Saff Suresi

Medine’de hicrî 3. yılın sonu ile 4. yılın başında Uhud Savaşı’nın sonrasında ‘Al-i İmrân sûresinin hemen peşinden indirilmiş olması muhtemel olan, 14 âyetten oluşan, adını 4. âyette yer alan ve “sıra sıra”, “dizi dizi”, “saflar halinde” anlamındaki صَفّ saff kelimesinden alan Saff sûresi, inişe göre 99, resmî sıralamada ise 61. sûredir.

Saff sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Mümtehane sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “önceki peygamberlerin kıssalarından kısa kesitler ve onların örnekliğinden istifade edilmesi” (Mümtehıne 4-6; Saff 5-6) konusuna dikkat çekilmekte, toplumsal hayata dair temel prensipler üzerinden sunumlar yapılmaktadır.

Saff sûresi, gökler ve yerde ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, O’nun belirlediği esaslara göre varlıklarını sürdürdükleri bildirilmekte, iman edenlerin yapmayacakları şeyleri söylememesi gerektiği, çünkü bunun Allah katında büyük bir günah olduğu bildirilmekte, bu arada Yüce Allah’ın belirlediği hakikat yolunda birlikte hareket etmenin gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

5. âyetten itibaren, önce Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarıyla bir diyalogu, ardından Hz. İsa’nın kavmine yönelik Hz. Peygamber’in risaletini müjdelemesi zikredilmektedir. Ardından Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, bazılarının Allah’ın nurunu ağızlarıyla yani sözleriyle söndürmeye çalıştıkları, fakat onlar istemese de Yüce Allah’ın nurunu tamamlayacağı, bu amaçla Hz. Peygamber’i hidayetin rehberliği ve hak din ile gönderdiği beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, iman edenlere yönelik bir uyarıya yer verilerek, onları elem verici azaptan koruyacak bir ticaretten söz edilmekte, bunun Yüce Allah’a ve Elçisi’ne güvenmek, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla fedakarlık olduğu bildirilmektedir. Eğer bu fedakarlıklar gerçekleştirilirse bunun kendileri için çok hayırlı olduğu, sonuçta Yüce Allah’ın onların günahlarını bağışlayacağı, altlarından ırmaklar akan cennetlere gidecekleri müjdelenmekte, bu arada çok daha fazla sevinilecek bir müjde olarak da kendilerini “yakın fetih”le ödüllendireceği dile getirilmektedir.

Sûrenin son âyetinde Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın yolunda kendisine kimlerin yardımcı olacağını sorması, havarilerin olumlu cevap vermesi, İsrailoğullarından bir grubun iman ettiği, diğerlerinin ise inkâr ettiği, müminlerin düşmanlarına karşı Yüce Allah tarafından desteklendiği ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 10-14. âyetlerinde müminleri elem verici bir azaptan kurtaracak olan manevi bir ticareti, buna itibar edenlere mahşerde vereceği ödülleri, ayrıca dünyadaki bir başka nimetini hatırlatmakta, ardından Allah’ın dininin yardımcılarının kimler olacağı sorusunu ve onlara ilahi yardım vaadini dile getirmektedir.

a) Azaptan Kurtarıcı Fedakarlık İçerikli Ticaret

Yüce Allah, sûrenin 10-13. âyetlerinde iman edenlere hitap etmekte ve “Sizi elem verici bir azaptan kurtaracak ticaret (yolu) size göstereyim mi? Allah’a ve Rasûlü’ne güvenirsiniz; mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz. Eğer bilirseniz, bu sizin için (gerçek manada) hayırlıdır” buyurmaktadır.

Ardından, onların günahlarını Yüce Allah’ın bağışlayacağı, kendilerini altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağı, Adn cennetlerindeki güzel meskenlere yerleştireceği, dahası sevecekleri bir başka ticaret olarak “Allah’tan gelecek bir yardım ve yakın bir fetih”le kendilerini müjdelediği bildirilmektedir.

ı. Güvene Ve Cihada Dayalı Manevi Ticaret

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى تِجَارَةٍ تُنْج۪يكُمْ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Ey iman edenler! Sizi elem verici bir azaptan kurtaracak ticaret (yolunu) size göstereyim mi? Allah’a ve Elçisine inanıp güvenirsiniz; mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz (fedakârlık yaparsınız). Bilirseniz bu, sizin için hayırlı olandır.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; هَلْ اَدُلُّكُمْ hel edüllüküm sorusu “size göstereyim mi, rehberlik edeyim mi”; عَلٰى تِجَارَةٍ ‘alâ ticâratin ifadesi “(şöyle) bir ticarete”; تُنْج۪يكُمْ tüncîküm ifadesi “sizi koruyacak”; مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ min ‘azâbin elîmin tamlaması “elem verici bir azaptan”; تُؤْمِنُونَ tü’minûne fiili “iman edeceksiniz, güveneceksiniz”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; وَتُجَاهِدُونَ ve tücâhidûne fiili “ve cihad edersiniz, fedakarlık yaparsınız”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolunda”; بِاَمْوَالِكُمْ bi emvâliküm ifadesi “sizin malarınızla”; وَاَنْفُسِكُمْ ve enfüsiküm ifadesi “ve sizin canlarınızla”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu (durum)”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlı olandır, hayırlıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmekte (iseniz), eğer biliyorsanız” demektir.

