Ra‘d Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 43 âyetten oluşan, adını 13. âyette geçen “gök gürültüsü” anlamındaki الرَّعْد er-ra‘d kelimesinden alan Ra‘d sûresi, inişe göre 58, resmî sıralamada ise 13. sûredir.

Ra‘d sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûsuf sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamakta, vahye dikkat çeken mesajla devam etmektedir. Ra‘d sûresinin ilk âyetleri ve özellikle 13. âyette sözü edilen gök gürültüsü ile Yûsuf sûresinin 105. âyeti kâinat kitabıyla ilgili olması noktasında benzeşmektedir.

Ra‘d sûresi, vahye dikkat çekerek ve kâinat kitabından çeşitli âyetlerle başlamakta, kafirlerin diriltilmeyle ilgili inkârları hatırlatılarak devam etmektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın sınırsız ilim sıfatı, meleklerin insanlarla ilgili durumu, Yüce Allah’ın sosyal hayata dair ebedi bir prensibi gündeme getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, kâinat kitabından bu defa şimşek, bulutlar, gök gürültüsü ve yıldırımlar söz konusu edilmekte, sonrasında putlara yalvarmanın ne kadar yanlış bir iş olduğu kendisine ulaşılmamış suyun ağza alınamaması örnekliğinde sunulmaktadır. Ayrıca göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah için secdeye kapandığı, putların Allah karşısındaki güçsüzlüğü ve çaresizliği ile hak-bâtıl karşıtlığı köpük ve asıl kaynak örnekliğinde beyan edilmektedir.

19-24. âyetler arasında, duyarlı müminlerin sosyal hayata dair çeşitli özelliklerinden söz edilmekte, ardından olumsuz insan tipine dair bir nitelik hatırlatılarak kafirlerle müminlerin kısa bir mukayesesi yapılmaktadır.

30. âyetten itibaren, yeniden vahye dikkat çekilmekte, müşriklerin Kur’ân’la ilgili yersiz beklenti ve istekleri reddedilmekte, sonrasında hak edenler için dünyada azap olduğu gibi âhirette daha ağır bir azabın söz konusu olacağı ve cennetliklere vaadedilen ödülün çeşitli yönleri haber verilmektedir.

36. âyetten itibaren, kitap ehlinin vahiy karşısındaki tutumu, peygamberlerin özellikleri, delil getirme işleminin tamamen Yüce Allah’ın kudretinde oluşu, O’nun çeşitli kudret örnekleri üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise ümmetin Hz. Peygamber’e karşı çok önemli bir görevi, yani onun peygamberliğine şahit olmasının yolu hakkında bilgi verilmekte ve bunun da Kur’ân’ı bilmekle mümkün olacağı beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 27-35. âyetlerinde kafirlerin âyet, delil, mucize isteklerini, hidayet ve dalalet noktasındaki ilâhi uygulamasını, risalet vermedeki gerekçesini, onların Allah’a karşı nankörlüklerini dile getirmektedir. Sonrasında yine nankörlerin Kur’ân’la ilgili beklentilerinin yersiz olduğu, bu isteğin sonucunda başlarına sıkıntılar geleceği, peygamberlerle alay etmenin akıbeti ve hakikati takip edenlerin ödülleri ele alınmaktadır.

a) İlâhî Prensiplere Dikkat

Yüce Allah, sûrenin 27-29. âyetlerinde kâfirlerin âyet, delil, mucize isteklerini, bununla ilgili olarak isteyeni saptıracağını, kendisine yönelene hidayet edeceğini, kalplerin iman edip Allah’ı hatırlamakla huzur bulacağını ve iman ile salih amel sahiplerinin en güzel sonu yaşayacaklarını bildirmektedir.

ı. Hidâyet ve Dalâlet Meselesi

وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ قُلْ اِنَّ اللّٰهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ اَنَابَ “Kâfir olanlar diyorlar ki: ‘Ona Rabbinden bir ayet (mucize) indirilseydi ya!’ De ki: Şüphesiz ki Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar); (kendisine) yöneleni ise doğru yola ulaştırır.”

Âyettekiوَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve (şöyle) der, diyor”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kafir olanlar”; لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile ifadesi “indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اٰيَة âyetün kelimesi “herhangi bir delil, ayet”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; قُلْ kul emri “de ki”;اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُضِلُّ yudıllü fiili “saptırır”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyeni/layık gördüğünü”; وَيَهْد۪يٓ ve yehdî fiili “ve hidayet eder yöneltir”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “O’na”; مَنْ اَنَابَ men enâbe ifadesi ise “yönelmiş olan kişiyi, yöneleni” demektir.

Burada kâfirlerin delil istekleri ve Yüce Allah’ın dalalet ve hidayet noktasındaki sünneti gündeme getirilmektedir.

1. وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ اٰيَةٌ مِنْ رَبِّه۪ “Kâfir olanlar diyorlar ki: Ona Rabbinden bir ayet (mucize) indirilseydi ya!” Bu cümlenin aynısı Ra‘d sûresinin 7. âyetinde de geçmektedir. Orada da açıkladığımız üzere, Yüce Allah kafirlerin Hz. Peygamber’in risaletiyle ilgili delil isteğinde bulunduklarını beyan etmektedir. Yeni delil, mucize aramanın bir anlamının bulunmadığı, ‘Ankebût 29/50-51’de belirtildiği gibi Kur’ân’ın bu konuda yeterli olduğu hatırlatılmaktadır. Öncekilerin yalanlamış olması yeni deliller ve mucizeler gönderilmemesinin bir başka nedeni olarak İsrâ’ 17/59’da ifade edilmektedir.

Kafirler Hz. Peygamber’e hitap ederek ona sıradışı bir delil indirilmesi gerektiğini söyleyip duruyorlardı. Bu noktada Kur’ân’da âyetler vardır.(1) Onların amacı Hz. Peygamber’i kendilerince zor duruma düşürmekti. Bu bağlamda istekleri arasında En‘âm 6/8 ve Furkân 25/7, 21’de geçtiği gibi “melek”, Hûd 11/12’de geçtiği gibi “bir hazine” indirilmesi de yer almaktaydı. İsrâ’ 17/90-93’te ise onların çok daha farklı ve imkansız istekleri dile getirilmektedir. En‘âm 6/8 gibi çeşitli âyetlerde müşriklerin mucize istekleri konusunu geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Yüce Allah kafirlerin bu ve benzer isteklerine cevabı bizzat kendisi şu şekilde vermektedir:

2. قُلْ اِنَّ اللّٰهَ يُضِلُّ مَنْ يَشَآءُ وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ اَنَابَ “De ki: Şüphesiz ki Allah dileyeni (layık gördüğünü) saptırır (sapkınlığını onaylar); (kendisine) yöneleni ise doğru yola ulaştırır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “De ki: Muhakkak ki Allah dilediğini/layık gördüğünü saptırır, kendisine yönelene ise hidayet eder.” “De ki: Muhakkak ki Allah (azabı tercih edip) dileyeni saptırır, kendisine yönelene ise hidayet eder.” Konuyla ilgili âyetlerde de durum aynıdır.(2)

Bu cümlenin benzerleri İbrâhim 14/4, Nahl 16/93, Fâtır 35/8 ve Müddessir 74/31’de de yer almakta ve bu ifadelerde Yüce Allah’ın hidayet ve dalalet vermedeki uygulamasını kurala bağlamaktadır. Önceki cümlede geçtiği gibi delil veya mucize isteğinde bulunanların esasında dalaletin peşine düştükleri, sağduyu sahiplerinin sayılan dokuz özelliğine itibar etmeyerek, asıl âyetleri, delilleri ve hakikatin belgelerini gözardı ettikleri anlaşılmaktadır. Buradan hareketle, Yüce Allah’ın dileyenleri yani layık gördüklerini saptıracağını, onları sapkınlıkta terk edeceğini söyleyebiliriz. Dilemek kulun iradesiyle tecelli eder; ancak kulun tercih edip istediği şeyi yaratmak ise Yüce Allah’ın kontrolündedir.

Hidâyet ve dalalet konusunda kulun durumu ve Yüce Allah’ın konuya müdahalesi noktasında Fâtiha 1/6’da detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah dileyeni saptırır; hakikate yönelenlere de hidayet eder. Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(3) yer almakta, hepsinde de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Âyetin sonundaki وَيَهْد۪يٓ اِلَيْهِ مَنْ اَنَاب ifadesi kulun Allah’a yönelmesi, hakikate doğru adım atması manasına gelmekte, böylelerine Yüce Allah’ın hidayet edeceği beyan edilmektedir. Teğâbun 64/11’de “Kim Allah’a iman ederse onun kalbine hidayet eder” buyrulurken de verilmek istenen mesaj aynıdır. Demek ki hidayet bir sonuçtur; onun sebebi ise kişinin hidayeti istemesi, o uğurda adım atmasıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı durum söz konusudur. Yüce Allah, kendisine doğru adım atıp yönelene hidayet eder.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah dilediğini kendisine (peygamber) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Hacc 22/16’da şu bilgiler yer almaktadır: “İşte biz onu (Kur’ân’ı) apaçık âyetler halinde indirdik ve muhakkak ki Allah da isteyen herkese hidayet eder.” İşte bu âyetlerde verilen “hidayete erdirilme mesajı” yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle birebir uyumludur. Allah hak edene hidayet eder; bu nedenle Fâtiha 1/6’da geçtiği gibi hidayeti önce istemek gerekir ki sonuçta hidayetle buluşulmuş olsun.

Rabbimiz insanoğluna akıl, irade, vicdan ve fıtrat vererek, kitap indirerek, dahası peygamber görevlendirerek onun hidayete ermesini istemekte, Zümer 39/6’da geçtiği gibi insanların küfrü tercih ederek Allah’a zarar veremeyeceklerini, kulları için küfre razı olmayacağını, aksine kullar şükrederlerse bundan razı olacağını haber vermektedir. Yüce Allah elbette her istediğine hidayet edebilir, buna O’nun gücü yeter ve hiç kimseden de izin almak durumunda değildir.(4) Rabbimizin elbette melekler gibi hepsi de hidayet üzere olan kulları vardır. Ancak imtihana konu olan varlıklar cinler ve insanlardır; onların iradeleri vardır ve ona göre davranarak sonuçlarına katlanacaklardır.

ıı. İman ve Kalp Huzuru

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّٰهِ اَلَا بِذِكْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ “(Bunlar), iman edenler ve Allah’ı hatırlamayla kalpleri huzur bulanlardır. Dikkat edin! Kalpler ancak Allah’ı hatırlamakla huzur bulur.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَتَطْمَئِنُّ ve tatmeinnu fiili “ve huzur bulmuş (olanlar)”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; بِذِكْرِ اللّٰهِ bi zikrillâhi ifadesi “Allah’ı hatırlamakla”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; بِذِكْرِ اللّٰهِ bi zikrillâhi ifadesi “Allah’ı hatırlamakla”; تَطْمَئِنُّ tatmeinnu fiili “huzur bulur”; الْقُلُوب el-kulûb kelimesi ise “kalpler” demektir.

Burada hak ve hakikate yönelen kişilerin özelliği ve Yüce Allah’ı hatırlamanın sonuçları gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّٰهِ “(Bunlar), iman edenler ve Allah’ı hatırlamayla kalpleri huzur bulanlardır.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği dalalet ve hidayet noktasındaki prensibinin devamında kendisine yönelenlere hidayet edeceğini beyan ettikten sonra, bu kişilerin kalplerinin Allah’ın zikriyle dolu ve huzurlu olduğunu bildirmektedir. Âyetin bu bölümü iki ayrı cümle olarak anlaşılabileceği gibi, bizim de tercih ettiğimiz şekilde “hâl cümlesi” içeren tek cümle olarak da yorumlanabilir. İki ayrı cümle olması durumunda bu kişilerin iman ettikleri ve kalplerinin de Allah’ın zikriyle dolu ve huzurlu olduğu beyan ediliyor demektir. Bizim tercihimizde ise, imanın vahyin doldurduğu bir kalp huzuru olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

İtmi‘nân/tatmeinnu kelimesi “huzur bulmak, rahatlamak, tatmin olmak” gibi anlamlara gelmektedir. Zikrullâh tamlaması ise sanıldığı gibi sadece belli kelimeleri tekrarlamaktan ibaret bir eylem değil, Allah’ı hatırlamak ve hayata O’nu şahit kılmaktır. Buradan hareketle, zikr kelimesinin Kur’ân’ın bir ismi olduğunu gözönünde tutarak kaplerin gerçek huzur kaynağının vahiy, yani Kur’ân olduğunu belirtmek durumundayız.

