Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 98-110. âyetlerinde vahiyle ileşitimin nasıl olması gerektiğini, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumlarını, bunun mahşerdeki korkunç karşılığını ve nihayet iyi insanların durumunu hatırlatmaktadır.

a) Vahye Karşı Tutum

Yüce Allah, sûrenin 98-100. âyetlerinde Kur’ân okunurken kovulmuş şeytandan Allah’a sığınmak gerektiğini, şeytanın imanlı ve Allah’a güvenenlere etki edemeyeceğini, onun etkisinin sadece kendisini dost edinen ve Allah’a ortak koşanlar üzerinde olacağını haber vermektedir.

ı. Kıraat Esnasında Şeytandan Yüce Allah’a Sığınılması

فَاِذَا قَرَاْتَ الْقُرْاٰنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّج۪يمِ “Kur’an’ı okuduğun zaman kovulmuş şeytandan Allah’a sığın!”

Âyetteki فَاِذَا قَرَاْتَ fe izâ kara’te fiili “kıraat ettiğin (anlayarak okuduğun) zaman”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”;فَاسْتَعِذْ feste‘ız emri “sığın”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; مِنَ الشَّيْطَانِ mine’ş-şeytâni ifadesi “şeytandan”; الرَّج۪يم er-racîmi sıfatı ise “kovulmuş” demektir.

Burada Kur’ân ile iletişimin nasıl olması gerektiğiyle ilgili temel bir öğreti gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah özelde Hz. Peygamber’e genelde bütün muhataplara hitap etmekte ve Kur’ân kıraati esnasında kovulmuş şeytandan Allah’a sığınmak gerektiğini beyan etmektedir. İsti‘âze, “Şeytan’dan Yüce Allah’a sığınmak” demektir. Bunun açılımı olan أعوذ بالله من الشيطان الرجيم e‘ûzü billâhi mine’ş-şeytâni’r-racîmi cümlesi ise “Kovulmuş şeytandan Allah’a sığınıyorum” anlamına gelmektedir.

Nasılki kıraatsız namaz kabul olmaz ve Fâtiha’sız da kıraat yeterli olmazsa, isti‘âze olmadan da Fâtiha eksik sayılır. Birbirini tamamlayan bu unsurları bir ve bütün olarak kabul etmek gerekir. Vücut organlarını necaset denen pisliklerden temizlemek namazın şartı kabul edildiği gibi, manevî kirlilik demek olan şeytanın vesveselerinden uzak durmak için de isti‘âze zorunludur. Su ve abdest nasılki organları temizliyorsa, isti‘âze de niyetleri arındırır. Demek ki isti‘âze, akleden kalbe aldırılan manevi abdesttir.(1)

2. Âyetin başındaki فَاِذَا قَرَاْتَ fe izâ kara’te ifadesi tıpkı Mâide 5/6’da “namaza kalktığın zaman” ifadesinde olduğu gibi “kıraat edeceğin zaman, okuyacağın zaman” manası verilmekte, böylece Kur’ânla iletişimin bir ön hazırlık gerektirdiğini ortaya koymaktadır. Kovulmuş şeytandan Allah’a sığınmak aslında Kur’ân okumaya böyle bir abdestle başlamayı içermektedir. Okumanın abdesti, “kovulmuş şeytandan Allah’a sığınmak” anlamında isti‘âze’dir. Sanıldığı ve iddia edildiği gibi isti‘âze “sünnet” değil, doğrudan Yüce Allah’ın emridir ve “farz”dır.

3. Âyetin başında yer alan قَرَاْتَ kara’te fiili Kur’ân’ın kıraat edilmesini yani anlaşılarak okunması manasını içermektedir. Zira tefsirimizin Birinci cildi Giriş kısmında da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, “kıraat etmek”, entelektüel bir faaliyettir ve anlaşılarak okunmayı, bir anlamda aklın ve beynin okumasını ifade etmektedir. İşte şeytan böyle bir okumadan şiddetle rahatsız olacağı için mutlak surette okuyanlara müdahalede bulunmak isteyecektir.

Hacc 22/52’de yer alan şu bilgi son derece manidardır: “(Ey Peygamber!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki, o bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirir. Allah, hakkıyla bilendir; hüküm ve hikmet sahibidir.” Bu âyette de açıkça ifade edildiği gibi, vahyin gelişi şeytanı rahatsız etmektedir; ancak Yüce Allah’ın yardımı onun desise ve vesvese girişimlerini engellemektedir. Bu nedenle, Yüce Allah’ın yardımını istemek kaçınılmazdır.

4. Nahl sûresinin daha önce yorumladığımız 89. âyetinde Kur’ân’ın her şeyin beyanı, Müslümanlara yönelik bir rehberlik, bir merhamet göstergesi ve müjde olduğu dile getirilmişti. İşte bu ifadeyle bağlantılı olacak şekilde muhatapların vahiyle ilişkisinin nasıl olması gerektiği Hz. Peygamber’in şahsında ortaya konulmakta, bu vesileyle bir kişi peygamber bile olsa Kur’ân kıraati esnasında şeytanın müdahalesinden kurtulamayacağı, bu nedenle Yüce Allah’ın yardımına muhtaç olduğu ifade edilmektedir.

Kur’ân’ın tilavetinden de şeytan elbette rahatsız olur; ancak günümüzde yaşanan pratiklere bakıldığında, anlamadan Kur’ân okumak, onu sadece tekrara ve metni seslendirmeye indirgendiği için böyle okumaların hayata yansıtılmadığı açıkça ortadadır. Hayatı inşa için gönderilen bu metnin sadece ses tekrarı ve titreşiminin şeytanı çok fazla rahatsız etmeyeceği aşıkardır. Bu nedenle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “tilâvet”ten değil de “kıraat”tan söz edilmesi son derece dikkat çekicidir.

5. En‘âm 6/155’te zikredildiği gibi, kişi furkân olan Kur’ân’a tabi olmakla yükümlüdür. Bunu gerçekleştirirse furkan olan Kur’ân sayesinde bu defa muttaki yani duyarlı davranan kişiye dönüşür. Eğer söz konusu kişi muttaki olmayı başarırsa bu defa da Enfâl 8/29’da belirtildiği üzere, Yüce Allah onun için yeni bir furkân, yani din adına neyin doğru neyin de yanlış olduğunu ayırt edebilme gücü yaratır.

Bu son derece önemli bir değer olduğu için, A‘râf 7/201’de beyan edildiği üzere muttaki kişilere şeytandan bir vesvese gelirse onlar hemen gerçeği hatırlarlar ve adeta her halleriyle dikkat ve göz kesilirler. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki isti‘âze emri muhatapların vahiy ile bilinçlenmesi için yapılan bir ön hazırlık ve kötü müdahalelere karşı alınan bir önlemdir.

6. Bu âyetin daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/90. âyette yer alan temel öğretilerin bir anlamda kayanağının Kur’ân olduğunu gösterdiğini söyleyebiliriz. Bu çerçevede ilahi emirlerin ve yasakların belirleyici kudretinin Yüce Allah olduğu ve bunları öğrenebileceğimiz kaynağın da Kur’ân olduğu açıkça ortadadır. İnsanların gerçeği öğrenmek için başvuracağı kaynak Kur’ân’dır ve onu anlayarak okumaya başlamadan önce de mutlak surette kovulmuş şeytandan Yüce Allah’a sığınmak gerekmektedir.

7. Şeytanın kovulmuşluğu meselesi de birtakım farklı kanaatlerin ileri sürüldüğü bir konudur. Detaya girmeden şunu belitelim: Yüce Allah A‘râf 7/12’de geçtiği gibi İblis’e “Hz. Âdem için secdeye kapan” emri vermiş, o da buna karşı çıkmıştı. İşte bu nedenle huzurdan ve nimet yurdundan kovulmuştu. Bu konuda A‘râf 7/13’te es-sâğırîne “aşağılık olanlar” kelimesi kullanılmışken, Hıcr 15/34 ve Sâd 38/77’de doğrudan racîm “kovulmuş” kelimesi kullanılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve şeytanın sıfatı olarak zikredilen الرَّج۪يم er-racîm sıfatının kullanılma sebebi budur.

8. Âyete getirilen çeşitli yorumlar içerisinde şu beyanları aktarmakta yarar görmekteyiz: “Bu âyet, Kur’ân’ın, Allah’ın öngördüğü manevi ve ahlâkî değerlerin nihâi kaynağı ve dolayısıyla iyinin ve kötünün ne olduğunu oraya koyan değişmez bir ölçü olduğunu ima etmektedir. Ne var ki insan, yapısı gereği her zaman vahiy yoluyla ortaya konan manevi, ahlaki ölçülerin gerçek değerini sorgulama ya da onlara şüpheyle yaklaşma eğilimindedir.

Bunun içindir ki söz konusu âyetle, inanan kişiye, ilahi kelamı okuyacağı veya onun üzerinde düşüneceği zaman Kur’ân’ın “kovulmuş Şeytan” olarak isimlendirdiği varlığın yani insanın kendi ruhunda ve toplumal çevresinde bulunan ve onu ahlaki ilke ve endişelerinden koparıp Allah’tan uzaklaştıran her türlü güç ve saikin ayartmalarına, fısıltılarına karşı Allah’ın manevi desteğine başvurması öğütleniyor (emrediliyor).”(2)

Bu âyetle ilgili bir başka değerlendirme de şu şekildedir:

“Akleden kalbe mânevî abdest aldırma demektir isti‘âze. Kur’an okumanın tilavet ile değil kırâet ile ifade edilmesi, aktarmadan önce anlamanın gerekliliğine delâlet eder. Aklın okuması olan kırâet, bir anlama-yaşama-anlatma çabasını içerir. İsti‘âze, Kur’an’ı anlama çabasına yönelik her tür şeytanî müdahaleden sakınma iradesini ifade eder. Kur’an okurken yapılacak zihnî ve kalbî hazırlığı emreden ilk ve tek âyet bu olduğundan baştaki fâ edatı bu şekilde karşılanmıştır. Aynı edat bir sonraki cümleciğe “öncelikle” anlamı katmaktadır.”