Burada mahşerde gerçek manada kurtuluşun nasıl elde edileceğine dair hakkında bilgi verilen bir ticaret gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى تِجَارَةٍ تُنْج۪يكُمْ مِنْ عَذَابٍ اَل۪يمٍ “Ey iman edenler! Sizi elem verici bir azaptan kurtaracak ticaret (yolunu) size göstereyim mi?” Yüce Allah Hz. Peygamber’i hidayet ve bütün kemaliyle hak din ile gönderdiğini ifade ettikten sonra, bu defa müminlere çok önemli bir uyarıda bulunmakta ve müminleri elem verici bir azaptan kurtaracak olan bir ticarete dikkat çekmektedir.

a) Âyette geçen هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلٰى تِجَارَةٍ hel edüllüküm ‘alâ ticârah ifadesi “size bir ticaret (yolu) göstereyim mi”, “size bir alış-veriş göstereyim mi”, “sizi bir alış-verişe yönlendireyim mi” gibi manalar içermektedir. Bu ifadede maksat Yüce Allah’ın müminlere böyle bir ticareti bildireceğini beyandır; yoksa muhataplardan herhangi bir cevap beklentisi söz konusu değildir.

b) Âyetteki تِجَارَة ticâreh kelimesi Kur’ân’da sekiz âyette(1) dokuz kez yer almaktadır. Bunlardan altı tanesi bilinen anlamda dünyevî ticaret manasındadır. Üç tanesi ise daha çok manevî ticaret olarak zikredilmektedir.

Bakara 2/16’da “hidâyete karşılık şaşkınlığı satın alan” münafıkların bu tercihinin olumlu manada bir ticaret olmadığı ve sahiplerine kâr sağlamadığı beyan edilmektedir. Fâtır 35/29 ve yorumunu yaptığımız Saff 61/10’daki ticaret ise bütünüyle “manevi bir kazanç”, yani “sevap” manasına gelmektedir. Çünkü bu âyetlerde söz konusu ticaretin hem hiçbir şekilde yok olmadığı, hem de sahiplerini mahşerde elem verici bir azaptan koruyacağı haber verilmektedir.

Yüce Allah’ın âyette sözünü ettiği ticaret elbette kendisi ile kulu arasındaki bir ticarettir. Nitekim Tevbe 9/111’de “Allah, karşılığında cenneti vermek üzere, müminlerin canlarını ve mallarını onlardan satın almıştır” buyurmaktadır. Ticaret, bir şeyi bir şeyle değiştirmekten ibarettir.

Ticaret, bu işi yapan tâciri fakirlik sıkıntısından ve fakirliğin ayrılmaz nitelikleri olan şeylere sabır zahmetinden kurtardığı gibi yorumunu yapmakta olduğumz âyette zikredilen ticaret de kalb ile tasdik, dil ile ikrar yani iman ticareti de böyledir; insanı âhiret zahmetlerinden kurtarır.

Kalb ile tasdik ve dil ile ikrar ifadeleri, imanın tarifinde geçer. İşte bu sebeple Yüce Allah bu hususu تِجَارَة ticâreh kelimesi ile dile getirmektedir. Ticarette kazanmak da kaybetmek de söz konusu olduğu gibi imanda da durum aynıdır. Çünkü iman edip sâlih amellerde bulunan kimseler için, ücret, bol kazanç ve gözle görülür bir kolaylık söz konusudur. Ancak iman edip de bunu salih amellerle ispatlamayan, salih amellerden yüz çevirenler için ise iman bir iddiadır ve böylesi bir imanın sonunda bir hayıflanma, bir kederlenme ve apaçık elem verici bir zarar ve azap vardır.

c) Yüce Allah’ın vaad ettiği ticaretin müminleri elem veren azaptan kurtaracağını beyan etmektedir. Âyette yer alan “Elem verici bir azap” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(2) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır. İşte Yüce Allah manevi bir ticaret demek olan ibadet ve sevabın elem verici azaptan kurtaracağını ifade etmekte, bu ticaretin bir anlamda içeriğini ise devam eden âyette şöyle dile getirmektedir:

2. تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَتُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ “Allah’a ve Elçisine inanıp güvenirsiniz; mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz (fedakârlık yaparsınız). Bilirseniz bu, sizin için hayırlı olandır.” Yüce Allah bu âyette insanları azaptan kurtaracak olan ticaretin iki temel unsuruna dikkat çekmektedir.

a) تُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Allah’a ve Rasûlü’ne inanıp güvenirsiniz.” Yüce Allah azaptan kuratarıcı manevi ticaretin ilk boyutunun inançla ilgili olduğunu ortaya koymakta ve müminlerin inandıkları değerlere güvenmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede iman edenlerin Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne güvenmeleri gerektiğini ifade etmektedir.

Hadîd 57/7’de de ifade ettiğimiz züere, imân kelimesiyle aynı kökten gelen ve Kur’ân’da pek çok kullanım örneği bulunan bazı kalıplar “güvenmek” anlamına gelmektedir. Bazı örnek âyetler şunlardır:

“Kullarım sana, beni sorduğunda (söyle onlara): Ben çok yakınım. Bana dua ettiği vakit dua edenin dileğine karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim davetime uysunlar ve bana güvensinler ki doğru yolu bulsunlar”(3) şeklinde Bakara 2/186. âyette geçen liyü’minû emri “inanmak” değil, aksine “güvenmek” demektir. Çünkü soruyu soranlar zaten inanmış insanlardır ve Allah ile ilişkilerini sorguluyorlardı. Yüce Allah da onlara yakın olduğunu ve kendisine güvenmelerini istediğini beyan etmektedir.

“Birbirinize bir emanet bırakırsanız, emanet bırakılan kimse emaneti sahibine versin ve (bu hususta) Rabbi olan Allah’tan korksun.”(4) Bu âyetteki emine fiili “güvenmek” demektir.

“Ey iman edenler! Allah’a, Peygamberine, Peygamberine indirdiği Kitâb’a ve daha önce indirdiği kitaba iman edin/onlara güvenin.”(5) Buradaki âminû emri, zaten inanmış olmakla nitelendirilen mü’minlerin inandıkları varlıklara güvenmelerini öğretmektedir.

“(Yine o münafıklardan:) ‘O (Peygamber, her söyleneni dinleyen) bir kulaktır’ diyerek peygamberi incitenler de vardır. De ki: O, sizin için bir hayır kulağıdır. Çünkü o, Allah’a inanır, müminlere güvenir ve o, sizden iman edenler için de bir rahmettir. Allah’ın Rasûlüne eziyet edenler için mutlaka elem verici bir azap vardır.”(6) Burada Hz. Peygamber’in Yüce Allah’a imanından sonra zikredilen, “Müminlere iman” ifadesi, “müminlere güvenmesi” demektir.