Tefsirimizin ilk cildi Giriş kısmında “Kur’ân’ın İsimleri” başlığında da belirttiğimiz gibi, Kur’ân’ın Kur’ân’da geçen isimlerinden biri “hatırlatma ve öğüt” anlamında zikr, zikrâ veya tezkirah’tır. Kur’ân’da 70 kez geçen zikr/ez-zikr kelimelerinin önemli bir bölümü “Kur’ân, vahiy” anlamında kullanılmaktadır.(5) Bu arada zikrâ/ez-zikrâ kelimeleri de Kur’ân’da 23 kez geçmektedir ki bunların da bir bölümü “vahiy” için zikredilmektedir.(6) Ayrıca 9 kez geçen tezkirah/et-tezkirah kelimelerinin 2 tanesi(7) hariç diğerleri “Kur’ân” için kullanılmaktadır.(8)

Anlaşılan o ki, zikrullah Yüce Allah’ın kelamı Kur’ân’dır ve kalpler ancak onunla huzur ve itmi‘nân bulur. Kur’an’dan daha büyük bir delil ve mucize yoktur; dolayısıyla farklı âyet isteğinin hiçbir anlamının ve faydasının bulunmadığı böylece bir kez daha ifade edilmiş olmaktadır. Zira Kur’ân’a göre hakikatin belgesi olarak vahiy yeter. Bu şekilde önceki âyette dile getirilen mucize yani delil istekleri reddedilmekte, istenen mucizenin Kur’ân olduğu bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

2. اَلَا بِذِكْرِ اللّٰهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ “Dikkat edin! Kalpler ancak Allah’ı hatırlamakla huzur bulur.” Yüce Allah kalplerin huzur bulup rahatlamasının sadece ve sadece zikrullâh ile, yani Kur’ân ile mümkün olduğunu vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir. Zira hem baştaki اَلَا elâ tenbih edatı muhatapların dikkatini çekmeyi amaçlamakta, hem de بِذِكْرِ اللّٰهِ bizikrillâhi tamlamasının öne alınmasıyla bu mana elde edilmektedir. Her kim Kur’ân’dan başka huzur kaynağı ararsa bilsin ki boşuna çabalıyordur. Çünkü ulaştığı sonuçlar Yüce Allah’ın zikri ile elde edilecek olanlara göre eksiktir, zayıftır, geçicidir, sahtedir.

Önemine binaen Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in dilinden tanıtan bir hadis-i şerifi burada hatırlatmak istiyoruz.

Hâris el-A‘ver Hz. Peygamber’den şöyle buyurduğunu nakletmiştir:

عن الحارث قال : مررت في المسجد فإذا الناس يخوضون في الأحاديث فدخلت على علي فقلت يا أمير المؤمنين ألا ترى أن الناس قد خاضوا في الاحاديث قال وقد فعلوها ؟ قلت نعم قال أما إني قد سمعت رسول الله صلى الله عليه و سلم يقول ألا إنها ستكون فتنة فقلت ما المخرج منها يا رسول الله ؟ قال كتاب الله فيه نبأ ما كان قبلكم وخبر ما بعدكم وحكم ما بينكم وهو الفصل ليس بالهزل من تركه من جبار قصمه الله ومن ابتغى الهدى في غيره أضله الله وهو حبل الله المتين وهو الذكر الحكيم وهو الصراط المستقيم هو الذي لا تزيغ به الأهواء ولا تلتبس به الألسنة ولا يشبع منه العلماء ولا يخلق على كثرة الرد ولا تنقضي عجائبه هو الذي لم تنته الجن إذا سمعته حتى قالوا { إنا سمعنا قرآنا عجبا } { يهدي إلى الرشد } من قال به صدق ومن عمل به أجر ومن حكم به عدل ومن دعا إليه هدى إلى صراط مسقيم خذها إليك يا أعور Hâris el-A‘ver anlatıyor: “Bir gün Mescid’e uğradım. Baktım ki insanlar farklı konulara dalmışlar. Bunun üzerine Ali (ra)’a gittim ve ‘Ey müminlerin emiri! Görmüyor musun, insanlar farklı konulara dalmışlar’ dedim. O da ‘Gerçekten böyle mi yaptılar?’ diye sorunca, ‘Evet’ cevabını verdim. Bunun üzerine şöyle dedi: ‘Rasûlüllah (as)’ın, ‘Yakında bir fitne çıkacak’ dediğini duymuştum.’ ‘Çıkış yolu nedir?’ diye sorunca şunları ifade etmişti: ‘Çıkış Allah’ın kitabıdır (ona sarılmaktır). Onda sizden öncekilerin malumatı, sizden sonrakilerin haberi ve aranızdaki (mesele)lerin hükmü vardır. O (Kur’ân), şaka ve lakırdı olmayan kesin bir ‘doğru-yanlış ayırım ölçüsü’dür. Onu azgınlığı nedeniyle terk edeni Allah perişan eder. Hidayeti ondan başka bir yerde arayanı Allah şaşırtır. O (Kur’ân), hablüllâh’tır (Allah’ın sağlam ipidir); zikr-i hakîmdir (gerçeği hatırlatandır; hikmet kaynağıdır). Sırât-ı müstakîmdir (dosdoğru yoldur). Arzular onunla azmaz; diller onunla karışmaz; âlimler ondan dolayı şaşmaz. Tekrarla eskimez; ilginçlikleri, incelikleri bitmez. Cinler bile onu duyunca ‘Kurtuluşa götüren ilginç bir Kur’ân işittik’(9) demekten geri kalmamışlardı (bunu itiraftan kendilerini alamamışlardı). Onu konuşan doğruyu konuşur (doğru hüküm verir). Onunla amel eden ödüllendirilir. Onunla hüküm veren adalet yapmış olur. Ona çağıran kişi de doğru yola rehberlik etmiş olur. Ey A‘ver! Bütün bunları iyi öğren (kendine rehber edin)!”(10)

İşte Hz. Peygamber’in bu muhteşem tanımında da ortaya konulduğu gibi, vahiy hayata anlamını veren ve kalpleri huzurlu kılan yegane kaynaktır. Rabbimizin dikkat çektiği nokta da işte tam budur.

ııı. İman ve Sâlih Amelin Ödülü

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبٰى لَهُمْ وَحُسْنُ مَاٰبٍ “İman edip iyi işler yapanlara ne mutlu! Varılacak güzel yurt da (onlar içindir).”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “iyilikler”; طُوبٰى لَهُمْ tûbâ lehum ifadesi “onlara müjdeler olsun”; وَحُسْنُ مَاٰبٍ ve husnü meâbin tamlaması ise “ve güzel yurt (onların olacaktır)” demektir.

Burada iman ve salih amel sahiplerinin akıbeti gündeme getirilmektedir.

Bakara 2/25’te detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, vahyin öğretilerine göre kişi sadece iman etmekle yetinip kurtulamaz. İmanını güvene dönüştürmeden ve imanlı olarak salih ameller işlemeden kurtuluş söz konusu değildir. Eğer kişiler imanlarını salih amellerle destekleyen bir hayat yaşarlarsa, mahşerde onlar için büyük ödüller söz konusu olacaktır. İşte o ödüllerin habercisi Kur’ân’da sadece bu âyette geçen طُوبٰى لَهُمْ tûbâ lehum “ne mutlu onlara” ifadesidir.

طُوبٰى tûbâ kelimesi hem cennetteki bir ağacın adıdır; hem misk gibi kokan temiz şey demektir; hem de “ne mutlu” manasına gelmektedir. Dahası, “nimetler, güzellikler, hayırlar” manaları da hatırlanmalıdır.(11) Ayrıca Nahl 16/97’de de beyan edildiği gibi, bu ifadenin dünya hayatını içerecek şekilde “mutlu ve huzurlu bir hayat”(12) manası da vardır ki devam eden tamlamaya göre bunun dünya ile ilişkili bir anlam vermesinde garipsenecek bir şey yoktur. Bu kelimeye “gözaydınlığı” manası da verilmektedir.(13)

Kur’ân’da “cennet” için beş kez(14) kullanılan حُسْنُ مَاٰبٍ husnü meâb ise müjdenin mahşerdeki karşılığı olan ve “dönüp gidilecek, varılacak ve karar kılacak güzel yurt” manasında cennettir. Yüce Allah hak ve hakikate yönelik adım atarak hidayeti tercih eden, iman edip kalpleri Allah’ın kitabıyla huzur bulan ve bunlarla birlikte iman ve salih amel sahibi bir hayat yaşayanların hem bu dünyalarının hoş ve huzurlu olacağını, hem de öbür alemde kendilerine yoğun ve ebedi ödüller vereceğini beyan etmektedir.

b) Peygamberlik Kurumu

Yüce Allah, sûrenin 30-32. âyetlerinde Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilme gerekçesini “vahyi aktarmak” şeklinde belirlediğini, onların ise Rahmân’ı inkâr ettiklerini, oysa Allah’ın tek ilâh olduğunu, sadece O’na güvenmek gerektiğini ve yönelişin sadece O’na olacağını beyan etmektedir.

Ardından, Kur’ân sayesinde dağların yürütülmesi, yerin yarılması ve ölülerin konuşturulması gibi isteeklerin yersiz olduğu, hidayetin iradeyle ilişkisi, kafirlerin başına çeşitli sıkıntıların geleceği, nihayet Yüce Allah’ın vaadinin gerçekleşeceği belirtilmektedir. Bu arada, önceki bütün peygamberlerle alay edildiği, kendilerine mühlet verilmiş olsa da azabın onları sardığı ifade edilmektedir.

ı. Risaletin Amacı ve Tevhid Vurgusu

كَذٰلِكَ اَرْسَلْنَاكَ ف۪يٓ اُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَآ اُمَمٌ لِتَتْلُوَ۬ا عَلَيْهِمُ الَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمٰنِ قُلْ هُوَ رَبّ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَاِلَيْهِ مَتَابِ “Böylece seni, kendilerinden önce nice ümmetlerin geçtiği bir ümmete gönderdik ki sana vahyettiğimizi onlara tilâvet edesin (okuyup aktarasın). (Oysa) onlar Rahmân’ı inkâr ediyorlar. De ki: O benim Rabbimdir. O’ndan başka ilah yoktur. Yalnızca O’na güvendim; dönüşüm de yalnızca O’nadır.”

Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “böylece”;اَرْسَلْنَاكَ arselnâke fiili “seni gönderdik”;ف۪يٓ اُمَّةٍ fî ümmetin sözcüğü “(şöyle) bir ümmete, topluluğa”; قَدْ خَلَتْ kad halet fiili “elbette geçmişti”; مِنْ قَبْلِهَآ min kablihâ ifadesi “ondan önce”; اُمَم ümemun kelimesi “ümmetler”;لِتَتْلُوَ۬ا litetlüve fiili “tilavet etmen, okuman için, aktarasın diye”; عَلَيْهِم ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ ellezî evhaynâ ifadesi “vahyettiğimiz şeyi, Kur’ân’ı”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يَكْفُرُونَ yekfurûne fiili “inkâr ederler”; بِالرَّحْمٰنِ bi’r-rahmâni ifadesi “Rahmân’ı, merhamet sahibini”; قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ huve zamiri “O”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(dir)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka (Allah’tan başka)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “ve sadece O’na(dır)”; مَتَابِ metâbi tamlaması ise “benim dönüşüm” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risalet görevi ve Yüce Allah’a karşı duruşu gündeme getirilmektedir.