“Burada verilen emir, bir şeyi söyleme değil, bir şeyi yapma emridir. Bu da, önyargılardan bilinci arındırma başta olmak üzere, duygu ve düşünceyi vahye hazırlamak ve onları dış etkilere kapalı, yalnızca vahyin etkisine açık hâle getirmektir. Kur’an okurken Allah’a sığınma emrini dar anlamda bir “isti‘âze” olarak anlamamak gerek. İsti‘âze emri, bir bilincin imha edilerek yeniden inşa edilmesi talimatıdır. Bu bilinçle yapılan bir isti’âze, zaman ve mekân boyutuna inen bir hareket olmayı aşar.”

“Artık isti‘âze kelimesinin gösterdiği Allah’a sığınma ve iltica, Kur’an’ın insana yönelik bütün hükümlerinin gözden geçirilmesinde hâkim olması beklenen derûnî bir bilinç hâline dönüşür. Bu bilinç, ayrıntılı bir varoluş haritası olan ve geçmişle birlikte insanlığın hâl ve istikbaline işarette bulunan Kur’an’ı, ilâhî murakabe ve müşahede önünde okuma bilincidir. Özetle isti‘âze, Kur’an’ı okumaya duran insanın kendi bilincini öz elleriyle vahyin sahibine teslim etme, yani bir ‘huzurda okuma’ iradesidir.”(3)

ıı. Şeytan Kimlere Etki Edemez?

اِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “Gerçek şu ki iman edip yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hâkimiyeti yoktur.”

Âyetteki اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَيْسَ leyse edatı “yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “onun (şeytan) için”; سُلْطَان sültânun kelimesi “hiçbir güç, herhangi bir yetki”; عَلَى الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ‘alellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler üzerinde”; وَعَلٰى رَبِّهِمْ ve ‘alâ rabbihim ifadesi “ve sadece onların Rabbine”; يَتَوَكَّلُونَ yetevekkelûne fiili ise “güvenirler, güvenenler” demektir.

Burada şeytanın insan üzerindeki etkisi bağlamında müminlerle ilgili bir gerçeklik gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân kıraati meşguliyeti başta olmak üzere, diğer bütün işlerde ve kabullerde şeytanın müminler üzerinde herhangi bir etki, yetki, hâkimiyet ve baskısının olamayacağını haber vermektedir. “Şüphesiz (has, ihlaslı) kullarım üzerinde senin hiçbir hakimiyetin yoktur” mealindeki Hıcr 15/42’de de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah İblis’e cevap vermekte ve has, ihlaslı, yiğit kulları üzerinde onun hiçbir sültanının olamayacağını haber vermektedir.

Burada geçen سُلْطَان sültân kelimesi “güç, yetki, hakimiyet, otorite, nüfuz, egemenlik” gibi anlamlar içermekte, nekra yani belirteç edatı olmadan geldiği için mutlak umum manası vererek İblis’in bu yiğit kullar üzerinde “hiçbir gücünün” olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır. Kur’ân’da 37 kez(4) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz”, “egemenlik” gibi anlamlar içermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/99-100. âyetlerde Yüce Allah İblis’in yani şeytanın kimleri saptıramayacağı ve kimleri azdırabileceğiyle ilgili olarak şu bilgileri vermektedir: “Gerçek şu ki: İman edip de yalnız Rablerine güvenenler üzerinde onun (şeytanın) hiçbir hakimiyeti yoktur. Onun hakimiyeti, ancak onu dost edinenlere ve Allah’a ortak koşanlar üzerindedir.”

Yüce Allah İblis’in saygısızca çıkışları bağlamında İsrâ’ 17/64’te şunları bildirmektedir: “Gücünün yettiği kimseleri dâvetinle (gerçekten, doğrudan) uzaklaştır (şaşırt). Süvarilerinle ve yayalarınla onları yaygaraya boğ (onların üzerine git). Malları ve çocukları (aracılığıyla yapacakları kötülüklere) ortak ol. Kendilerine (türlü türlü) vaadlerde bulun. Zaten Şeytan, insanlara, sadece aldatma vaadeder.”

İşte bu fermanın ardından bu defa İblis’in kimler üzerinde etkisinin olamayacağını ise İsrâ’ 17/65’te şu şekilde beyan buyurmaktadır: “Benim (ihlâslı) kullarım üzerinde senin hiçbir gücün (otoriten, etkin) olmayacaktır. (Onları) koruyucu olarak Rabbin (kendilerine) yeter.” İblis’in güç olarak aslında insanlar üzerinde herhangi bir etkinliğinin bulunmadığı Sebe’ 34/21’de de dile getirilmektedir.

İblis’in etkileyemeyeceği kişiler Yüce Allah’ın “has kullarım” dediği ve görevlendirdiği “peygamberler” ile peygamberlerin tebliğ ettiği esasları hayatlarına hâkim kılmaya çalışan “sâlihler”, “sıddîklar” ve “hakka şahit olanlar”dan oluşan yiğit insanlardır. İsrâ’ 17/65’in sonunda da yer aldığı üzere “(Onları) koruyucu olarak Rabbin (kendilerine) yeter” ifadesi, tavrını ve tercihini Yüce Allah’tan yana belirleyenleri O’nun koruyacağı, sahipleneceği ve kendilerini şeytanın uydusu haline getirmekten muhafaza edeceği anlaşılmaktadır. Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de şeytanın “iman eden ve sadece Rablerine güvenenler üzerinde hiçbir etkisinin ve hâkimiyetinin olamayacağı” bildirilmektedir.

ııı. Şeytan Kimleri Etkileyebilir?

اِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذ۪ينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذ۪ينَ هُمْ بِه۪ مُشْرِكُونَ “Onun hâkimiyeti kendisini dost edinenler ve O’na (Allah’a) ortak koşanlar üzerindedir.”

Âyetteki اِنَّمَا سُلْطَانُهُ innemâ sültânuhû tamlaması “onun (şeytanın) hakimiyeti sadece (şunlar üzerindedir)”; عَلَى الَّذ۪ينَ يَتَوَلَّوْنَهُ ‘alellezîne yetevellevnehû ifadesi “onu dost edinenler üzerinde(dir)”; وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve yine onlar”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; مُشْرِكُون müşrikûne kelimesi ise “şirk koşanlar, ortak koşanlar(dır)” demektir.

Burada şeytanın kimler üzerinde etkisinin olabileceği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyette şeytanın kimler üzerinde etkisinin olamayacağını beyan ettikten sonra, bu defa da şeytanın kimleri etkileyebileceğini belirtmektedir. Bu çerçevede, söz konusu kişilerin şeytanı zaten dost edinenler ve onu Allah’a ortak koşlanlar olduğu ifade edilmektedir.

Âyette geçen يَتَوَلَّوْنَ yetevellevne fiili hem “dost edinmek”, hem de “itaat etmek”(5) manasına gelmektedir. Böylece şeytanı dost edinenlerin aslında ona itaat ettikleri beyan edilmiş olmaktadır. Bu arada âyetin son cümlesinde yer alan بِه۪ bihî ifadesindeki hû/hî zamiri de Yüce Allah’a ait olabileceği gibi “şeytan”a da gidebilir ve “onun sebebiyle” manasına gelir. Buradan hareketle, son cümlenin anlamı “Onlar şeytan sebebiyle Allah’a ortak koşanlardır” şeklini almaktadır.(6)

Konuyla ilgili olarak Hıcr 15/42’de şöyle buyrulmaktadır: “Ancak azgınlardan sana uyanlar hariç.” Bu istisna cümlesi kimlerin İblis’in peşine takılacağını haber vermektedir. Bu insanlar zaten kendileri azgınlaştıkları için onlar İblis’i takip edeceklerdir. Bu âyette geçen el-ğâvîne kelimesi Hıcr 15/40. âyette geçen el-muhlesîne sözcüğünün karşıtı konumundadır. el-Muhlesîne kelimesi “ihlaslı, samimi” manasına gelince el-ğâvîne sözcüğü de bunun zıddına olacak şekilde “samimiyetsiz, sahtekâr, azgın” gibi anlamlar içermektedir.

İblis’in peşine gidenler bu şekilde “yolunu bâtıldan yana belirleyen samimiyetsiz azgınlar”dır. Çünkü Hıcr 15/42’de yer alan ittebe‘ake ifadesi İblis’e tâbi olanların insanlar olduğunu göstermekte, İblis’in baskısından veya otoritesinden söz edilmemektedir. Zaten konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/22’de geçtiği üzere mahşerde kendini savunacak olan şeytanın “benim sizin üzerinizde hiçbir etkim, baskım, otoritem yoktu; sizi sadece davet ettim; siz de hemen geldiniz” diyeceği haber verilmektedir.

Esasında A‘râf 7/18, İsrâ’ 17/63 ve Sâd 38/85’te de verilen mesajlar da bu istikamettedir. Demek ki cehenneme atılmak “sonuç”tur; İblis’e tâbi olmak ise “sebep”tir. Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cehenneme atmaz. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bütün bu mesajlarla uyumlu olacak şekilde şeytanın etkisinde olanların zaten “onu dost edindikleri” ve “onu Allah’a ortak koştukları” bildirilmektedir.

b) Vahyin Kaynağına Dair Konular

Yüce Allah, sûrenin 101-105. âyetlerinde bir âyetin yerine başka bir âyet getirdiğinde inkârcıların iftiralarını dikkate sunmakta, vahyi Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’e bir amaç için indirdiğini, onun müminler için bir dayanak, hidayet rehberi ve müslümanlar için bir müjde olduğunu bildirmektedir.

Ardından, inkârcıların vahyi bir beşerin öğrettiği suçlaması dile getirilmekte, onun dilinin yabancı, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğu beyan edilmektedir. Buna karşılık Yüce Allah’ın âyetlerine iman etmeyenlere Allah’ın hidayet etmeyeceği, onlara elem verici bir azabın verileceği, âyetlere iman etmeyenlerin yalan iftira ettikleri ve onların yalancı oldukları ifade edilmektedir.

ı. Hz. Peygamber’e İftira

وَاِذَا بَدَّلْنَآ اٰيَةً مَكَانَ اٰيَةٍ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Biz bir ayetin yerine başka bir ayeti değiştirdiğimiz zaman –ki Allah neyi indireceğini çok iyi bilendir– ‘Sen ancak bir iftiracısın!’ dediler. Hayır; onların çoğu (gerçeği) bilmezler.”

