Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 56-64. âyetlerinde müşriklerin kız çocuklarına karşı tutumunu, Allah’ın azapta acele etmediğini, algılarındaki tutarsızlıkları, şeytanın onları nasıl saptırdığını ve vahyin gönderiliş gayesini ele almaktadır.

a) Müşriklerin Üç Büyük Hatası

Yüce Allah, sûrenin 56-60. âyetlerinde müşriklerin putlarla ilgili hatalı tutumlarını, ileri sürdükleri iftiralardan dolayı sorgulanacaklarını, kızları Allah’a nispet edip beğendiklerini yani erkek çocuklarını da kendilerine layık gördüklerini beyan ettikten sonra, onlardan birine kız müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzünün kapkara kesildiğini, kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı kavminden gizlendiğini, “onu, aşağılık duygusu içinde yanında mı tutsun, yoksa onu toprağa mı gömsün!” şeklinde çok kötü bir hüküm verdiklerini beyan etmektedir.

Ardından, “Kötü niteleme(ler) ahirete inanmayanlar içindir. En yüce niteleme(ler) ise sadece Allah’a aittir. O, her şeyden üstündür; hikmet sahibidir” buyruğuyla inkarcıların feci akıbeti ile Yüce Allah’ın gücü ve hükmünde hikmet sahibi oluşu dikkate sunulmaktadır.

ı. Rızıkları Putlara Tahsis Etmeleri

وَيَجْعَلُونَ لِمَا لَا يَعْلَمُونَ نَص۪يبًا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ تَاللّٰهِ لَتُسْـَٔلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ “Kendilerine rızık olarak verdiklerimizin bir kısmından, (mahiyetini) bilmedikleri şeylere (putlara) pay ayırıyorlar. Allah’a yemin olsun: İftira etmekte olduğunuz şeylerden mutlaka sorguya çekileceksiniz!”

Âyetteki وَيَجْعَلُونَ ve yec‘alûne fiili “ve yaparlar, isnat ederler”; لِمَا لَا يَعْلَمُونَ lima lâ ya‘lemûne ifadesi “bilmedikleri şeylere, putlara”; نَص۪يبًا nasîben kelimesi “pay”; مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ mimmâ razeknâhum ifadesi “kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; تَاللّٰهِ tellâhi ifadesi “Allah’a yemin olsun ki”;لَتُسْـَٔلُنَّ le tüs’elünne edilgen fiili “muhakkak ki sorgulanacaksınız”; عَمَّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ ‘ammâ küntüm tefterûne ifadesi “iftira ettiğiniz şeylerden” demektir.

Burada müşriklerin yanlış bir uygulaması ile Yüce Allah’ın onları hesaba çekeceği gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda müşriklerin üç yanlışı ele alınmakta ve bunların “ilki” bu âyette dile getirilmektedir.

1.وَيَجْعَلُونَ لِمَا لَا يَعْلَمُونَ نَص۪يبًا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ “Kendilerine rızık olarak verdiklerimizin bir kısmından, (mahiyetini) bilmedikleri şeylere (putlara) pay ayırıyorlar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin son derece yanlış algı ve uygulamalarını ele alarak kendilerini uyarmaktadır.

Âyette zikredilen مَا لَا يَعْلَمُونَ “İnkarcıların bilmedikleri şeyler” cansız putlardır. Onlar haklarında doğru bir bilgiye sahip olmadıkları, bu nedenle Yüce Allah’ın verdiği rızıklardan, kendilerine dünyada ve âhirette yarar veya zararlarının bulunacağını, âhirette şefaat edeceklerini sandıkları putlara pay ayırdıklarını beyan etmektedir. Âyette geçen مَا mâ edatı putların cansızlığını ve değersizliğini ortaya koymaktadır. Bu âyeti iki şekilde yorumlamak mümkündür:

a) Âyeti bağlama uygun olarak yorumlayınca, burada sözü edilen nasîb yani “pay”ın “tek ilah olan Yüce Allah’ın” bu özelliğini başka ilah yakıştırmalarına maruz bırakanların yani başka varlıklara Yüce Allah’a ait bu sıfatlardan bir kısmını ayırmak gibi bir anlayışı da içerir. Bağlam gereği âyetin aslında vermek istediği mesaj budur. Durum böyle olunca, âyetin mesajı Yüce Allah’tan başka güçlere ve etkilere Allah’ın yaratıcılık vasfından bir pay ve dolayısıyla bunlara insan hayatı üzerinde belirleyici bir rol yakıştırmak tavrıyla doğrudan bağlantılıdır.(1)

b) Âyeti bağlamdan kopuk olarak okuyunca metinde yer alan مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ mimmâ razaknâhum “kendilerine rızık olarak verdiklerimizden” ifadesinden hareketle bu defa mesaj farklı bir alana çekilmiş olur. Nitekim ürünlerden ve hayvanlardan putlar için pay ayrılması konusunda En‘âm 6/136’da şöyle buyrulmaktadır: “Yarattığı ekinlerle hayvanlardan Allah’a birer pay ayırıp zanlarınca, ‘bu Allah için, bu da ortaklarımız (putlarımız) için’ dediler. Ortakları için ayrılan Allah’a ulaşmıyor, fakat Allah için ayrılan ortaklarına ulaşıyor! Vermekte oldukları hüküm (ne) kötüdür!”

Yüce Allah müşriklerin kendilerince belirledikleri paylarla ilgili olarak gerek ekinleri, gerekse hayvanları kendisinin yarattığını özellikle hatırlatmakta, yaptıkları taksimatın yanlışlığına değinmektedir. Onlar belirledikleri hisselerin bir kısmını Yüce Allah’a, diğer kısmını ise putlarına uygun görmüşlerdi. Allah kendilerine bu konuda herhangi bir emir vermiş olmamasına rağmen kendilerince böyle bir tasarrufta bulunmuşlardı.(2)

2. تَاللّٰهِ لَتُسْـَٔلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَفْتَرُونَ “Allah’a yemin olsun: İftira etmekte olduğunuz şeylerden mutlaka sorguya çekileceksiniz!” Yüce Allah inkarcıların şirk adına uydurdukları ilah anlayışını bir iftira olarak tanıtmakta ve bu türden iftiraların sahiplerini mutlak surette hesaba çekeceğini yemin ifadesi kullanarak beyan etmektedir. Bu cümlenin anlam olarak benzeri Hıcr 15/92-93’te şöyle yer almaktadır: “Rabbine yemin olsun ki yaptıklarından dolayı mutlaka onların hepsini sorguya çekeceğiz.”

Âyette yer alan تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” ifadesi Kur’ân’da yer alan yeminlerden birisidir(3) ve bir örnek hariç(4) genellikle beraberinde te’kîd yani “pekiştirme” lâm/le harfiyle kullanılmaktadır. Yemin beraberinde pekiştirme edatıyla birlikte kullanılıca mesaj çok daha güçlü bir şekil almakta ve muhatapların dikkatini çok daha yoğun bir şekilde çekmeyi amaçlamaktadır. Burada konu, müşriklerin Yüce Allah’a iftiralarıyla ilgili olduğu için, bunun hesabının mutlaka sorulacağı ve akıbetinin çok ağır olacağı beyan edilmiş olmaktadır.

Bu âyette yer alan tehdidin sadece Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a ortak isnat etmeleriyle sınırlı olduğu sanılmamalıdır. Her kim Allah adına konuşuyor da Allah’ın kitabından konuşmuyorsa bilinmelidir ki o kişi Allah’a iftira ediyor demektir. Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin durumu ise Kur’ân’da son derece sert ifadelerle ele alınmakta ve böylelerinin özel bir yargılama sonrasında hak ettikleri korkunç akıbeti yaşayacakları beyan edilmektedir.

ıı. Kız Çocuğu Müjdelendiğindeki Olumsuz Tutumları

وَيَجْعَلُونَ لِلّٰهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ وَاِذَا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بِالْاُنْثٰى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظ۪يمٌ “Onlar, kızları Allah’a yakıştırıyorlar. (Haşa)! O yücedir. Beğendikleri de (erkek çocukları da) kendilerinin (sanıyorlar). Onlardan birine kız çocuğu müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir.”