1.كَذٰلِكَ اَرْسَلْنَاكَ ف۪يٓ اُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهَآ اُمَمٌ “Böylece seni, kendilerinden önce nice ümmetlerin geçtiği bir ümmete gönderdik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’i bu son ümmete görevli olarak gönderdiğini, nitekim daha önce de nice ümmetlerin gelip geçtiğini ve elbette onlara da peygamberler gönderdiğini ifade etmiş olmaktadır. Bu ifadesiyle Rabbimiz risalet kurumunu sahiplenmekte, diğer peygamberlerini sahipsiz bırakmadığı gibi Hz. Peygamber’i de kesinlikle terk etmeyeceğini dosta, düşmana ilan etmektedir.

Ra‘d 13/7 ve Yâsîn 36/6’da da açıkladığımız üzere, “Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Ola ki peygamber öğretilerinden habersiz olanlara da azap edilmeyeceğini İsrâ’ 17/15’te beyan etmektedir. İşte peygamber gönderme şeklindeki genel kuralının bir gereği ve devamı olarak, Rabbimiz bu âyette de aynı ilkesini hatırlatmakta, Hz. Peygamber’in tıpkı diğerleri gibi bir misyonunun bulunduğunu bildirmektedir.

2. لِتَتْلُوَ۬ا عَلَيْهِمُ الَّذ۪يٓ اَوْحَيْنَآ اِلَيْكَ وَهُمْ يَكْفُرُونَ بِالرَّحْمٰنِ “Sana vahyettiğimizi onlara tilâvet edesin (okuyup aktarasın). (Oysa) onlar Rahmân’ı inkâr ediyorlar.” Âyette geçen تَتْلُوَ۬ا tetlüve fiili hem “okumak”, hem de “aktarmak, tebliğ etmek” demektir. Yüce Allah bu cümlede Hz. Peygamber’i risaletle görevlendirmesinin gerekçesini “vahyin onlara aktarılması” şeklinde belirlemektedir. Vahyin kaynağı Yüce Allah’tır ve onun insanlara tilavet edilmesi yani aktarılması gerekmektedir.

Bazı insanlar, özellikle de vahyin indiriliş döneminde yaşayan Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü Yüce Allah’ın Rahmân sıfatını inkâr etmektelerdi. Nitekim Furkân 25/60’ta şöyle bir bilgi vardır: “Onlara ‘Rahmân’a secde edin (O’nun huzurunda eğilin/O’nun ihsanına karşılık boyun eğin)!’ denildiği zaman ‘Rahmân da neymiş! Bize emrettiğin şeye mi secde edecekmişiz!’ derler ve bu istek onların nefretini arttırır.” Benzer şekilde Enbiyâ’ 21/36’da da müşriklerin Rahmân’ın zikrini inkar ettikleri bildirilmektedir. İşte bu âyetlerden de anlaşıldığı gibi, müşrikler yaratıcı Allah inancına sahip olsalar da Rabbimizin Rahmân oluşunu, idare edişi ve hayata müdahil olşunu reddediyorlardı.

Âyetin bu kısmının iniş sebebi olarak şöyle bir rivayet nakledilmektedir: Abdullah b. Ümeyye el-Mahzûmî “Allah’ı biliyoruz. Rahmân’a gelince O’nu tanımıyoruz. Rahman olarak tanıdımız şey ancak Yemâme’nin efendisidir.” Böyle demekle onlar Müseylemetu’l-Kezzâb’ı kast ediyorlardı.(15) Bunun üzerine Yüce Allah “De ki: İster Allah deyin, ister Rahmân deyin! Hangisini deseniz olur. Çünkü en güzel isimler sadece O’na aittir”(16) âyetini indirdi.

Bir başka rivayette ise olay Hudeybiye ile ilişkilendirilmiştir. Orada anlaşma metninin başına Besmele yazılırken “Rahmân ve Rahîm Allah’ın adıyla” yazılınca müşrikler “biz onu tanımıyoruz” demiş ve buna karşı çıkmışlardı. Ardından bismikellâhumme ifadesi tercih edilmiş ve Nebî (as) da bunu kabul etmiş, “nasıl isterseniz öyle olsun” demişti.(17) Bu iki nuzül sebebinden ilki makul olsa da ikincisi mümkün değildir. Çünkü bu sûrenin indiriliş zamanı ile Hudeybiye antlaşması arasında uzun yıllar söz konusudur. İşte müşriklerin Rahmân sıfatıyla ilgili tereddütlerine karşılık Yüce Allah Hz. Peygamber’den şunu söylemesini ona emretmiştir:

3. قُلْ هُوَ رَبّ۪ي لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَاِلَيْهِ مَتَابِ “De ki: O benim Rabbimdir. O’ndan başka ilah yoktur. Yalnızca O’na güvendim; dönüşüm de yalnızca O’nadır” Müşriklerin kırık dökük ilâh inancına karşılık Yüce Allah kendisini tanıtmakta ve bütün insanların Rabbinin kendisi olduğunu, O’ndan başka hiçbir ilâh olmadığını, sadece O’na güvenilebileceğini ve tevbe edilip dönüşün de sadece O’nun makamı olduğunu Hz. Peygamber’e söyletmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(18) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(19) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra, nihayetinde Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(20) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(21) her şeye vekîl olan O’dur;(22) O en güzel vekildir.(23)

Yüce Allah’ın Rahmân sıfatını inkâr edenler aslında O’nun Rablığını inkâr ediyorlardır. İşte Yüce Allah kendisini tanıtma makamında Hz. Peygamber’in Rabbi olduğunu beyan ederek, onların inkârlarını bir anlamda cevaplamış olmaktadır. Onlar Rabbimizin bir sıfatını inkâr etmişken Yüce Allah şu dört sıfatıyla onlara seslenmektedir: “Rablık”, “kendisinden başka ilâh olmaması”, “sadece kendisine güvenilebileceği” ve “tevbe edilip dönülecek yegâne makamın sahibi oluşu.”

Âyetin sonundaki مَتَابِ metâbi ifadesi bir tamlamadır ve kelimenin sonunda bir “mütekellim yâ”sı vardır. Bu nedenle, anlam “yönelişim”, “tevbem” şeklinde olmalıdır. Eğer bazı müşrikler rahmân sıfatını ifade ederek Yüce Allah’ı inkârı kast etmişlerse bu defa da Yüce Allah zatını dört sıfatıyla tanıtarak bu inkârın yersiz olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

ıı. Vahyi Amacının Dışına Çıkarma İsteği ve Sonu

وَلَوْ اَنَّ قُرْاٰنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ اَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْاَرْضُ اَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتٰى بَلْ لِلّٰهِ الْاَمْرُ جَم۪يعًا اَفَلَمْ يَا۬يْـَٔسِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْ لَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ لَهَدَى النَّاسَ جَم۪يعًا وَلَا يَزَالُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا تُص۪يبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ اَوْ تَحُلُّ قَر۪يبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتّٰى يَاْتِيَ وَعْدُ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُخْلِفُ الْم۪يعَادَ “Okunan bir (kitapla) dağlar yürütülseydi veya onunla yer parçalansaydı veya onunla ölüler konuşturulsaydı (o kitap yine bu Kur’an olurdu). Fakat bütün işler Allah’a aittir. İman edenler (şunu) bilmediler mi: Allah dileseydi bütün insanları doğru yola ulaştırırdı! Kâfir olanlara, Allah’ın vaadi gelinceye kadar yaptıklarından dolayı ya ansızın büyük bir bela gelmeye devam edecek veya o (bela) evlerinin yakınına inecek. Şüphesiz ki Allah vaadinden (sözünden) dönmez.”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّ قُرْاٰنًا velev enne kur’ânen ifadesi “eğer Kur’ân olsaydı”; سُيِّرَتْ süyyirat edilgen fiili “yürütülseydi”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْجِبَال el-cibâlü kelimesi “dağlar”; اَوْ قُطِّعَتْ ev kuttı‘at edilgen fiili “veya kesilseydi, parçalansaydı”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْاَرْض el-ardu sözcüğü “yeryüzü”; اَوْ كُلِّمَ ev küllime edilgen fiili “veya konuşturulsaydı”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi “ölü(ler)”; بَلْ bel edatı “bilakis”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; الْاَمْر el-emru sözcüğü “iş, emir”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsi”; اَفَلَمْ يَا۬يْـَٔسِ efelem yey’es sorusu “hâlâ kavrayamadı mı, anlayamadı mı, bilemedi mi”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”;اَنْ لَوْ يَشَآءُ en lev yeşâu ifadesi “eğer dileseydi, dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;لَهَدَى lehedâ fiili “elbette hidayet ederdi”; النَّاس en-nâse sözcüğü “insanlara”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsine”; وَلَا يَزَالُ ve lâ yezâlü fiili “devam eder”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “şnkar etmiş kişilere, kâfir olanlara”;تُص۪يبُهُمْ tusîbuhum fiili “onlara isabet eder, isabet etmeye”;بِمَا صَنَعُوا bimâ sane‘û fiili “yapmalarının karşılığında”; قَارِعَة kâr‘iatün sözcüğü “felaket, belâ”;اَوْ تَحُلُّ ev tehullü fiili “veya gelecektir”; قَر۪يبًا karîben kelimesi “yakınlarına”; مِنْ دَارِهِمْ min dârihim ifadesi “onların evlerinin”; حَتّٰى hattâ edatı “ta ki”; يَاْتِيَ ye’tiye fiili “gelinceye (kadar)”; وَعْدُ اللّٰهِ va‘düllâhi tamlaması “Allah’ın vaadi”; اِنَّ اللّٰهَ inellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُخْلِفُ lâ yuhlifu fiili “caymaz”; الْم۪يعَاد el-mî‘âde sözcüğü ise “vaadinden” demektir.

Burada Kur’ân’ın etkinlik alanı noktasındaki bir bilgi, inkârcıların kararlılıkları ve başlarına gelecek sıkıntılar gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ اَنَّ قُرْاٰنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ اَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْاَرْضُ اَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتٰى بَلْ لِلّٰهِ الْاَمْرُ جَم۪يعًا “Okunan bir (kitapla) dağlar yürütülseydi veya onunla yer parçalansaydı veya onunla ölüler konuşturulsaydı (o kitap yine bu Kur’an olurdu). Fakat bütün işler Allah’a aittir.” Âyetin bu cümlesini iki türlü yorumlayabiliriz.

a) Bu ifade doğrudan Rabbimizin muhataplara yönlendirdiği bir mesaj veriyor olabilir. Buna göre tercüme metinde verdiğimiz gibi olur. Eğer bir kutsal metin sayesinde bütün bunlar olabilseydi işte bu Kur’ân olurdu; ama bu metnin böyle bir misyonu yoktur; zira kainatın bütün işleyişi sadece ve bütünüyle Yüce Allah’a aittir. Benzer bir ifade Haşr 59/21’de şöyle yer almaktadır: “Eğer biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah’a duyduğu derin saygı nedeniylen baş eğerek, parça parça olmuş görürdün. Bu misalleri insanlara düşünsünler diye veriyoruz.” Burada da Kur’ân’ın nasıl bir misyon kitabı olduğu vurgulanmakta, onun hayatı dönüştürücü yönü dikkatlere sunulmaktadır.

b) Yüce Allah bu âyette müşriklerin Kur’ânla ilgili olağanüstü isteklerini gündeme getiriyor da olabilir. Bu durumda âyetin meali şöyle olur: “Bu Kur’ânla dağlar yürütülseydi, yeryüzü yarılıp parçalansaydı veya ölüler konuşturulsaydı ya! (Buna karşılık Yüce Allah şöyle buyurmuştur): Bilakis işler bütünüyle ve sadece Allah’a aittir.” Onların alaycı tavırlarından ve olmayacak isteklerinden bir grubu olarak bu üç husus sayılıyor demektir. İnkarcıların benzer istekleri Hz. Peygamber üzerinden de Kur’ân’da haber verilmektedir. Yûnus 10/15-16, İsrâ’ 17/90-93, Furkân 25/7-8. âyetler bu noktada örnek olarak verilebilir.