Âyetteki وَاِذَا بَدَّلْنَآ ve izâ beddelnâ fiili “ve değiştirdiğimiz zaman”; اٰيَة âyeten kelimesi “bir âyeti”; مَكَانَ اٰيَةٍ mekâne âyetin tamlaması “bir âyetin yerine”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “ve Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi, çok iyi bilendir”; بِمَا يُنَزِّلُ bimâ yünezzilü ifadesi “neyi indirmekte olduğunu”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”;اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente ifadesi “sen sadece ve sadece (şusun)”; مُفْتَرٍ müfterin kelimesi “bir iftiracı(sın)”; بَلْ bel edatı “aksine”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilmemektedirler” demektir.

Burada müşriklerin vahye karşı olumsuz tutumları ve Hz. Peygamber’i iftiracılıkla suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا بَدَّلْنَآ اٰيَةً مَكَانَ اٰيَةٍ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوٓا اِنَّمَآ اَنْتَ مُفْتَرٍ “Biz bir ayetin yerine başka bir ayeti değiştirdiğimiz zaman –ki Allah neyi indireceğini çok iyi bilendir– ‘Sen ancak bir iftiracısın!’ dediler.” Yüce Allah bir âyetin yerine başka bir âyet değiştirdiğinde esasında neyi indirmekte olduğunu gayet iyi bilmesine rağmen Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i iftira atmakla itham ettiklerini haber vermektedir.

a) Burada geçen اٰيَة âyeh kelimelerinin ne anlama geldiği çok önemlidir. Buna göre, genelde bazı âlimler bu kelimeye Kur’ân cümleciği manasında “âyet” dedikleri için bu âyeti klasik nesh teorisinin delili olarak kabul etmişlerdir.(7) Bu bir görüş olsa da, bu âyet bilinen manada neshin şartlarını taşımamaktadır.

Öncelikle bu sûre ve elbette bu âyet Mekke döneminin bir âyeti olduğu için o dönemde “nesh” denen teorinin herhangi bir pratik örneğinin bulunmadığı, hatta Mekke döneminde “nesh” diye herhangi bir konunun gündemde olmadığı bilinmektedir. Sadece Mekke’de değil, neshin en önemli delili olarak sunulan Bakara sûresinin 106. âyetinin indirildiği dönem itibariyle Medine’de de bu anlamda herhangi bir “nesh” konusu ve algısı kesinlikle söz konusu değildi.

Esasında nesh, hükümler arasında meydana geldiği kabul edilen bir mesele olduğu ve Mekke döneminde de henüz değişime konu ahkâm âyetleri söz konusu olmadığı için burada “nesh”ten söz edilmesi doğru değildir. Müşrikler gelen âyetlerle ilgili olarak herhangi bir seçim yani beğenip beğenmeme konumunda da değillerdi.

Onlara göre vahyin tamamı Hz. Peygamber’in veya bir beşerin sözüydü. Nitekim bu âyetten sonraki âyetlerde de konu bu şekilde devam etmekte, Yüce Allah benzer iddia sahiplerine susturucu cevaplar vermektedir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınan konunun Kur’ân bünyesindeki bir değiştirme olmadığı açıktır.

b) Nesh taraftarlarının iddiası eğer doğru olsaydı, o zaman burada bir tebdîlden değil de açıkça “nesh”ten söz edilirdi ki durum böyle de değildir. Tebdîl “başkasının yerine koymak şartıyla bir şeyi yerinden kaldırmak” demektir. “Âyetin tebdili” ise “yerine başka bir âyet konulmak suretiyle bir âyetin kaldırılması”dır. Nesh taraftarları Kur’ân’da bir ayetin kaldırılıp yerine başka bir ayetin gelmesinden ziyade, nesheden ve neshedilen âyetlerin Kur’ân’da bulunduğunu ileri sürmektedir.

Esasında daha önce de belirttiğimiz gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet geldiğinde Müslümanların gündeminde “neshedilen veya nesheden âyet” diye bir konu yoktu. Dahası bu âyet indirildiğinde “hangi ayetin yerine hangi ayetin getirildiği” noktasında herhangi bir soru sorulduğu da bilinmemektedir. Nesh taraftarları bile bu âyeti izahlarında hangi âyetlerin bu noktada söz konusu edildiğine dair bir açıklamada bulunmamışlardır. Çünkü bu dönemlerde toplumsal hayata dair prensipler veya hükümler henüz indirilmediği için, herhangi bir hükmün değiştirilmesi gibi bir zorunluluktan da asla söz edilemez.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, içinde şiddet içeren bir âyet indirilip onun peşinden daha yumuşak içerikli bir âyet indirildiğinde Kureyş kâfirlerinin “vallâhi Muhammed taraftarlarıyla alay ediyor; bugün bir şey emrediyor, yarın aynı şeyi yasaklıyor. O bütün bunları kendiliğinden söylüyor” dedikleri nakledilmektedir.(8) Bu ifadelerinde Hz. Peygamber’e bütün bunları ‘Âbis ile Yesâr’ın öğrettiği de yer almaktadır.(9) Bütün bu yaklaşımlar bilinen anlamda neshin şartlarıyla uyumlu değildir; çünkü konu vahyin kaynağıyla ilgilidir.

Bu durumda, söz konusu ifadede geçen âyeh kelimelerinin aslında eski kitaplarda veya şeriatlarda yer alan bir hüküm olduğu söylenebilir. Dahası, Bakara 2/105-106’da yer alan bilgilere bakıldığında, tartışılan konunun Kur’ân’da bir meseleden ziyade, bütünüyle risalet ve vahiy olduğu kolayca anlaşılmaktadır. Esasında bütün bu âyetleri Bakara 2/90, En‘âm 6/124 ve Zuhruf 43/32 ışığında ele alırsak, meselenin kapalı hiçbir tarafı kalmamaktadır.

Çünkü bu âyetlerde ve Mekkeli müşriklerin karşı çıkışlarında mesele neshedilen herhangi bir âyetin nesh durumu değildi. Bakara 2/105’teki bilgilere göre, ehl-i kitaptan kâfirlerin ve müşriklerin Müslümanlara daha hayırlı bir şeyin indirilmesini istemedikleri beyan edildikten sonra, Yüce Allah’ın rahmetini dilediğine tahsis edeceği, çünkü büyük ihsan ve ikram sahibinin kendisi olduğu ifade edilmektedir.

Bu ifadelerden sonra, Yüce Allah Bakara 2/106’da “herhangi bir âyeti nesheder veya unutturursa daha hayırlısını veya dengini getireceğini, her şeye gücünün yeteceğini” bildirmektedir. İşte bu âyette de konusu edilen şey, kitap ehlinden kâfirlerin ve müşriklerin ortaklaşa istemedikleri şeydir ki o da Hz. Peygamber’in risaletidir; bütünüyle vahiydir, Kur’ân’dır. Yoksa onların herhangi bir âyetin indirilmesi ya da değiştirilmesiyle herhangi bir ilgileri yoktu.

En‘âm 6/124’te de bu anlamda şu bilgiler yer almaktadır: “Onlara bir âyet/delil geldiğinde, ‘Allah’ın elçilerine verilenin benzeri bize de verilmedikçe kesinlikle inanmayız’ dediler. Allah, peygamberliğini kime vereceğini çok iyi bilendir. Suç işleyenlere, (dünyada) yapmış oldukları hilelere karşılık Allah katında aşağılanma ve çetin bir azap isabet edecektir.” İşte bu âyetler çerçevesinde konu tekrar incelenirse, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki konunun bilinen nesh teorisiyle herhangi bir ilgisinin olmadığı anlaşılacaktır.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اِنَّمَآ اَنْتَ مُفْتَرٍ “Sen sadece ve sadece iftiracısısın” cümlesinde de aynı şekilde bir “vurgu” ifadesi yer almaktadır. Onlar bu ifadeleriyle “birkaç âyet”in değil de vahyin “bütünü”yle uydurulmuş bir iftira olduğunu, başka hiçbir ihtimalin bulunmadığını dile getirme kararlılığını göstermişlerdi.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(10) Bunu da cevaplamak üzere âyette وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ “Allah neyi indirmekte olduğunu gayet iyi bilendir” buyrulmakta ve vahyin kaynağının ilahi olduğu açıkça bildirilmektedir.

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in peygamber olduğunu kabul etmedikleri için ona vahiy indirildiğini kesinlikle reddediyorlardı. Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(11) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(12) “şâ‘ır (şâir)”,(13) “sâhır (büyücü)”,(14) “meshûr (büyülenmiş)”,(15) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(16) “müfterî (iftiracı)”,(17) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(18) “kezzâb (çok yalancı)”,(19) “dâllûn (sapkın(lar)”(20) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(21) diyorlardı.

Kendisine çeşitli suçlamalarda bulundukları Hz. Peygamber’in risaletini kabul etmeyen müşrikler, ilahi bilgilendirmeleri kabul etmedikleri için, bir sonraki âyet olan Nahl 16/102’de kendilerine cevap verilmekte ve bütünüyle vahyi Rûhu’l-Kudüs’ün yani Hz. Cebrâîl’in indirdiği beyan edilmektedir.

Benzer bir cevap aynı konunun ele alındığı Furkân 25/4-6’da şu içerikte yer almaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler. (Müşrikler devamla), ‘Bu (âyetler, başkasına) yazdırıp sabah-akşam kendisine okunmakta olan öncekilerin masallarıdır’ dediler. De ki: Onu (vahyi), göklerde ve yerdeki tüm gizlilikleri bilen, çok bağışlayan, çok merhamet eden (Allah) indirmiştir.”

Bu âyetlerin ilkinde müşriklerin vurgulu bir ifade kullanarak, vahiy özelinde Hz. Peygamber’i yalancılıkla itham edişleri dile getirilmektedir. Cümlede nefy, yani “olumsuzluk” manasına gelen اِنْ in edatı ile olumsuzluğu olumluya çeviren اِلّا illâ edatının kullanılması hasr/kasr denen “vurgulu ifade teknikleri”nden biridir.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi kadîm peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(22) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(23) Söz konusu iftiralar son vahiy olan Kur’ân ve Hz. Peygamber için “Bu, sadece uydurulmuş bir iftiradır”;(24) “Bu, eski bir uydurmadır”;(25) “Bu, aktarılan bir büyüdür”;(26) “Bu, bir beşer sözünden başka bir şey değildir”;(27) “Yoksa (Muhammed), Allah’a yalan iftira etmiştir mi diyorlar?”;(28) “Sen sadece bir iftiracısın”(29) şeklindeki cümlelerle dile getirilmişti.