Buradaki وَيَجْعَلُونَ ve yec‘alûne fiili “ve yapıyorlar, isnat ediyorlar”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; الْبَنَات el-benâti kelimesi “kız çocuklarını”; سُبْحَانَهُ sübhânehû ifadesi “O (Allah) eksikliklerden münezzehtir”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “kendileri için vardır, kendileri için uygun görüyorlar”; مَا يَشْتَهُونَ mâ yeştehûne ifadesi “arzu ettikleri şeyleri”; وَاِذَا بُشِّرَ ve izâ buşşira ifadesi “ve müjdelendiği zaman”; اَحَدُهُمْ ehadühüm tamlaması “onların birine”; بِالْاُنْثٰى bi’l-ünsâ kelimesi “dişi, kız çocuğu”;ظَلَّ وَجْهُهُ zalle vechuhû ifadesi “onun yüzü (şöyle) olmaya başlardı”; مُسْوَدًّا müsvedden kelimesi “kapkara, mosmor”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şöyle iken)”; كَظ۪يمٌ kezîmun kelimesi ise “öfkeli bir halde, kızgın bir şekilde” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnat etmeleri ve kendilerinin kız çocuklarıyla ilgili öfkeli ve kızgın durumları gündeme getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda ele alınan müşriklerin üç yanlışından “ikincisi” bu âyette dile getirilmektedir.

1.وَيَجْعَلُونَ لِلّٰهِ الْبَنَاتِ سُبْحَانَهُ وَلَهُمْ مَا يَشْتَهُونَ “Onlar, kızları Allah’a yakıştırıyorlar. (Haşa)! O yücedir. Beğendikleri de (erkek çocukları da) kendilerinin (sanıyorlar).” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri İsrâ’ 17/40, Sâffât 37/153, Zuhruf 43/16 ve Necm 53/21 gibi âyetlerde yer almaktadır. Yüce Allah kendisine ortaklar isnat edip tevhidi bozan müşriklerin bir başka yanlış kabulünü ise “Allah’a kız çocuklar isnat edip erkek çocukları sahiplenmeleri” şeklinde gerçekleştirdiklerini haber vermektedir. Onlara göre Yüce Allah’ın kızları vardır; kendileri ise erkek çocuklara sahiptirler. Esasında Tekvîr 81/8-9’da da belirtildiği gibi, bazı müşrik Araplar kendi kız çocuklarını diri diri gömüyorlardı.

a) Necm 53/21’de Yüce Allah’a çocuk isnadı konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Önemine binaen bazı noktaları özellikle hatırlatmakla yetinmek istiyoruz: Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(5)

Bu âyetin öncelikle hedef aldığı kişiler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100 ve Sâffât 37/158 gibi âyetlerde bunlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

Bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(6) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(7) hatta Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(8) Bazı Mecusilerin de “Hürmüz ve Ehremen Allah’ın oğullarıdır” şeklinde bir kabulü olduğu iddia edilmektedir.(9) İhlâs sûresinin “(Allah, hiç kimseyi) doğurtmamıştır” mealindeki üçüncü âyetinin ilk cümlesinde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette açık ifadeler yer almaktadır.(10) Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun eşi (hanımı) olmadığı için benzeri gibi bir şey de yoktur.(11) Bu gerçeğe rağmen, konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(12) Hz. Peygamber’in, “eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını” beyan ettiği bildirilmektedir.(13)

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/15-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, kullarından bir kısmını, O’nun bir parçası kıldılar. Gerçekten insan apaçık bir nankördür. Yoksa Allah, yarattıklarından kızları kendisine aldı da oğulları size mi ayırdı?! Onlardan biri, Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince, hiddetlenerek yüzü simsiyah kesilir. Süs içinde yetiştirilip savaş edemeyecek olanı mı istemiyorlar? (Onları Allah’ın parçası mı sayıyorlar?) Onlar, Rahmân’ın kulları olan melekleri de dişi saydılar. Acaba meleklerin yaratılışlarını mı görmüşler! Bu şahitlikleri yazılacak ve sorguya çekileceklerdir. Dediler ki: Rahmân dileseydi biz onlara tapmazdık. Onların bu hususta bir bilgileri yoktur. Onlar sadece yalan söylüyorlar.”

Bu âyet gurubunda da dile getirildiği gibi, Yüce Allah müşriklerin bu anlamsız ve saçma tutumunu susturucu ifadelerle reddedip, Allah’ın kızları sandıkları meleklerin yaratılışına şahid olmadıkları için iftira ettiklerini beyan etmiş ve bundan dolayı sorgulanacaklarını bildirmiştir. Bu konuyla ilgili Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli bilgiler mevcuttur.(14)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet gurubunda da müşriklerin beğenmedikleri kız çocuklarını Yüce Allah’a nispet edip, erkek çocuklarını kendilerine uygun görmeleri kınanmaktadır. Ayrıca kız çocuklarına karşı bu tutumları onların nasıl bir gaddarlık, yanılgı ve sapkınlık içinde olduklarını göstermektedir. Bir taraftan kendileri kız çocuklarıyla anılmak istememektedirler; diğer taraftan da yaratıcı kabul ettikleri Yüce Allah’ın kızları olduğunu iddia ederek anlaşılmaz bir tutum sergilemişlerdir. Onlara göre Yüce Allah’ın kızları sandıkları melekler onlara Allah katında şefaat edeceklerdir. Yüce Allah bu iddiayı da Yûnus 10/18 ve Zümer 39/3’te şiddetle reddetmektedir.

b) “Hâşâ! O, onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir” mealindeki En‘âm 6/100’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah müşriklerin bu ve benzer şekildeki bütün yakıştırmalarından münezzeh, uzak ve yüce olduğunu beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak Sâffât 37/159’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah onların isnat edegeldiklerinden münezzehtir.” Meselenin ele alındığı hem En‘âm 6/100’de, hem de Sâffât 37/159’da Yüce Allah’ın cinlerle Allah arasında nesep bağı iftirasından oluşan nitelendirmelerden münezzeh ve çok yüce olduğu vurgulanmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/57’de Yüce Allah’ın sübhânlığı, yani çocuk isnadı nitelendirmelerinden münezzeh olduğu belirtilmektedir. A‘râf 7/190’da da ortak koşanların bu yaklaşım ve iftiralarından Rabbimizin yüce olduğu beyan edilmektedir. Mü’minûn 23/91’deki hatırlatmada ise aynı konu ve içerik söz konusudur; çocuk isnadı gibi yakıştırmalardan Yüce Allah’ın münezzehliği dile getirilmektedir.

2. وَاِذَا بُشِّرَ اَحَدُهُمْ بِالْاُنْثٰى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظ۪يمٌ “Onlardan birine kız çocuğu müjdelendiği zaman öfkelenmiş olarak yüzü kapkara kesilir.” Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Zuhruf 43/17’de zikredilmektedir. Âyette geçenظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا zalle vechuhû müsvedden ifadesi yaşadığı hüzün nedeniyle “yüzü kapkara, mosmor kesilmek” demektir.(15)

Buradaki ظَلَّ zalle fiili bâte, asbeha ve emsâ fiilleri gibi sayrûret yani “dönüşüm” ifade eden fiillerden birisidir. Bundan sonra gelen وَهُوَ كَظ۪يمٌ ve huve kezîmun cümlesi ise söz konusu kişinin müjde anındaki “öfkeli, kızgınlık hali”ni ortaya koymaktadır. Bu kişilerin kalplerinde taşıdıkları öfke onların yüzüne hüzün ve morarma şeklinde yansımış olmaktadır. Bu haliyle bu ifade hâl cümlesidir.

Yüce Allah kız çocuklarını Allah’a nispet edip erkekleri kendilerine layık gören Mekkeli müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili durumunu işte bu âyette deşifre etmekte ve nasıl bir çelişki içerisinde debelendiklerini haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak bir de Zuhruf 43/17’de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Onlardan biri, Rahmân’a isnat ettiği kız çocuğuyla müjdelenince hiddetlenerek yüzü simsiyah kesilir.” Her iki âyette ortaklaşa dile getirilen husus, müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili hissettikleri korkunç düşmanlık ve hazmedikleri öfkeleridir.

ııı. Kızlara Karşı İnsafsızca Hüküm Vermeleri

يَتَوَارٰى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوٓءِ مَا بُشِّرَ بِه۪ اَيُمْسِكُهُ عَلٰى هُونٍ اَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ اَلَا سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ “Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı toplumdan gizlenir. Onu, aşağılık duygusu içinde yanında mı tutsun yoksa onu toprağa mı gömsün! Dikkat edin! Verdikleri hüküm ne kadar kötüdür!”

Âyetteki يَتَوَارٰى yetevârâ fiili “gizlenir(ler)”; مِنَ الْقَوْمِ mine’l-kavmi ifadesi “kavminden”;مِنْ سُوٓءِ مَا بُشِّرَ min sûi mâ buşşıra tamlaması “müjdelenin kötülüğü nedeniyle”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisine”; اَيُمْسِكُهُ eyümsikühû ifadesi “onu (yanında) tutsun mu”;عَلٰى هُونٍ ‘alâ hûnin kelimesi “zillet üzere, alçaklık içerisinde”; اَمْ يَدُسُّهُ em yedüssühû fiili “yoksa onu gömsün mü”; فِي التُّرَابِ fi’t-türâbi ifadesi “toprağa”; اَلَاelâ edatı “dikkat edin”;سَآءَ sâe fiili “ne kadar da kötü”; مَا يَحْكُمُونَ mâ yahkümûne ifadesi ise “verdikleri hüküm” demektir.