Âyetin bu yorumuyla ilgili olarak şöyle bir nüzul sebebi aktarılmaktadır: “Mekkeliler bir gün Mekke meydanında toplanmışlardı. Hz. Peygamber onların yanına gelerek İslâm’ı anlatmıştı. Bunun üzerine orada bulunanlarda Abdullah b. Ümeyye el-Mahzûmî (veya Ebû Cehil b. Hişâm) ona şöyle demişti: “Bizim için Mekke dağlarını yürüt ki böylece yerimiz genişlesin. Orada bizim için nehirler akıt ki tarımla uğraşalım.

Ölülerimizi dirilt ki söylediklerinin doğru mu yanlış mı olduğunu onlara soralım. Çünkü İsâ ölüleri diriltirdi. Yahut rüzgarları bizim emrimize ver de ona binip beldeleri gezelim. Çünkü rüzgar Süleyman’ın emrine verilmişti. Sen Rabbin katında Süleyman’dan daha değersiz değilsin.” İşte onların bu tür istekleri sonrasında bu âyet indirilmiştir. Bu konuda benzer başka rivayetler de vardır.(24)

Eğer Mekke’li müşriklerin bu ve benzer istekleri yerine getirilseydi onlar yine de inanmazlardı. Nitekim En‘âm 6/111’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz onlara melekleri indirseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşılarına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi; fakat çokları bunu bilmezler.” En‘âm 6/7’de de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana kâğıt üzerine yazılmış bir kitap indirseydik de onlar elleriyle onu tutmuş olsalardı, yine de inkâr ediciler: ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir’ derlerdi.”

Benzer şekilde Hıcr 15/14-15’te de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara gökten bir kapı açsak ve oradan yukarı çıksalar, ‘kesin olarak gözlerimiz boyandı, belki de bize büyü yapılmıştır’ derler.” İşte konuyla ilgili ilâhi mesaj bu âyetlerde yer almakta, müşriklerin amacının inanmak değil, sadece bir imkansız üzerinden Hz. Peygamber’i mahçup ve mağlup etmeyi başarmaktı. Bu noktada En‘âm 6/109’da da aynı doğrultuda bilgiler zikredilmektedir.

Cümlenin sonundaki بَلْ لِلّٰهِ الْاَمْرُ جَم۪يعًا “Aksine, bütün (bu tür) işler sadece Allah’a aittir” ifadesi, tıpkı ‘Ankebût 29/50 gibi âyetlerde de dile getirildiği gibi olağanüstü işlerin sadece Yüce Allah’ın katında olduğunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’ı değiştirmesi veya başka bir Kur’ân getirmesi noktasında Hz. Peygamber’den istekte bulunan müşriklere onun verdiği Yûnus 10/16’daki şu cevap çok ilginçtir: “De ki Allah dileseydi onu size okuyamazdım bile ve Allah onu size idrak da ettirmezdi. Aranızda yıllarca kaldım; hiç aklınızı kullanmıyor musunuz?”

Demek ki bu tür isteklerin muhatabı Hz. Peygamber değil, bizzat Yüce Allah’tır. İstenenleri dilerse yapar, istenen özelliklerde bir metin de elbette gönderebilirdi; ancak dilemezse yapmaz da; çünkü işler bütünüyle ve sadece O’nun katında ve kontrolündedir. Rabbimiz bu hususu işte bu son cümlede beyan etmektedir.

2. اَفَلَمْ يَا۬يْـَٔسِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْ لَوْ يَشَآءُ اللّٰهُ لَهَدَى النَّاسَ جَم۪يعًا “İman edenler (şunu) bilmediler mi: Allah dileseydi bütün insanları doğru yola ulaştırırdı!” Yüce Allah mucize göndermemesi nedeniyle müşriklerin inanmadığını düşünen müminlere seslenmekte ve dilemesi halinde bütün insanlığı hidayete erdirebileceğini bildirmektedir. Buradaki اَفَلَمْ يَا۬يْـَٔسِ efelem yey’es ifadesi “kavrayamamak, anlayamamak, bilememek” demektir. Müşriklerin iman etmeme sebebini Yüce Allah’ın mucize göndermemesine bağlayan müminler uyarılmakta ve En‘âm 6/35 ve 149’da beyan edildiği gibi, dilemesi halinde Yüce Allah’ın bütün insanlığa hidayet edebileceği haber verilmektedir.

İşte bu noktada Yüce Allah’ın kudreti hatırlatılmakta, hidayet işinin esasında insanların dilemesine ve Yüce Allah’ın yaratmasına bağlı olduğu bildirilmektedir. Bu önemli konuyu hem Fâtiha 1/6 hem de Ra‘d 13/27. âyetinde ele almıştık. Bütün zamanların müminlerinin Yüce Allah’ın bu noktadaki uygulamasını bilmesi ve doğru bir Allah inancına sahip olması gerektiği beyan edilmektedir.

3. وَلَا يَزَالُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا تُص۪يبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ اَوْ تَحُلُّ قَر۪يبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتّٰى يَاْتِيَ وَعْدُ اللّٰهِ “Kâfir olanlara, Allah’ın vaadi gelinceye kadar yaptıklarından dolayı ya ansızın büyük bir bela gelmeye devam edecek veya o (bela) evlerinin yakınına inecek.” Tercihini haktan ve hakikatten yani hidayetten yana belirlemeyip Rahmân’ı inkâr eden, vahyin misyonunu doğru kavramayıp onu indiriliş amacı dışında bir mecraya sürüklemek isteyen kafirlerin dünyadaki akıbeti işte bu cümlede haber verilmektedir. Bu bağlamda “aniden, beklenmedik şekilde gelip çarpan bir azap” anlamına gelen kâri‘ah ya onların başına dünyada gelecek ya da yurtlarının yanıbaşına inecektir. Âyette zikredilen لَا يَزَالُ lâ yezâlü fiili benzer şekillerde çeşitli âyetlerde(25) yer almakta ve “devam etmek”, “kesintiye uğramamak”, “zail olmamak” gibi manalar içermektedir.

Kâri‘ah/el-kâri‘ah kelimesi Kur’ân’da beş kez geçmekte, bunların dört tanesi(26) Son Saatle ilgili ve eliflâmlı gelmişken, sadece yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki kâri‘ah kelimesi eliflâmsız olarak dünyevi felaket ve sıkıntı anlamında kullanılmaktadır. Bu bela müşriklerin kalplerini hoplatan çocuklarıyla ilgili bir felaket ya da yurtlarına veya evlerinin yakınlarına gelen ve herkesi derinden etkileyen bir sıkıntı olarak anlaşılabilir. Bu noktada özel olarak kendilerine yönelik meydana gelen bir savaş veya Hudeybiye’de konakladıkları zamanki gibi veya çok daha sonra yaşanacak olan Mekke’nin fethi gibi olaylar da önceden bildirilmiş olabilir.(27) Âyette herhangi bir açıklama getirilmemesi bunun özel veya genel her türden sıkıntılar olabileceğini göstermektedir.

4. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُخْلِفُ الْم۪يعَادَ “Şüphesiz ki Allah vaadinden (sözünden) dönmez.” Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da vaadinden asla caymayacağını, sözünden dönmeyeceğini beyan ederek inkârcılara gözdağı, müminlere ise moral vermeyi amaçlamaktadır. Yüce Allah sözünü yerine getirmekten asla geri durmaz; çünkü O’nun vaadi gerçektir ve vaadinden asla dönmez.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajlardan birisi de Yüce Allah’ın azap vaadinin icabında dünyada da ilgilileri bulacağını bildirmektir. Âyetin bu cümlesinde, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, 194, İbrâhim 14/47, Hacc 22/47, Rûm 30/6 ve Zümer 39/20’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi “O’nun katında söz değiştirilmez.”

ııı. Alaycılığın Korkunç Faturası

وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَاَمْلَيْتُ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا ثُمَّ اَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ “Yemin olsun ki senden önceki elçilerle de alay edilmişti de ben kâfir olanlara zaman tanımış, sonra da onları yakalamış (cezalandırmış)tım. Benim azabım (bak) nasıl olmuştu!”

Âyettekiوَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ ve lekadi’stühzie edilgen fiili “yemin olsun ki alay edilmişti”; رُسُل rusülün kelimesi “elçiler(le)”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce(ki)”; فَاَمْلَيْتُ fe emleytü fiili “zaman tanırım, zaman tanıdım”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kafir olanlara, inkar etmiş kişiler için”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اَخَذْتُهُمْ ehaztühum fiili “onları aldım, yakaladım, yakalarım, alırım”;فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “idi, oldu”; عِقَابِ ‘ıkâbi tamlaması “benim azabım” demektir.

Burada alaycı azgınlara karşı Yüce Allah’ın uyguladığı evrensel bir prensip gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَاَمْلَيْتُ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا ثُمَّ اَخَذْتُهُمْ “Yemin olsun ki senden önceki elçilerle de alay edilmişti de ben kâfir olanlara zaman tanımış, sonra da onları yakalamış (cezalandırmış)tım. Benim azabım (bak) nasıl olmuştu!” Âyetin bu ilk kısmıyla ilgili olarak bazı noktalara değinmek gerekmektedir.

a) Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’i yalanlamaları, onunla alay etmeleri, onun da bundan dolayı büyük üzüntü duyması nedeniyle kendisine moral vermeyi amaçlamakta, önceki peygamberlerin de bu türden alaycılıklara maruz bırakıldıklarını haber vermektedir. Elbette peygamberlerle alay onların tebliğ ettiği prensiplerle de alaydır. Dolayısıyla Kur’ân’da geçmişte yaşamış azgın milletlerin peygamberlere ve ilâhi öğretilere karşı bu türden alaycılıkları hakkında çeşitli bilgiler verilmektedir.(28)

b) Yüce Allah işte eski milletler içerisindeki alaycılara ve pek tabii olarak da inkârcılara zaman tanıdığını, mühlet verdiğini, sonrasında ise onları korkunç bir şekilde azapla yakaladığını haber vermektedir. Kâfirlere mühlet verilmesi konusunu Kalem 68/47 ve Târık 86/17’de ele alacağız. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Özellikle Âl-i İmrân 3/178’de “kafirlere zaman tanınmasının onların hayrına olmadığı, aksine daha çok günaha dalacakları ve alçaltıcı bir azaba çarptırılacakları” için bunun felaketin habercisi olduğu ifade edilmektedir. Benzer bir mesaj A‘râf 7/183’te de zikredilmektedir.

c) Esasında zaman tanınmasındaki asıl gaye muhatapların tevbe edip gerçeğe geri dönmeleri fırsatının kendilerine tanınmasıdır; ancak buna itibar etmeyip azgınlıkta karar kılanların, sonunda azapla yakalandıkları beyan edilmektedir. Burada sözü edilen “azapla yakalamak” azgınlara uygulanan dünyevi azaptır ve bunun pek çok çeşidinin bulunduğu bilinmektedir. Depremden sel felaketine, kasırgadan yerin dibine geçirilmeye kadar Fecr 89/13’te de geçtiği gibi üzerlerine azap kamçılarının adeta yağdırıldığı ifade edilmektedir. Yüce Allah’ın alıp yakalaması, muhataplara ceza verip onları helak etmesi demektir; âyette dikkat çekilen husus da budur.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/42-44’te şu bilgiler yer almaktadır: “(Ey Peygamber!) Eğer onlar (inkârcılar) seni yalanlıyorlarsa, (şunu bil ki) onlardan önce Nuh’un kavmi, ‘Âd ve Semûd (kavimleri de kendi peygamberlerini) yalanlamışlardı. İbrahim’in kavmi de, Lût’un kavmi de (peygamberlerini) yalanladılar. (Şuayb’ın kavmi olan) Medyen halkı da (Şu‘ayb’ı) yalanladılar. Musa da yalanlanmıştı. İşte ben o kâfirlere süre tanıdım, sonra onları yakaladım. Nasıl oldu benim onları reddim (cezalandırmam)!”

2. فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ “Benim azabım (bak) nasıl olmuştu!” Yüce Allah dünyada hak edenlere uyguladığı azabın şiddetini işte bu cümle ile dile getirmekte, “azabım nasılmış, gördüler değil mi?” buyurarak muhatapların dikkatini bu noktaya çekmiştir. Bu hitap ilk insan neslinden son ümmete varıncaya kadar hak edenlere uygulanan azap prosedürünü göstermektedir. Âyetteki عِقَابِ ‘ıkâbi ifadesi, Ra‘d 13/30’daki metâbi ve Mülk 67/17-18’de geçen nezîri ve nekîri kelimeleri gibi, sonunda mütekellim yâ’sı var kabul edilen bir durumdadır. Tercümede “azabım” dememizin sebebi budur.

c) Şirkin ve İmanın Sonu

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde kullarının kazandığı her ne varsa onlara vakıf olduğunu, diğer putların böyle bir özelliğinin bulunmadığını, gereksiz birtakım isimlerden oluştuklarını, Allah’a bilgi öğretmenin imkânsızlığını, bunun boş laftan ibaret olduğunu beyan ederek, uyguladıkları tuzakların kâfirlere süslü gösterildiğini, böylece hak yoldan engellendiklerini, saptırılanların da artık hidayete erdirilemeyeceğini bildirmektedir.

Ardından, böyleleri için dünyada da azap olduğu, ancak âhiret azabının çok daha zor olacağı ve onları Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin koruyamayacağı beyan edilmektedir. Buna karşılık, muttakilere vaadedilen cennetin yemişlerinin ve gölgelerinin devamlı olduğu, duyarlı davrananların akıbetinin cennet, kâfirlerin akıbetinin ise ateş olacağı ifade edilmektedir.

ı. Şirkin Çaresizliği ve Yaşanacak Son

اَفَمَنْ هُوَ قَآئِمٌ عَلٰى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَآءَ قُلْ سَمُّوهُمْ اَمْ تُنَبِّؤُ۫نَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي الْاَرْضِ اَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنِ السَّب۪يلِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Herkesin kazandığının başında duran (onları gözetleyen kişi, hiç böyle yapamayan kişi gibi olur) mu! (Buna rağmen) onlar Allah’a ortaklar koştular. De ki: ‘Onlara isim verin (onlar neciymiş bakalım)! Yoksa siz O’na (Allah’a) yeryüzünde bilemeyeceği bir şeyi mi bildiriyorsunuz? Veya boş laf mı ediyorsunuz?’ Doğrusu kâfir olanlara hileleri süslü gösterildi ve onlar (doğru) yoldan alıkonuldular. Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa, artık) ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

Âyetteki اَفَمَنْ هُوَ قَآئِمٌ efemen huve kâimun ifadesi “ayakta olan, başında duran kişi mi”; عَلٰى كُلِّ نَفْسٍ ‘alâ külli nefsin ifadesi “her nefse”; بِمَا كَسَبَتْ bimâ kesebet ifadesi “kazandığına dair”; وَجَعَلُوا ve ce‘alû fiili “ve yaptılar, kıldılar”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; شُرَكَآء şürakâe kelimesi “ortaklar”; قُلْ kul emri “de ki”;سَمُّوهُمْ semmûhum emri “onları isimlendirin (bakalım)”;اَمْ تُنَبِّؤُ۫نَهُ em tünebbiûnehû sorusu “yoksa siz O’na haber mi veriyorsunuz”; بِمَا لَا يَعْلَمُ bimâ lâ ya‘lemu ifadesi “bilmediği bir şeyi”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; اَمْ بِظَاهِرٍ em bizâhirin kelimesi “yoksa açık mı”; مِنَ الْقَوْلِ mine’l-kavli ifadesi “söz türünden”; بَلْ bel edatı “bilakis”; زُيِّنَ züyyine edilgen fiili “süslendi”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kafir olanlar için, inkar etmiş kişiler için”; مَكْرُهُمْ mekruhum tamlaması “onların tuzağı”; وَصُدُّوا ve suddû edilgen fiili “ve engellendiler”; عَنِ السَّب۪يل ‘ani’s-sebîli ifadesi “(doğru) yoldan”;وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “her kimi saptırırsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için asla olmaz, olmayacaktır”; مِنْ هَادٍ min hâdin ifadesi ise “herhangi bir hidayet edici, herhangi bir yol gösterici” demektir.

Burada kafirlerin nasıl yanlışıklar içerisinde bulunduğu ve Yüce Allah’ın bunlara karşı tutumu gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنْ هُوَ قَآئِمٌ عَلٰى كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكَآءَ “Herkesin kazandığının başında duran (onları gözetleyen kişi, hiç böyle yapamayan kişi gibi olur) mu! (Buna rağmen) onlar Allah’a ortaklar koştular.” Bu cümlede mukayesenin diğer tarafı zikredilmemekte, ancak cümle tercüme edilirken veya yorumlanırken var kabul edilmektedir. Benzer kullanımlar Zümer 39/9, 22 ve 24’te de söz konusudur. Yüce Allah burada zatının her canın kazandığına karşı mutlak bilgi sahibi olduğunu, buna karşılık putların böyle bir yetenek ve güçlerinin bulunmadığını soru cümlesi şeklinde vermektedir. Herkesin kazandığını bilip duran ilâhî kudret böyle bir özelliği olmayan varlıklarla elbette bir olmaz. Nahl 16/17’de de belirtildiği gibi, “Yaratan hiç yaratamayan gibi olur mu?” elbette olmaz; burada verilmek istenen mesaj budur. Böyle bir eşitlik olmadığına göre, kalkıp Yüce Allah’a bir de ortaklar koşmaları anlaşılabilecek bir şey değildir.

2. قُلْ سَمُّوهُمْ اَمْ تُنَبِّؤُ۫نَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي الْاَرْضِ اَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ “De ki: Onlara isim verin (onlar neciymiş bakalım)! Yoksa siz O’na (Allah’a) yeryüzünde bilemeyeceği bir şeyi mi bildiriyorsunuz? Veya boş laf mı ediyorsunuz?” Bu cümlelerle ilgili bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) قُلْ سَمُّوهُمْ “De ki: Onlara isim verin (onlar neciymiş bakalım!)” Yüce Allah kendisine ortak koşanlara seslenmekte ve şirk olarak belirledikleri varlıkların isimlerini söylemelerini emretmektedir. Söylenmek istenen şey muhtemelen şudur: Hadi bakalım, onların ilâhlıklarının delillerini söyleyin; menfaatlerini ve kıymetlerini de söyleyin!(29)

Râzî’nin beyanına göre, bu ifade kendisine isim verilmesine değmeyecek önemsiz varlıklar için söylenir. Yani söylenmek istenen muhtemelen şudur: “İstersen ona isim koy, o konuşulmaya değmez; isim verilmeye layık değil ama istersen ona bir ad koy!” Esasında müşrikler bu noktada uyarılmakta, “siz Allah’a layık olmayan sıfatlarla putları anmaya devam edin bakalım, sonunuz ne olacak?” demek istenmektedir.(30) Putlara isim vermeyle ilgili olarak Yüce Allah A‘râf 7/71, Yûsuf 12/40 ve Necm 53/23’te onlara insanların isim verdiğini, ancak kendisinin onlar hakkında hiçbir delil indirmediğini beyan etmektedir. Bu emir müşrikleri kınayıcı bir hitap olarak anlaşılmalı, ilâh olmayan varlıklara ilâh ismi ve sıfatı vermenin uygun olmadığı zımnen ortaya konulmaktadır.

b) اَمْ تُنَبِّؤُ۫نَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي الْاَرْضِ “Yoksa siz O’na (Allah’a) yeryüzünde bilemeyeceği bir şeyi mi haber veriyorsunuz?” Yüce Allah cümlenin devamında hiçbir varlığın ilâh olamayacağını ve onlara doğru, anlamlı ve yaraşır bir isim vermenin mümkün olmadığını beyan etmek için bu defa “yeryüzünde O’nun bilmediği bir şeyin mi bulunduğunu, yoksa tamamen boş bir laf mı ettiklerini” sormaktadır. Buradaki her iki soru edatı da cevabı beklenen bir içerikte değil, cevabın olumsuz olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Yani Allah’ın yeryüzünde bilmediği hiçbir şey yoktur; onlar boş laf üretmektedirler.

Yûnus 10/18’de de şefaatle ilgili kabuller reddedilerek verilen bilgilerin asılsız olduğu, Yüce Allah’ın göklerde ve yerde bilmediği herhangi bir şeyin O’na haber mi verildiği sorulmakta, muhataplar kınanmaktadır. Demek ki onların verdiği isimler muhtemelen “şefaatçi” gibi kelimelerdir ve bunlar içi boş hayallerdir. Bu konuda benzer içerikte Hucürât 49/14’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Allah göklerde olanları ve yerde olanları bilmekteyken siz dininizi Allah’a mı öğretiyorsunuz!? Allah her şeyi hakkıyla bilendir.”

c) اَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْل “Yahut boş laf mı?” Bu ifade “boş laf, delilsiz söz, zan, yalan, bâtıl ifade, hakikati olmayan lakırdı” gibi manalara gelmekte,(31) Tevbe 9/30’da geçen “Bu, onların ağızlarında (geveledikleri) sözleridir” ifadesiyle benzeşmektedir. Ayrıca Mü’minûn 23/100’de de dünyaya geri döndürülmek istenen kişinin talebi için de “bu onun bir sözüdür” denerek bunun herhangi bir anlam ve değer ifade etmediği vurgulanmak istenmektedir.

Putlara ilâh isimleri vermek esasında bir hayalden başka bir şey değildir. O isimler kendilerine isim verilenlerin hiçbir özelliğini karşılayamazlar. Çünkü putlar cansız varlıklardır ve insanlar üzerinde olumlu veya olumsuz hiçbir etkileri de yoktur. Putlara isim vermek sadece ve sadece ses çıkarmaktır; yoksa gerçeğin hiçbir şekilde ifadesi değildir.

3. بَلْ زُيِّنَ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنِ السَّب۪يلِ “Doğrusu kâfir olanlara hileleri süslü gösterildi ve onlar (doğru) yoldan alıkonuldular.” Yüce Allah öteden beri küfrü tercih eden ve inkârdan beslenen kişilere, hakikate karşı kurdukları tuzakların süslü gösterildiğini ve inkâr kararlılıkları nedeniyle de hakikat yolundan engellendiklerini beyan etmektedir.

