla özdeşleştirmek manayı daraltmak manasına gelir. Bu nedenle, biz maksadın genel anlamda bütün inkârcıları içerdiği kanaatindeyiz. Nitekim Yûnus 10/40’ta “vahye inananlar olduğu gibi inanmayanların da bulunduğu” beyan edilmektedir. Bazıları el-kitâb’ı “Tevrat”, inkârcı hizipleri de müşrikler olarak yorumlamışlardır.(4) Bu yorumlar da doğru olabilir; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

2. قُلْ اِنَّمَآ اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللّٰهَ وَلَآ اُشْرِكَ بِه۪ اِلَيْهِ اَدْعُوا وَاِلَيْهِ مَاٰبِ “De ki: Bana, yalnızca Allah’a kulluk etmem ve O’na ortak koşmamam emrolundu. Ben yalnız O’na çağırıyorum ve dönüşüm de yalnız O’nadır.” Âyette geçen مَاٰبِ meâbi ifadesinin sonunda مَاٰبِي meâbî şeklinde gizli bir “mütekellim yâ’sı” vardır. Kesra harekeyle yetinildiği için düşürülmüştür.

Yüce Allah diğer muhatapları da bilgilendirmek üzere Hz. Peygamber’e şu dört hususu duyurması talimatı vermektedir:

a) Sadece ve sadece Allah’a kulluk etmek.

b) O’na hiçbir şeyi ortak koşmamak.

c) Sadece O’na dua etmek veya davet etmek.

d) Dönüşün de sadece O’na olacağı.

Bu dört prensip esasında vahyin insanlıktan istediği en temel ilkelerdir ve muhataplar bu noktada duyarlılık göstermelidirler. Tek Allah’a kulluk edip hiçbir şeyi veya hiçbir kimseyi O’na ortak koşmamak zaten vahyin omurgasıdır. Yûsuf 12/108’de genişçe, Ra‘d 13/14’te kısmen açıkladığımız gibi, sadece Allah’a davet edip O’na dua etmek de İslâm’ın bir başka direğidir, esasıdır. Yûnus 10/25’te geçtiği gibi, Yüce Allah “insanları dâr-ı selâm’a yani İslâm’a ve Kur’ân’a” çağırırken, İbrâhim 14/1-2 ve Ahzâb 33/46’da beyan edildiği gibi “Hz. Peygamber de davetini kendine değil sadece ve sadece Yüce Allah’a yönlendirmekle” emrolunmuştur.

Âyetin başındaki muhataplar eğer kitap ehlinden insanlar iseler o zaman burada sözü edilen davet de Âl-i İmrân 3/64’teki şu çağrıdır: “(Ey Peygamber!) De ki: Ey ehl-i kitap! Sizinle bizim aramızda ortak olan bir söze geliniz: Allah’tan başkasına tapmayalım. O’na hiçbir şeyi eş tutmayalım ve Allah’ı bırakıp da kimimiz kimimizi ilâhlaştırmasın. Eğer onlar yine yüz çevirirlerse, işte o zaman ‘Şahit olun ki biz müslümanlarız!’ deyiniz.”

Burada sözü edilen dördüncü unsur ise İslâm inanışının en temel değerlerinden, hatta ilk iki değerinden birisi olan âhirete imanla ilgilidir. Kur’ân’ın büyük bir kısmında muhataplara Yüce Allah’a imanla birlikte âhirete de iman emredilmektedir. Burada da aynı durum söz konusudur. Yüce Allah Neml 27/91-92’deki üç unsuru da içerecek şekilde Hz. Peygamber’den bütün muhataplarına dört temel değeri duyurmasını bu şekilde istemiş olmaktadır.

ıı. Vahyin Yapısı ve Ondan Ayrılmanın Sonu

وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَآءَهُمْ بَعْدَ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ “Böylece biz onu Arapça bir hüküm (hikmetli bir söz) olarak indirdik. Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyarsan, Allah’tan (gelecek azaba karşı) senin için herhangi bir dost ve koruyucu olmayacaktır.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”;اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; حُكْمًا عَرَبِيًّا hukmen arabiyyen tamlaması “Arapça bir hüküm olarak”;وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ ve leini’tteba‘te fiili “ve eğer uyarsan”; اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması “onların heva ve arzularına”;بَعْدَ مَا جَآءَكَ ba‘de mâ câeke ifadesi “sana geldikten sonra”; مِنَ الْعِلْمِ mine’l-‘ılmi ifadesi “ilimden”; مَا لَكَ mâ leke ifadesi “senin için yoktur, olmayacaktır, olmaz”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek azaba karşı)”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin kelimesi “herhangi bir dost”; وَلَا وَاقٍ ve lâ vâkın sözcüğü ise “herhangi bir koruyucu” demektir.

Burada Kur’ân’ın durumu ve ona rağmen başka yollara girmenin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ اَنْزَلْنَاهُ حُكْمًا عَرَبِيًّا “Böylece biz onu Arapça bir hüküm (hikmetli bir söz) olarak indirdik.” Âyettekiاَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu ifadesinde geçen hu zamiri bir önceki âyette zikredilen الْكِتَاب el-kitâb kelimesini görmektedir. الْكِتَاب el-kitâb’dan maksat eğer Kur’ân’dan önceki mesajlar ise burada sözü edilen de o mesajların genelidir. Zira Yüce Allah’ın katında kitap da bir tanedir, din de. Yok eğer maksat Kur’ân ise zaten burada anlaşılmayacak bir şey yoktur. Her iki ihtimali de içerecek şekilde Yüce Allah bu son mesajı Arapça bir hüküm olarak indirdiğini, insanlara öğretip ikram ettiğini beyan etmektedir.

İbrâhim 14/4’te de belirtildiği gibi, gönderilen her bir elçi kavminin diliyle gönderilmiştir ki onlara gerçeği duyurabilsinler. Son ümmetin peygamberi olan Hz. Muhammed de Arap olduğu ve ilk muhatapları da onlardan oluştuğu için bu son ilâhi metin Arapça indirilmiştir. Yûsuf 12/2 ve Zuhruf 43/3’te de geçtiği gibi, Kur’ân’ın Arapça indirilmesi onun anlaşılabilirliğinin bir delilidir. Nitekim onun “açıklayan” ve “apaçık” manasında mübîn/el-mübîn oluşunun anlamı da budur.