Burada müşriklerin kız çocuğuyla müjdelenince hissettikleri olumsuzluk ve yaptıkları çirkin plan gündeme getirilmektedir.

1.يَتَوَارٰى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوٓءِ مَا بُشِّرَ بِه۪ “Kendisine verilen müjdenin kötülüğünden dolayı toplumdan gizlenir.” Yüce Allah müşriklere verilen kız çocuğu müjdesine öfkelenmelerinin ardından, kendilerince olumsuz ve kötü olan bu müjde nedeniyle kavminden gizlendiklerini, çünkü utandıklarını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen يَتَوَارٰى yetevârâ fiili “gizlenmek, meydana çıkmamak, köşe bucak kaçmak, saklanmak” manasına gelmekte, müşriklerin kız çocukları olunca günlerce insanların içine çıkmamalarını ifade etmektedir.(16)

2. اَيُمْسِكُهُ عَلٰى هُونٍ اَمْ يَدُسُّهُ فِي التُّرَابِ “Onu, aşağılık duygusu içinde yanında mı tutsun yoksa onu toprağa mı gömsün!” Yüce Allah bu müşriklerin kız çocuk müjdesinin sonrasında toplumdan gizlenmeleri esnasında yaptıkları korkunç planı haber vermektedir. Buna göre, kız çocuklarını ya bir ayıp, zillet, hakirlik ve horlanma sebebi olarak yanlarında tutacaklar, bir anlamda onlara katlanacaklar ya da onları diri diri toprağa gömecekler. Âyette geçen ve En‘âm 6/93 ile Ahkâf 46/20. âyette de zikredilen الْهُون el-hûn/hûn kelimesi “zillet, alçaklık, aşağılanma, perişanlık, hakaret, şiddetli”(17) manalarına gelmektedir.

Bir babanın kendi çocuğuna karşı hissettiği bu korkunç duygu elbette uzun süremezdi; bu nedenle Yüce Allah derhal müdahale etti ve bu korkunç gidişatın önünü kesmek üzere hayata dair prensipler belirledi. Hatta böyle bir öldürme fiili yapılırsa bunu yapanın mahşerde karşılaşacağı ilk sorunun da bununla ilgili olacağını Tekvîr 81/8-9’da haber vermektedir.

Râzî’nin aktarımına göre o dönemde yaşananlar şöyleydi:

“Rivayet olunduğuna göre Araplar, kızları olunca bir çukur eşerler, o kız çocuğunu ölsün diye oraya koyarlardı. Kays b. Âsım’dan şöyle dediği rivayet edilmiştir: ‘Ey Allah’ın Rasûlü, henüz müslüman olmadan önce câhiliyyede sekiz kız çocuğumu sağ sağ gömdüm’ dedi. Hz. Peygamber de ‘Her birine karşılık bir köle azad et’ buyurunca o, ‘Ey Allah'ın Rasûlü, benim (kölelerim yok ama) develerim var’ deyince, Hz. Peygamber, ‘O halde herbirine karşılık bir deve kurban et’ buyurdu.”

“Yine rivayet olunduğuna göre, bir adam şöyle demiştir: ‘Ey Allah'ın Rasûlü, müslüman olduğumdan beri, İslâm’ın tadını alamadım. Cahiliyye döneminde bir kızım vardı. Hanımıma, onu giydirip kuşatıp bana getirmesini söyledim. Sonra o çocuğu alıp derin bir uçuruma götürdüm ve oradan aşağı attım. Çocuk bana, ‘Babacığım, beni öldürdün!’ dedi. Ne zaman, onun bu sözünü hatırlasam, bana hiçbir şey kâr etmiyor. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Câhiliyyede olup bitmiş şeyleri (günahları), İslâm (iman) kökünden kazıyıp yok eder. İslâm döneminde olan (günah ve hataları da), tevbe-istiğfar yok eder’ buyurmuştur.”(18)

Bil ki cahiliyye Arapları kızlarını öldürme hususunda farklı farklı yollar takip ederlerdi. Kimi bir çukur kazar, çocuğunu ölsün diye oraya gömerdi; kimisi onu yüksek bir yerden aşağı atardı; kimisi onu suda boğardı; kimisi de boğazlayıp keserek öldürürdü. Onlar bunu bazen kıskançlık ve taassubları nedeniyle (yani o kız büyüyünce, kendilerine bir ar getireceğinden korkarak), bazen de fakirlik, ihtiyaç ve geçim saygısından dolayı yaparlardı.”(19)

Burada nakledilenler insanın kanını donduracak türden olaylardır. İnsan olan birinin bunu yaptığını kabul etmek gerçekten çok zordur. Konu vahiyde yer aldığı için buna inanma zorunluluğu vardır. İşte vahyin insanlığa kazandırdığı evrensel değerlerin başında “hayat hakkı”nın olduğu bu vesileyle söylemek gerekmektedir.

3. اَلَا سَآءَ مَا يَحْكُمُونَ “Dikkat edin! Verdikleri hüküm ne kadar kötüdür!” Bu ifadenin benzerleri müşriklerin ve inkarcıların kanaatleri bağlamında çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(20) Yüce Allah müşriklerin bu tutumunu ifade ettikten sonra, ne kadar da çirkin ve kötü bir hüküm vermekte olduklarını beyan ederek onları ayıplamakta ve kınamaktadır. İfadenin başında yer alan اَلَا elâ edatı “dikkat edin” manasına gelmekte ve olayın vahametini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Müşriklerin kınanan hükmü hem Yüce Allah’a kız çocuklar isnat etmeleridir, hem de kendi kız çocuklarını diri diri toprağa gömmeleridir.

Vahyin indirildiği dönemdeki müşriklerin kız çocuklarıyla ilgili tutumunu bu şekilde beyan edip eleştiren Yüce Allah, elbette yaşadığımız asırda ve yörelerde benzer algıları da aynı şekilde elbette ayıplayacak, kınayacak, paylayacak ve cezalandıracaktır. Tam olarak onların yaptığı gibi olmasa da kız çocuklarını ikinci sınıf bir varlık gibi gören, onları bir mal gibi satılabilir veya satın alınabilir gibi değerlendiren, kızı olduğunda bir türlü sevinemeyen, hatta çocuklarının sayısını erkek çocuklarla sınırlı tutup kızlarını hesaba katmayan algıların müşriklerin algısından çok da farklı olmadıkları söylenebilir.

Eğitimden mirasa, şahitlikten sosyal hayata varıncaya kadar kızları “dişilikleri”yle değerlendirip “kişilikleri”ne itibar etmeyenler en az müşrikler kadar önyargılı ve cezayı hak eden durumdadırlar. Kadına cinsel objenin dışında yer vermeyenler onun yaratılış amacını kendi egolarını tatmine eşitleyenler vahyin izzetli dünyasından çok çok uzaktadırlar. Vahye göre kişilerin değeri erkeklik veya dişiliklerine göre değil, iman ve ameldeki tercih ve kişiliklerine göre şekillenecektir. Mesajı tarihsel bakışlara terk edip onlardan güne dair sonuç çıkarmayan yaklaşım sahipleri vahyi hayata taşıma noktasında büyük eksikliklere sahip olduklarını unutmamalıdırlar.

ıv. En Yüce Nitelendirmelerin Allah’a Aidiyeti

لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Kötü örnek(ler) ahirete inanmayanlar içindir. En yüce örnek(ler) ise yalnızca Allah’a aittir. O, el-‘azîz’dir (her şeyden üstündür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ lillezîne lâ yü’minûne ifadesi “inanmayanlar için vardır”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “ahirete”; مَثَلُ السَّوْءِ meselü’s-sev’i ifadesi “kötü nitelemeler”; وَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “ve sadece Allah içindir”; الْمَثَلُ الْاَعْلٰى el-meselü’l-a‘lâ tamlaması “en yüce nitelemeler”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “her şeyden üstün(dür)”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi(dir), hikmetlerle dolu(dur)” demektir.

Burada müşriklerin asılsız ve yakışıksız nitelendirmelerinin kınanması ve Yüce Allah’ın bunlardan uzak oluşu gündeme getirilmektedir.