Esasında vahye “uydurma” diyen bu zihniyetin sahipleri, ilâh uydurmakta oldukça mahirdiler. Çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi,(30) müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli varlıkları ilâh olarak isimlendirmiş, onların peşinden gitmişlerdi. Onların bu işlemi “ilâhların iftira olarak üretilmeleri”, bir anlamda onlar tarafından “uydurulmaları” manasına gelmektedir.

Kendi alışkın oldukları şeyi başkalarının da yaptığını düşünerek böyle bir ithamda bulunmuşlardı. Onlar ilahi kaynaklı değil, insan ürünü bir inanca sahip oldukları için, Hz. Peygamber’i de vahyi de bu şekilde suçlamışlardı. Aslında bu konunun ne kadar saçma bir iddia olduğu ve böyle bir uydurma girişiminde bulunulması durumunda faturasının korkunç olacağı Hâkka 69/44-47’de bildirilmektedir.

Âyeti izah eden Ebû Müslim el-Isfehânî’nin “burada kastedilen mananın kıblenin Beyt-i Makdis’ten Kâbe’ye değiştirilmesi gibi önceki kitaplarda bulunan bir ayetin yerine başka bir ayet getirdiğimizde müşrikler, ‘Sen bu değiştirme hususunda iftira ediyorsun’ derler” şeklinde olduğunu söylemiştir.(31) Bu izaha göre, âyette kast edilenin şeriatler arasındaki bir hüküm değişikliği olduğu anlaşılmaktadır.

Bütün bu ifadelerimizin ardından, sonuç olarak şu kanaatimizi paylaşmak istiyoruz: Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet Mekkî bir sûrenin âyetidir ve dönem itibariyle klasik nesh teorisinin yaşanabileceği bir ortamın konusu değildir. Burada geçen âyeh kelimesi de “Kur’ân cümleciği” değil de “risalet, rahmet, şeriat” anlamına alınmalıdır. Esasında burada tartışılan konunun parça parça ayetler olmadığında ve bütünüyle risaletten söz edildiğinde şüphe yoktur.

Müşrikler yeni gelen âyetleri değil, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasların kaynağını eleştiriyorlar; bunların ilahi değil, beşeri olduğunu iddia ediyorlardı. Bu arada âyette doğrudan “nesh” anlamında bir kelime değil, “değiştirme” anlamında beddelnâ/tebdîl kelimesi kullanılmaktadır. Bütün bu gerekçeler çerçevesinde maksadın Kur’ân’da yaşanan değişiklikler değil, risalet değişimi anlamında bir mesaj olduğu anlaşılmaktadır.

Âyeti nesihle ilişkilendirenlerin gözden kaçırdığı bir başka nokta da, burada bir âyetin yerine başka bir âyetin getirilmesidir ki onlara göre hükmü kaldırılan âyet de hüküm kaldıran âyet de Kur’ân’da bulunmaktadır. Bu durumda âyette “bir âyetin yerine bir başka âyetin getirilmesi” ifadesi onların iddialarını geçersiz kılmaktadır. Allah daha iyi bilir.

2. بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Hayır; onların çoğu (gerçeği) bilmezler.” Yüce Allah risalete karşı bu olumsuz tavırları nedeniyle müşriklerin büyük çoğunluğunun gerçekleri bilmediklerini haber vermektedir.

ıı. Vahyin Cebrâîl (as) Tarafından İndirilişi ve Amacı

قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُسْلِم۪ينَ “De ki: Kutsal Ruh (Cebrail) onu (Kur’an’ı) iman edenlere güç vermek için, müslümanlara rehber ve müjde olarak Rabbinin katından bir amaç ile indirmiştir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;نَزَّلَهُ nezzelehû fiili “onu indirdi”; رُوحُ الْقُدُسِ rûhu’l-kudüsi tamlaması “Mukaddes, kutsal Ruh”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; لِيُثَبِّتَ li yüsebbite ifadesi “sebat vermek, desteklemek, sabit kılmak için”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri ,iman etmiş kişileri”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve bir hidayet olarak”;وَبُشْرٰى ve büşrâ sözcüğü “ve bir müjde olarak”; لِلْمُسْلِم۪ين li’l-müslimîne ifadesi ise “müslümanlar için, teslimiyet gösterenler için” demektir.

Burada vahyin kaynağıyla ilgili tereddüt ve inkârların cevapları, ayrıca vahyin indiriliş gayeleri gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ “De ki: Kutsal Ruh (Cebrail) onu (Kur’an’ı) Rabbinin katından bir amaç ile indirmiştir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bütünüyle vahye karşı takındıkları olumsuz tavrı cevaplamakta ve vahyin kaynağının beşerî değil de ilâhî olduğunu ortaya koymakta, bu çerçevede vahyi, yani Kur’ân’ı Rûhu’l-Kudüs olan Cebrâîl (as)’ın bir amaç için Rabbinden indirdiğini bildirmektedir.

Önceki âyette geçen âyeh kelimelerini eğer “risalet” manasında yorumlarsak, o zaman Hz. Peygamber’e gelen bütün bilgilerin kaynağının Yüce Allah olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Bu arada نَزَّلَهُ nezzelehû ifadesindeki hû zamiri de بِمَا يُنَزِّلُ ifadesi gereği “Allah’ın indirmekte olduğu şey” manasında “(bütün) vahiy”dir.

Bakara 2/87, 253 ve Mâide 5/110’da da geçen رُوحُ الْقُدُسِ rûhu’l-kudüsi tamlaması “kutsiyet ruhu, hiçbir leke ile lekelenme ihtimali olmayan temizlik ruhu, bir güvene layık olan mukaddes, tertemiz ruh” anlamında Cebrâîl (as)’dır.(32) Bu ifadenin Cebrâîl (as) ile ilgili olduğunun delili Bakara 2/97’deki cibrîl kelimesi ve Şu‘arâ’ 26/193’te geçen er-rûhu’l-emînu tamlamasıdır. Vahyin bu şekilde melek Cebrâîl (as) tarafından indirildiğinin söylenme nedeni, onun lekesiz ve şaibesiz oluşunun desteklenmesi içindir.

Aynı konunun ele alındığı Furkân 25/6’da vahyi indirenin “göklerde ve yerdeki bütün gizemleri bilen (Yüce Allah) olduğu” beyan edilmektedir. Buradan hareketle, vahyin sahibinin elbette Cebrâîl (as) değil, Yüce Allah olduğu unutulmamalıdır. Zira âyette yer alan مِنْ رَبِّكَ min rabbike “Rabbinden” ifadesiyle de bu hakikate dikkat çekilmiş olmaktadır. Nitekim En‘âm 6/33’te belirtildiği gibi Hz. Peygamber’i yalanlayan müşriklerin bu tavrı gereği, onların Yüce Allah’ın âyetlerini yalanladıkları beyan edilerek aynı hakikate gönderme yapılmış olmaktadır. Bu arada âyette yer alan بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi vahyin bir amaç uğrunda indirildiğini göstermektedir.

2. لِيُثَبِّتَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُسْلِم۪ينَ “İman edenlere güç vermek için, müslümanlara rehber ve müjde olarak.” Yüce Allah önceki cümlede geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesini burada açıklamakta ve vahyin indiriliş amacını üç şekilde gerekçelendirmektedir. Bunlardan ilki لِيُثَبِّتَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ifadesi gereği “iman edenleri desteklemek, güçlendirmek, sağlamlaştırmak”tır. Benzer bir gerekçe Furkân 25/32’de vahyin peyderpey indirilmesiyle de ilişkilendirilmektedir.

Diğer iki gerekçe ise وَهُدًى وَبُشْرٰى لِلْمُسْلِم۪ينَ ifadesi gereği vahyin “Müslümanlar için bir yol gösterici” ve “müjde” oluşudur. Bu sıfatlar hakkında Tefsirimizin hem Giriş kısmında, hem de daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/89. âyette gerekli açıklamaları yapmıştık. Bilinmelidir ki bu sıfatlar sanıldığı ve iddia edildiği gibi sadece neshe konu olan âyetlerin değil, bütünüyle vahyindir; çünkü tartışılan konu bütünüyle vahiydir.

ııı. Müşriklerin Suçlaması ve Kendilerine Verilen Cevap

وَلَقَدْ نَعْلَمُ اَنَّهُمْ يَقُولُونَ اِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذ۪ي يُلْحِدُونَ اِلَيْهِ اَعْجَمِيٌّ وَهٰذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُب۪ينٌ “Yemin olsun ki biz onların ‘Onu (Kur’an’ı ona) ancak bir insan öğretiyor!’ dediklerini biliyoruz. İtham ettikleri şahsın dili yabancıdır. (Oysa) bu (Kur’an), apaçık bir Arapçadır.”

Âyetteki وَلَقَدْ نَعْلَمُ ve lekad na‘lemu fiili “yemin olsun ki, biliyoruz”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) söylüyorlar, diyorlar”;اِنَّمَا يُعَلِّمُهُ innemâ yu‘allimuhû ifadesi “ona sadece ve sadece (şu kiş) öğretmektedir”; بَشَر beşerun kelimesi “bir beşer, bir insan”;لِسَانُ الَّذ۪ي يُلْحِدُونَ lisânullezî yulhıdûne tamlaması “nispet ettikleri kişinin dili”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “kendisine”; اَعْجَمِيّ a‘cemiyyun kelimesi “yabancı(dır)”; وَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “bu (ise)”; لِسَان lisânun kelimesi “(şöyle) bir dil(dir), lisan(dır)”; عَرَبِيّ ‘arabiyyun sözcüğü “Arapça”; مُب۪ين mübînun kelimesi ise “apaçık” demektir.

Burada vahyin beşer kaynaklı olmayacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ نَعْلَمُ اَنَّهُمْ يَقُولُونَ اِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ “Yemin olsun ki biz onların ‘Onu (Kur’an’ı ona) ancak bir insan öğretiyor!’ dediklerini biliyoruz.” Yüce Allah vahyin kaynağının ilahi olmadığını iddia edenlerin neler söylediklerini gayet iyi bildiğini beyan etmekte, bu çerçevede Hz. Peygamber’e vahyi öğretenin bir beşer olduğunu iddia ettiklerini ifade etmektedir.

Âyette geçen يُعَلِّمُهُ yu‘allimuhû fiilinin sonundaki hû zamiri hem “vahye” hem de “Hz. Peygamber”e gidebilir. Bu bağlamda “Biz onu (vahyi) bir beşerin öğrettiğini söylediklerini biliyoruz” ve “Biz ona (Peygamber’e) bir beşerin öğrettiğini söylediklerini biliyoruz” tercümelerinin mümkün olduğunu belirtmeliyiz.