Kur’ân’ın “hüküm” olmasına gelince, bu da onun hüküm ve hikmet kaynağı oluşu demektir. Din adına hüküm çıkarma kaynağı Kur’ân olduğu gibi, onun içerdiği bütün hükümlerin ve prensiplerin de hikmetlerle dolu olduğu bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Râzî’nin şu harika tespitini burada hatırlatmalıyız: “Kur’ân bütün mükellefiyetleri içermektedir. Bu nedenle, ancak Kur’ân ile hükmetmek mümkün olur. Kur’ân hükmetme vasıtası olduğu ve bunu iyice anlatmak için hüküm olarak isimlendirimiştir.”(5) Kur’ân önceki mesajları da bir anlamda içerdiği için öncekilerin geçerlilik durumu Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Eğer Kur’ân’a uygun iseler doğru kabul edilirler; değilse veya ona aykırı iseler kesinlikle reddedilmelidirler.

2. وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ اَهْوَآءَهُمْ بَعْدَ مَا جَآءَكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا وَاقٍ “Sana gelen bilgiden sonra onların arzularına uyarsan, Allah’tan (gelecek azaba karşı) senin için herhangi bir dost ve koruyucu olmayacaktır.” Yüce Allah öncekinin devamı olarak bu cümlede Hz. Peygamber’e ve elbette bütün insanlığa seslenmektedir. Kendisine gelen vahiy kaynaklı ilme rağmen, eğer inkârcı veya müşriklerin heva ve arzularına uyması durumunda Yüce Allah tarafından artık hiçbir dostunun da koruyucusunun da olamayacağı bildirilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(6) geçen اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum tamlaması, puta tapan müşrik inkârcıların “heva ve hevesleri, boş arzu ve beklentileri, geçici doyumları, bencil ve keyfi yargıları” manalarında yorumlanabilir. Burada yer alan اَهْوَآءَهُمْ ehvâehum “onların arzuları” ifadesindeki maksat, önceki âyette sözü edilen inkârcı hiziplerdir, yani kitap ehlinden veya diğerlerinden oluşan gruplardır.

Bağlam gereği başta bu inkârcılar olmak üzere, Hz. Peygamber En‘âm 6/116’da da belirtildiği gibi, “eğer yeryüzündekilerin çoğunluğuna itaat etmiş olsaydı onu Allah yolundan saptıracakları” haber verilmekte, dolaylı bir tehdide muhatap kılınmaktadır. Burada da benzer bir tehdit yer almakta ve eğer kendisine gelen hakikat bilgisine rağmen sapkınların arzularına uyması durumunda Allah tarafından kendisine herhangi bir dost da bir koruyucu da bulamayacağı beyan edilmektedir.

Âyette geçen مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah tarafından” manasına gelebileceği gibi “Allah’ın azabına karşı” anlamına da gelebilir. Verilmek istenen mesaj, Allah’a rağmen hiçbir dost ve koruyucunun mahşerde iş göremeyeceğini zihinlere kazımaktır. Yüce Allah’ın dışında mahşerde hiçbir dostun kişiye faydası olmayacağı gibi, hiçbir kişinin de onu Yüce Allah’ın azabından koruması mümkün değildir. Zaten Zuhruf 43/67’de de beyan edildiği gibi, mahşer günü muttakiler hariç dünyadaki dostların düşman olacağı bildirilmektedir. Demek ki gerçek dostluk mahşere uzanan ve oradan da cennete varabilendir.

b) Peygamberlik ve İlâhî Uygulama

Yüce Allah, sûrenin 38-40. âyetlerinde bütün peygamberlerin eşlerinin ve çocuklarının bulunduğunu, Allah’ın izni olmadan hiçbir peygamberin herhangi bir delil getiremeyeceğini, her müddetin yazılmış bir kitabının bulunduğunu, Allah’ın dilediğini silebileceği gibi sabit de bırakabileceğini, ana kitabın sadece Allah’ın katında olduğunu beyan etmektedir. Daha sonra inkârcılara vaadedilen azabın bir kısmı Hz. Peygamber’e gösterilse de ondan önce vefat ettirilse de görevinin ancak Yüce Allah’ın emirlerini tebliğ olduğu ve hesabı da yalnız O’nun göreveceği ifade edilmektedir.

ı. Peygamberler ve Mucize Sistemi

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ اَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ اَنْ يَاْتِيَ بِاٰيَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ لِكُلِّ اَجَلٍ كِتَابٌ “Yemin olsun ki senden önce de elçiler göndermiştik ve onlara da eşler ve çocuklar vermiştik. Allah’ın izni olmadan hiçbir elçi için bir ayet (mucize) getirme imkânı yoktur. Her sürenin yazıldığı bir kitap (yasa) vardır.”

Âyettekiوَلَقَدْ اَرْسَلْنَا ve lekad arselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; رُسُلًا rusülen kelimesi “elçiler”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, kılmıştık, yaratmıtık”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”;اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”;وَذُرِّيَّةً ve zürriyyeten sözcüğü “ve nesil(ler)”;وَمَا كَانَ ve mâ kâne ifadesi “yoktur, olamaz”; لِرَسُولٍ li rasûlin ifadesi “hiçbir elçi için”;اَنْ يَاْتِيَ en ye’tiye ifadesi “getirmesi”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “herhangi bir delil”;اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ illâ biiznillâhi istisnası “Allah’ın izni, buyruğu hariç”; لِكُلِّ اَجَلٍ li külli ecelin tamlaması “her süre için vardır”; كِتَاب kitâbün kelimesi ise “kitap, yasa” demektir.

Burada peygamberlerin bazı beşeri özellikleri ve mucizevi delillerin gönderilme prensibi gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ اَزْوَاجًا وَذُرِّيَّةً “Yemin olsun ki senden önce de elçiler göndermiştik ve onlara da eşler ve çocuklar vermiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’den önce de peygamberler gönderdiğini ve onların hepsinin eşlerinin ve çocuklarının bulunduğunu beyan ederek, birtakım yaklaşımların hatalı olduğunu ortaya koymak istemektedir. Enbiyâ’ 21/8’de peygamberlerin yemek yemeyen birer ceset olmadığı ve çok çok uzun süre yaşamadıkları belirtilmektedir.