1.لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ “Kötü örnek(ler) ahirete inanmayanlar içindir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendisine kız çocuk isnadında bulunarak çok kötü bir misal getirdiklerini ve onların âhirete inanmadıklarını beyan etmektedir. Müşrikler kötü ve iğrenç düşüncelere sahip oldukları için dile getirdikleri nitelemelerin de aynı şekilde kötü misaldan başka bir şey olmadığı anlaşılmaktadır. Müşriklerin kötü misalleri onların çocuğa muhtaç olmalarına rağmen fakirlik ve utanç yüzünden kız çocuklarının doğmasından hoşlanmamaları, hatta onları öldürmeleridir.(21)

Bu âyette bu anlamın dışında bir de müşriklere mahşerde cehennem azabı karşılığının olacağı mesajı da bulunabilir. Kur’ân’da dokuz kez(22) geçen سَوْء/السَّوْء sev’/es-sev’ kelimesi “kötü” manasına gelmektedir. Buna göre مَثَلُ السَّوْءِ meselü’s-sev’i ifadesi “kötü misal” manasında “kötü akıbet” anlamına gelmiş olur.(23)

2. وَلِلّٰهِ الْمَثَلُ الْاَعْلٰى وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “En yüce örnek(ler) ise yalnızca Allah’a aittir. O, el-‘azîz’dir (her şeyden üstündür); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah müşriklerin kötü nitelemelerin sahipleri olmalarına karşılık kendisinin en yüce nitelemelerin sahibi olduğunu beyan etmekte, bu sebeple de her şeyden üstünlüğünü ve her hükmünde hikmet sahibi olduğunu haber vermektedir. “En yüce nitelemeler”den maksat muhtemelen mahlûkta bulunmayıp sadece Yüce Allah’a ait olan sıfatlardır.(24)

Yüce Allah müşriklerin kız çocuklar isnat etmelerinin hiçbir şekilde O’na layık olmadığını beyan ederek, Nahl 16/57. âyette de geçtiği üzere, kendisinin bu tür nitlemelerden uzak ve münezzeh olduğunu sübhân sıfatıyla da ortaya koymaktadır. Yüce Allah kendi zatının nelere sahip olduğunu sadece O bilir ve bildirebilir. Nahl 16/74’te de geçtiği gibi, kulların Yüce Allah ile ilgili misaller getirmesi yasaklanmıştır. Kullar her ne yakıştırırlarsa yakıştırsınlar Şûrâ 42/11 ve İhlâs 112/4 gereği o yakıştırmalar hiçbir şekilde Yüce Allah’a benzemez ve O’na uymaz.

Âyetin sonundaki الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı Yüce Allah’ın her şeyden üstün olduğunu ifade ederken, الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı O’nun her bir hükmünün hikmetler içerdiğini ve hikmetsiz hiçbir işinin ve sıfatının olmadığını kavratmayı amaçlamaktadır. İzzet yücelik manasına geldiği için mahlûka ait olan ve mahlûkun muhtaç olduğu şeylerin Yüce Allah’a nispeti O’nun el-‘azîz oluşuna da el-hakîm oluşuna da aykırıdır.

b) Yüce Allah’ın Azap, Risalet ve Vahiy Sistemi

Yüce Allah, sûrenin 61-64. âyetlerinde insanları zulümleri yüzünden cezalandıracak olsaydı, yeryüzünde hiçbir canlı bırakmayacağını, fakat onları takdir edilen bir müddete kadar ertelediğini, süreleri dolunca bir saat (bir an) öne de alınmayacaklarını, geriye de bırakılmayacaklarını beyan etmekte, kendilerinin hoşlarına gitmeyen şeyleri Allah’a isnat ettiklerini, üstelik dillerinin de mahşerde en güzel ödülün kendilerinin olacağı yalanını ürettiğini, oysa onlara sadece ateşin uygulanacağını haber vermektedir.

Ardından, önceki ümmetlere de peygamberler gönderildiği, fakat şeytanın onlara işlerini süslü gösterdiği, şeytanın bugün onların dostu olduğu ve onlar için elem verici bir azabın bulunduğu bildirilmektedir. Nihayet Kur’ân’ın indiriliş gayesinin de sırf hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklamak ve inanan bir toplum için hidâyet ve rahmet olması şeklinde belirlendiği beyan edilmektedir.

ı. Azapta Acele Etmeyişi

وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّٰهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَآبَّةٍ وَلٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى فَاِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ لَا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ “Allah insanları haksızlıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi, onun üzerinde (yeryüzünde) hiçbir canlı (insan) bırakmazdı. Ancak, onları belirlenmiş bir süreye kadar erteliyor. Ecelleri geldiği (süreleri dolduğu) zaman artık ne bir saat (bir an) geri kalır ne de ileri giderler.”

Âyetteki وَلَوْ يُؤَاخِذُ ve lev yuâhızü ifadesi “ve eğer hesaba çekseydi, sorumlu tutsaydı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; بِظُلْمِهِمْ bizulmihim ifadesi “onların zulmü, haksızlıkları sebebiyle”; مَا تَرَكَ mâ terake fiili “terk etmezdi, bırakmazdı”;عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “onun üzerinde, (yeryüzünde)”; مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin kelimesi “herhangi bir canlı”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”;يُؤَخِّرُهُمْ yuahhıruhum fiili “onları ertelemektedir”;اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى ilâ ecelin müsemmen tamlaması “belirlenmiş süreye kadar”;فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe ifadesi “geldiği zaman”; اَجَلُهُمْ eceluhum tamlaması “onların süreleri, ecelleri”; لَا يَسْتَاْخِرُونَ lâ yeste’hırûne fiili “sona da kalamazlar”; سَاعَة sâ‘aten sözcüğü “bir saat, bir an”; وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ ve lâ yestakdimûne fiili “öne de alamazlar” demektir.

Bir benzeri de Fâtır 35/45’te geçen bu ifadede Yüce Allah’ın cezalandırmada acele etmediği, insanları belli bir süreye ertelediği ve nihayet süre dolunca da onda herhangi bir değişikliğin olamayacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّٰهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَآبَّةٍ وَلٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Allah insanları haksızlıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi, onun üzerinde (yeryüzünde) hiçbir canlı (insan) bırakmazdı. Ancak, onları belirlenmiş bir süreye kadar erteliyor.” Âyetin bu kısmı iki başlık halinde incelenmelidir.

a)وَلَوْ يُؤَاخِذُ اللّٰهُ النَّاسَ بِظُلْمِهِمْ مَا تَرَكَ عَلَيْهَا مِنْ دَآبَّةٍ “Allah insanları haksızlıkları yüzünden (hemen) hesaba çekseydi, onun üzerinde (yeryüzünde) hiçbir canlı (insan) bırakmazdı.” Bu cümlede sözü edilen بِظُلْمِهِمْ bi zulmihim “zulümleri sebebiyle” ifadesi Fâtır 35/45’te بِمَا كَسَبُوا bimâ kesebû “kazandıkları şeyler” manasında açıklanmaktadır. Demek ki Yüce Allah insanların zulümlerini hemen bir sorgulama ve yargılayıp cezalandırma sebebi görmemektedir.

Âyetin başındaki لَوْ lev edatı bunun tercih edilmediğinin delilidir. Rabbimiz eğer böyle bir hesaba çekme gerçekleştirseydi, o zaman yeryüzünde hiçbir canlı bırakmamış olacağını bildirmektedir. Âyette “yeryüzü” manasına gelen الْاَرْض el-ard kelimesi yoksa da, Nahl 16/52. âyette geçtiği içinعَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesindeki هَا hâ zamiri oradaki الْاَرْض el-ard kelimesini görmektedir.

Âyette geçen دَابَّة dâbbeh kelimesi, “hareket eden, yavaşça yürüyen canlı” anlamına gelmektedir. Bu kelime bazen insanlar dâhil “bütün canlılar”(25) manasına gelmekte, bazen daha ayrıntılı veya özel bir mana vermektedir. Burada ise âyetin başında geçen النَّاس en-nâs kelimesi nedeniyle “insanlar” manasına alınmalıdır. Devam eden cümlelerde geçen هُمْ hüm zamirlerinin ve fiillerin müzekker cemi sigasında gelişleri maksadın “insanlar” olduğunun delilidir.

Burada النَّاس en-nâs “insanlar” değil de, دَابَّة dâbbeh kelimesinin tercihinin muhtemel sebebi, insanın hareketidir. Yani belki de iradesiyle ve belli bir niyetle herhangi bir şekilde debelenen insanoğlu bir şeyler yapar ve mutlaka sorumluluk gerektirecek bir kabahat işleyebilir. Onun debelenmesi hata işlemesinin habercisidir. Öyleyse hiç kimse hatasızlık iddiasında bulunmamalı, daima ilâhî merhamet ve mağfireti getirecek dönüşümü gerçekleştirmelidir.

b) وَلٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ اِلٰىٓ اَجَلٍ مُسَمًّى “Ancak, onları belirlenmiş bir süreye kadar erteliyor.” Burada cümle insanlar üzerinden devam etmekte ve Rabbimizin insanları tevbe ederler diye belirlenmiş bir süreye yani ölümlerine veya mahşere(26) tehir etmekte olduğu bildirilmektedir.