“Ya‘kub dedi ki: Daha önce kardeşi (Yûsuf) hakkında size ne kadar güvendiysem, bunun hakkında da size ancak o kadar güvenirim!”(7) Burada Hz. Ya‘kub’un, oğullarına güvenmemesi konusu işlenmekte ve âmenü ile emintü fiilleri kullanılmaktadır ki her iki fiil de burada “güvenmek” demektir.

“Arş’ı yüklenen ve bir de onun çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamd ile tesbih ederler, O’na iman ederler. Müminlerin de bağışlanmasını isterler.”(8) Bu âyette de meleklerin müminlere imanından söz edilmektedir ki buradaki iman elbette “güvenmek” anlamındadır.

“Allah’a ve Rasûlü’ne inanıp güvenin. Sizi, üzerinde tasarrufa yetkili kıldığı şeylerden infak edin. Sizden inanıp güvenen ve (Allah rızası için) infak edenler için büyük ödül vardır. Rasûl sizi Rabbinize inanıp güvenmeye çağırdığı halde niçin Allah’a inanıp güvenmiyorsunuz? (Hâlbuki) o, eğer (gerçekten) inanıyorsanız sizden kesin söz de almıştı.”(9) Bu âyette yer alan “imân”la ilgili kelimeler de “inanmak”tan öte “güvenmek” manası vermektedir.

İşte bütün bu âyetlerden de anlaşılacağı üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz Saff 61/11. âyetin başındaki تُؤْمِنُونَ tü’minûne fiili muhataplar müminler olduğu için onlara yönelik olarak kendilerini “elem verici bir azaptan” kurtarma reçetesi, inandıkları Allah’a ve Rasûlüne aynı zamanda “güvenmeleri” olarak belirlenmiştir. Zaten “iman” kavramının kök anlamı “güvenmek”tir ve müminler bütün değerlere inanmalı, inandıklarına güvenmeli, böylece kendilerini güvende hissetmeli ve çevrelerine güven vermelidirler.

b) وَتُجَاهِدُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ “Mallarınızla ve canlarınızla Allah yolunda cihad edersiniz.” Yüce Allah elem verici azaptan kuratacağını müjdelediği ticaretin imanla birlikte cihadı da yani salih ameli de içerdiğini bildirmektedir ki bu cihâd “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla fedakârlığı” içermektedir.

“Mallarla” yapılan cihad servetini Yüce Allah yolunca infak manasına gelmektedir. “Nefislerle” yani canlarla yapılan ise Allah yolunda bedenen yapılan her türlü çalışmayı ve fedakârlığı içerdiği gibi bunun zirvesi demek olan Allah yolunda öldürülmeyi de içermektedir.

Cihâd kavramı “cehd etmek”, çalışmak ve üretmek demektir. İctihâd ve müctehid kelimeleri de bu köktendir ve bir insanın kaynaklardan beslenerek ve çaba sarfederek bir çalışma ortaya koyması veya bir fikir üretmesiyle ilgilidir. C-h-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 41 yerde geçmekte ve “Kur’ân’ı anlatmak”,(10) “fedakârlık yapmak”,(11) “zorlamak”(12) ve “bütün güç”(13) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Mekkî sûrelerdeki kullanımlarında bu şekilde gelen c-h-d kökünden kelimeler Medine dönemi sûrelerinde “fiilî savaş”(14) anlamını da kazanmıştır.

Tekrar belirtmek gerekirse, Mekke dönemindeki âyetlerde geçen “cihâd”, daha çok Allah yolunda fedakârlık yapmak, çalışmak,(15) bütün gayretini ortaya koymak,(16) zorlamak(17) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bunlardan ayrı olarak, cihâd kavramı bir de “Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde yer almaktadır.(18) Üstelik bu sonuncusu Yüce Allah tarafından “büyük cihâd” olarak tanımlanmaktadır. Anlaşılan o ki, cihâd kavramını kıtâl kavramıyla karıştırmamak durumundayız.

Cihâd “insan kazanmak, yüreklerini fethetmek için yapılan fedakârlık” anlamına gelirken, kıtâl “saldırgana karşı kendini savunup savaş yapmak” demektir. Şu kadar var ki cihâd kavramı eğer Medenî sûrelerde geçmişse,(19) bu takdirde onun anlamında bunlara ilave olarak “savunma savaşı yapmak” anlamı da devreye girmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah elem verici azaptan kurtulabilmek için fedakârlık yapılmasının şart olduğunu, dinin özellikle davranışlarda ortaya konulacağı gerçeğini öğretmektedir. Anlaşılan o ki “emek vermeden ekmek de yok yemek de yok.” Rabbimizden niyazımız, bizi de emek verenlerden ve mahşerde de ödüllendireceklerinden eylemesidir.

3. ذٰلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Eğer bilirseniz, bu sizin için (gerçek manada) hayırlıdır.” Bu cümle Tevbe 9/41, ‘Ankebût 29/16, Cum‘a 62/9’da da geçmektedir. Esasında bu ifade “eğer bilirseniz sizin yararınıza olan budur” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah elem verici azaptan kurtarıcı olan manevi ticaretin Allah’a ve Elçisi’ne inanıp güvenmek ve bir de hem mallarıyla hem de canlarıyla Allah yolunda cihad etmekle elde edileceğini beyan ettikten sonra, gerçekleri bilenler için bu türden bir inanç ve hayatın mutlak ve gerçek manada hayır olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Aynı konuyla ilgili dört âyette de geçen خَيْر hayr kelimesi “daha hayırlı” manasında değil de zarar ve ziyanın zıddı olan insanların iyiliğini içeren kurtarıcı “mutlak hayır” anlamında yorumlanmalıdır. Bu nedenle biz de tercümeyi “(gerçek manada) hayırlıdır” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Aksi takdirde yani “daha hayırlıdır” denmesi durumunda başka inanç ve davranışların da bir dereceye kadar hayır içerebileceği gibi bir durum söz konusu olabilir ki bu doğru değildir. Hayır sadece ve sadece Yüce Allah’ın “hayır” dediğidir. Yûnus 10/32’de beyan edildiği gibi “hakkın ötesinde geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz.” İsrâ’ 17/9’da da Kur’ân’ın “en doğruya” değil de “tek doğru”ya iletmesinin anlamı da budur.