Zira bazı müşrikler En‘âm 6/8, Hıcr 15/7 ve Furkân 25/7-8’de geçtiği gibi onun insanüstü ve melek olmasını, yemek yememesi ve sokaklarda dolaşmaması gerektiğini, hazineleri ve özel bir bahçesinin bulunup oradan beslenmesini şart görüyorlardı. Bazı Yahudiler ve Hıristiyanlar ise onun çok eşliliğini veya evli oluşunu problem olarak görüyor, peygamberin eş ve çocuklarla meşguliyetini doğru bulmadıklarını ileri sürüyorlardı.(7)

İşte bütün bu yaklaşımların kesinlikle doğru olmadığı beyan edilmekte, Hz. Peygamber’den önce gönderilen peygamberlerin eşlerinin ve çocuklarının bulunduğu ortaya konularak, insanüstü peygamber algısının yanlış olduğu ifade edilmiş olmaktadır. İsrâ’ 17/95’te de belirtildiği gibi, “eğer yeryüzünün sakinleri melek olsaydı peygamberler de melek olarak görevlendirilirdi.” Ama durum böyle değildir. Âyette bu tür algılar cevaplandırılarak peygamberlerin de diğer insanlar gibi bir beşer olduğu özellikle vurgulanmakta, onların da diğer insanlar gibi aile hayatının bulunduğunu beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ اَنْ يَاْتِيَ بِاٰيَةٍ اِلَّا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’ın izni olmadan hiçbir elçi için bir ayet (mucize) getirme imkânı yoktur.” Bu cümle Mü’min 40/78’de de geçmektedir. Peygamberlerin bir insan olmasını tuhaf karşılayan o müşriklerin mucize beklentileri burada ele alınmakta, Allah’ın izni veya buyruğu olmadan hiçbir peygamberin herhangi bir delil veya mucize getiremeyeceği prensip olarak hatırlatılmış olmaktadır.

“Mucize” meselesi beşerüstü bir olaydır ve En‘âm 6/106 ve ‘Ankebût 29/50 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi bu iş bütünüyle Yüce Allah’ın kontrolündedir. İnkârcılar veya müşrikler “Hz. Muhammed’in peygamberliği eğer kesin olsaydı kendisinden istenen bütün mucizevi delilleri anında yerine getirmeliydi” diyerek inkârcılığa devam etmişlerdi. İşte bu cümle söz konusu beklentinin yersiz olduğunu ortaya koymaktadır. Mucizevi delil getirmek peygamberlerin değil, Yüce Allah’ın işidir ve ne zaman kime nasıl bir delil indireceğinin kararını da sadece O verir.

3. لِكُلِّ اَجَلٍ كِتَابٌ “Her sürenin yazıldığı bir kitap (yasa) vardır.” Her ecelin bir kitabının oluşu, gerçekleşen va‘d veya va‘îdin yani müjde veya tehditlerin belirlenmiş bir süresinin bulunduğu manasını içermektedir. Kâfirlerin azapta acelecilik yapmaları ve onların istediği zaman ve zeminde herhangi bir helak yaşanmadığı için bunu da bir yalanlama sebebi olarak gördükleri anlaşılmaktadır. İşte onların bu tutumu da âyetin son cümlesinde ele alınmakta ve reddedilmektedir.

Âyetteki كِتَاب kitâb kelimesine “ilâhi mesaj” manası verirsek, âyetin tercümesi “Her çağa uygun vahiy mesajı vardır”(8) veya başka bir ifadeyle “Her devrin (kendine has mucizevi) bir mesajı vardır”(9) şeklini alır. Bu durumda son devrin mesajının da Kur’ân olduğu böylece bir kez daha ortaya çıkmış olmaktadır. Zaten yine mucizevi deliller isteyen müşriklere verilen cevapta “Kendilerine aktarılmakta olan bu kitabın onlara yetip yetmediği” beyan edilerek, mucizevi delil istekleri ilâhi mesajla ilişkilendirilmiştir.

Esasında Müddessir 74/52’de de müşriklerin her birinin böyle özel bir sahife veya vahiy beklentisinde olduğu dile getirilmektedir. Oysa gerçekler insanların kendi heva ve heveslerine göre şekillenmezler ve Yüce Allah da risalet öğretilerini kime tahsis edeceğini herkesten iyi bilmekte, her konuda olduğu gibi bu noktada da danışman ihtiyacı içerisinde bulunmadığını Bakara 2/105 ve En‘âm 6/124’te açıkça ortaya koymaktadır.

لِكُلِّ اَجَلٍ كِتَابٌ ifadesinin “Her kitabın bir indiriliş süresi veya yasası vardır” manasına gelebileceği de beyan edilerek âyette bir “taklîb sanatı”nın bulunduğu da belirtilmektedir.(10) Bu çok cazip bir yaklaşım değilse de bu doğrultuda veril mek istenen mesaj bizim tercih ettiğimizle uyumludur. Ancak büyük bir zorunluluk ve bir edebiyat inceliği olmadığı sürece âyetlerdeki kelimelerin sıralanışı üzerinden tartışma açmak doğru bir yol değildir.

ıı. Kâinattaki Yasalar

يَمْحُوا اللّٰهُ مَا يَشَآءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُٓ اُمُّ الْكِتَابِ “Allah dilediğini siler ve dilediğini sabit bırakır. Kitabın anası (esası) O’nun yanındadır.”

Âyetteki يَمْحُوا yemhû fiili “siler, yok eder”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini”; وَيُثْبِتُ ve yüsbitü fiili “ve sabit de bırakır”; وَعِنْدَهُ ve ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır”; اُمُّ الْكِتَابِ ümmü’l-kitâbi tamlaması ise “kitabın anası, ana kitap” demektir.

Burada kâinatın ve ilâhi kanunların işleyişi hakkında bir yasa gündeme getirilmektedir.

1.يَمْحُوا اللّٰهُ مَا يَشَآءُ وَيُثْبِتُ “Allah dilediğini siler ve dilediğini sabit bırakır.” Risalet konusunun işlendiği bir bağlamda gelen bu âyeti aynı bağlama uygun olarak yorumlamak gerekmektedir.

a) Bu çerçevede öncelikle ayetteki mesajın neye yönelik anlaşılması gerektiğine değinmemiz gerekmektedir.

ı. Yüce Allah dilediği mesajı silebileceği gibi sabit de bırakabileceğini beyan etmektedir. Bakara 2/106’da da dikkat çekilen husus budur. Önceki mesajların içerisinde az da olsa birtakım değişikliklerin olması mümkündür; ancak bu bütünüyle bir iptal manasına gelmez. Kaldı ki değiştirilenler insanoğlunun kendi tercihlerini Yüce Allah’ın bir anlamda ceza olarak onaylaması, sonra da ümmetler değişip uzun süreler geçtikten sonra eski onaylamaların kaldırılması olarak düşünülmelidir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/50, 93, En‘âm 6/146, A‘râf 7/157, Nahl 16/64 ve 118 gibi âyetlerdeki mesajları hatırlayabiliriz. Bu ilk ve bağlama uygun ihtimalin ötesinde bağımsız bir okuma ile maksadın şu şekillerde de anlaşılabileceğini söyleyebilir:

ıı. Bu âyette verilen mesajların içerisinde insanların amellerinin silinmesi veya sabit bırakılması,

ııı. Amellerle ilgili sürelerin kaldırılması veya bırakılması,

ıv. Mekkelilerin küfürlerinin kaldırılması veya sabit bırakılması,

v. Yüce Allah’ın bazı rızıkları kaldırıp bir kısmını bırakması,

vı. Bela ve sıkıntıların silinmesi veya sabit bırakılması,

vıı. İnsan hayatındaki değişimler, bebekliğin bitip çocukluğun başlaması, çocukluğun bitip gençliğin, gençliğin bitip yetişkinliğin, beraberinde erişkinliğin yaşlılığa dönüşmesi ve nihayet ölüm de bu noktada hatırlanabilir.

vııı. Âyetteki maksat tabiattaki silinip giden veya sabit kalan ya da zaman zaman bulunup zaman sonra silinen, sonra yeniden meydana gelip yaşanan değişim ve dönüşümler de olabilir.