“Ecele tehir” veya “ecelin tehir edilmemesi” konuları En‘âm 6/2, A‘râf 7/34 ve Nûh 71/4’te bütün yönleriyle ele alınmaktadır. Burada kısaca şunu hatırlatmakla yetinelim: Nûh 71/4’te de yer aldığı üzere, eğer insanlar Allah’a ibadet eder, O’na karşı duyarlı davranır ve peygambere itaat ederlerse, Yüce Allah onları “belirlenmiş bir ecel”e tehir eder. “Ecele tehir edilmek”, hemen cezalandırılmamak ve bu sürede tevbe imkânının sunulması demektir. Çünkü insanlar beşer olmaları nedeniyle hata yapmış olabilirler; eğer hemen cezalandırılacak olsalardı hiçbirinin cezadan ve azaptan kurtulması mümkün olmazdı.

“Ecele tehir” elbette ve hiçbir şekilde “ecelin tehiri” değildir. Çünkü Kur’ân’a göre, ecel geldiğinde asla ve asla geciktirilmez.(27) İşte bu nedenle, Yüce Allah hem kendisi kâfirlere mühlet vermekte,(28) hem de Hz. Peygamber’den böyle yapmasını istemektedir.(29) “Allah ihmal etmez; imhâl eder” sözünün manası da her halde budur.

Yaptıklarının karşılığı olarak insanlara hemen ceza vermeyip kendilerini belirlenmiş bir süreye tehir eden Yüce Allah, Hz. Peygamber’in de onların aceleyle cezalandırılmalarını istememesini emretmektedir.(30) Bunun muhtemel sebepleri, içlerinden tevbe edenlerin çıkabilme ihtimali, tebliğin bir süre sonra sonuç verebilmesi ve inkârda kararlılık gösteren muhatapların ellerinde hiçbir mazeret kalmamasının sağlanmasıdır.

Eğer her türlü imkâna rağmen, küfürde ve inkârda ısrar ederlerse, kendilerine verilen zamanın onlar için hayır değil, şerre dönüşebileceği Âl-i İmrân 3/178’de haber verilmektedir. Tevbe edilmeden geçirilen her an, günah kararlılığının ispatıdır ve bu şekilde insan günah işlemeye devam edip günahlarının artmasına neden olacaktır.

2. فَاِذَا جَآءَ اَجَلُهُمْ لَا يَسْتَاْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ “Ecelleri geldiği (süreleri dolduğu) zaman artık ne bir saat (bir an) geri kalır ne de ileri giderler.” Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/49’da da geçmektedir. İçerik ve mesaj olarak Hıcr 15/5, Mü’minûn 23/43 ve A‘râf 7/34’te de geçen bu ifadede Yüce Allah insanlar için öne alınamayan ve geriye de bırakılamayan belirli bir ecelin bulundu­ğunu, bu süre dolduğunda kişilerin öleceğini ifade etmektedir. Yüce Allah’ın bundan maksadı, insanların sorumlu olduğu hususları lâyıkıyla yerine getirme hususunda çok dik­katli davranmalarını sağlamak olabilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “insanoğlunun hayatta kalmasının bir süresinin olduğu” belirtilmektedir. Bu ifade tam da sosyolojik bir gerçekliktir. Milletler de insanlar gibi teker teker doğar, büyür ve nihayet ölürler. Yüce Allah’a kız çocuklar isnat eden, birden çok ilah edinen, aracılar koşan, Hz. Peygamber’in risalet öğretilerine karşı çıkan ve bu tavırlarını düşmanlığa dönüştüren Mekkeli müşriklere hitap edilen bu âyette inkarcı ve müşrik olanların da içinde bulundukları toplumun da bir süresinin bulunduğu hatırlatılmaktadır.

Vakti geldiğinde artık ölüm zamanı gelen fert gibi toplumun da çökeceği ve yok olup gideceği hatırlatılmaktadır. Bu âyette, sahip oldukları zenginliklere, sosyal nüfuza, sosyolojik ve askeri güce aşırı derecede güvenen Mekkeli müşrikler özelinde bütün zamanların inançsızlarına, hatta bütün insanlara seslenilmektedir. Eğer bir medeniyet doğru ve sağlam değerlere sahip değilse onun ayakta kalması mümkün değildir. Bu çerçevede Mekkeli müşriklerin de zulümle devam ettirdikleri varlıklarını, sürdürdükleri hegemonyalarını artık kaybetmek üzere oldukları kendilerine bildirilmekte, bir taraftan onlara gözdağı verilmekte, diğer taraftan da müminlere moral kazandırılmak istenmektedir.

Fâtır 35/11’de de zikredildiği gibi, ecelin geciktirilmemesi veya öne alınmaması bağlamında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesi çok önemlidir ve mutlak surette iyi anlaşılmalıdır. Söz konusu âyette ecellerin bir an geciktirilemeyeceği gibi bir an öne de alınamayacağı beyan edilmektedir. “Bir an geciktirilmemek” anlaşılabilirdir; yani Münâfikûn 63/11 ve Nûh 71/4’te açıkça ifade edildiği gibi süresi gelen insanın ecelinin asla ve asla tehir edilmeyeceği, geciktirilmeyeceği bildirilmektedir.

Ancak “bir an öne alınamamak” ne demektir? Bunun üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü süresi dolmuş bir ömrün öne alınmasından maksadın ölümle ilgili olmadığını söylemek durumundayız. Burada amaç “acı çekmemek için cezalandırılma süresini çabuklaştırmayı ve kısa tutmayı istemek” olabilir. Esasında süre dolduğu için öne alınamayacak şey “Son Saat’in, kıymaet ve mahşerin, dahası mahşer azabının erkene alınıp kısa sürede bitirilmesi” olarak yorumlanabilir. Aksi takdirde zaten bitmiş olan bir “sürenin öne alınmaması” ifadesi anlamını yitirmiş ve gerçekleşmesi mümkün olmayan bir durum meydana gelmiş olacaktır. Gerçeği Allah bilir.

ıı. İnkârcılığın Korkunç Akıbeti

وَيَجْعَلُونَ لِلّٰهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ اَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ اَنَّ لَهُمُ الْحُسْنٰى لَا جَرَمَ اَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَاَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ “Kendilerinin hoşlarına gitmeyen şeyleri Allah’a yakıştırıyorlar; dilleri de (mahşerde) en güzel (ödülün) kendilerinin olduğu yalanını yakıştırıyor. Şüphesiz ki onlar için sadece ateş vardır ve onlar şüphesiz ki (ateşe) terk edileceklerdir.”

Âyetteki وَيَجْعَلُونَ ve yec‘alûne fiili “ve yapmaktadırlar, isnat etmektedirler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; مَا يَكْرَهُونَ mâ yekrahûne ifadesi “uygun görmedikleri şeyleri”; وَتَصِفُ ve tesıfu fiili “ve nitelendirmektedir”; اَلْسِنَتُهُمُ elsinetuhum tamlamalası “onların dilleri”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan (şeyler)”; اَنَّ لَهُمُ enne lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır (diye)”; الْحُسْنٰى el-husnâ sözcüğü “daha güzeli”; لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “şüphesiz ki”; اَنَّ لَهُمُ enne lehum ifadesi “muhakkak ki onlar için vardır, olacaktır”; النَّار en-nâra kelimesi “ateş”;وَاَنَّهُمْ ve ennehum ifadesi “ve yine muhakkak ki onlar”; مُفْرَطُونَmufratûne kelimesi ise “sürüklenenler(dir), terk edilenler(dir), terk edilmiş olacaklar(dır)” demektir.

Burada müşriklerin mahşere dair kesin yanlış olan kabulleri bağlamında dillerinin nitelendirmeleriyle ifade ettikleri “mahşerde güzel karşılıklar kendilerinin olacağı” yalanı gündeme getirilmektedir.