ıı. Fedakârlıkların Mahşerdeki Ödülleri

يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “(Allah) günahlarınızı bağışlar; sizi altlarından ırmaklar akan cennetlere, durmaya değer cennetlerdeki güzel meskenlere yerleştirir. İşte bu, büyük kurtuluştur.”

Âyetteki يَغْفِرْ yağfir fiili “bağışlar, affeder”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi, sizin için”; ذُنُوبَكُمْ zünûbeküm ifadesi “sizin günahlarınızı”; وَيُدْخِلْكُمْ ve yüdhılküm ifadesi “ve sizi yerleştirir”; جَنَّاتٍ cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru kelimesi “nehirler”; وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ve mesâkine tayyibeten tamlaması “ve güzel evler, meskenler”; ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ fî cennâti ‘adnin tamlaması “Adn cennetlerinde, durulmaya değer cennetlerde”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluştur” demektir.

Burada “kurtarıcı ticaret”in mahşerdeki ödüllerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ “(Allah) günahlarınızı bağışlar; sizi altlarından ırmaklar akan cennetlere, durmaya değer cennetlerdeki güzel meskenlere yerleştirir.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği güvene dayalı imanı ve Allah yolunda hem mallarıyla hem de canlarıyla defadakarlığı gerçekleştirenlere vereceği ödülü müjdelemektedir. Bu çerçevede öncelikle müminlerin günahlarını bağışlayacağını, sonrasında ise onları cennetlere koyacağını haber vermektedir.

a) يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ “(Allah) günahlarınızı bağışlar.” Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne imanını güvene dönüştüren, bu doğrultuda mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda fedakârlık yapan müminlerin yapıp ettiği bütün günahları bağışlayacağını beyan etmektedir. “Günahlar” manasında bu âyette ذُنُوب zünûb kelimesi kullanılmaktadır.

Yüce Allah’ın bu türden günahları bağışlayacağı müjdesi veya bağışlaması için yapılan dualar çeşitli âyetlerde(20) dile getirilmektedir. Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen “günahları” da affedebileceği pek çok âyette(21) beyan edilmekte, ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği de bildirilmektedir.(22)

b) وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Sizi altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirir.” Yüce Allah sözünü ettiği müminleri altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağını da müjdelemektedir. Yüce Allah muttaki yani duyarlı, sorumluluğunu bilip sorumlu davranan insanların fedakârlıklarının karşılığı olarak âhirette altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları bahçelerde ağırlanacaklarını müjdelemektedir. Kur’ân’da cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(23) yer aldığını hatırlatmak gerekir.

c) وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً ف۪ي جَنَّاتِ عَدْنٍ “Durmaya değer cennetlerdeki güzel meskenlere (de koyar, yerleştirir).” Tevbe 9/72’de de ifade ettiğimiz üzere, âyette geçen bu ifadede Yüce Allah sözünü ettiği fedakar yiğitlere mahşerde ‘Adn cennetlerinde de çok güzel meskenler vereceğini, onları o meskenlere yerleştireceğini müjdelemektedir.

ı. Âyette geçen مَسَاكِنَ طَيِّبَةً mesâkine tayyibeten tamlaması “güzel konutlar”, “muhteşem köşkler”, “güzel konaklar”, “huzur köşkleri” gibi anlamlar içermekte ve cennetlerdeki eşsiz huzurun yaşanacağı meskenleri, mekanları ifade etmektedir.

ıı. Fâtır 35/33’te de ele aldığımız üzere جَنَّات عَدْنٍ “‘Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez yer almakta,(24) her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar vermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek”, “karar”, “sebat” ve “istikrar içinde bulunmak”, “güzelliklerin üretildiği yer”, “cennetin ortası”(25) manalarına da gelmektedir.

‘Adn cennetlerinde “altlarında ırmakların ve güzel meskenler”in olacağı,(26) “ataları, eşleri ve çocuklarıyla birlikte bulunup meleklerin kendilerini selamla karşılayacakları”,(27) “diledikleri her şeylerinin olacağı”,(28) “çeşitli takılarının, süslerinin ve değerli elbiselerinin bulunacağı, hatta tahtlara yaslanacakları”(29) beyan edilmektedir.

Ayrıca “orada selam duyacakları, başka hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri, devamlı olarak rızıklandırılacakları”,(30) “orada yüksek dereceler elde edip ebedî kalacakları”(31) da bildirilmektedir. Dahası, “kapılarının ardına kadar kendilerine açılmış olacağı”,(32) “içindekilerden hüznün giderilmiş olduğu, bıkkınlık ve yorgunluğun bulunmadığı”(33) bahçeler olarak anlaşılabilir. İşte hak edenler bu cennetlere gireceklerdir.

Rabbimizden bizi de bu bahtiyar kulları arasına ilhak etmesini niyaz ediyoruz.

2. ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İşte bu, büyük kurtuluştur.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez(34) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübîn şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette(35) geçmektedir. Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîr şeklinde yer almaktadır.

Yüce Allah imanını güvenen dönüştüren, Allah yolunca canlarıyla ve mallarıyla fedakârlık edenlerin günahlarını bağışlayacağını ve onları ‘Adn cennetlerine koyacağını beyan edince, işte bunun en büyük başarı ve kurtuluş olduğunu belirtmektedir. Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir.

ııı. Bir Başka Ödül: Yüce Allah’ın Yardımı ve Zafer

وَاُخْرٰى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِنَ اللّٰهِ وَفَتْحٌ قَر۪يبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Seveceğiniz başka (bir ticaret) daha var: Allah’tan yardım ve yakın bir zafer. Müminleri (bunlarla) da müjdele!”