ıx. Buradaki mesajın kapsamında bazı canlı türlerinin silinip bazılarının kalması veya aynı türün bir süre silinip sonra yeniden sabit kalması gibi haller de bu çerçevede düşünülebilir.

x. Âyette Güneş’in, Ay’ın ve yıldızların günlük doğup batma hareketlerine, mevsimlerin değişiminden topraktaki dönüşüme varıncaya kadar meydana gelen her bir şey bu noktada hatırlanabilir.

xı. Toplumların varlığını devam ettirmesi ve sonunda silinmeleri gibi toplumsal yasalar da bu çerçevede söz konusu edilebilir.

xıı. Bir başka ihtimal olarak şunu da söyleyelim: Sûre Mekke dönemine ait olduğu ve muhataplar büyük ölçüde ahirete inanmadıkları için ayetteki mesaj içeriğinde dünyanın silinip âhiretin kalmasının da bu noktada akla getirilmesi gerektiğini belirtmeliyiz.(11)

b) Bütün bunlar birer ihtimal veya ayetin mesaj boyutunda yer alan unsurlar olsa da, bunu klasik nesh teorisinin delili gibi sunmak hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü konunun bilinen anlamda herhangi bir âyetin hükmünün kaldırılıp yerine yenisinin getirilmesiyle uzaktan yakından bir ilgisi yoktur. Zaten Nahl 16/101’de olduğu gibi, bu âyetin de Mekke dönemi âyetlerinden olduğunda şüphe olmadığı için, âyetin mesajını neshle ilişkilendirmenin ve âyeti neshin delili saymanın doğru bir yaklaşım olmadığı kanaatindeyiz.

2. وَعِنْدَهُٓ اُمُّ الْكِتَابِ “Kitabın anası (esası) O’nun yanındadır.” Yüce Allah ilâhi yasalarındaki değişimlerin kaynağını اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb yani “Ana Kitap” olarak belirlemektedir ki bu tamlama Âl-i İmrân 3/7, Ra‘d 13/39 ve Zuhruf 43/4’te de yer almaktadır. Önceki cümlede konuyu ilâhi mesaj bağlamında düşündüğümüzde, o zaman buradaki Ana Kitâb’ın da vahyin kaynağı manasına geldiğini söylemeliyiz. Muhtemelen buradaki maksat Levh-i Mahfûz’dur;(12) Yüce Allah’ın ezeli ilmidir. Değişecek, değişmeyecek her ne varsa hepsi O’nun kontrolündedir; O’nun bilgisindedir. Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Hadîd 57/22. âyettir ki orada da Yüce Allah evren ve insanla ilgili belirlediği yasasına dikkat çekilmektedir.

Vahyin bütün peygamberlere gönderilen versiyonlarının aynı kaynaktan geldiği bilinen bir gerçektir. Çünkü Kâf 50/29’daki bilgiye göre Yüce Allah’ın katında söz değiştirilmez. Esasında Bakara 2/177’de iman esasları sayılırken kitaplardan değil de الْكِتَاب el-kitâb yani tek bir kitaptan söz edilmektedir. Başka âyetlerde geçen kütüb yani “kitaplar” kelimesi değişik peygamberlere o kitaptan indirilen değişik versiyonlar itibariyledir.

Dolayısıyla Yüce Allah katında söz değiştirilmeyeceği gibi Kitap da tektir. Bu durumda yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اُمُّ الْكِتَاب ümmü’l-kitâb tamlaması ile الْكِتَاب el-kitâb ifadesi aynı manada ve aynı yerde buluşmaktadır.

ııı. Peygamberlerin Görevi

وَاِنْ مَا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ “Biz onlara vadettiğimiz (azab)ın bir kısmını sana göstersek de veya (ondan önce) seni öldürürsek de sana ancak (Allah’ın emirlerini) tebliğ etmek düşer. Hesap, yalnız bize aittir.”

Âyetteki وَاِنْ مَا نُرِيَنَّكَ ve in mâ nüriyenneke fiili “ya sana gösteririz”; بَعْض ba‘da kelimesi “bir kısmını”;الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ ellezî ne‘ıdühum ifadesi “kendilerine vaad ettiğimizin”;اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ ev neteveffeyenneke fiili “veya seni vefat ettiririz”;فَاِنَّمَا عَلَيْكَ fe innemâ ‘aleyke ifadesi “sana düşen sadece ve sadece (şudur)”; الْبَلَاغ el-belâğu kelimesi “tebliğ”;وَعَلَيْنَا ve ‘aleynâ ifadesi “ve bize ait olan da”; الْحِسَاب el-hısâbu sözcüğü ise “hesap(tır), hesaba çekmek(tir)” demektir.

Burada inkârcılara yönelik tehdidin Hz. Peygamber tarafından görülüp görülmemesinin fark etmemesi ve sonuçta onun görevi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri Yûnus 10/46 ve Mü’min 40/77’de de yer almaktadır. Dolaylı da olsa benzer bir mesaj Zuhruf 43/41-42’de de zikredilmektedir.

1.وَاِنْ مَا نُرِيَنَّكَ بَعْضَ الَّذ۪ي نَعِدُهُمْ اَوْ نَتَوَفَّيَنَّكَ “Biz onlara vadettiğimiz (azab)ın bir kısmını sana göstersek de veya (ondan önce) seni öldürürsek de.” Yüce Allah, Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte, kafirlere veya müşriklere yönlendirdiği azap, sıkıntılar, zorluklar, savaşlar, ölümler gibi tehditlerin bir bölümünü ona gösterse de bunları görmeden onu vefat ettirse de aslında bununla ilgilenmemesi gerektiği üzerinde durmaktadır. “Bir kısmını göstersek de” ifadesi gerçek hayatta onun bu tür tehditlerin bir kısmını gördüğünün delilidir. Ancak görmedikleri de mutlak surette olacaktır. Bu durumda ister görsün ister görmesin, onun görevi ilâhi prensipleri muhataplara duyurmaktır, yani tebliğ etmektir.