1.وَيَجْعَلُونَ لِلّٰهِ مَا يَكْرَهُونَ وَتَصِفُ اَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ اَنَّ لَهُمُ الْحُسْنٰى “Kendilerinin hoşlarına gitmeyen şeyleri Allah’a yakıştırıyorlar; dilleri de (mahşerde) en güzel (ödülün) kendilerinin olduğu yalanını yakıştırıyor.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin zâtına kız çocuğu isnat etmelerini kınamakta ve kendilerine müjdelenen kız çocukları nedeniyle öfkeden yüzleri moraran, kavimlerinden utandıkları için milletin içine çıkamayan, dahası “onları bir ayıp sebebi olarak yanlarında mı tutsunlar, yoksa toprağa mı gömsünler” diye planlar yapan bu canileri deşifre etmektedir. Âyetin bu ilk cümlesi hakkında iki temel görüş ileri sürülebilir:

a) Âyetin devam eden kısmından hareketle burada maksat, müşriklerin mahşerdeki beklentileri olabilir. İstemedikleri, beğenmedikleri, hatta hiçbir gerekçe olmadan hayat haklarını ellerinden aldıkları kız çocuklarını Yüce Allah’a layık görenler, bu düşünceleri sanki yeterince hata değilmiş gibi bir de dillerinin yalan yere nitelendirmeleriyle mahşerde en güzel karşılığın yani cennetin kendilerine verileceğini iddia etmişlerdi.(31)

Yüce Allah onların bu algı ve düşüncelerini eleştirmekte, mahşerde güzel ödüllerin kendilerine verileceği beklentisini ifade ederek bunun sadece ve sadece kendi kurguları, yalanları ve iftiraları olduğunu ortaya koymaktadır. Nahl sûresinin 116. âyetinde de benzer şekilde kendi dillerinin yalan yere nitlendirmelerde bulunarak, gıdaların bir kısmının helal, bir kısmının haram olduğunu söylemeleri yasaklanmakta, böylelerinin akıbetinin feci bir şekil alacağını haber vermektedir.

b) Bazı âlimlerimiz âyette geçen وَتَصِفُ اَلْسِنَتُهُمُ الْكَذِبَ اَنَّ لَهُمُ الْحُسْنٰى “(Üstelik) dilleri de en güzelin kendilerinin olduğu yalanını yakıştıryor” ifadesinden maksadın “erkek çocuklar” olduğu yorumunu yapmışlar, bu bağlamda ifadenin önünde geçen وَيَجْعَلُونَ لِلّٰهِ مَا يَكْرَهُونَ “Kendilerinin hoşlarına gitmeyen şeyleri Allah’a isnat ediyorlar” kısımda kast edilenin de “kız çocuklar” olduğu görüşünü ileri sürmüşlerdir.(32) Elbette metin bakımından ve bağlam açısından bu görüş de doğrudur. Ancak âyetin son cümlesindeki ifade, maksadın mahşerle ilgili düşünceleri olduğu görüşünü bizce biraz daha öne çıkarmaktadır.

2. لَا جَرَمَ اَنَّ لَهُمُ النَّارَ وَاَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ “Şüphesiz ki onlar için sadece ateş vardır ve onlar şüphesiz ki (ateşe) terk edileceklerdir.” Bu cümle müşriklerin mahşere dair düşünce ve kabullerinin yalan olduğunu ortaya çıkarmakta ve en güzel ödülün değil, aksine ateşin onlara verileceğini ve kendilerinin cehennem için öncüler oldukları mesajını içermektedir.

Kur’ân’da beş kez(33) geçen لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi لا بدlâ büdde manasında “şüphesiz”, “aslında”, “muhakkak ki” gibi manalar vermekte ve “durum onların dediği ve kabul ettiği gibi değil, aksine onların bu tutum ve davranışlarının karşılığı ateştir” mesajı söz konusu edilmektedir. Bu arada âyetin sonundaki مُفْرَطُونَ mufratûne kelimesi eğer râ harfinin fethasıyla okunursa “sürüklenmek, terk edilmek, bırakılmak, unutulmak” manasına gelmektedir. Ancak bu harfin kesra okunma ihtimali de vardır ki bu durumda “onlar inançlarında ve işlerinde haddi aşanlardır, günahta ileri gidenlerdir” manası devreye girmektedir.(34) Eylemlerinde Yüce Allah’ın koyduğu sınırı aşanlar elbette ateş azabının da öncüleri olacaklardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “nankör insanın daha çok mal ve servet isteği veya böyle bir beklenti içerisinde olduğu” ortaya konulmaktadır. Oysa Yüce Allah En‘âm 6/135, Nahl 16/62, Meryem 19/78, Câsiye 45/21, 32, Kalem 68/36-40 ve Müddessir 74/15-17’de müşriklerin bu tür beklentilerini reddetmekte, onların mahşere dair söylemlerinin hiçbir şekilde doğru bir bilgiye dayanmadığını, yalan konuştuklarını ortaya koymakta, bu tür fikir ve beklentilerin sahiplerini şiddetle reddetmektedir.

Müşriklerin bu konudaki algılarının son derece yanlış olduğuyla ilgili açıklamalarımızı konunun daha etraflı bir şekilde ele alındığı Kehf 18/36’da değerlendireceğimiz için tekrara düşmeme adına burada detaya girmek istemiyoruz.

ııı. Şeytanın İnsana Mühadalesi

تَاللّٰهِ لَقَدْ اَرْسَلْنَآ اِلٰىٓ اُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’a yemin olsun: Senden önceki ümmetlere de (elçi) göndermişizdir. (Fakat) şeytan onlara işlerini süslü göstermişti. İşte o (şeytan), bugün onların dostudur; onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki تَاللّٰهِ tellâhi ifadesi “Allah’a yemin olsun ki”;لَقَدْ اَرْسَلْنَا lekad arselnâ fiili “muhakkak ki göndermiştik”; اِلٰىٓ اُمَمٍ ilâ ümemin ifadesi “ümmetlere”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; فَزَيَّنَ fe zeyyene fiili “ve süslemişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; وَلِيُّهُمُ veliyyuhum ifadesi “onların dostları(dır)”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada önceki nesillere de peygamberler gönderildiği, ancak şeytanın o milletleri saptırdığı gündeme getirilmektedir.

1.تَاللّٰهِ لَقَدْ اَرْسَلْنَآ اِلٰىٓ اُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ “Allah’a yemin olsun: Senden önceki ümmetlere de (elçi) göndermişizdir.” Nahl sûresinin 56. âyetinde de geçen تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki” ifadesi genellikle beraberinde te’kîd yani “pekiştirme” lâm/le harfiyle kullanılmaktadır. Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve müminlere moral vermekte, inkarcıların bu olumsuz tutum ve tavırları nedeniyle canlarını abartılı bir şekilde sıkmamaları gerektiğini öğütlemekte, nitekim Hz. Peygamber’den önce de önceki nesillere de peygamberler gönderdiğini haber vermektedir.

Nahl sûresinin “Andolsun ki biz, ‘Allah’a kulluk edin ve Tâğut’tan sakının’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir elçi göndermiştik” mealindeki 36. âyetinde de ele aldığımız üzere, Yüce Allah her ümmete mutlaka bir elçi gönderdiğini beyan ederek, risaletin amacının insanları tevhide davet edip şirkten ve küfürden kaçınmaları olduğunu ifade etmektedir. Buna göre En‘âm 6/42, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Hıcr 15/10, Nahl 16/36, 63, Fâtır 35/24, Zuhruf 43/6 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir.

Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez. Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi, Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı; ancak dilemedi ve yapmadı. Dolayısıyla bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen de peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi yaşanmıştır.(35)

2. فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Fakat) şeytan onlara işlerini süslü göstermişti. İşte o (şeytan), bugün onların dostudur; onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah geçmiş nesillere peygamberler göndermesine rağmen, davranışlarını şeytanın kendilerine süslü gösterdiğini beyan etmekte, böylece hem inançlarında, hem de davranışlarında derin yanılgılara sürüklendiklerini bildirmektedir.

a) Yüce Allah bu âyette öncelikle Hz. Peygamber’e hitap ettiği için ona moral vermek amacıyla inkârcıların ve müşriklerin dostluğuna talip olmaması gerektiğini, çünkü eski sapkın kavimlerde de olduğu gibi onların dünyadaki dostlarının şeytan olduğunu, bütün hatalı kabul ve davranışlarını kendilerine şeytanın süslü ve doğru gösterdiğini, ancak sonuçta elem verici azabın kendilerini beklediğini haber vermektedir.