Vahyin kaynağının tartışıldığı Furkân 25/4’te şu bilgiler yer almaktadır: “Kâfirler, ‘Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve bu konuda kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır’ diyerek, büyük bir haksızlık ettiler ve yalan söylediler.” Mekkeli müşrikler redlerine vahye “iftira” demekle başlamışlar, ancak bununla yetinmemişlerdi. Onlara göre, Hz. Peygamber bunu tek başına uydurmamış, başka birileri de ona yardım etmişti. Bütün bu ifadeler, esasında vahyin kaynağının ilâhî değil, beşerî olduğunu ortaya koyma arzularının sonucuydu.

Bu suçlamada Hz. Peygamber’e bunları öğretenin “bir kişi” olduğuna dair iddialar vardır. Bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği üzere, vahyin kaynağı konusunu ele alan Mekkeli müşrikler, bunu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, vahyin insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir. Bu kişinin kim olduğu noktasında üzerinde ittifak edilmiş bir isim yoktur.

Bu kişinin müşrik mi, Hıristiyan mı, Yahudi mi, Acem mi, hanîf mi vs. hangi mensubiyette olduğu konusunda çeşitli iddialar mevcuttur. Meselâ bunun Huvaytıb b. Abdiluzzâ’nın daha sonra Müslüman olan ‘Âiş (veya ‘Addâs)(33) adındaki İran’lı kölesi olduğu beyan edilmektedir.(34) Elbette bu kişinin kim olduğu çok da önemli değildir; eğer önemli olsaydı Yüce Allah onun adını zikrederdi. Ancak bu kişinin konuştuğu dilin yabancı bir lisan olduğu âyetin devam eden cümlesinde beyan edilmektedir.

Furkân 25/4’te yer aldığı üzere, yardım işinde sözü edilen grubun Cebr ve Yesâr adlı kişiler olduğu,(35) bunların Yahudi olduğu,(36) Nadr b. Hâris’e göre ise ‘Addâs, Yesâr ve Ebû Fükeyhe er-Rûmî’den oluştuğu iddia edilmiştir.(37) Furkân 25/4’te sözü edilenler kavmun âharûne ifadesiyle “başkalarından oluşan bir grup” şeklinde beyan edildiği için, bunu bir kişi değil de bir grup olarak anlamak zorundayız.

Ancak yardımın farklı zamanlarda farklı kişilerden gerçekleştirildiği iddia edilirse, o zaman Nahl 16/103’teki ifade bu bağlamda düşünülebilir. Bu iftiraya konu edilenler bir grup olsa da, doğrudan bu bilgileri Hz. Peygamber’e içlerinden birinin öğrettiğinin söylenmesi iftiranın sahipleri açısından sorunu çözmektedir.

2. لِسَانُ الَّذ۪ي يُلْحِدُونَ اِلَيْهِ اَعْجَمِيٌّ وَهٰذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُب۪ينٌ “İtham ettikleri şahsın dili yabancıdır. (Oysa) bu (Kur’an), apaçık bir Arapçadır.” Yüce Allah vahyin kaynağında bir beşer gören algıyı susturmak üzere, söz konusu kişinin yabancı bir dil konuştuğunu, vahyin ise apaçık Arapça olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da vahyin Arapça olduğuna dair çeşitli âyetler vardır. Nahl 16/103’te de geçtiği üzere Kur’ân’da 11 âyette(38) geçen ‘arabiyy kelimeleri Kur’ân’la ilgili olarak kullanılmakta ve vahyin dilinin “Arapça” olduğu anlamını vermektedir. İbrâhim 14/4’te de beyan edildiği gibi, bütün peygamberler kendi kavimlerinin diliyle gönderilmiştir ki kendilerine nelerin indirildiğini onlara açıklasınlar. Bu genel kural gereği, Hz. Peygamber de ilk muhatapları itibariyle Araplara gönderildiği için, ona indirilen vahiy de Arapça olmuştur.

A‘râf 7/180 ve Fussılet 41/40’ta da geçen يُلْحِدُونَ yulhıdûne fiili “meyletmek, sapmak” demektir;(39) bu manada dinden sapan kişilere de mulhıd denmektedir. Bu arada Fussılet 41/44’te de geçen اَعْجَمِيّ a‘cemiyy sözcüğü de “yabancı” manasına gelmektedir. Bu haliyle söz konusu kelime “Arapça olmayan”, “İbrânî”,(40) “açık olmayan”(41) manasında da yorumlanmaktadır. Bu kelimenin anlam alanı, vahyin kaynağı olarak sanılan kişinin hiçbir şekilde uygun bir dile sahip olmadığını ortaya koymaktadır.

Vahyi öğrettiği iddia edilen kişinin yabancı bir dil konuştuğu beyan edildikten sonra, Kur’ân’ın apaçık bir Arapça lisanı üzere olduğu belirtilerek, söz konusu iddianın hiçbir şekilde doğru olamayacağı ortaya konulmuş olmaktadır. Müddessir 74/24’te belirtildiği gibi, bu hitap mademki kıymetli ve sıra dışı bir mahiyet arz etmektedir; o halde neden iddia edilen kişi kendi adına bunları söylemeyi tercih etmeyip Hz. Peygamber’e bütün bunları öğretsin ki!? İşte Yüce Allah müşriklerin vahiy ile ilgili bu asılsız iddiayı son derece açık bir gerekçe ve mukayese ile ortadan kaldırmış olmaktadır.

ıv. Kimlere Hidayet Edilmeyeceği ve İftiracıların Sonu

اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ لَا يَهْد۪يهِمُ اللّٰهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ اِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ “Allah’ın ayetlerine inanmayanlar (var ya) Allah onları doğru yola ulaştırmaz; onlar için elem verici bir azap vardır. Gerçekte sadece yalan uyduranlar Allah’ın ayetlerine inanmayanlardır. İşte onlar yalancıların ta kendileridir.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ innellezîne lâ yü’minûne ifadesi “muhakkak ki iman etmeyenler”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerine”; لَا يَهْد۪يهِمُ lâ yehdîhim ifadesi “kendilerine hidayet etmez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması “elem verici azap”; اِنَّمَا يَفْتَرِي innemâ yefterî fiili “sadece ve sadece iftira etmektedir”; الْكَذِب el-kezibe ifadesi “yalan”; الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ellezîne lâ yü’minûne ifadesi “iman etmeyenler”; بِاٰيَاتِ اللّٰهِ bi âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerine”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır, sadece onlar”; الْكَاذِبُون el-kâzibûne sözcüğü ise “yalancılar, yalanlayanlar” demektir.

Burada kimlere hidayet edilmeyeceğiyle ilgili bilgiler ve asıl iftiracıların kimler olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ لَا يَهْد۪يهِمُ اللّٰهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’ın ayetlerine inanmayanlar (var ya) Allah onları doğru yola ulaştırmaz; onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah önceki âyetlerle de bağlantılı olacak şekilde bu âyetinde Hz. Peygamber’in risaletine iman etmeyip vahyin de beşer kaynaklı olduğunu söylemelerini cevaplamakta, vahye iman etmeyenlere hidayet etmeyeceğini, dahası mahşerde de kendilerine elem verici bir azabı uygulayacağını haber vermektedir.

“Hidâyet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde almıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Hidayet Yüce Allah’ın çağrısına kulun icabet ederek karşılık vermesidir. Kur’ân’a göre hidayet kulun iradesinin sonucunda tecelli eder. Kul istemediği sürece Yüce Allah da ona hidayet etmez. Nitekim Bakara 2/272 ve Kasas 2/56’da insanların hidayetinin Hz. Peygamber’in bile elinde olmadığı, Yüce Allah’ın dileyene, yani layık gördüğüne hidayet edeceği bildirilmektedir.

Hidayette kul ile Allah arasında hiç kimse olamaz. Kişiler yol gösterir, dua ederler; ancak kul kendisi hidayeti isteyecek ki Yüce Allah da istenen hidayeti yaratmış olsun. Kulun istediği hidayeti Yüce Allah’ın yaratması, O’nun bu alanda belirleyici olduğunun da elbette göstergesidir.

Yüce Allah dilediğine de elbette hidayet edebilir; buna O’nun gücünün yetmemesi söz konusu değildir. Ancak hayatın imtihan alanı oluşu gerçeği, insanın seçenek sahibi kılınışını ve tercihlerinin sonuçlarına katlanması gerektiğini ortaya koymaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de hidayet için hiçbir adım atmayan, hatta Allah’ın âyetlerini yalanlayanlara Yüce Allah’ın hidayet etmeyeceği bildirilmektedir; çünkü onlar hidayeti hak etmemişlerdir. Hidayete mazhar kılınmamak “sonuç”tur; “sebeb”i ise imansızlıktır, inkârcılıktır.

2. اِنَّمَا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاٰيَاتِ اللّٰهِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْكَاذِبُونَ “Gerçekte sadece yalan uyduranlar Allah’ın ayetlerine inanmayanlardır. İşte onlar yalancıların ta kendileridir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/101. âyette Hz. Peygamber’e yönelik olarak, üstelik de اِنَّمَا innemâ edatı kullanarak vurgulu bir şekilde dile getirdikleri “Sen sadece ve sadece bir iftiracısın” suçlamasına işte bu âyette cevap vermektedir. Yüce Allah onların ifadelerindeki vurgulu ifadeye uygun olarak aynı şekilde اِنَّمَا innemâ edatıyla birlikte vurgulu bir şekilde seslenmekte, Allah’ın âyetlerine iman etmeyenlerin o yalanı uydurduklarını beyan etmektedir.