Âyette geçen بَلْ bel edatı, üzerinde durulan konuların ve delillerin bırakılmasını, çünkü inkâra dair kurdukları tuzakların onlara süslü ve cazip geldiğini, bunun sonunda da hak ve hakikat yolundan engellendiklerini bildirmektedir. Onların hak yoldan engellenmeleri kendi tercihlerinin sonucunun onaylanması anlamında bir sonuçtur. Tuzak ve hilelerin süslü gösterilmesinin sonucunda insan ve cin şeytanlarının birbirlerini engellemesi de burada söz konusu ediliyor olabilir. Bazı âlimlerimiz âyetteki صُدُّوا suddû edilgen fiilini saddû şeklinde etken kalıpta yorumlamış ve kafirlerin diğer insanları hak yoldan saptırdıklarını beyan etmişlerdir. Hatta bu kelimeyi isim olarak tenvinli okuyanlar da vardır.(32)

4. وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَاد “Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa, artık) ona hiçbir yol gösteren olamaz.” Bu cümlenin aynısı Zümer 39/23 ve 36’da da geçmektedir. Âyetin bu son cümlesinde insanların dalaleti tercih etmeleri ve Yüce Allah’ın da bunu onaylaması durumunda artık bu insan tipi için hiçbir hidayet edicinin olamayacağı beyan edilmektedir. Allah’ın insanı saptırması, insanın sapıklığını onaylaması demektir. Bu konuyu Fâtiha 1/6 ve A‘râf 7/178’de genişçe, Ra‘d 13/27’de ise kısaca açıkladığımız için burada detaya girmiyoruz. Nihayetinde Yüce Allah’ın saptırdığı, yani sapıklıkta bıraktığı kişileri hiç kimse hidayete erdiremez; onlara yol gösteremez. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatları “hiçbir” manası vermekte, dolayısıyla ilâhi iradenin onayının artık değişmeyeceği ifade edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah A‘râf 7/184’te şöyle buyurmaktadır: “Sapkınlığını Allah’ın onayladığına hiç kimse yol gösteremez. (Allah artık) onları azgınlıkları içinde şaşkın olarak bırakır.” Ayrıca Zümer 39/23’te de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah kimi de saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca A‘râf 7/186, Rûm 30/29, Zümer 39/23, 36, Mü’min 40/33 ve Câsiye 45/23’te de geçtiği üzere, Yüce Allah hidayet rehberi olarak tanıttığı vahyinin aydınlığından istifade etmeyen kişilerin esasında sapkınlığı tercih ettiğini ve dolayısıyla sapkınlığını onayladığı kişiler için de hiçbir hidayet davetçisinin olmadığını ilan etmektedir. Yûnus 10/32’de de belirtildiği gibi “haktan geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmaz” vesselâm.

ıı. Dünya ve Âhiret Azabının Mukayesesi

لَهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَشَقُّ وَمَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَاقٍ “Dünya hayatında onlara bir azap vardır. Ahiret azabı ise çok daha şiddetlidir. Onları Allah’tan (O’nun azabından) koruyacak kimse de yoktur.”

Âyetteki لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; عَذَاب ‘azâbün kelimesi “bir azap”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında, yakın hayatta”; وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ ve le‘azâbü’l-âhirati tamlaması “elbette âhiret azabı ise”; اَشَقّ eşakku kelimesi “daha şiddetli(dir)”; وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için yoktur, onlar için olmayacaktır”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen bir azaba karşı)”; مِنْ وَاقٍ min vâkın sözcüğü ise “herhangi bir koruyucu” demektir.

Burada azabın iki türü ve ahiret azabının şiddeti gündeme getirilmektedir.

1. لَهُمْ عَذَابٌ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَلَعَذَابُ الْاٰخِرَةِ اَشَقُّ “Dünya hayatında onlara bir azap vardır. Ahiret azabı ise çok daha şiddetlidir.” Yüce Allah dalaleti tercih eden kişiler için dünya hayatında darlık, fakirlik, savaş, yenilgi, ölüm gibi bir azap bulunduğunu, ancak âhiretteki azabın çok daha ağır ve şiddetli olduğunu beyan etmektedir.

Sözün burasında azapla ilgili olarak Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Azabı adlı eserimizden bir bölümü burada aktarmak istiyoruz:

“Kur’ân’daki örneklerine bakıldığında ‘a-z-b kökünden kelimelerin fiil kullanımlarında farklı boyutların bulunduğu anlaşılmaktadır. Azabın iki boyutu vardır. Bunların ilki dünyaya ait olanıdır; diğeri ise âhirete yöneliktir.

- Dünyadaki Azap

Dünyaya ait azapla ilgili bu fiil Yüce Allah’a nispet edildiği gibi, zaman zaman insanlara da nispet edilmektedir. İnsanlara nispet edilenle ilgili örnekleri hatırlatmakla yetinelim. Bu bağlamda “Hz. Süleyman’ın hüdhüd kuşuna yapacağını söylediği azap”(33) ile “Zülkarneyn’in muhataplara yapacağı ifade edilen azap”(34) Kur’ân’daki örnekleri oluşturmaktadır. Bu iki örneğin dışındaki bütün kullanımlarda dünyada azap etme fiili Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve Kur’ân’da bunların sayısı da 15’tir.(35) Bu arada عَذَاب/ الْعَذَاب‘azâb/el-‘azâb kelimeleri ise isim kalıbında pek çok âyette(36) dünya ve âhiret için ortaklaşa kullanılmaktadır.

- Âhiretteki Azap

Mahşerdeki azap elbette sadece Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve Kur’ân’daki kullanımların çok büyük bir kısmı bununla ilgilidir. Bu konuda herhangi bir detay vermeye gerek yoktur.

Şu kadarını söyleyelim ki, Müzzemmil 73/12-16’da dile getirilen ilâhî ceza türlerinin sonuncusu olarak belirlenen “elem verici azap” ifadesi çok dikkat çekicidir. Söz konusu bu âyetlerde sayılan azap türlerinin sonuncusu olan “elem verici azap” tamlaması, azabın geri kalan bütün türlerini içerecek şekilde kapsayıcı bir anlam alanına sahiptir. Kelimelerin nekra seçilmesi, maksadın belli bir türü değil de azabın bütün ayrıntılarını içermekte olduğunu ortaya koymak olduğunu göstermek içindir. Dahası, Râzî’nin de dediği gibi, bu ifade biçimi elem verici azabın sözü edilenlerden daha şiddetli olduğunu da belirtmektedir.

Elbette sadece sıkıntı veren yiyecekler değil, elem verici her azap şekli, vahyi ve risaleti inkâr edenleri beklemektedir. O inkârcılar nasıl ki çevrelerindeki müminlere sıkıntı veriyor, onlara âdeta hayatı zindan etmeye çalışıyor idiyseler, mahşerde de kendileri benzer bir âkıbetle buluşturulacaklardır. Elem verenlere elem verilecektir. Gönül kıranların gönlü kırılacaktır.

- Farklı Azap Türleri Hakkında Bazı Değerlendirmeler

ı. Bu iki genel ayrımın ardından şunu söyleyebiliriz: İnsanların başına azap iki yerde ve zamanda gelir. Bunlardan ilki dünya hayatında yaşanan sıkıntılar, diğeri de âhirette yaşanacak olanlardır. Cenâb-ı Hakk dünya azabına göre âhiret azabına “en büyük azap” veya “en şiddetli azap” adını vermektedir.(37) Dünyada yaşanan sıkıntılar ne kadar ağır olursa olsunlar, âhirette yaşanacak azaptan kesinlikle daha hafiftirler. Bu itibarla, bu hayattakilere bakarak âhiret âlemindekileri hesaba katmamak aldanmaktan başka bir şey değildir.

ıı. Azap, aslında mahrumiyettir. Bunun dünyada olabildiğini de hatırlattığımız üzere, azap denilince akla her zaman cehennem ateşi gelmemelidir. Nitekim Kalem 68/33’te bu kelime bahçe sahiplerinin dünyadaki mahrumiyeti için kullanılmakta, ayrıca bunların âhiretteki azabının ise çok daha şiddetli olacağı beyan edilmektedir. Demek ki bazı şeylerden yoksun kalmak da bir çeşit azaptır.

ııı. Azap, acının aracına değil, sonucuna işaret etmekte ve nedenler değiştikçe azabın niteliği de (‘azâbün elîm, ‘azâbün mühîn, ‘azâbün ‘azîm, ‘azâbün ğalîz) değişmektedir. Nitekim azâbın dünya hayatında “Allah tarafından terk edilmişlik” anlamında kullanıldığı da bilinmektedir.(38) Bu âyette sözü edilen azap bir anlamda “vicdan azabı” olarak da isimlendirilebilir.

ıv. İnsana zor gelen ve onu hedefine ulaşmaktan alıkoyan her şey azaptır. Istilâhta/terim olarak azap, “insanı kendi haline terk eden, hedefine ulaşmasını engelleyen, yalnız ve yardımsız bırakan”, bütün bunların sonucunda da “mutsuz, umutsuz ve kahredici bir iç yangını ve vicdan azabına mahkûm eden durum”dur.

v. Azâbı “Allah’la birlikte başka bir ilâh edinme! Sonra kınanmış olarak bir köşeye atılıp orada bir başına kalakalırsın”(39) âyeti ışığında anlamak gerekir. Bu durumun verdiği acı öylesine dayanılmazdır ki, bu duruma düşen kişi yok olmak gibi ölümden öte bir şeyi (sübûr) isteyecektir.(40) “Onlara, ‘Yoo! Bugün yok olmak için bir tek ölümü çağırmayın, yok olmak için bütün ölümleri çağırın!’ denilecektir.(41)

vı. Mahşerdeki diriltilme esnasında inkârcıların yaşayacağı derin ıstırap ve feryatlar,(42) ayrıca biraz önce dile getirdiğimiz henüz cehenneme girmeden önce yok olmak istekleri veya toprak olmak arzuları(43) da elbette bir çeşit sıkıntıdır, azaptır. Dahası, kâfirlerin “Âh, keşke ölümle her şey bitseydi”(44) şeklindeki feryadını da azap kapsamında değerlendirmek durumundayız.

vıı. Azabı ateşle sınırlı görmemek gerektiği noktasında bizim en önemli gördüğümüz örnek Kıyâmet 75/34-35’teki şu ifadelerdir: “Yazık sana, çok yazık! Tekrar yazıklar olsun sana yazıklar!” Her halde Yüce Allah tarafından gelecek böyle bir hitaba muhatap olmak ateşten de ateş azabından da çok daha ağır bir mahrumiyet ve mahcubiyet azabıdır.

Özetle söyleyelim ki, dünyada terbiye veya imtihan amaçlı verilen cezalar, çekilen vicdan azapları, ölüm esnasında kötülere meleklerin muamelesi, yine ölüm anında inkârcı kişilere girecekleri ateşin gösterilmesi, diriltilme esnasındaki feryatlar, sorgulama öncesinde veya esnasındaki derin ıstıraplar, ateşe girmeden önceki arz ve cehenneme sunulmada yaşanacak korkunç durumlar da birer azaptır. Ancak bunların hiçbiri “cehennemde yaşanacak ateş azabı” değildir ve dolayısıyla yine bunların hiçbirisi “kabirde ateş azabı”nın veya “kabrin cehennem çukurlarından bir çukur” olduğu ifadesinin delili olarak da sunulamazlar. Çünkü cehennemin faaliyet zamanı mahşerdir.(45)

2. وَمَا لَهُمْ مِنَ اللّٰهِ مِنْ وَاقٍ “Onları Allah’tan (O’nun azabından) koruyacak kimse de yoktur.” Kur’ân’da üç kez(46) geçen وَاق vâk kelimesi vekâ kökünden gelmekte ve “korumak” manasını vermektedir. Yüce Allah azabı hak eden, dolayısıyla hem dünyadaki azabı, hem de âhiretteki çok daha şiddetli azabı hak edenler için onları Allah’tan, yani O’nun azabından hiç ama hiç kimsenin koruyamayacağını vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

ııı. Cennetlikler ve Bazı Ödüller

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ اُكُلُهَا دَٓائِمٌ وَظِلُّهَا تِلْكَ عُقْبَى الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكَافِر۪ينَ النَّارُ “Muttakîlere (duyarlı olanlara) vadolunan cennetin örneği şöyledir: Altından ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi devamlıdır. İşte şu, takvâlı (duyarlı) olanların (mutlu) sonudur. Kâfirlerin sonu ise ateştir.”

Âyetteki مَثَل meselü kelimesi “misali”; الْجَنَّة el-cenneti kelimesi “cennetin”; الَّت۪ي وُعِدَ elletî vü‘ıde ifadesi “vaad edilen”; الْمُتَّقُون el-muttekûne kelimesi “duyarlılık gösterenlere, muttakilere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru sözcüğü “nehirler”; اُكُلُهَا ükülühâ tamlaması “onun yemişleri, ürünleri”; دَٓائِم dâimun kelimesi “devamlı(dır)”; وَظِلُّهَا ve zıllühâ tamlaması “ve onun gölgesi de”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu, o”; عُقْبَى ‘ukbâ sözcüğü “sonu, akıbeti”; الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا ellezînettekav ifadesi “muttaki olanların, takva sahibi olanların”; وَعُقْبَى ve ‘ukbâ sözcüğü “ve sonu, akıbeti”; الْكَافِر۪ين el-kâfirîne kelimesi “kafirlerin”; النَّار en-nâru sözcüğü ise “ateş(tir)” demektir.