2. فَاِنَّمَا عَلَيْكَ الْبَلَاغُ وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ “Sana ancak (Allah’ın emirlerini) tebliğ etmek düşer. Hesap, yalnız bize aittir” Burada Hz. Peygaöber’in görevi ile Yüce Allah’ın hesap görücülüğü mesajına yer verilmektedir.

Âyetteki اِنَّمَا innemâ edatı Hz. Peygamber’in bu durumdaki tek görevinin tebliğ olduğunu vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır. Kur’ân’da 15 kez geçen ve geçtiği her yerde ilâhî mesajla ilgili olarak kullanılmakta olan belâğ/el-belâğ kelimelerini Yüce Allah bazı âyetlerde(13) “vahiy” için kullanmaktadır. Bu çerçevede vahyinin bir bildiri, bir duyuru, bir mesaj, bir tebliğ olduğunu ortaya koymaktadır; bazı âyetlerde(14) ise aynı kelimeyi peygamberlere düşen görevle ilişkili olarak “tebliğ” manasında zikretmektedir. Hûd 11/12, Şûrâ 42/48 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde vurgulanan husus aynı doğrultudadır.

Cümlenin sonundaki وَعَلَيْنَا الْحِسَابُ “Hesap da sadece bize aittir” ifadesi de insanlara hayatın hesabını soracak yegâne kudret ve makamın Yüce Allah olduğunu göstermekte ve bu mesaj aynı şekilde اِنَّمَا innemâ edatıyla vurgulanmaktadır.

c) Yüce Allah’ın Hayata Dair Bazı Prensipleri

Yüce Allah, sûrenin 41-43. âyetlerinde yeryüzünü uçlarından eksilttiğini, yani inkârcıların imkanlarını daralttığını, O’nun hükmüne hiç kimsenin karşı çıkamayacağını, hesabı süretlice göreceğini, öncekilerin olduğu gibi kafirlerin bütün tuzaklarını boşa çıkaracağını, her canın neyi kazandığını bildiğini ve kafirlerin de bu dünyanın sonunun kime ait olacağını vakti zamanında anlayacağını beyan etmektedir.

Sûrenin son âyetinde ise kafirlerin Hz. Peygamber’e “Sen peygamber değilsin” demelerine karşılık vermesi gereken cevap şu şekilde dile getirilmektedir: “De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve yanında Kitab’ın bilgisi olan(lar) yeter.”

ı. İlâhî Müdahale ve Yüce Allah’ın Eşsiz Gücü

اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا نَاْتِي الْاَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا وَاللّٰهُ يَحْكُمُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِه۪ وَهُوَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Yeryüzüne gelip, onu uçlarından eksilttiğimizi görmediler mi? Allah (dilediği gibi) hükmeder, O’nun hükmünü bozacak kimse yoktur. O, hesabı hızlı olandır.”

Âyettekiاَوَلَمْ يَرَوْا evelem yerav sorusu “görmediler mi”;اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَاْتِي ne’tî fiili “gelmekteyiz, gelişimizi”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzüne”; نَنْقُصُهَا nenkusuhâ fiili “onu eksiltiriz”;مِنْ اَطْرَافِهَا min atrâfihâ tamlaması “onun kenarlarından, uçlarından”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَحْكُمُ yahkümü fiili “hüküm verir”; لَا مُعَقِّبَ lâ mu‘akkıbe ifadesi “geri çeviren yoktur”; لِحُكْمِه li hukmihî ifadesi “O’nun hükmünü”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi tamlaması ise “hesabı süratli olan(dır), hesabı hızlı gören(dir)” demektir.

Önceki âyette Hz. Peygamber’e hitap edilen “onlara vaad edilenlerin bir kısmının gösterilip bir kısmının gösterilmemesi”nden söz edildiği için burada inkârcılara vaad edilen bir kayıp gündeme getirilmektedir.

1.اَوَلَمْ يَرَوْا اَنَّا نَاْتِي الْاَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ اَطْرَافِهَا “Yeryüzüne gelip, onu uçlarından eksilttiğimizi görmediler mi?” Bir benzeri de Enbiyâ’ 21/44’te geçen bu ifadede Rabbimiz “yeryüzüne gelmek”ten söz etmektedir. İfadenin اَنَّا نَاْتِي ennâ ne’tî şeklinde çoğul getirilmesi, maksadın Rabbimizin fiziksel olarak gelmesi değil, meleklerin görevlendirilmesiyle, emrinin, kararının, kudretinin ve hükmünün gelmesi olduğunu göstermektedir. Zira Allah’a nispet edilen fillerde çoğul kalıpların kullanılması, meselede meleklerin görevlendirildiğinin açık delilidir.

a) Ra‘d sûresinin üçüncü âyetinde “yeryüzünün genişlemesi”nden söz edilmişken, burada “noksanlaştırılması” gündeme getirilmektedir. Yüce Allah sûrenin 39. âyetinde dilediği şeyleri silebileceğini ve sabit bırakabileceğini beyan etmişti. Burada da benzer bir içerikte yeryüzünün uçlarından eksiltmeler olduğunu ifade ederek çeşitli mesajlar vermektedir. Bu bağlamda maksadın Mekkeli müşriklerin gitgide yerlerini ve yurtlarını kaybetmelerini, nüfuz ve imkânlarını yitirmekte olduklarını, arazilerini daralttığını, izzetlerini zillete, kemallerini noksana değiştirmekte olduğunu, İslam’ın genişleyip onların etkinlik alanlarını kaybetmekte olduklarını haber vermektedir.

Âyetteki اَطْرَاف atrâf kelimesini, fiziksel anlamda “uçlar, kenarlar, bucaklar” manasından ziyade “toplumun ileri gelenleri” manası da vardır. İbn Abbâs’ın buradaki maksadı “âlimlerin gitmesi” olarak izah ettiği nakledilmektedir.(15) Buna göre maksat Mekkelilerin ileri gelenlerinin birer birer gitmekte ve dolayısıyla güç ve nüfuzlarını kaybetmekte olduklarını ortaya koymaktır.

b) Asıl anlam bu olsa da yeryüzündeki çeşitli yapılanmaların kastedildiğini de söyleyebiliriz. Fussılet 41/53’te insanlara ufuklardaki ve kendilerindeki âyetlerin gösterileceğinden söz edilmektedir. Bu bağlamda ikincil bir mesaj olarak erozyonları, kutuplardaki basıklığı, med-cezir gibi olayları bu vesileyle zikredebiliriz. Kâinat kitabının bir ayeti olan yeryüzündeki bu tür değişikliklerin de âyetin muhtevasında bulunmasında herhangi bir sakınca yoktur. Özellikle yeryüzünün uçlarından kısılması veya eksiltilmesi muhtemelen o bölgelerdeki basıklıklar olabilir.