Neml 27/4 ve Fâtır 35/8 gibi çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, Kur’ân’da amellerin süslü gösterilmesinden söz eden âyetlerde züyyine fiilinin meçhul, yani “edilgen kalıpta” kullanıldığı âyetler vardır; ancak amelleri kendilerine süslü gösterilenler kâfirler,(36) haddini aşanlar,(37) Firavun(38) ve münafıklardır.(39) Dolayısıyla burada sorumluluğu kadere terk etmek kesinlikle doğru değildir; sorumlular vardır ve onlar da söz konusu kişilerdir.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, bazı âyetlerde süslü göstermek fiilinin zeyyene şeklinde ma‘lûm, yani “etken kalıpta” geldiği de görülmektedir. Bu noktada fail yine yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçtiği gibi büyük çoğunlukla “şeytan”,(40) ayrıca bazı âyetlerde “şeytanlaşmış kişiler”,(41) bir âyette ise “putlar”dır.(42)

Yüce Allah işte eski kavimlerin kalplerinin katılaşmasında şeytanın ve kendileri şeytanlaşmış insanların etkinlinden söz etmekte, başlarına sıkıntılar gelmesine rağmen tevbe edip boyun bükmediklerini, aksine kalplerinin çok daha ileri düzeyde katılaştığını, nihayetinde yapıp ettikleri her ne varsa şeytanın onu kendilerine süslü gösterdiğini beyan etmektedir. Şeytanın amelleri süslü göstermesi de “hayrı şer, şerri hayır”, “doğruyu yanlış, yanlışı doğru”, “hakkı bâtıl, bâtılı hak” gibi göstermesi, dolayısıyla putperestliğe devam etmeleri(43) şeklinde gerçekleşmiştir; dolayısıyla ona itibar edenler de derin bir aldanış ile korkunç bir felaketi hak etmişlerdir.

b) Yüce Allah şeytanın artık mahşer şartlarında kâfirlerin sahte dostu olduğunun anlaşılacağını haber vermekte, çünkü hepsi için orada elem verici bir azabın olacağını bildirmektedir. Zuhruf 43/67 ve Me‘âric 70/10 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, mahşer şartlarında muttaki olanlardan başkaları arasında sıcak dostluk olmayacaktır. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen “şeytanın dostluğu” dünya ile sınırlıdır ki bu da sahtedir;(44) mahşerde ise herhangi bir sıcak dostluktan söz edilmemektedir. Şeytan da onun dünyadaki dostları da mahşerde ateş azabına girmiş olacakları için, âyette sözü edilen dostluk ifadesi mahşer için bir alay ve tehdit içermektedir.(45)

Secde 32/4 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların kendilerini Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunmayacağını haber vermektedir.

Âyetteki مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra, O’na rağmen” gibi anlamlar vermekte ve gündeme getirilen meselede Yüce Allah’ın meydan okuduğunu göstermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(46) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(47)

c) “Şeytan ve azap” ilişkisi bağlamında Fâtır 35/6’da şöyle buyurulmaktadır: “Muhakkak ki, şeytan sizin düşmanınızdır; (öyleyse) siz de onu düşman edinin. Zira o, kendi taraftarlarını sadece ve sadece cehennemlik olmaları için davet eder.” Yâsîn 36/60’ta da beyan edildiği gibi, şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi, şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.(48) Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet bulunduğu da bilinmelidir.(49)

Şeytan insanlara küfrü, nankörlüğü, nifakı ve mutlak inkârı öğütler; bu noktada davette bulunur.(50) İnsanlara çirkinlikleri yapmalarını emreder.(51) Cennetten kovulurken de ifade ettiği gibi, Allah’ın has kulları hariç herkesi saptırmak için uğraşacağı ifade edilmektedir.(52) Bu durumda ona düşman olmak demek, Allah’a kulluk etmek demektir. Allah’a kul ve dost olanlar şeytana düşman olurlar.

Düşman olan şeytana karşı gerçekten düşman olmak için ona düşmanca davranmak gerekir. Bir insanın şeytana düşman olduğunu söylemesi yetmez; çünkü bu düşmanlığın samimi olması şeytanı üzecek işler yapmaya bağlıdır. Bu noktadaki davranışlarımızın “Allah’ın yapılmasını emrettiği farzları uygulamak ve kaçınılmasını istediği haramlarından uzaklaşmak” şeklinde gerçekleşmesi gerekmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/63’te verilen bilgilere göre de, şeytan inkârcılara dünyada yapıp ettiklerini süslü göstermiş, böylece kendilerinin dünyada dostu olmuş, ancak mahşerde azabın içerisinde birlikte olacakları için bunun sahte ve aldatıcı bir dostluk olduğu ortaya konulmuştur.

ıv. Vahyin İndiriliş Gayesi

وَمَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ اِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا ف۪يهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Biz bu Kitabı sana ancak hakkında anlaşmazlığa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın (duyurasın) ve inanan bir toplum için bir rehber ve rahmet olsun diye indirdik.”

Âyetteki وَمَآ اَنْزَلْنَا ve mâ enzelnâ fiili “ve indirmedik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “bu kitabı, Kur’ân’ı”; اِلَّا لِتُبَيِّنَ illâ tübeyyine istisnası “açıklaman için olmasından başka”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”; الَّذِي اخْتَلَفُوا ellezîhtelefû ifadesi “ihtilaf ettikleri şeyi”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”;وَهُدًى ve hüdâ sözcüğü “ve yol gösterici olarak”;وَرَحْمَةً ve rahmeten kelimesi “ve rahmet olarak”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmaktadırlar, inanan bir topluluk için” demektir.

Burada indiriliş gayesi bağlamında Kur’ân’ın “üç” özelliği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah şeytanın sahte dostluğundan uzaklaşmaları noktasında inkârcıları uyardıktan ve kendilerini elem verici bir azapla tehdit ettikten sonra, bu defa onlara son derece esaslı deliller de sunmaktadır.

1. وَمَآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ اِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا ف۪يهِ “Biz bu Kitabı sana ancak hakkında anlaşmazlığa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın (duyurasın) diye indirdik.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e neden indirdiğini beyan etmekte ve “ilk” gerekçe olarak bunun sadece ve sadece “insanların, hakkında ihtilaf ettikleri şeyi açıklamak” olduğunu ortaya koymaktadır. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları bir hasr/kasr metodu olarak cümleye “vurgu” manası katmaktadır. Anlaşılıyor ki Kur’ân insanların ihtilaflarını çözecek, onlara ebedi kurtuluşu sağlayacak yegane rehberdir.

a) Sûrenin daha önce açıklamaya çalıştığımız Nahl 16/44. âyetinde şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine indirileni insanlara açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da Zikr’i (bu Kur’an’ı) indirdik.” Nahl 16/44’te de olduğu gibi, Nahl 16/64’te de ez-zikrin, yani el-kitâb olan Kur’ân vahyinin Hz. Peygamber’e indiriliş gayesi üzerinde durulmakta, başka âyetlerdeki esaslara ilave olarak burada insanlara neyin indirildiğinin onlara duyurulması ve böylece ihtilafa düştükleri şeyin açıklanması ele alınmaktadır.

Tebyîn kavramına kapalılığı “açıklamak” manası verilince Kur’ân’ın kendisinden başka bir açıklaması olduğu, böylece onun kapalı ifadelerden oluştuğu gibi korkunç yanlış bir sonuç kaçınılmaz olmaktadır. Oysa pek çok âyette geçtiği gibi el-mübîn “açıklayıcı ve apaçık” olan,(53) Hûd 11/1-2 ve Fussılet 41/3, 44 gibi pek çok âyette(54) belirtildiği gibi “bizzat Yüce Allah tarafından ayrıntılı bir şekilde açık açık ortaya konulmuş olan” Kur’ân’ın muğlak, kapalı, anlaşılmaz, mücmel, garip, müşkil vs. şekillerde nitelendirilmesi son derece yanlış bir bakış açısını yansıtmaktadır.

İnkârcılar esasında gerçekleri duymak istemiyorlar, vahiy ile buluşmaktan kaçıyorlardı. Vahyin hakikatini duymayan veya kabul etmek istemeyenlere neyin açıklamasından söz edilebilir ki! Burada öncelikli olan konu ilahi prensiplerin muhataplara duyurulmasıdır yani beyan edilmesidir.

Dilimizde de kullanıldığı üzere, nasılki “vergi beyanı, mal beyanı” sözü, insanların bunları gizlememelerini, onları duyurmalarını içeriyorsa, vahyin tebyini de onun açıklanmasıdır yani herkese ilan edilmesidir, ulaştırılmasıdır, tebliğ edilmesidir, duyurulmasıdır. Buradaki ve Nahl 16/44. âyetteki tebyîn/tübeyyine ile Nahl 16/39. âyetteki tebyîn/yübeyyine fiili aynı şeyi, yani bir gerçeğin duyurulmasını öngörmektedir.