İftiracılar vahye inanmayan inkârcılardır. Üstelik âyetin sonunda onların bu durumunu tekrar vurgulamak üzere yine hasr/kasr yollarından birisi olan هُم hum yani zamir-i fasl kullanarak, gerçek yalancıların, dahası sürekli yalan konuşanların, yalancılıkla anılanların kendileri olduğunu ifade etmektedir. Sonuç: İftira edenler de kendileridir; yalancılık yapanlar da.

c) İnkârcılara ve Müminlere Yönelik Hitaplar

Yüce Allah, sûrenin 106-110. âyetlerinde -kalbi iman ile dolu olduğu halde (inkâra) zorlanan başka-, iman ettikten sonra Allah’ı inkâr edenlere yani kalbini kâfirliğe açanlara Allah’ın gazap edeceğini; onlar için büyük bir azabın söz konusu olacağını, bunun sebebinin onların dünya hayatını ahirete tercih etmelerinden ve Allah’ın kâfirler topluluğunu hidâyete erdirmemesinden ötürü olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, inkârcılarla ilgili şu beyana yer verilmektedir: “İşte onlar Allah’ın, kalplerini, işitme duyusunu ve gözlerini mühürlediği kimselerdir. Onlar gafillerin ta kendileridir. Hiç şüphesiz onlar ahirette ziyana uğrayanların ta kendileridir.”

Daha sonra, vahyin mesânîlik özelliği gereği, söz iyilere getirilmekte ve onlarla ilgili de şöyle buyrulmaktadır: “Sonra muhakkak ki Rabbin, eziyet edildikten sonra hicret edip, ardından da sabrederek cihad edenlerin (yardımcısıdır). Bütün bunlardan sonra Rabbin elbette çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

ı. İnkârcılara Verilecek Karşılık

مَنْ كَفَرَ بِاللّٰهِ مِنْ بَعْدِ ا۪يمَانِه۪ٓ اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْا۪يمَانِ وَلٰكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّٰهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr ederse –kalbi iman ile dolu olduğu hâlde (inkâra) zorlanan başka–, fakat kim kalbini inkâra açarsa, işte Allah’ın öfkesi bunlaradır; onlar için büyük bir azap vardır.”

Âyetteki مَنْ كَفَرَ men kefera ifadesi “her kim inkar ederse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı,”; مِنْ بَعْدِ ا۪يمَانِه۪ٓ min ba‘di îmânihî ifadesi “onun imanından sonra”; اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ illâ men ükrihe istisnası “zorlamaya tabi tutulan kişi hariç”; وَقَلْبُهُ ve kalbuhû tamlaması “ve onun kalbi (şöyle) ise”; مُطْمَئِنّ mutmeinnun kelimesi “dolu”; بِالْا۪يمَانِ bi’l-îmâni ifadesi “imanla”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; مَنْ شَرَحَ men şeraha ifadesi “açan kişi”; بِالْكُفْرِ bi’l-küfri ifadesi “küfre”; صَدْرًا sadran kelimesi “göğsünü, kalbini”; فَعَلَيْهِمْ fe ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar üzerine vardır”; غَضَب ğadabun sözcüğü “bir gazap”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir azap” demektir.

Burada zorlama hali hariç imandan sonra küfre düşenlerin mahşerdeki durumları gündeme getirilmektedir.

1. مَنْ كَفَرَ بِاللّٰهِ مِنْ بَعْدِ ا۪يمَانِه۪ٓ اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْا۪يمَانِ وَلٰكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللّٰهِ “Kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr ederse –kalbi iman ile dolu olduğu hâlde (inkâra) zorlanan başka–, fakat kim kalbini inkâra açarsa, işte Allah’ın öfkesi bunlaradır.” Yüce Allah kişinin imandan sonra küfre girmesi yani göğsünü küfre açması durumunda Allah’ın gazabını hak edeceğini haber vermektedir.

a) Âyette öncelikle imandan sonra küfre dönmenin mahşerdeki hükmünü incelemek gerekmektedir. Bu Âyetteki beyanın mesaj açısından bir benzeri Âl-i İmrân 3/86’da şu şekilde geçmektedir: “İman etmelerinden, Rasûl’ün hak olduğuna şehadet getirmelerinden ve kendilerine apaçık deliller gelmesinden sonra inkârcılığa sapan bir kavme Allah nasıl hidâyet nasip eder ki! Allah zalimler topluluğunu doğru yola iletmez.” İşte bu iki âyet imandan sonra küfrün akıbeti hakkında bilgi içermekte, imansızlığın mahşerdeki feci bir akıbet sebebi olacağı beyan edilmektedir.

Konu bir anlamda eğer irtidâd denen “dinden dönme” ile ilişkilendirilirse Yüce Allah bu durumda nelerin olacağını yine bu iki âyetin mesajlarıyla uyumlu olaca şekilde zikretmektedir. Konuyla ilgili iki âyeti mealen hatırlatmak gerekmektedir:

Bakara 2/217: “Sizden kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların yaptıkları işler dünyada da ahirette de boşa gider. Onlar cehennemliktirler ve orada ebedi kalacaklardır.”

Mâide 5/53: “Ey iman edenler! Sizden kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah, sevdiği ve kendisini seven müminlere karşı alçak gönüllü (şefkatli), kâfirlere karşı onurlu ve zorlu bir toplum getirecektir. (Bunlar) Allah yolunda cihad ederler ve hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar (hiçbir kimsenin kınamasına aldırmazlar). Bu, Allah’ın, dilediğine verdiği lütfudur. Allah’ın lütfu ve ilmi geniştir.”

İşte bu âyetlerde imanda sonra küfre dönmenin dünyada herhangi bir ceza anlamında karşılığının olmadığını, ancak âhirette bütün amellerinin silinip gideceğini ve ebedi bir cehennem azabının kaçınılmaz olacağı mesajını içermektedir.

b) Âyette yer alan ikinci husus اِلَّا مَنْ اُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْا۪يمَانِ “Kalbi iman ile dolu olduğu halde (inkâra) zorlanan kişi müstesna” ifadesi gereği “zorlama durumu”yla ilişkilendirilmektedir. Bir kişi çeşitli çok ciddi, hayâtî baskılarla karşılaşırsa, onun şeklen veya lafız olarak küfür gerektirecek bir söz söylemesi onu kafir yapmamaktadır. Çünkü iman özellikle ve öncelikle kalble ilgilidir.

Kalbinde iman bulunan kişi eğer birtakım hayati tehlikeler içerecek şekilde zorlamalara tabi kılınır ve o da inkar içerikli sözler söylerse ona kafir muamelesinin yapılamayacağı anlaşılmaktadır. Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Âl-i İmrân 3/28’de “Ancak onlardan (kâfirlerden gelecek bir tehlikeden) korunma gayesiyle korunmanız başkadır” şeklinde zikredilmektedir.

Bu vesileyle hatırlatılması gerekir ki Bakara 2/225, 283, 284, Nahl 16/22, 106 ve Ahzâb 33/5’te kalbin kazanımlarından söz edilmektedir. Esasında Kur’ân’da pek çok âyette(42) Yüce Allah’ın kalplerin özündekileri bildiğini ilan etmesinin anlamı da bu olsa gerektir.

ı. Bakara 2/256’da yer alan “Dinde zorlama yoktur” âyetindeki temel mesajla birlikte mealini aktardığımız âyetlerin ışığında düşünüldüğünde Hz. Peygamber’in şu hadisinin kaynağı da sihhati de anlaşılmış olur: “Ümmetimden ‘bilmeden hata eden, unutan ve zorlamaya tâbi tutulan’ üç kişiden kalem (sorumluluk) kaldırılmıştır.”(43) Aynı şekilde “zorlamaya tabi tutulanın boşaması geçerli değildir”(44) hadisinde de aynı mesaj söz konusudur.

ıı. İman önce kalb ile tasdiktir; dil ile ikrar ikinci, imanı organlarla amele dönüştürmek ise üçüncü sırada yer almaktadır. Kişi ciddi bir mazeret nedeniyle imanını diliyle söyleyemiyorsa, onun kalbindeki samimiyet kendisinin mümin olarak tanıtılması için yeterlidir. Hiç şüphe yok ki, kimin gerçekten mümin, kimin de kafir veya müşrik olduğunun kararını sadece ve sadece Rabbimiz verebilir; çünkü kalblere hakim olan ve gönüllerde olup bitenleri sadece O bilmektedir.

İnsanlar en çok bir sözün küfür veya şirk, bir davranışın da nifak olduğunu söyleyebilirler; ancak bunları söyleyenlere veya yapanlara kafir, müşrik veya münafık dememelidirler; çünkü sözleri de davranışları da doğru bir şekilde tanımlayan temel belirleyici unsur kablerdeki niyetlerdir. Hz. Peygamber’in “ameller niyetlere göredir”(45) hadisinde verilmek istenen mesaj da elbette budur. Esasında namaz hareketlerini yapanlar eğer ibadet niyetiyle bunu yapmıyorlarsa onların eylemine namaz denmeyeceği gibi, imsakten akşama kadar aç ve susuz duranlara da eğer ibadet niyetleri yoksa oruç tuttu denemez; çünkü belirleyici olan niyettir, kalbdeki samimiyettir.

ııı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki bu istisna cümlesinin kimler hakkında nazil olduğu noktasında tefsirlerimizde oldukça geniş sayılabilecek malumat vardır.(46) Bunların hepsini değil de Râzî’nin naklettiklerini burada hatırlatmak istiyoruz:

“Bize, Bilâl-i Habeşî’nin o işkenceye sabrettiği ve ‘Ehad, Ehad! (Allah) birdir, birdir!’ dediği rivayet edilmiştir. Rivayete göre, bir kısım Mekke’li İslâm’a girdikten sonra fitneye düşerek İslâm’dan ayrılıp irtidâd etmişlerdi ve onların içinde mükreh yani zorlamaya tâbi tutulanlar, kalbi imanda ısrar ettiği halde, küfür kelimesini diliyle söyleyenler olmuştu. Ammâr, onun anne-babası Yâsir ve Sümeyye, Suheyb-i Rûmî, Bilâl-i Habeşî, Hubâb ve Sâlim (Allah hepsine rahmet etsin) ki bunlar, çok yoğun bir şekilde işkence görmüşlerdi.”

“Ammâr’ın annesi Sümeyye ile ilgili olarak, denildiğine göre o, iki deve arasına bacaklarından ve kollarından bağlanmış ve mızrakla kalbinden vurulmuştu. Zalimler ‘Sen, birtakım erkek için müslüman oldun’ demişler, böylece hem o, hem de Yâsir öldürülmüştü. Bu ikisi İslâm’ın ilk iki şehitleridir. Ammâr’ın kendisine gelince o zalimlerin istediklerini diliyle ancak kerhen yani istemeye istemeye söylemişti.