Âyettekiوَاُخْرٰى ve uhrâ kelimesi “ve diğeri, başka bir şey daha”; تُحِبُّونَهَا tuhıbbûnehâ ifadesi “onu, kendisini seveceğiniz”; نَصْرٌ nasrun kelimesi “yardım”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; وَفَتْحٌ قَر۪يبٌ ve fethun karîbun tamlaması “yakın bir fetih”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi ise “müminleri, inananları” demektir.

Burada fedakarlık yapanlara yönelik Yüce Allah’ın ihsan edeceği ve müminlerin çok seveceği bir başka ticaret gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah fedakârlık yapan müminlere mahşerde vereceği nimetlerden ayrı olarak dünyada da çok istedikleri bir başka nimeti yani ticareti daha kendilerine vereceğini beyan etmekte, bunun “Allah’tan gelecek bir yardım ve yakında gerçekleşecek olan fetih” olduğunu müminlere müjdelemesini Hz. Peygamber’den istemektedir.

Müslümanların sevip istediği nimetten ve ticaretten maksadı, gereken fedakârlıkları yaptıkları takdirde Yüce Allah’ın kendilerine yardım etmesi ve yakın bir fethin nasip olması şeklinde anlamak gerekmektedir. Buna göre âyetteki فَتْحٌ قَر۪يبٌ fethun karîbun “yakın bir fetih” ifadesi, peşinen yani dünyada nasip edilen bir fetih olup bu da “Mekke’nin fethi”dir.

Bu noktada Feth 48/3 ile Nasr 110/1’de verilen bilgilerin de aynı konuda olduğunu hatırlamak gerekmektedir. Esasında Âl-i İmrân 3/126’da “Uhud”la, Enfâl 8/10’da “Bedir”le ilişkili bağlamlarda da ilahî yardımın gücüne dikkat çekilmekte, zaferin Yüce Allah’tan geldiği hatırlatılmak istenmektedir.

Hasan el-Basrî ise burada bahsedilen fetih ile Fars ve Roma imparatorluklarının fethinin kastedildiğini söylemiştir.(36) Âyette herhangi bir isim zikredilmemesi nedeniyle aslında herhangi bir mekân adı vermeye gerek olmadığı anlaşılmaktadır. Müminler gereken çabayı gösterirler, Yüce Allah’ın dediği gibi davranırlarsa Yüce Allah’tan kendilerine yardım ulaşacaktır ve elbette Allah’ın yardımı kendilerine gelenler de her zaman yakın bir fetihle buluşturulacaklardır.

Metin ve bağlam gereği maksadı bu şekilde anlasak da burada başka bir anlam ihtimali daha vardır. Buna göre Kur’ân mesajının manevi zaferinin ve daha önce onu anlamamış olanlar arasında hızla yayılmasının da burada söz konusu edilebileceği söylenebilir.(37)

Eğer insanlar manevi ticaret kapsamında Allah’ın rızasını kazanmayla ilgili vahye yönelirlerse, onu anlayıp hayatlarına taşımayı arzu ederlerse Allah da kendilerine yardım eder ve sonunda kalpler fethedilmiş olur ki her yöneliş sahibi böyle bir fethi kendi kalbinde yaşama lütfuna erer. İşte Yüce Allah bunun da büyük bir kazanım anlamında ticaret olduğunu vurgulayarak müminlerin bu haberle müjdelemesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

b) Yüce Allah’ın Dininin Yardımcıları

Yüce Allah, sûrenin 14. âyetinde iman edenlere seslenmekte, onların Allah’ın yardımcıları olmasını emretmekte, Meryem oğlu İsa’nın da havârîlere “Allah’a doğru (giden, ulaşan yolda) bana kim(ler) yardımcı olacak?” diye sorduğunda onların “Allah (yolunun) yardımcıları biziz” dediklerini, böylece İsrailoğullarından bir grubun inandığını, bir grubun ise inkâr ettiğini, bunun üzerine iman edenleri desteklediğini ve onların da düşmanlarına karşı üstünlük sağladıklarını hatırlatmaktadır.

ı. Havariler Gibi Olunması Emri

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُونُوٓا اَنْصَارَ اللّٰهِ كَمَا قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيّ۪نَ مَنْ اَنْصَار۪يٓ اِلَى اللّٰهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰهِ “Ey iman edenler! Allah’ın (yolunun) yardımcıları olun! Nitekim Meryem oğlu İsa, havarilere ‘Allah’a doğru (giden yolda) kim bana yardımcı olacak?’ demişti. Havariler de ‘Biz Allah’ın (yolunun) yardımcılarıyız!’ demişlerdi.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; كُونُوٓا kûnû emri “(şöyle) olun”; اَنْصَارَ اللّٰهِ ensârallâhi emri “Allah’ın yardımcıları”; كَمَا قَالَ kemâ kâle ifadesi “(şöyle) dediği gibi”; ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ ‘îse’bnu meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa”; لِلْحَوَارِيّ۪نَ li’l-havâriyyîne ifadesi “havarilere”; مَنْ اَنْصَار۪يٓmen ensârî sorusu “benim yardımcılarım kim olacak, bana kim yardım edecek”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah yolunda”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; الْحَوَارِيُّونَ el-havâriyyûne sözcüğü “havariler”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَنْصَارُ اللّٰهِ ensârullâhi tamlaması ise “Allah’ın yardımcıları(yız)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın yaptığı gibi müminlere yönelik fedakârlık daveti gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُونُوٓا اَنْصَارَ اللّٰهِ “Ey iman edenler! Allah’ın (yolunun) yardımcıları olun!” Kur’ân’da 11 kez(38) geçen اَنْصَار ensâr kelimesi “yardımcılar”,(39) “destekçiler”, “hizmet edenler”, “askerler”,(40) “tâbi olanlar”(41) demektir. Yüce Allah sûrenin sonunda müminlere hitabına devam etmekte ve Allah’ın yardımcıları olmalarını kendilerine emretmektedir ki buradaki maksat elbete Yüce Allah’ın zatı değil, İbn Mes‘ûd’un okuyuşunda da olduğu gibi O’nun dinidir,(42) Allah davasıdır.