Burada cennetin bazı özellikleri ile kafirlerin akıbeti hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kafirlere hem dünyada hem de ahirette azap edeceğini beyan edince, mesânîlik üslubu gereği bu defa muttakilere vereceği ödülü söz konusu etmektedir.

1.مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّت۪ي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ اُكُلُهَا دَٓائِمٌ وَظِلُّهَا “Muttakîlere (duyarlı olanlara) vadolunan cennetin örneği şöyledir: Altından ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi devamlıdır.” Yüce Allah bir benzeri de Muhammed 47/15’te geçen âyetin ilk cümlesinde muttakilere vaadettiği cennet hakkında bilgi vermektedir. Burada öncelikle gözönünde bulundurulması gereken nokta cennetin bir “sonuç” veya “ödül” olduğudur. Bunu sağlayan “sebep” ise insanların muttaki olmasıdır. Demek ki muttaki olmadan cennete gidilemeyecektir.

“Takvâ ve muttakî kavramları” hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgi vermiştik. Burada kısaca bazı noktaları hatırlatmakla yetineceğiz. Takvâ, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve müte‘addî, yani geçişli fiil olarak “korumak” anlamına gelen takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli kalıpta lâzım, yani geçişsiz fiil olarak “korunmak, sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, hassas ve bilinçli olmak” demektir.

Demek ki muttakî, “sorumluluğunu bilen, günahlardan korunan, sorumlu davranan, hassas ve bilinçli kişi” demektir. Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek, takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak tercüme edebiliriz.

Cennetlerin Bazı Özellikleri

Rabbimiz muttakilere vaadedilen cennetin bazı özellikleri bağlamında insanların dünya hayatlarında da bildikleri türden üç noktaya dikkat çekmektedir. Muhammed 47/15’te bu cennetin “dört ırmaktan, meyvelerden ve ilahi mağfiretten” oluştuğu beyan edilmişken, Yâsîn 36/55-58, Zuhruf 43/70-73, Dühân 44/51-56, Tûr 52/17-20, Rahmân 55/46-76, Vâkı‘a 56/15-38, Hâkka 69/21-24, Murselât 77/41-44, Nebe’ 78/31-36 gibi pekçok âyette çok daha fazla özellikleri sayılmaktadır. Burada gözden kaçırılmaması gereken nokta, Yüce Allah’ın cenneti ve dünyadaki bazı nimetleri ve rızıkları birbirine benzetmesidir. Bakara 2/25’te de bu defa cennetteki rızıkların dünyadakilere benzetildiğine dair bir başka örnek vardır. Mesele ödüllerin insan idrakiyle kişilere öğretilmesi veya tanıtılmasıdır; yoksa aynıyla bir eşitlik söz konusu değildir. Zaten Secde 32/17’de “sürprizlerden söz edilmesi” nedeniyle böyle bir aynılığın olamayacağı ortaya konulmuş olmaktadır.

a) تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Altından ırmaklar akar.” Zaten bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(47)

b)اُكُلُهَا دَٓائِمٌ “Yemişleri devamlıdır.” Kur’ân’da yedi kez(48) geçen اُكُلُ ükül kelimesi “yemiş, ürün” gibi manalar içermektedir. Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi, herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Sâd 38/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Bütün bunlar bitip tükenmek bilmeyen rızıklarımızdır.” Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani olmayacak, sahibini yormayacak türden şekillendirileceklerdir. Buradaki mesaj Tevbe 9/22’de de “devamlı nimet” şeklinde zikredilmektedir. Bu arada belirtelim ki, cennetin ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(49) zikredilmektedir.

c) وَظِلُّهَا “Gölgeleri de (devamlıdır).” Cennette gölgelikler olacağı vahyin bildirdiği esaslar arasında yer almaktadır. Bu çerçevede Nisâ’ 4/57, Ra‘d 13/35, Yâsîn 36/56, Vâkı‘a 56/30, İnsân 76/14, Murselât 77/41’de verilen bilgiler çok açıktır. Cennetteki gölgelikler bir nimet oluştururken cehennemde de azap oluşturan gölgeliklerden söz edilmektedir.(50) Cennetteki gölgelikler çekilmeyen, kısalmayan, yakması, aşırı karanlığı ve rahatsız edici hiçbir unsuru bulunmayan, ebedî bir istirahatgâh mahiyeti arz edecektir.

Bu konuda sözü daha fazla detaylandırmaya gerek görmemekteyiz. Ancak çok önemli bir hususa burada dikkat çekmek istiyoruz. Mademki cennetin yemişleri de gölgelikleri de devamlıdır ve yine mademki “Yeryüzündeki herkes fânidir; bâkî kalacak olan sadece ve sadece celal ve ikram sahibi olan Rabbinin zatıdır”(51) âyeti vardır, o halde cennet şu anda mevcut mudur? Bu konuda daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimizden ilgili bölümü nakletmek istiyoruz:

Cennet ve Cehennemin Şu An Mevcudiyeti Meselesi:

“Cennet ve Cehennemin yaratılmış olup olmadığı meselesi kelamcıların tartışmalarına konu olmuş ve genel olarak şu anlayışlar öne çıkmıştır: Ömer Nesefî, cennet ve cehennemin yaratılmış olduklarını, şu anda mevcut olduklarını, bâkî olup fânî olmadıklarını, ayrıca içlerinde bulunanların da fânî, yani geçici sürelerle orada bulunmadıklarını ifade etmiştir.(52)

Taftazânî, cennet ve cehennemin şu anda mevcut olduğunu ifade ettikten sonra, Mutezile’den pek çok âlimin bunların ceza günü, yani âhiret sürecinde yaratılacağını benimsediğini beyan etmiştir. Taftazânî, Mutezileye karşı delil anlamında, Hz. Âdem ve Hz. Havva’nın cennette bulunmasını zikretmiş, ayrıca, اُعِدَّتْ لِلْمُتَّق۪ينَ “Müttakîler için cennet hazırlanmıştır” veya لِلْكَافِر۪ينَ اُعِدَّتْ “Kâfirler için cehennem hazırlanmıştır” şeklindeki pek çok âyetin bulunduğunu belirtmiş, bunların açık anlamının dışına çıkılmasını gerektirecek bir zaruretin bulunmadığını ifade etmiştir.

Daha sonra, “İşte âhiret yurdu! Biz onu yeryüzünde böbürlenmeyi ve bozgunculuğu arzulamayan kimselere veririz”(53) âyetinden de halin ve devamlılığın kastedilme ihtimalinin bulunduğunu, ama aslında Hz. Âdem kıssasının bu konuda yeterli bir delil olduğunu belirtmiştir.(54)

Anlaşıldığı kadarıyla Taftazânî, muttakilere cennetin hazırlanması ile kâfirlere cehennemin hazırlanmasını ifade eden âyetlerde kullanılan fiillerin mâzî/geçmiş zaman kipinde oluşunu cennet ve cehennemin şu anda mevcudiyetine delil saymaktadır. Oysa aynı konuyla ilgili olarak, yani cennetin hazırlanması konusunda Kasas suresinde نَجْعَلُهَا nec‘alühâ ifadesi için “hal ve devamlılık” anlamını ihtimal diye belirlemektedir. Bu durum, kendi kabulleri açısından doğru değildir. Zira aynı konuda bilgi verilen yerlerde farklı zamanlar ifade eden fiillerin kullanılması, konunun farklı boyutlar içerdiğini, diğer delillerle meseleyi izah etmenin gerekliliğini gösterir.

Kur’ân’da pek çok âyette(55) âhiret hayatı için kullanılan “geçmiş zaman kipi”, söz konusu uygulamaların mutlaka gerçekleşecek olmasından kaynaklanmaktadır. Zira ilgili âyetlerde de görüleceği üzere, ileride meydana geleceği kesin olan işler için geçmiş zaman kipi kullanılması, Kur’ân’ın ifade tekniklerinden biridir. Bu itibarla Kasas sûresindeki, نَجْعَلُهَا nec‘alühâ “onu yapıyoruz, şekillendiriyoruz” ifadesi de söz konusu âyetlerdeki geçmiş zaman ifadelerinin aslında gelecek zamanda anlamlandırılması gerektiğini güçlendiren çok önemli bir delildir.

Öte yandan, cennet ve cehennemin şu anda var olduğu iddiası eğer doğru ise, mahşer sonrası dönemde gerçekleşeceğine inandığımız ve Kur’ân’da pek çok âyetin de açık ifadelerine sahip olan “diriltilme”, “toplanma”, “Yüce Allah’a arzedilme”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve en sonunda ödül veya azaba muhatap olma, yani “cennete veya cehenneme sevkedilme” işlemlerinin hiçbir önemi kalmamaktadır. Çünkü kabul edenlerine göre cennet de cehennem de şu anda vardır ve faaliyettedir. Durum böyle olunca, Kur’ân’da yukarıda zikrettiğimiz ve bu konuları açıklayan yüzlerce âyetin anlamını görmezden gelmek gerekmektedir. Bu durum, konuları izahta Kur’ân’ı devre dışı bırakmak veya onun mesajını doğru anlamamak demektir.

Mutezile, وَظِلُّهَا دَٓائِمٌ اُكُلُهَا “Yemişleri ve gölgesi süreklidir”(56) âyetiyle, Yüce Allah’ın zatı hariç cennet ve cehennem dâhil her şeyin helak olacağını belirten “O’nun zâtından başka her şey yok olacaktır”(57) âyetini öne çıkartarak cennet ve cehennemin şu an mevcudiyetinin sıkıntı oluşturacağı kanaatindedir. Çünkü eğer cennet şu anda varsa, yemişleri ve gölgesi de devamlı ise mahşer için Yüce Allah her şeyi helak edeceğine göre cennet nimetlerinin ve gölgesinin devamlılığı kesintiye uğrayacak demektir.

Buna karşılık Taftazânî, cennet nimetlerinin aynı hal üzere devamının şart olmadığını, maksadın devamlılık olduğunu, cennetten fânî olan bir şeyin yerine başkasının getirilmesinin de helak ile zıt olmadığını, meyvelendirmenin devamının bu şekilde sağlanacağını beyan ederek,(58) bizce anlaşılması imkânsız ifadeler kullanmıştır. Zira Mutezile’nin karşı çıkışı sadece cennetteki meyvelerin yok oluşuyla/helâkiyle sınırlı değildir; onlara göre Yüce Allah’ın zâtı hariç, şu an mevcut ise cennet de, mevcut olan her şey de mahşer öncesinde helâk edilecektir.

Konuyu inceleyen Bekir Topaloğlu, cehennem ve cennetin halen mevcut olup olmadıkları meselesini detaylandırarak incelemiş ve genel olarak şu hususlara değinmiştir:

“İslam bilginlerinin çoğu cennet ile cehennemin halen mevcut olduğunu kabul ederken, Cehmiyye, Mu’tezile ve Hâricîlerden bir grup bunların kıyâmetten sonra yaratılacağını ileri sürer.”