Bunun üzerine, ‘Ey Allah'ın Rasulü, Ammâr kâfir oldu’ denildiğinde, Hz. Peygamber, ‘Hayır, Ammâr tepeden tırnağa imanla boludur. İman onun etine de kanına da sirayet etmiştir’ buyurmuştur. Daha sonra Ammâr ağlayarak Hz. Peygamber’in yanına gelmiş, Hz. Peygamber onun gözyaşlarını silmeye başlamış ve ‘Senin için bir şey yok. Eğer onlar, aynı şeyi sana bir daha açarlarsa sen de onlara o söylediğini tekrarla’ buyurmuştur.”(47)

“Hadramî’nin kölesi Cebr de bunlardandır. Efendisi onu zorlamış, o da bunun üzerine diliyle ve kerhen küfre girmişti. Daha sonra, hem efendisi hem kendisi müslüman olmuş, hem de öyle güzel olmuşlar ki hicret dahi etmişlerdi.”

“Burada, kendisi sebebiyle küfür kelimesini telaffuz etmenin ikrâh yani “zorlama” halinin ne olduğunu da ifade etmek gerekir. İkrâh, kişinin meselâ öldürülmeyle korkutulması, çok şiddetli dövülmesi ve incitilmesi gibi dayanamayacağı bir işkenceye maruz bırakılmasıdır. İmâm Mücâhid şöyle demiştir: ‘Müslüman olduğunu ilk defa (açıkça) söyleyenlerin sayısı yedidir: Rasûlüllah (sav), Hz. Ebu Bekir, Hubâb, Süheyb, Bilâl, Ammâr ve Sümeyye. Hz. Peygamber’i bu tür eziyetlere karşılık amcası Ebu Talib, Hz. Ebu Bekir’i de kabilesi korumuştu.”

“Diğerleri ise yakalanıp, kendilerine demirden zırhlar giydirilmişti. Sonra da güneş altına oturtulmuşlardı. Böylece, demirin ve güneşin harareti onların takatlerini kesmişti. Ebû Cehil, onların yanına gelerek, onlara sövüp saymış, onları azarlamış, bu arada Sümeyye’ye de söverek mızrağını ona saplamıştı.”

“Diğer âlimler ise şöyle demişlerdir: Onlar, Bilâl’den başkasına diş geçiremediler. Çünkü onlar, Bilal’e işkence yapıyorlardı. Bilâl ise ‘Allah birdir, birdir!’ diyordu. Müşrikler ona işkence etmekten bıkıp usanmışlardı. Bunun üzerine, onlar onun ellerini arkadan bağlayarak boynuna kendirden bir ip atmışlar ve onu kendisiyle oynayıp eğlensinler diye çocukların ellerine vermişler, çocuklar da onunla oynamaktan usanarak onu bırakmışlardı. Ammâr şöyle demiştir: ‘Biz, Bilâl hariç, o müşriklerin istedikleri şeyi söylemiştik. Ama Bilâl canından vazgeçmişti. İşte bunun üzerine, o müşrikler onun yakasını bırakmışlardı.’ Hubâb da şöyle demiştir: Benim için, ancak sırtımın yağının söndürebileceği bir ateş yakmışlardı.”

“Bu rivayetlerden ayrı olarak, bir de Müseylime ile ilgili bir rivayeti hatırlatmak istiyoruz. Rivayet edildiğine göre Müseylimetu’l-Kezzâb, iki adam yakalamış, onlardan birisine, ‘Muhammed hakkında ne dersin?’ dediğinde o, ‘Allah’ın Rasulüdür!’ demiş. Bunun üzerine, ‘ya, benim hakkımda ne dersin!’ dediğinde o ‘sen de...’ cevabını vermiştir. Bunun üzerine onu salıvermiştir. Diğerine dönerek, ‘Peki Muhammed hakkında sen ne dersin?’ dediğinde o, ‘Allah’ın Rasulüdür’ demiş, ‘ya benim için ne dersin?’ dediğinde de, ‘Ben sağırım’ cevabını vermiş, Müseylime sorusunu üç defa tekrarlamış, ancak aynı cevabı alınca onu öldürmüştür. Bu durum Hz. Peygamber’e ulaşınca şöyle buyurmuştur: Birincisi, Yüce Allah’ın ruhsatına tutunmuştur; ikincisi ise hakkı, kafalara vururcasma söylemiştir. Onu tebrik ederim.”(48)

2. وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Onlar için büyük bir azap vardır.” Yüce Allah işte imandan sonra küfre düşen ve dolayısıyla kalbini küfre açanların mahşerde korkunç bir azapla karşılanacaklarını bildirmekte, böylece kâfirlere gözdağı, müminlere ise moral vermektedir.

ıı. Azabın Gerekçesi: Tutkulu Dünya Sevgisi

ذٰلِكَ بِاَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا عَلَى الْاٰخِرَةِ وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Bu (azap), onların dünya hayatını ahirete tercih etmeleri ve Allah’ın, kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaması nedeniyledir.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِاَنَّهُمُ zâlike bi ennehum ifadesi “onların şöyle olması sebebiyle”; اسْتَحَبُّوا istehabbû fiili “tercih etmişlerdi (tercih etmeleri)”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatını”; عَلَى الْاٰخِرَةِ ‘ale’l-âhırati ifadesi “âhirete”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez”; الْقَوْمَ الْكَافِر۪ين el-kevme’l-kâfirîne tamlaması ise “kafir kavme, inkar eden bir topluma” demektir.

Burada mahşerde büyük bir azaba çarptırılacak olanların neden böyle bir sonla karşılaşacakları gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّهُمُ اسْتَحَبُّوا الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا عَلَى الْاٰخِرَةِ “Bu (azap), onların dünya hayatını ahirete tercih etmeleri nedeniyledir.” Âyetin başındaki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şudur” manasına gelmektedir. Yüce Allah sûrenin başından beri çeşitli özelliklerini saydığı müşrikleri, zalimleri ve kâfirleri mahşerde neden korkunç bir azabın beklediğini beyan etmek üzere, “onların âhirete göre dünya hayatını tercih etmelerini” gerekçe göstermektedir.

Tevbe 9/23 ve Fussılet 41/17’de de aynı kalıpta geçen اسْتَحَبُّوا istehabbû fiili “daha çok sevmek, tercih etmek”(49) manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki bu kişilerin hepsi âhirete inanmayanlardan oluşmamakta, dünya hayatını daha çok tercih edenlerinin bulunduğunu göstermektedir.

Bu âyetin bir benzeri İbrâhim 14/3’te de yer almaktadır. Oradaki içerikte konu kâfirlere uygulanan şiddetli azapla ilgilidir; burada da benzer bir durum söz konusudur. Buradan anlaşılıyor ki, her iki âyette de sözü edilenler mutlak anlamda inkâr edenler değil, ebedî olan âhiret hayatına göre fâni olan dünya hayatını önceleyenlerdir.(50)

Tevbe 9/23’te de benzer bir durum söz konusudur ki orada da imana karşı küfrü önceleyenler, imana karşı küfrü daha çok sevdirmeye çalışanlar dikkate sunulmaktadır. Hidayete karşı körlüğü önceleyenlerin durumu da Fussılet 41/17’de gündeme getirilmektedir. Durum böyle olunca, Yüce Allah’ın mesajlarını sadece inkâr edenlerin değil, onlara gereken önemi ve yeri vermeyenlerin de aynı feci akıbeti yaşayacakları ifade edilmektedir. Demek ki aşırı dünya sevgisi âhirette azap sebebidir.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Allah’ın kâfirler topluluğunu hidâyete erdirmemesinden (ötürüdür).” Yüce Allah kâfirlere uygulayacağı korkunç azabın ikinci gerekçesini de “artık bu inkârcıların hidayete erdirilmemeleri” olarak belirlemektedir. Daha önce Nahl 16/104. âyetin tefsirinde de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah hidayeti dilemeyenlere ve hak etmeyenlere hidayet etmemektedir. İşte bu inkârcı toplum da aynı inkâr kararlılığında bulundukları için Yüce Allah kâfir topluma hidayet etmeyeceğini ilan etmektedir.

“Hidayet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ııı. Kimler Gaflettedirler?

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ لَا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ “İşte onlar kalplerini, işitme (duyu)sunu ve gözlerini Allah’ın mühürlediği kişilerdir. Onlar habersizmiş gibi davrananların ta kendileridir. Şüphesiz ki onlar ahirette kaybedenlerin de ta kendileridir.”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ طَبَعَ ellezîne tabe‘a ifadesi “mühürlediği kişilerdir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerini”; وَسَمْعِهِمْ ve sem‘ıhim tamlaması “ve onların işitme duyusu”;وَاَبْصَارِهِمْ ve ebsârihim tamlaması “ve onların gözlerini”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْغَافِلُون el-ğâfilûne kelimesi “gafiller, bilmez gibi davrananlar”; لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “hiç şüphe yok ki”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; الْخَاسِرُون el-hâsirûne sözcüğü ise “zarara ve ziyana uğrayanlar, kaybedenler (olacaklardır)” demektir.

Burada inkârcıların inkârdaki ısrar ve kararlılıklarının sonucu ile mahşerdeki korkunç ziyanları gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ طَبَعَ اللّٰهُ عَلٰى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ “İşte onlar kalplerini, işitme (duyu)sunu ve gözlerini Allah’ın mühürlediği kişilerdir. Onlar habersizmiş gibi davrananların ta kendileridir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletini kabul etmeyip ona hakaret eden, imandan sonra küfre giren, sonrasında da âhiret hayatına göre dünya hayatını daha çok sevip tercih edenlere korkunç bir azap edileceğini haber vermektedir.

Bunun sonrasında artık inkara şartlanan insanların kalplerini, işitme duyusunu ve gözlerini mühürlediğini belirterek, onların gaflette kararlılık gösterdiklerini, gafil olarak kalmayı yeğlediklerini bildirmektedir. Asıl gafletin bu olduğu beyan edilmek üzere âyette bir hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniği kullanılmaktadır.

“Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Âyette geçen طَبَعَ tabe‘a fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı haline getirmek” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı köktendir. Buna göre âyetin vermek istediği mesaj, “Allah inkârcıların kalplerini haddini aşanlar olarak tabiatı kılar” şeklini alır.(51)

“Mühürlemek” ile “tabiatına dönüştürmek” sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi, bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi, kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken, lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmektedir. Artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir.

Bütün bu ifadelerimizden anlaşılması gereken ortak nokta şudur: Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlemek “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa, bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için konuyla ilgili bütün âyetleri bilmek ve vahyin genel olarak bu konuya bakışını doğru tespit etmek gerekmektedir.