Yüce Allah’a, O’nun dinine, yoluna yardım emri ve Allah’ın da bu yardıma karşılık vermesi hakkinda Kur’ân’da çeşitli beyanlara yer verilmektedir. Bunların bir kısmını hatırlatmakta yarar vardır.

a) Bakara 2/214: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzerleri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve öyle sarsılmışlardı ki, nihâyet Peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.” Ayrıca Hadîd 57/25’te de bu mesajla ilgili bir beyana yer verilmektedir.

b) Yûsuf 12/110: “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtuluşa erdirilmiştir. Azabımız suçlular topluluğundan geri çevrilmez.” Demek ki Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kuratılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir.

c) Hacc 22/40: “Allah, kendisine (davasına) yardım edenlere muhakkak surette yardım edecektir.” Yüce Allah vahyin ilk muhatapları başta olmak üzere bütün müminlere seslenmekte, kendisine yani gönderdiği tevhid inancına, dinine, davasına, onu tebliğ eden Peygamberine destek olanlara kendisinin de mutlak sûrette destek olacağını müjdelemektedir.(43) Buradaki yardımdan maksat elbette Allah yolunda cihad etmektir; Allah’ın kelimelerinin yüceltilmesidir; dini hayata hâkim kılmak için gereken her türlü fedakârlığı göstermektir.

d) Mü’min 40/51: “Muhakkak ki biz, peygamberlerimize ve iman edenlere dünya hayatında yardım edeceğiz.” Yüce Allah’ın yardımının nasıl olduğu veya olacağı konusunda da bunun deliller, fiziki galibiyet, iktidar, gönül huzuru, sekinet vs. yollarla duruma ve muhatapların dunumuna göre çeşitlilik arz ettiğini söyleyebiliriz.

e) Muhammed 47/7: “Ey iman edenler! Eğer siz Allah’a (Allah’ın dinine) yardım ederseniz O da size yardım eder; ayaklarınızı sağlamlaştırır (sabit tutar).”

f) Hacc 22/40’da şu bilgiler verilmektedir: “Allah, kendisine (davasına) yardım edenlere muhakkak surette yardım edecektir.”

Yüce Allah vahyin ilk muhatapları başta olmak üzere bütün müminlere seslenmekte, kendisine yani gönderdiği tevhid inancına, dinine, davasına, onu tebliğ eden Peygamberine destek olanlara kendisinin de mutlak sûrette destek olacağını müjdelemektedir.(44) Buradaki yardımdan maksat elbette Allah yolunda cihad etmektir; Allah’ın kelimelerinin yüceltilmesidir; dini hayata hakim kılmak için gereken her türlü fedakarlığı göstermektir.

Kulların Yüce Allah’ın dinine yardımları kendi menfaatlerine sonuçlar vereceği için onlar kendi güçlerini bu noktada seferber etmeli ve kendi fedakarlıklarının karşılığını fazlasıyla alacaklarını bilerek ona göre davranmalıdırlar. Kullara düşen görev Yüce Allah’ın yardımı gelinceye kadar ellerinden gelen her fedakârlığı yapmaları, her türlü yalanlanma ve eziyete rağmen hak ve hakikat yolundaki dirençlerini ortaya koymalarıdır. Konuyla ilgili olarak özellikle Âl-i İmrân 3/139, Mâide 5/56 ve Mücâdele 58/21’de verilen bilgiler de Yüce Allah’ın mutlak yardımını ortaya koymaktadır.

2. كَمَا قَالَ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيّ۪نَ مَنْ اَنْصَار۪يٓ اِلَى اللّٰهِ “Nitekim Meryem oğlu İsa, havarilere ‘Allah’a doğru (giden yolda) kim bana yardımcı olacak?’ demişti.” Yüce Allah müminlere hitabının devamında Allah’ın dininin yardımcılarının kimler olduğu konusunu Hz. İsa’nın da dile getirdiğini, onun da çevresindeki havarilere “Allah’a giden yolda kendisine kimlerin yardımcı olacağını” sorduğunu hatırlatmaktadır. Böylece maksat peygamberlerin izlediği yolun aynı unsurlardan oluştuğunu ve benzer sıkıntılarla karşılaştıkları için benzer tavırların yaşandığını ortaya koymaktır.

Bu konunun işlendiği Âl-i İmrân 3/52’de de aynı soruyu Hz. İsa’nın havarilere şu şekilde sorduğu hatırlatılmaktadır: “İsa, onlardaki inkârcılığı sezince ‘Allah’a doğru (giden, ulaşan yolda) bana kim(ler) yardımcı olacak?’ diye sormuştu.” Kur’ân’da beş kez(45) geçen الْحَوَارِيُّون el-havâriyyû(î)ne kelimeleri, “beyaz giyenler”, “beyazlara bürünenler”, “tasdik edenler”, “samimi ve ihlası olanlar”, “tertemiz kişiler”, “avcılar”(46) gibi manalara gelmektedir.

Hz. İsa Yüce Allah’ın yolunda kendisine kimlerin yardımcılar olacağını sorarak tebliğine kimlerin icabet ettiğini ve karşılaşılacak sıkıntılara kimlerin göğüs gerebileceğini bu sorusuyla dile getirmiş olmaktadır. İşte Yüce Allah bu soruyu Hz. Peygamber’in de ümmetine sormasını emrederek ümmetin risalet öğretilerine yönelik tavrını belirlemesini sağlamayı amaçlamaktadır.

3. قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰهِ “Havariler de ‘Biz Allah’ın (yolunun) yardımcılarıyız!’ demişlerdi.” Yüce Allah havarilerin Hz. İsa’nın sorusuna cevaben kendilerinin Allah’ın dininin yardımcılarını yani O’na giden, ulaşan yolda, esaslarını O’nun belirlediği yolun yardımcıları olacaklarını beyan etmişlerdi. İşte havarilerin verdiği tepki ve ortaya koydukları teslimiyeti Hz. Muhammed’in ümmetinin de ortaya koyması gerektiğine dikkat çekilmekte ve ümmetin bu duyarlılığı göstermesinin istendiği dolaylı olarak belirtilmektedir.