Topaloğlu, bu iki genel kanaati ve taraftarlarını ifade ettikten sonra, bu konunun inanç açısından önem taşımamakla beraber mezhepler tarihiyle kelam kitaplarında ve ilgili diğer eserlerde tartışıldığını, cennet ve cehennemin halen mevcut olduğunu benimseyenler de dâhil olmak üzere, bütün âlimlerin bu ceza ve mükâfat yerlerinin kıyâmetten önce iskân edilmeyeceği noktasında fikir birliğinde olduklarını,(59) tersi bilgiler içeren hadislerin de te’vil edildiğini beyan etmiştir. Bu noktada Topaloğlu konuyla ilgili şu hususa da işaret etmiştir:

“… Amacına hizmet etmeyen cennet ile cehennemin önceden yaratılmış olması Yüce Allah’a nispet edilemeyecek abes bir şeydir. Bunların mevcudiyetini ileri sürenler nerede bulunduklarını ispat edememektedirler. Kıyâmetin kopmasından önce her şeyin helak olacağını ifade eden âyet(60) gereğince, cennet ile cehennem eğer mevcutsa önce yok edilecek, sonra tekrar yaratılacaktır; böyle bir işlemin hikmetten uzak olduğu açıktır. Bunların mevcut olduğunu kabul eden grup ise delil olarak cennetten çıkarılan Âdem ile Havvâ’nın Kur’ân’da yer alan kıssalarını, yine Kur’ân-ı Kerîm’de cennet ile cehennemden söz edilen yerlerde kullanılan mazi sigalarını ve her iki yerin Hz. Peygamber’e gösterildiğini ifade eden hadisleri zikrederler.”(61)

Topaloğlu, Hz. Âdem’in bir süre iskân edilip sonra çıkarıldığı cennetin, ebediyet cenneti değil, yüksek bir mevkide bulunan bir bahçeden ibaret bulunduğunu söyleyen âlimlerin olduğunu da sözlerine eklemiş, ayrıca İbnü’l-Arabî’nin “cennet ile cehennemin halen inşa halinde bulunduğu ve bunun kıyâmete kadar devam edeceği” görüşünde olduğunu beyan etmiş, konuya devamla cennet ve cehennemin halen mevcut olduğunu kabul edenlerin farklı kanaatler ileri sürmüş olmalarına rağmen bu fikirlerin güvenilir kaynaklardan yoksun göründüğünü, bu kanaatlerin yer küresi ve gezegenlerle ilgili bilgilere de ters düştüğünü belirtmiştir.(62)

2.تِلْكَ عُقْبَى الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكَافِر۪ينَ النَّارُ “İşte şu, takvâlı (duyarlı) olanların (mutlu) sonudur. Kâfirlerin sonu ise ateştir.” Yüce Allah kendisine ve yönlendirdiği ilâhi buyruklarına karşı duyarlı davrananların akıbetinin işte böyle bir cennet olduğunu, Ra‘d 13/22-24’de de açıkladığımız gibi, bu dünyanın akıbetinin yani ‘Adn cennetlerinin onlara verileceğini beyan etmektedir.

Âyetin son cümlesi ise risalet ve vahiy ile alay eden kafirlerle ilgili bilgi içermekte, Ra‘d 13/34. âyette de geçtiği gibi dünyada onlara azap edildiği gibi mahşerdeki azap ise çok daha şiddetli bir şekilde tecelli edecektir. İşte Rabbimiz hem takvâ sahibi müminlerin hem de kafirlerin akıbetinin nasıl olacağını bu âyetinde açıklıkla ortaya koymakta, göz önüne sermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/20; Ra‘d 13/27; ‘Ankebût 29/50. 2 - Benzer mesajlar için bk. Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/129; Mâide 5/18, 40; Ra‘d 13/27; İbrâhîm 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Fâtır 35/8; Feth 48/14; Müddessir 74/31.
  • Yûnus 10/20 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Fâtır 35/8 Fetih 48/14 Müddessir 74/31
• 3 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 4 - En‘âm 6/35, 149.
  • En‘âm 6/35 En‘âm 6/149
• 5 - Hıcr 15/6, 9; Nahl 16/44; Kehf 18/101; Tâhâ 20/124; Enbiyâ’ 21/7; Furkân 25/29; Şu‘arâ’ 26/5; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; Sâd 38/8; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/36; Kamer 54/25; Kalem 68/51; Cinn 72/17. 6 - En‘âm 6/69, 90; A‘râf 7/2; Tâhâ 20/42; ‘Ankebût 29/51; Zümer 39/21; Muhammed 47/18; Müddessir 74/31. 7 - Vâkı‘a 56/73; Hâkka 69/12. 8 - Tâhâ 20/3; Hâkka 69/48; Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/49, 54; İnsân 76/29; ‘Abese 80/11.
  • Hicr 15/6 Hicr 15/9 Nahl 16/44 Kehf 18/101 Tâhâ 20/124 Enbiyâ 21/7 Furkân 25/29 Şu‘arâ 26/5 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/36 Kamer 54/25 Kalem 68/51 Cinn 72/17 En‘âm 6/69 En‘âm 6/90 A‘râf 7/2 Tâhâ 20/42 ‘Ankebût 29/51 Zümer 39/21 Muhammed 47/18 Müddessir 74/31 Vâkı‘a 56/73 Hâkka 69/12 Tâhâ 20/3 Hâkka 69/48 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/49 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 ‘Abese 80/11
• 9 - Cinn 72/1-2. 10 - Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 14; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Cinn 72/2
• 11 - Semerkandî, age., I, 236; Taberî, age., XIII, 146; Zemahşerî, age., II, 508. 12 - Esed, age., s. 492. 13 - Taberî, age., VII, 381.
• 14 - Âl-i İmrân 3/14; Ra‘d 13/29; Sâd 38/25, 40, 49.
  • Âl-i İmrân 3/14 Ra‘d 13/29 Sâd 38/25 Sâd 38/40 Sâd 38/49
• 15 - Semerkandî, age., I, 237. 16 - İsrâ’ 17/110. 17 - Taberî, age., XIII, 150; Râzî, age., XXIX, 52.
  • İsrâ 17/110
• 18 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 19 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 20 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 21 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 22 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 23 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 24 - Semerkandî, age., I, 237; Taberî, age., XIII, 152-153; Zemahşerî, age., II, 509; Râzî, age., XXIX, 52-53.
• 25 - Bakara 2/217; Mâide 5/13; Tevbe 9/110; Hûd 11/118; Ra‘d 13/31; Hacc 22/55.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/13 Tevbe 9/110 Hûd 11/118 Ra‘d 13/31 Hacc 22/55
• 26 - Hâkka 69/4; Kâri‘a 101/1, 2, 3. 27 - Semerkandî, age., I, 238; Taberî, age., XIII, 155-157; Zemahşerî, age., II, 510.
  • Hâkka 69/4 Kâri‘a 101/1 Kâri‘a 101/2 Kâri‘a 101/3
• 28 - En‘âm 6/5, 10; Tevbe 9/65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11, 95; Nahl 16/34; Enbiyâ’ 21/41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26.
  • En‘âm 6/5 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Hicr 15/95 Nahl 16/34 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26
• 29 - Semerkandî, age., I, 239. 30 - Râzî, age., XXIX, 56.
• 31 - Semerkandî, age., I, 239; Taberî, age., XIII, 160; Zemahşerî, age., II, 511.
• 32 - Semerkandî, age., I, 239; Taberî, age., XIII, 161; Zemahşerî, age., II, 511-512.
• 33 - Neml 27/21. 34 - Kehf 18/86-87. 35 - Âl-i İmrân 3/56; Enfâl 8/33-34; Tevbe 9/14, 26, 39, 55, 74, 85, 101; Kehf 18/87; Tâhâ 20/47; Mücâdele 58/8; Haşr 59/3; Talâk 65/8. 36 - Her iki azapla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/85, 114; Âl-i İmrân 3/56; Mâide 5/33, 41; Tevbe 9/74, 85; Ra‘d 13/34; Nûr 24/19, 23; Secde 32/21; Ahzâb 33/57; Zümer 39/26; Fussılet 41/16; Kalem 68/33.
  • Neml 27/21 Kehf 18/87 Âl-i İmrân 3/56 Enfâl 8/34 Tevbe 9/14 Tevbe 9/26 Tevbe 9/39 Tevbe 9/55 Tevbe 9/74 Tevbe 9/85 Tevbe 9/101 Kehf 18/87 Tâhâ 20/47 Mücâdele 58/8 Haşr 59/3 Talâk 65/8 Bakara 2/85 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/56 Mâide 5/33 Mâide 5/41 Tevbe 9/74 Tevbe 9/85 Ra‘d 13/34 Nûr 24/19 Nûr 24/23 Secde 32/21 Ahzâb 33/57 Zümer 39/26 Fussilet 41/16 Kalem 68/33
• 37 - Ra‘d 13/34; Tâhâ 20/127; Hacc 22/2; Secde 32/21; Zümer 39/26; Kalem 68/33.
  • Ra‘d 13/34 Tâhâ 20/127 Hacc 22/2 Secde 32/21 Zümer 39/26 Kalem 68/33
• 38 - Sebe’ 34/8. 39 - İsrâ’ 17/22. 40 - İslâmoğlu, Hayat Kitabı Kur’ân, Kalem 68/33. âyetle ilgili 14. not. 41 - Furkân 25/14; İnşikâk 84/11.
  • Sebe' 34/8 İsrâ 17/22 Kalem 68/33 Furkân 25/14 İnşikâk 84/11
• 42 - Yâsîn 36/52. 43 - Nebe’ 78/40. 44 - Hâkka 69/27. 45 - Tekvîr 81/12.
  • Yâsîn 36/52 Nebe' 78/40 Hâkka 69/27 Tekvîr 81/12
• 46 - Ra‘d 13/34, 37; Mü’min 40/21.
  • Ra‘d 13/34 Ra‘d 13/37 Mü'min 40/21
• 47 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 48 - Bakara 2/265; En‘âm 6/141; Ra‘d 13/4, 35; İbrâhim 14/25; Kehf 18/33; Sebe’ 34/16. 49 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/265 En‘âm 6/141 Ra‘d 13/4 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/25 Kehf 18/33 Sebe' 34/16 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 50 - Zümer 39/16; Vâkı‘a 56/43; Murselât 77/30. 51 - Rahmân 55/26-27.
  • Zümer 39/16 Vâkı‘a 56/43 Mürselât 77/30 Rahmân 55/27
• 52 - Ömer en-Nesefî, Metnü’l-Akâid, İstanbul, baskı tarihi yok, s. 105.
• 53 - Kasas 28/83. 54 - Sa’düddîn et-Taftazânî, Şerhu’l-Akaid, İstanbul, baskı tarihi yok, s. 139-140.
  • Kasas 28/83
• 55 - Örnekler için bk. Bakara 2/24; Âl-i İmrân 3/131, 133; Nisâ’ 4/18, 37, 93, 102, 151, 161; Tevbe 9/89, 100; İsrâ’ 17/8, 10, 18; Kehf 18/29, 102; Furkân 25/11, 37; Ahzâb 33/8, 29, 31, 35, 44, 57, 64; Fetih 48/6, 13; Hadîd 57/21; Mücâdele 58/15; Talâk 65/10; Mülk 67/5; İnsân 76/4, 31.
  • Bakara 2/24 Âl-i İmrân 3/131 Âl-i İmrân 3/133 Nisâ 4/18 Nisâ 4/37 Nisâ 4/93 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Nisâ 4/161 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 İsrâ 17/8 İsrâ 17/10 İsrâ 17/18 Kehf 18/29 Kehf 18/102 Furkân 25/11 Furkân 25/37 Ahzâb 33/8 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/35 Ahzâb 33/44 Ahzâb 33/57 Ahzâb 33/64 Fetih 48/6 Fetih 48/13 Hadîd 57/21 Mücâdele 58/15 Talâk 65/10 Mülk 67/5 İnsân 76/4 İnsân 76/31
• 56 - Ra‘d 13/35. 57 - Kasas 28/88. 58 - Taftazânî, age., s. 140.
  • Ra‘d 13/35 Kasas 28/88
• 59 - Taftazânî, bu konuda istisna oluşturmaktadır. Çünkü ona göre her iki mekan da şu anda işlev görmektedir (bk. Taftazânî, age., s. 140).
• 60 - Kasas 28/88. 61 - Topaloğlu, “Cehennem” maddesi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1993, VII, 228-229. 62 - Topaloğlu, “Cehennem” maddesi, VII, 229.
  • Kasas 28/88