Sözün özü şudur: Çeşitli ihtimaller söz konusu olsa da asıl anlam ve mesaj şöyle anlaşılmalıdır: Mekkeli müşriklerin nüfuzlarını yitirmekte olduğu, birliklerini kaybettikleri veya yakın bir gelecekte bunun böyle olacağı beyan edilmiş olmaktadır.

2. وَاللّٰهُ يَحْكُمُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِه۪ وَهُوَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Allah (dilediği gibi) hükmeder, O’nun hükmünü bozacak kimse yoktur. O, hesabı hızlı olandır.” Bu ifade önceki âyetten itibaren devam eden mesajların esasında bir tehdit içerdiğini ortaya koymakta, inkârcılara gözdağı, müminlere ise moral vermeyi amaçlamaktadır.

Yüce Allah kafirlere vaad ettiği azabı bir anlamda dünyada örneklendirerek, hüküm verenin sadece ve sadece kendisi olduğunu, onlarla ilgili kararı kendisinin vereceğini, üstelik hiçbir gücün O’nun kararını engelleyemeyeceğini, iptal edemeyeceğini, hesabı son derece süretlice göreceğini ifade etmektedir. Bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(16)

“Hükmünün mu‘akkıbı yoktur” demek, O’nun verdiği hükmü arkasından takip edip bozabilecek, değiştirebilecek, reddedebilecek, geçersiz kılabilecek hiçbir kuvvet, hiçbir güç, hiçbir mahkeme yoktur; olamayacaktır. Bu son iki cümle Yüce Allah’ın hüküm koyması, yani yasa belirlemesi ve O’nun yasalarını hiç kimsenin bozamamasıyla da ilişkilendirilmektedir. Her durumda maksat Rabbimizin erişilmez ve aşkın bir gücün sahibi olduğunu, O’nu hiç kimsenin veya hiçbir gücün alt edemeyeceğini muhataplara kavratmaktır, vesselâm.

Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere, Kur’ân’da 10 kullanım(17) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir. Hesabı hızlı görmesi de gücünün ve otoritesinin bir gereğidir. Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çok çabuk göreceğini beyan ederek, “bize sıra gelmez” türünden bir algıyı reddetmektedir.

Bu ve benzer ifadeler aslında inkârcılara yönelik bir tehdit içermektedir. Yüce Allah’ın hesabı hızlıca görmesi hiç kimseye haksızlık etmeyeceğini, azabı hak edene hak ettiğinin fazlasını vermeyeceğini de göstermektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(18)

ıı. Tuzakların Boşa Çıkartılması

وَقَدْ مَكَرَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلّٰهِ الْمَكْرُ جَم۪يعًا يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ “Onlardan öncekiler de (peygamberlerine) tuzak kurmuşlardı; (oysa) bütün tuzaklar Allah’a aittir. Çünkü O, herkesin ne kazanacağını bilir. Kâfirler, bu yurdun (dünyanın) sonunun kimin olduğunu yakında bileceklerdir!”

Âyettekiوَقَدْ مَكَرَ ve kad mekera fiili “mutlak surette tuzak kurmuştu”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”; فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; الْمَكْر el-mekru kelimesi “tuzak, tuzakları boşa çıkarmak”; جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsi, bütünü”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir”;مَا تَكْسِبُ mâ teksibu ifadesi “kazandığı şeyleri”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her nefsin”; وَسَيَعْلَمُ ve seya‘lemu fiili “ve ileride bilecektir”; الْكُفَّار el-küffâru kelimesi “kafirler”; لِمَنْ limen ifadesi “kimin için olduğunu”; عُقْبَى الدَّارِ ‘ukbe’d-dâri ifadesi ise “dünyanın akıbeti(nin), âhiret(in)” demektir.

Burada hakikata tuzak kuranların nasıl bir akıbet yaşayacakları ve ödülün kimin olacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَقَدْ مَكَرَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلّٰهِ الْمَكْرُ جَم۪يعًا “Onlardan öncekiler de (peygamberlerine) tuzak kurmuşlardı; (oysa) bütün tuzaklar Allah’a aittir.” Yüce Allah önceki nesiller içerisinde inkârcıların Yüce Allah’a, peygamberlerine, kitaplara, mesajlara, müminlere çeşitli hileler uyguladıklarını, tuzaklar kurduklarını, entrikalar ürettiklerini bildirmektedir. İnkarcı yöneticiler Hz. Nûh’a, Nemrud Hz. İbrahim’e, Firavun Hz. Mûsâ’ya, yahudiler Hz. İsa’ya ve nihayet bütün azgın milletler, dönemin peygamberine karşı böyle bir tavır içerisine girmişlerdi. Müddessir 74/18-22’de de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber zamanında Velîd b. Muğîra gibilerin de tefkîr için çalıştıklarını haber vermektedir.

Tefkîr, bozgunculuk ve hile içerikli hezeyanlar üretmek demektir ki tuzak kurmaya çalışmak da bunun bir sonucudur. Onlar her ne kadar tuzak kursalar da, hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de İbrâhim 14/46’da bildirildiği üzere, “bütün tuzaklar sadece ve sadece Yüce Allah’ın bilgisinde ve kudretinde yok edilmeye ve mağlup olmaya mahkümdurlar.” Demek ki tuzak kurulmasından korkmamak gerekir; zira ümidin de korkunun da saygının da muhatabı Yüce Allah’tır; başkaları üzerinden korku üretmenin anlamı yoktur.

Ümmetlerin peygamberlere karşı tuzak kurdukları, ancak Yüce Allah’ın onları hep boşa çıkardığı bilinen bir gerçektir. Âl-i İmrân 3/54, Enfâl 8/18, 30, İbrahim 14/46, Fâtır 35/43, Tûr 52/42 ve Târık 86/15-16 gibi âyetler dikkate alındığında, Yüce Allah’ın bütün tuzakları boşa çıkardığı ve hakikate karşı tuzak kuranların hep mağlup oldukları görülecektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj da bunu ıspat etmektedir. İnsanlar ne kadar tuzak kurmuş olurlarsa olsunlar, onların hepsinin bilgisi Allah’ın katındadır ve tuzaklar sahiplerinin başına geçirilecektir.

2. يَعْلَمُ مَا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ “Çünkü O, herkesin ne kazanacağını bilir.” Yüce Allah bu cümlede her insan her ne yapıyor veya yapacaksa onu bilmekte olduğunu bildirmekte, insanın gerçekleştirdiği davranışları ve elbette hak ettiklerini bildiğini beyan etmektedir.