ıı. Muhatapların İki Gruba Ayrılması

فَاٰمَنَتْ طَآئِفَةٌ مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَكَفَرَتْ طَآئِفَةٌ “İsrailoğulları’ndan bir grup inanmış, bir grup ise inkâr etmişti.”

Âyetteki فَاٰمَنَتْ fe âmenet fiili “iman etmişti”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi “bir grup”; مِنْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ min benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarından”; وَكَفَرَتْ ve keferat fiili “ve inkâr etmişti”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi ise “bir grup” demektir.

Burada Hz. İsa’nın davetine İsrailoğulları’nın verdiği tepki gündeme getirilmektedir.

Âyette İsrailoğullarından sözü edilen iman eden grup ile inkâr eden grubun hem İsa’ya iman eden, hem de daha sonra Hz. Peygamber’e iman eden İsrailoğulları olma ihtimali vardır.(47) Bu nedenle âyetin mesajını iki şekilde anlama imkânına sahibiz.

1. Âyette konu Hz. İsa’nın sorusu ve havarilerin cevabı bağlamında zikredildiği için, İsrailoğulları’ndan bir grubun iman ettiği belirtilirken onların vakti zamanında Hz. İsa’ya iman ettikleri, diğerlerinin ise onu inkâr ettiği ifade edilmiş olmaktadır.(48) Zaten فَاٰمَنَتْ fe âmenet fiilinin başındaki fâ/fe edatı ta‘kıbiye manasına alınınca maksadın Hz. İsa’ya iman eden İsrailoğulları olduğu anlaşılmaktadır. Bir kısmı Hz. İsa’nın risaletine iman etmişken, bir kısmı onun risaletini inkâr ederek, teslis denen küfre saplanarak yoldan çıkmışlardı.

2. Bu âyetteki mesajı başından itibaren Hz. Peygamber’in Medine’deki kitap ehlinden oluşan muhataplarıyla ilişkili olarak da anlayabilir, dolayısıyla bu cümleyi bir anlamda hemen öncesindekiyle değil de âyetin ilk cümlesiyle ilişkilendirebiliriz. Bu durumda Yüce Allah Hz. Peygamber’in Medine’deki muhataplarına yönelttiği bu soruya iki çeşit tepkinin verildiğini beyan etmekte, İsrailoğullarının bir kısmının iman ettiğini, yani Hz. Peygamber’in davetine olumlu manada icabet ettiğini, diğerlerinin ise son risaleti inkârı tercih ettiğini haber vermektedir.

Bu ifade Âl-i İmrân 3/110’da “içlerinden iman edenler vardır; fakat çoğunluğu kâfirdir” şeklinde geçmektedir. Ayrıca içlerinden iman edip çeşitli fedakârlıklar yapanların bulunduğuna dair bilgiler yine Âl-i İmrân 3/113-115 ve 199’da zikredilmektedir.

ııı. Müminlere İlahi Yardım ve Üstünlükleri

فَاَيَّدْنَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا عَلٰى عَدُوِّهِمْ فَاَصْبَحُوا ظَاهِر۪ينَ “Sonunda biz, inananları düşmanlarına karşı desteklemiştik. Böylece galip gelmişlerdi.”

Âyetteki فَاَيَّدْنَا fe eyyednâ fiili “desteklemişik”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş olanları”; عَلٰى عَدُوِّهِمْ ‘alâ ‘adüvvihim ifadesi “onların düşmanlarına karşı”; فَاَصْبَحُواfe asbehû fiili “(şöyle olmaya) dönüşmüşlerdi”; ظَاهِر۪ينَ zâhirîne kelimesi ise “üstün gelenler (olmaya), hemen üstün gelmişlerdi” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminleri düşmanlarına karşı desteklediği gerçeği gündeme getirimektedir.

İman ettikleri için Yüce Allah’ın desteklediği kişilerin hem İsa’ya iman eden, hem de daha sonra Hz. Peygamber’e iman eden İsrailoğulları olma ihtimali vardır.(49) Bu nedenle sûrenin ve dolayısıyla âyetin son cümlesini önceki cümlede olduğu gibi iki türlü yorumlayacağız.

1. Âyetteki “iman edenler”den maksat eğer Hz. İsa’ya iman eden havariler ve diğer İsrailoğlu fertleri ise onların düşmanlarına olan üstünlüğü fiziksel manada değil de daha çok etkili oldukları yürek fetihlerinde gerçekleştği yorumlanmalıdır. Çünkü bilinen odur ki havariler fiili savaş yapmamışlar, aksine hunharca katledilmişlerdi. Uğradıkları eziyetlere rağmen Hz. İsa’nın davet ettiği Allah davasını savunmaktan vazgeçmemişler, direnmişler, yeni yürekleri fethetmişler, böylece de düşmanlarına karşı üstünlük sağlamışlardı.

Daha önce de aktardığımız şekilde havârî kelimesinin “avcı” manasından hareketle, onların yürekleri fethettiklerini söyleyebiliriz; zira Allah davasının destekçisi Yüce Allah olduğu için galibiyet de beraberinde gelmektedir. Bu arada Hz. İsa’ya tabi olanların inkârcılara üstün kılınacağı beyanı Âl-i İmrân 3/55’te zikredilmektedir.

2. Bu mesajı Hz. Peygamber’in risaletine iman eden Medine’deki kitap ehliyle de ilişkilendirebiliriz. Buna göre Hadîd 57/28’de kendilerine “ey iman edenler” şeklinde hitap edildiğini hatırlamış oluruz. Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletine ve dolayısıyla Kur’ân’a inanan bütün müminleri düşmanlarına karşı desteklediğini, bu sayede onların da sonuçta düşmanlarına üstün geldiklerini beyan etmektedir. Bunun ispatı noktasında Medine döneminde yaşanan fetihleri hatırlamak gerekmektedir.