2. لَا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ هُمُ الْخَاسِرُونَ “Şüphesiz ki onlar ahirette kaybedenlerin de ta kendileridir.” Bu ifadenin bir benzeri Hûd 11/22’de geçmekte ve inkarcıların âhirette derin bir kayıp ve ziyan içerisinde olacakları haber verilmektedir.

Yüce Allah inkârcıların akıbeti hakkında en sonunda önceki âyetteki ifadeyle uyumlu olacak şekilde bir beyanda bulunmakta, söz konusu kişilerin mahşerde en çok ziyanda kalacak kişiler olduğunu haber vermektedir. Âyette geçen ve Kur’ân’da beş kez(52) yer alan لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi, “hiç şüphe yok ki”, “kesindir ki”, “elbette”, “kesinlikle”, “gerçek şu ki” gibi mutlak gerçekleşmek manasında bir mesaj içermektedir.(53) Dolayısıyla inkârcıların mahşerde kesin olarak en çok zarara uğrayacakları beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olması bakımından Kehf 18/103-106. âyetleri özellikle hatırlatmak gerekmektedir: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir.

İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.” İşte hem bu âyetlerde, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl sûresinin bu son grup âyetinde dile getirilen hususlar birbiriyle örtüşmektedir.

ıv. İman Edenlerin Ödülleri: İlâhî Bağışlanma

ثُمَّ اِنَّ رَبَّكَ لِلَّذ۪ينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوٓا اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sonra şüphesiz ki Rabbin, eziyete uğratıldıktan sonra hicret edip ardından da sabrederek cihad edenlerin (fedakârlık yapanların yardımcısıdır). Bun(lar)dan sonra Rabbin elbette ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”;لِلَّذ۪ينَ هَاجَرُوا lillezîne hâcerû ifadesi “hicret edenler için”; مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا min ba‘di mâ fütinû ifadesi “sıkıntıya uğratıldıktan sonra”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَاهَدُوا câhedû fiili “cihad etmiş (olanlar)”;وَصَبَرُوا ve saberû fiili “ve sabretmiş (olanlar)”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; مِنْ بَعْدِهَا min ba‘dihâ ifadesi “ondan sonra”; لَغَفُورٌ leğafûrun sıfatı “elbette çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada inkârcıların zıddına olarak, bu defa bağışlanıp kendilerine merhamet edilecek kulların bazı nitelikleri gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اِنَّ رَبَّكَ لِلَّذ۪ينَ هَاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مَا فُتِنُوا ثُمَّ جَاهَدُوا وَصَبَرُوٓا “Sonra şüphesiz ki Rabbin, eziyete uğratıldıktan sonra hicret edip ardından da sabrederek cihad edenlerin (fedakârlık yapanların yardımcısıdır).” Yüce Allah mesânîlik özelliği gereği sözü imanlı insanlara getirmekte ve diğerlerini zıddına onları destekleyeceğini müjdelemektedir. Âyetin başındaki رَبَّكَ لِلَّذ۪ينَ rabbeke lillezine ifadesi “Rabbin onların leyhinedir, yardımcılarıdır; dostlarıdır; onların aleyhine değildir, düşmanları değildir” şeklinde bir anlam içermektedir.(54)

Bu âyetin Ammâr b. Yâsir, anne ve babası, Bilâl-i Habeşî ve Hubâb hakkında nazil olduğu, müşriklerin aşırı eziyetleri sonrasında Medine’ye hicret ettikleri, orada cihada ve fedakârlıklara devam ettikleri ifade edilmektedir.(55) Bazı müfessirlerimiz ise bu âyetin Abdullah b. Sa‘d b. Ebî Sarh gibi önce irtidad edip daha sonra tekrar dine dönenler hakkında nazil olduğunu belirtmişlerdir.(56)

Kaynaklarımızda başka bazı isimler de zikredilmektedir. Âyette isim verilmemesi nedeniyle, mesajı evrensel manada anlayıp inançları sebebiyle her zaman eziyet çeken, buna rağmen cihada devam eden ve inançlarında sabır ve sebat gösterenlerin Yüce Allah’ın yardımına mazhar kılınacakları mesajını buradan elde edebiliriz.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen فُتِنُوا fütinû edilgen fiili, “zulüm ve işkenceye maruz bırakılmak, eziyete, azaba uğratılmak” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada, onların yaptığı cihâd ise Nebî (as) ile birlikte vahyin hakikatlerini hem yaşamak, hem de onları başkalarına anlatmak şeklinde gerçekleştiriliyordu. Bu kişilerin sabrına gelince, onların sabrı zillet ve meskenet altında ezilip gitmek, her baskıya boyun eğmek değil, aksine her türlü eziyete rağmen kendi inandığı değerleri ısrarla savunmak, onlara sarılmak, terk etmemek, imanda sebat göstermektir.

Nahl sûresinin daha önce yorumladığımız 41-42. âyetlerinde şöyle buyrulmaktadır: “Zulme uğratıldıktan sonra Allah yolunda hicret edenlere gelince, onları dünyada güzel bir şekilde yerleştireceğiz. Âhiretin mükâfatı elbette daha büyüktür. Keşke (bu gerçeği) bilselerdi! (Onlar) sadece Rablerine tevekkül ederek sabredenlerdir.”

İşte bu iki âyet grubunda da konu ve muhataplar aynı kişilerdir. Bunlar imanları yüzünden çeşitli zulüm ve işkencelere maruz bırakılan, bu yüzden de hicret etmek zorunda kalan, cihadı terk etmeyen ve her türlü zorbalığın karşısında inandıkları değerlere sabırla sarılan yiğitlerdir.

2. اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Bun(lar)dan sonra Rabbin elbette ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu cümlede kimleri bağışlayacağını beyan etmekte ve “bunlardan sonra” ifadesi gereği, “hicreti”, “cihadı” ve “sabrı” bağışlanmanın ön şartı olarak belirlemektedir.(57)

Bazı âlimlerimiz buradaki هَا hâ zamirinin “fitneye uğratılmaları”yla(58) ilişkilendirmişlerdir ki diğer yaklaşım daha doğrudur. Fedakarlık yapmadan, emek sarfetmeden, elden gelen her şeyi ortaya koymadan, kısaca hak etmeden bağışlanma ve merhamet bekletisi boş bir hayalden başka bir şey değildir.

Dipnotlar

• 1 - İslâmoğlu, age., s. 3’te 1. not.
• 2 - Esed, age., s. 550’de 50. not.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 518’de 2. not.
• 4 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 5 - Semerkandî, age., II, 306. 6 - Semerkandî, age., II, 306; Taberî, age., XIV, 175; Zemahşerî, age., II, 609.
• 7 - Semerkandî, age., II, 306; Taberî, age., XIV, 176; Zemahşerî, age., II, 609.
• 8 - Semerkandî, age., II, 306; Râzî, age., XX, 116. 9 - Semerkandî, age., II, 306.
• 10 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33
• 11 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 12 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 13 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 14 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 15 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 16 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 17 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 18 - Dühân 44/14. 19 - Sâd 38/4. 20 - Mutaffifûn 83/32. 21 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 22 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 23 - Yâsîn 36/15. 24 - Sebe’ 34/43. 25 - Ahkâf 46/11. 26 - Müddessir 74/24. 27 - Müddessir 74/25. 28 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24. 29 - Nahl 16/101. 30 - ‘Ankebût 29/17; Sâffât 37/86, 151; Ahkâf 46/28.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Müddessir 74/24 Müddessir 74/25 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Nahl 16/101 ‘Ankebût 29/17 Sâffât 37/86 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/28
• 31 - Râzî, age., XX, 116.
• 32 - Semerkandî, age., II, 207; Taberî, age., XIV, 177; Zemahşerî, age., II, 610; Yazır, age., V, 259.
• 33 - Zemahşerî, age., III, 256. 34 - Ferrâ, age., II, 113.
• 35 - Semerkandî, age., II, 307, 553; Taberî, age., XIV, 178-179; Zemahşierî, age., II, 610. 36 - Taberî, age., XVIII, 181. 37 - Zemahşerî, age., III, 256.
• 38 - Yûsuf 12/2; Ra‘d 13/37; Nahl 16/103; Tâhâ 20/113; Şu‘arâ’ 26/195; Zümer 39/28; Fussılet 41/3, 44; Şûrâ 42/7; Zuhruf 43/3; Ahkâf 46/12. 39 - Semerkandî, age., II, 307. 40 - Semerkandî, age., II, 307; Taberî, age., XIV, 180. 41 - Zemahşerî, age., II, 610.
  • Yûsuf 12/2 Ra‘d 13/37 Nahl 16/103 Tâhâ 20/113 Şu‘arâ 26/195 Zümer 39/28 Fussilet 41/3 Fussilet 41/44 Şûrâ 42/7 Zuhruf 43/3 Ahkâf 46/12
• 42 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13. 43 - İbn Mâce, Talâk, 16. 44 - İbn Mâce, Talâk, 16.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 45 - Buhârî, Bed’u’l-Vahy, 1; ‘Itk, 6; Menâkıb, 45; Talâk, 11; Eymân, 23; Müslim, İmâra, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11; Nesâî, Tahâret, 59; Talâk, 23; Eymân, 19; İbn Mâce, Zühd, 26. 46 - Semerkandî, age., II, 308; Taberî, age., XIV, 181-182; Zemahşerî, age., II, 611-612.
• 47 - Ahmed b. Hanbel, IV, 89-90.
• 48 - Râzî, age., XX, 121-122.
• 49 - Semerkandî, age., II, 308; Taberî, age., XIV, 182.
• 50 - Semerkandî, age., II, 245.
• 51 - Semerkandî, age., II, 129; Zemahşerî, age., II, 348.
• 52 - Hûd 11/22; Nahl 16/23, 62, 109; Mü’min 40/43. 53 - Semerkandî, age., II, 149; Taberî, age., XII, 23.
  • Hûd 11/22 Nahl 16/23 Nahl 16/62 Nahl 16/109 Mü'min 40/43
• 54 - Zemahşerî, age., II, 613. 55 - Semerkandî, age., II, 309; Zemahşerî, age., II, 613. 56 - Taberî, age., XIV, 184; Râzî, age., XX, 125-126.
• 57 - Zemahşerî, age., II, 613.
• 58 - Semerkandî, age., II, 309.