3. وَسَيَعْلَمُ الْكُفَّارُ لِمَنْ عُقْبَى الدَّارِ “Kâfirler, bu yurdun (dünyanın) sonunun kimin olduğunu yakında bileceklerdir!” Ra‘d sûresinin 22 ve 24. âyetlerinde de beyan edildiği gibi, bu dünyanın akıbeti ödül anlamında müminlerin olacaktır, mutlu sonu onlar yaşayacaktır ve kafirler de vakti geldiğinde yani mahşer şartlarında bu gerçeğin farkına varacaklardır. سَيَعْلَمُ seya‘lemu fiilindeki sîn harfi bu bilmenin ileride gerekleşeceğini göstermektedir. Bu nedenle mesajı er ya da geç veya mahşer diye anlamayıp yorumlamaktayız.

ııı. Risalete Şahitlik ve Kur’ân Bilgisi

وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا قُلْ كَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ “Kâfir olanlar ‘Sen elçi değilsin.’ derler. De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve yanında Kitabın bilgisi olan kişi(ler) yeter.”

Âyetteki وَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve (şöyle) der, diyor ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş kişiler”; لَسْتَ leste fiili “sen (şöyle) değilsin”;مُرْسَلًا murselen kelimesi “elçi, resül, peygamber”; قُلْ kul emri “de ki”; كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”;شَه۪يدًا şehîden sözcüğü “şahit olarak”; بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ benyî ve beyneküm ifadesi “benimle sizin aranızda”;وَمَنْ عِنْدَهُ ve men ‘ındehû ifadesi “ve yanında (şu durum) bulunan”; عِلْمُ الْكِتَابِ ‘ılmu’l-kitâbi tamlaması ise “(bu) kitabın bilgisi” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik kafirlerin suçlaması ve Yüce Allah’ın verdirdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلًا “Kâfir olanlar ‘Sen elçi değilsin.’ derler.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı düşmanlıklarını hatırlatmaktadır.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(19) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(20) “şâ‘ır (şâir)”,(21) “sâhır (büyücü)”,(22) “meshûr (büyülenmiş)”,(23) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(24) “müfterî (iftiracı)”,(25) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(26) “kezzâb (çok yalancı)”,(27) “dâllûn (sapkın(lar)”(28) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(29) diyorlardı.

Tekvîr 81/22 ve Kalem 68/2. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyette Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelttiği şu suçlama veya hakaretin cevabıdır: “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirilen kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun, demişlerdi.” Yüce Allah işte bu açık suçlamanın cevabını vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir.

Dahası, A‘râf 7/184 ve Sebe’ 34/46’da Hz. Peygamber’de hiçbir mecnunluk bulunmadığı belirtilmektedir. Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir yürek parçalanmışlığı yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

İşte müşriklerin Hz. Peygamber’e yönlendirdiği bu on suçlayıcı konu başlığı, aslında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette özetlenmekte, onun peygamber olmadığını söyledikleri, dolayısıyla kendisini yalancılıkla suçladıkları görülmektedir. Kafirlerin bu tür söylemleri onun tebliğ ettiği hiçbir esası kabul etmediklerini de açıkça ortaya koymaktadır. Kişi muhatabını yalancılıkla suçlayınca artık sözün bittiğe yere gelinmiş demektir. İşte tam da bu aşamada ilgililere cevabı devam eden cümle ile bizzat Yüce Allah vermektedir.

2. قُلْ كَفٰى بِاللّٰهِ شَه۪يدًا بَيْن۪ي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ “De ki: Benimle sizin aranızda şahit olarak Allah ve yanında Kitabın bilgisi olan kişi(ler) yeter.” Bu konuda cümleyi izaha geçmeden önce benzer bir mesaj veren En‘âm 6/19’da şöyle buyrulduğunu hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Hangi şey şahitlik bakımından en büyüktür?’ ‘De ki: Allah benimle sizin aranızda şahittir. Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu. Yoksa siz, Allah ile beraber başka ilahlar olduğuna şahitlik mi ediyorsunuz?’ ‘De ki: Ben buna şahitlik etmem.’ ‘De ki: O, ancak ve ancak bir tek ilahtır; ben sizin ortak koştuğunuz şeylerden kesinlikle uzağım.”

Rabbimiz kafirlerin Hz. Peygamber’e peygamberliğiyle ilgili olarak yönelttiği “yalancılık” suçlamalarının cevabını verirken kendisiyle onlar arasında şahit olarak iki hususa dikkat çekmektedir:

a) Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili ilk ve en etkili şahit elbette Yüce Allah’tır. Nisâ’ 4/79’da da bu konuda bilgi verilmekte ve Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili olarak Yüce Allah’ın şahit olarak yettiği beyan edilmektedir. Burûc 85/9’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah her şeyin şahididir ve En‘âm 6/19’da dile getirildiği üzere şahidi olduğu konularda muhataplar bunun aleyhte bir nokta olduğunu bilmelidirler. Feth 48/28’de de belirtildiğine göre Yüce Allah kullarının durumunu ortaya koymakta şahit olarak yeterlidir.

Kur’ân’da ş-h-d kökünden kelimelerin kullanım ve anlamlarına baktığımızda şunlarla karşılaşmaktayız: Bu bağlamda, söz konusu kelime Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(30) Peygamberlerin,(31) meleklerin,(32) bu ümmetin(33) ve fertlerin şâhitliği”(34), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(35) “hakka şahitlik eden fedakâr insanlar”;(36) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(37) “kavuşmak, ulaşmak”;(38) “bir yerde bulunmak”;(39) “inanmak”;(40) “bilmek”;(41) “yardımcılar, ortak, put”(42) ve “görünen âlem”(43) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(44)

Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(45) “velî, dost”,(46) “yardımcı”,(47) “çok iyi bilen”,(48) “her şeye şahit olan”,(49) “her şeye vekil”,(50) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(51) “yardımcı ve hidayet edici”,(52) “en güçlü, en izzetli”(53) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Yüce Allah’ın mümin kullarına yeteceğiyle ilgili olarak Bakara 2/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer onlar da sizin inandığınız gibi inanırlarsa doğru yolu bulmuş olurlar; dönerlerse mutlaka anlaşmazlık içine düşmüş olurlar. Onlara karşı Allah sana yeter. O işitendir; bilendir.” Demek ki Yüce Allah hakikat düşmanlarının her türlü hile ve desiselerine karşılık hak eden mümin kullarına yardımcı olarak yeteceğini, çünkü O’nun her şeyi hakkıyla bildiğini ve işittiğini haber vermekte ve müjdelemektedir. Yüce Allah’ın kuluna yeteceğiyle ilgili gayet açık bir başka ifade ise Zümer 39/36’da şu şekilde zikredilmektedir: “Allah kuluna kâfi değil midir? Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah, kimi saptırırsa artık onun yolunu doğrultacak biri yoktur.”