Âyette geçenفَاَيَّدْنَا fe eyyednâ fiili “desteklemek” manasına gelmekte, başındaki ta‘kıbiyye manasına gelen fâ/fe edatı gereği iman edenleri Yüce Allah’ın hemen desteklediğini ortaya koymaktadır. فَاَصْبَحُوا ظَاهِر۪ينَ fe asbehû zâhirîne ifadesi ise “hemen üstün geldikleri” anlamını vermektedir.

Bu ifadede فَاَصْبَحُوا fe asbehû fiilinin başındaki fâ/fe edatı da önceki fiilde olduğu gibi ta‘kıbiyye manası verdiği için Yüce Allah’ın yardımı gelince müminlerin hemen galip geldikleri, düşmanlarına üstünlük sağladıkları belirtilmekte, daha önce yorumladığımız Saff 61/13. âyette zikredilen “Allah’tan (gelen) bir yardım ve yakın fetih” müjdesi gerçekleşmiş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/16, 282; Nisâ’ 4/29; Tevbe 9/24; Nûr 24/37; Saff 61/10; Cum‘a 62/11.
  • Bakara 2/16 Bakara 2/282 Nisâ 4/29 Tevbe 9/24 Nûr 24/37 Saff 61/10 Cum‘a 62/11
• 2 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 3 - Bakara 2/186.
  • Bakara 2/186
• 4 - Bakara 2/283. 5 - Nisâ’ 4/136. 6 - Tevbe 9/61.
  • Bakara 2/283 Nisâ 4/136 Tevbe 9/61
• 7 - Yûsuf 12/64. Benzer bir örnek için bk. Yûsuf 12/11. 8 - Mü’min 40/7. 9 - Hadîd 57/7-8.
  • Yûsuf 12/64 Yûsuf 12/11 Mü'min 40/7 Hadîd 57/8
• 10 - Furkân 25/52. 11 - Nahl 16/110; Hacc 22/78. ‘Ankebût 29/6, 69. 12 - ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15. 13 - Mâide 5/53; En‘âm 6/109; Tevbe 9/79; Nahl 16/38; Nûr 24/53; Fâtır 35/42. 14 - Bakara 2/218; Âl-i ‘Imrân 3/142; Nisâ’ 4/95; Mâide 5/35, 54; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/16, 19, 20, 24, 41, 44, 73, 81, 86, 88; Muhammed 47/31; Hucürât 49/15; Mümtehıne 60/1; Saff 61/11; Tahrîm 66/9.
  • Furkân 25/52 Nahl 16/110 Nahl 16/110 Hacc 22/78 ‘Ankebût 29/6 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Mâide 5/53 En‘âm 6/109 Tevbe 9/79 Nahl 16/38 Nûr 24/53 Fâtır 35/42 Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/142 Nisâ 4/95 Mâide 5/35 Mâide 5/54 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/16 Tevbe 9/19 Tevbe 9/20 Tevbe 9/24 Tevbe 9/41 Tevbe 9/44 Tevbe 9/73 Tevbe 9/81 Tevbe 9/86 Tevbe 9/88 Muhammed 47/31 Hucurât 49/15 Mümtehine 60/1 Saff 61/11 Tahrîm 66/9
• 15 - ‘Ankebût 29/69. 16 - En‘âm 6/109. 17 - ‘Ankebût 29/69; Lokmân 31/15. 18 - Furkân 25/52. 19 - Tevbe 9/73; Tahrîm 66/9.
  • ‘Ankebût 29/69 En‘âm 6/109 ‘Ankebût 29/69 Lokmân 31/15 Furkân 25/52 Tevbe 9/73 Tahrîm 66/9
• 20 - Âl-i İmrân 3/16, 31, 135, 147, 193; Yûsuf 12/97; İbrâhim 14/10; Ahzâb 33/71; Zümer 39/53; Mü’min 40/11; Ahkâf 46/31; Haşr 59/11; Saff 61/12; Nûh 71/4. 21 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 22 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17. 23 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/135 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/193 Yûsuf 12/97 İbrâhîm 14/10 Ahzâb 33/71 Zümer 39/53 Mü'min 40/11 Ahkâf 46/31 Haşr 59/11 Saff 61/12 Nûh 71/4 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17 Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 24 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 25 - Semerkandî, age., II, 363.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 26 - Tevbe 9/72; Saff 61/12. 27 - R‘ad 13/23-24; Mü’min 40/8. 28 - Nahl 16/31. 29 - Kehf 18/31; Fâtır 35/33. 30 - Meryem 19/61-62. 31 - Tâhâ 20/75-76; Beyyine 98/8. 32 - Sâd 38/50. 33 - Fâtır 35/35.
  • Tevbe 9/72 Saff 61/12 Ra‘d 13/24 Mü'min 40/8 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Fâtır 35/33 Meryem 19/62 Tâhâ 20/76 Beyyine 98/8 Sâd 38/50 Fâtır 35/35
• 34 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 35 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 36 - Râzî, age., XXIX, 317. 37 - Esed, age., s. 1145’te 13. not.
• 38 - Bakara 2/270; Âl-i İmrân 3/52, 192; Mâide 5/72; Tevbe 9/100, 117; Saff 61/14; Nûh 71/25. 39 - Semerkandî, age., III, 445. 40 - Zemahşerî, age., IV, 516. 41 - Taberî, age., XXVIII, 91-92. 42 - Râzî, age., XXIX, 319.
  • Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/192 Mâide 5/72 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Saff 61/14 Nûh 71/25
• 43 - Semerkandî, age., II, 482.
• 44 - Semerkandî, age., II, 482.
• 45 - Âl-i İmrân 3/52; Mâide 5/111, 112; Saff 61/14. 46 - Semerkandî, age., I, 217; III, 445; Taberî, age., III, 288; Zemahşerî, age., I, 359.
  • Âl-i İmrân 3/52 Mâide 5/111 Mâide 5/112 Saff 61/14
• 47 - Semerkandî, age., III, 445; Taberî, age., XXVIII, 92-93. 48 - Zemahşerî, age., IV, 516.
• 49 - Semerkandî, age., III, 445 ; Taberî, XXVIII, 92-93.