İşte bu harika âyetlerin harika mesajlarına rağmen, hâlâ daha başkalarından yardım ummak, başkalarını Yüce Allah ile aralarına yerleştirmek Yüce Allah’a yeterince güvenmemekten ve O’nu kendilerinden uzakta hissetmekten başka bir şey değildir. Yüce Allah vardır ve mesele yoltur. O’na güvenip ilkeleri doğrultusunda yaşayanlara da O yetecektir; çünkü güçlü olup alt edilemeyen yegane kudret sadece ve sadece O’na aittir. Hıcr 15/95. âyette de verilmek istenen mesaj budur. Başta Hz. Peygamber olmak üzere, bütün zamanların müminleri bilmelidiriler ki Yüce Allah onların yanındadır; onların koruyucusudur ve onlara yetecektir; başka kurtarıcı ve yardımcılar aramak beyhudedir, vesselâm.

b) Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili ikinci şahit ise Kitâb’ın bilgisine sahip olanlardır. Bunlar Kur’ân’ı bilenlerdir. Âyetteki الْكِتَاب el-kitâb kelimesini “önceki ilâhi mesajlar” olarak da kabul etsek sonuç değişmemektedir. Zira onlarda da Hz. Peygamber’in nitelikleri ve ismi zikredilmektedir. Bu konuda A‘râf 7/156-157, Fetih 48/29, Saff 61/6 gibi âyetleri hatırlatmalıyız. İlahi bilgilerin son versiyonu Kur’ân olduğu için onu bilenler Hz. Peygamber’in peygamber olduğunu görecekler ve işte onların şahitliği yetecektir. Hz. Muhammed’in peygamber olduğunu bilmenin yolu Kur’ân’ı anlamaktan geçmektedir. Kur’ân’dan yoksun bilgiler Hz. Peygamber’in risaletini doğru anlamada son derece eksik kalır.

Bu âyetin mesajından anlamamız gereken en önemli nokta kanaatimizce şudur: Âyetin ilk cümlesinde de saydığımız gibi müşrikler Hz. Peygamber’e on suçlamada bulunmuştu. Buna karşılık ümmetin de Hz. Peygamber’e karşı bazı görevleri vardır. Bu bağlamda “ona iman etmek”, “onu tanımak”, “onu anlamak”, “ona tâbi olmak” ve “onu örnek almak” zikredilebilir.

İşte bunların “altıncısı” ise “onun peygamberliğine şahit olmak”tır. Müslümanlar ilk beş göreviyle ona karşı görev ve sorumluluklarını tam anlamıyla yerine getirmiş olamaz. Dine girerken söylediğimiz gibi kelime-i şehâdetin ikinci yarısı Hz. Peygamber’in Yüce Allah’ın kulu ve elçisi olduğuna şahitlik etmekten oluşmaktadır. İşte hayat bu şehadette verdiğimiz sözü ıspatlama sürecidir ve bunu başarmanın yolu Kur’ân’ı doğru anlamaktan geçmektedir, vesselâm.

c) Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(54) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna bezner olarak kefâ bihî,(55) kefâ bicehenneme,(56) kefâ binefsike,(57) kefâ birabbike,(58) kefâ binâ,(59) yekfi birabbike(60) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat bu harf olmasa da mananın tamam olacağını bildirmektir. Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır. Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri ve faydalar bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/171. 2 - Nisâ’ 4/171; Mâide 5/17, 72, 73,75.
  • Nisâ 4/171 Nisâ 4/171 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Mâide 5/75
• 3 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65. 4 - Bu görüşler için bk. Semerkandî, age., I, 240; Taberî, age., XIII, 164; Zemahşerî, age., II, 512.
  • Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 5 - Râzî, age., XXIX, 61.
• 6 - Bakara 120, 145; Mâide 5/48, 49; En‘âm 6/119; Ra‘d 13/37; Mü’minûn 23/71; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Şûrâ 42/15; Muhammed 47/14, 16; Kamer 54/3.
  • Mâide 5/48 Mâide 5/49 En‘âm 6/119 Ra‘d 13/37 Mü'minûn 23/71 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Şûrâ 42/15 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16 Kamer 54/3
• 7 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., XIII, 165; Zemahşerî, age., II, 513.
• 8 - Esed, age., s. 494. 9 - İslâmoğlu, age., s. 445.
• 10 - Râzî, age., XXIX, 64.
• 11 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., XIII, 166-168; Zemahşerî, age., II, 513.
• 12 - Semerkandî, age., I, 241; Zemahşerî, age., II, 513.
• 13 - İbrâhim 14/52; Enbiyâ’ 21/106; Ahkâf 46/35; Cinn 72/23. 14 - Âl-i İmrân 3/20; Mâide 5/92, 99; Ra‘d 13/40; Nahl 16/35, 82; Nûr 24/54; ‘Ankebût 29/18; Yâsîn 36/17; Şûrâ 42/48; Teğâbun 64/12.
  • İbrâhîm 14/52 Enbiyâ 21/106 Ahkâf 46/35 Cinn 72/23 Âl-i İmrân 3/20 Mâide 5/92 Mâide 5/99 Ra‘d 13/40 Nahl 16/35 Nahl 16/82 Nûr 24/54 ‘Ankebût 29/18 Yâsîn 36/17 Şûrâ 42/48 Teğâbun 64/12
• 15 - Benzer görüşler ve dahası için bk. Semerkandî, age., I, 424; Taberî, age., XIII, 174; Zemahşerî, age., II, 514.
• 16 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 17 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17
• 18 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 19 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 20 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 21 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 22 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 23 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 24 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 25 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 26 - Dühân 44/14. 27 - Sâd 38/4. 28 - Mutaffifûn 83/32. 29 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 30 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 31 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 32 - Kâf 50/21. 33 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 34 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 35 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 36 - Nisâ’ 4/69. 37 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 38 - Bakara 2/185. 39 - Neml 27/49. 40 - Âl-i İmrân 3/86. 41 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 42 - Bakara 2/23. 43 - En‘âm 6/73. 44 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 45 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 46 - Nisa’ 4/45. 47 - Nisa’ 4/45. 48 - Nisa’ 4/70. 49 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 50 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 51 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 52 - Furkân 25/31. 53 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 54 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 55 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 56 - Nisâ’ 4/55. 57 - İsrâ’ 17/14. 58 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 59 - Enbiyâ’ 21/47. 60 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53