Nahl 16/44’te de ifade ettiğimiz gibi, bu âyetlerde sözü edilen tebyînin ne olduğu ancak Bakara 2/159-162, 174-175, Âl-i İmrân 3/187 ve Mâide 5/15. âyetlerle anlaşılabilir. Bütün ilahi kitaplar için temel esas onların mesajlarının duyurulmasıdır. İlâhî mesajlar mutlak surette bütün insanlara açıklanacak, yani duyurulacak ve kesinlikle gizlenmeyecektir. Bunu yapmayanlar ise âhirete karşılık dünyalıkları tercih eden ve çok kötü bir alış veriş yapan ziyana gömülmüş kişiler olarak tanıtılmaktadır. Anlaşılıyor ki konuyla ilgili âyetlerde verilmek istenen mesaj, vahyin gizlenmemesi ve onun gizlenerek az bir dünyalık karşılığında satılmamasıdır.

b) Âyette vahyin tebyîniyle ilişkilendirilen konu, hakkında inkârcıların, kitap ehlinin ve hevâ ve heveslerine düşkün insanların ihtilafa düştükleri şeydir. Bu bağlamda onların “ihtilaf ettikleri şey” aslında bir bütün halinde “tevhid, risalet, özellikle de âhiret ve oradaki diriltilme” gibi inanç konularıyla “helal ve haram yiyecekler” gibi pratik uygulamalardır; bir anlamda onların muhalefet ettikleri şey bütünüyle dindir, islâmdır.(55)

Onlar bu noktada sadece “ihtilaf etmiyorlar”, dahası “muhalefet de ediyorlar”, “bu inanç esaslarına karşı çıkıp onları reddediyorlardı.” İşte bu noktada yaşanan tartışmaları ve karşı çıkışları ortadan kaldırmak üzere, Yüce Allah Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e indirdiğini beyan ederek, temel değerin vahyin verdiği bilgilerden oluştuğunu ortaya koymaktadır. En‘âm 6/114’te de açıkladığımız üzere, bu tür âyetler Kur’ân’dan başka hakemler aramayı değil, başta Hz. Peygamber olmak üzere insanların Kur’ân’ı anlatarak hakemlik yapmaları ve vahyi hayata taşımaya çalışmaları gereğini öğretmeyi amaçlamaktadır.

2. وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “(Bu kitabı) inanan bir toplum için hidâyet ve rahmet olsun diye (indirdik).” Yüce Allah Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e indiriliş gayesinin diğer “iki gerekçesi”ni de “Allah’a iman edip güvenenler için bir rehberlik ve merhamet olması” şeklinde beyan etmektedir. Anlaşılıyor ki yol arayanlar Kur’ân’a müracaat etmeli, onun yol göstericilik misyonundan yararlanmalıdır. Çünkü vahyin yol göstericiliği Bakara 2/2’de “muttakilerle”, Bakara 2/185 gibi âyetlerde ise “bütün insanlarla” ilişkilendirilmektedir.

a) Tefsîrimizin Birinci cildi Giriş bölümünde de ifade ettiğimiz gibi, Kur’ân’ın çeşitli isimleri ve sıfatları vardır. Bunlardan birisi de hüdâ, yani “hidayet kaynağı oluşu”dur. el-Hüdâ/hüdâ kelimesi Kur’ân’da 85 kez yer almakta ve bazı âyetlerde(56) “şaşkınlıkları gideren yol gösterici” manasında Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak kullanılmaktadır. Bakara 2/2 ve 185 gibi âyetlerde vahyin bu yönü açıkça vurgulanmaktadır. Bu manada Kur’ân bir yol haritasıdır. Kur’ân’ın yol göstericiliği, ayırım yapmadan bütün insanları ilgilendirmektedir. Kur’ân hem hidayettir; hem de hidayetin ilkelerini öğreten bir rehberdir.

b) Kur’ân’ın “rahmet oluşu” ise Yüce Allah’ın merhametinin tecellisi olarak kitabını indirmesi şeklinde belirlenmektedir. er-Rahmeh/rahmeh kelimeleri Kur’ân’da 114 kez geçmektedir. Kur’ân, “insanlığa ve kâinata merhameti tanıtan, ilâhî rahmetin tecellisi bir sesleniş” olduğu için, bu kelime bazı âyetlerde Kur’ân’ın isimlerinden birisi olarak yer almaktadır.(57) Yûnus 10/57 meâlen şöyledir: “Ey insanlar! Size Rabbinizden bir öğüt, kalplerde oluşabilecek her tür (inançsızlık hastalıkları) için bir şifa, inananlar için de bir rehber ve rahmet gelmiştir.” Bu yönüyle Kur’ân, merhametin kaynağı ve sahibi olan Yüce Allah’ın insanlara merhamet ve rahmetinin sonucudur.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XX, 53; Esed, age., s. 539’da 62. not.
• 2 - Semerkandî, age., II, 290; Taberî, age., XIV, 122; Zemahşerî, age., II, 588.
• 3 - Yûsuf 12/73, 85, 91, 95; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/97; Sâffât 37/56. 4 - Yûsuf 12/85.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Yûsuf 12/95 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/97 Sâffât 37/56 Yûsuf 12/85
• 5 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3. 6 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 7 - Tevbe 9/30. 8 - Mâide 5/18. 9 - Râzî, age., XIII, 113; Yazır, age., III, 480-481.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18
• 10 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 11 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 12 - Zümer 39/4. 13 - Zuhruf 43/81.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 14 - Nisâ’ 4/171; İsrâ’ 17/40, 111; Kehf 18/4; Meryem 19/88-92; Enbiyâ’ 21/26, Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Nisâ 4/171 İsrâ 17/40 Kehf 18/4 Sâffât 37/153 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 15 - Semerkandî, age., II, 291.
• 16 - Semerkandî, age., II, 291; Taberî, age., XIV, 124; Zemahşerî, age., II, 588.
• 17 - Semerkandî, age., I, 469; Taberî, age., VII, 276; Zemahşerî, age., II, 44.
• 18 - Müslim, İman, 192.
• 19 - Râzî, age., XX, 55.
• 20 - En‘âm 6/136; Yûnus 10/35; Nahl 16/59; ‘Ankebût 29/4; Sâffât 37/154; Kalem 68/36; Câsiye 45/21.
  • En‘âm 6/136 Yûnus 10/35 Nahl 16/59 ‘Ankebût 29/4 Sâffât 37/154 Kalem 68/36 Câsiye 45/21
• 21 - Zemahşerî, age., II, 589.
• 22 - Tevbe 9/98; Nahl 16/60; Meryem 19/28; Enbiyâ’ 21/74, 77; Furkân 25/40; Feth 48/6, 12. 23 - Semerkandî, age., II, 291. 24 - Zemahşerî, age., II, 589.
  • Tevbe 9/98 Nahl 16/60 Meryem 19/28 Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/40 Fetih 48/6 Fetih 48/12
• 25 - Bakara 2/164; Enfâl 8/22, 55; Hûd 11/6, 56; Nahl 16/49, 61; Nûr 24/45; ‘Ankebût 27/60; Lokmân 31/10; Fâtır 35/45; Şûrâ 42/29; Câsiye 45/4.
  • Bakara 2/164 Enfâl 8/22 Enfâl 8/55 Hûd 11/6 Hûd 11/56 Nahl 16/49 Nahl 16/61 Nûr 24/45 Neml 27/60 Lokmân 31/10 Fâtır 35/45 Şûrâ 42/29 Câsiye 45/4
• 26 - Zemahşerî, age., III, 601.
• 27 - Münâfikûn 63/11; Nûh 71/4. 28 - A‘râf 7/183; Kalem 68/45. 29 - Târık 86/17.
  • Münâfikûn 63/11 Nûh 71/4 A‘râf 7/183 Kalem 68/45 Târık 86/17
• 30 - Meryem 19/84.
  • Meryem 19/84
• 31 - Semerkandî, age., II, 292.
• 32 - Semerkandî, age., II, 292; Taberî, age., XIV, 126.
• 33 - Hûd 11/22; Nahl 16/23, 62, 109; Mü’min 40/43. 34 - Semerkandî, age., II, 292; Taberî, age., XIV, 127-129; Zemahşerî, age., II, 590.
  • Hûd 11/22 Nahl 16/23 Nahl 16/62 Nahl 16/109 Mü'min 40/43
• 35 - Mâide 5/19.
  • Mâide 5/19
• 36 - Bakara 2/212; Âl-i İmrân 3/14; En‘âm 6/122; Tevbe 9/37; Ra‘d 13/33; Muhammed 47/14. 37 - Yûnus 10/12. 38 - Mü’min 40/37. 39 - Feth 48/12.
  • Bakara 2/212 Âl-i İmrân 3/14 En‘âm 6/122 Tevbe 9/37 Ra‘d 13/33 Muhammed 47/14 Yûnus 10/12 Mü'min 40/37 Fetih 48/12
• 40 - En‘âm 6/43; Enfâl 8/48; Hıcr 15/39; Nahl 16/63; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38. 41 - Fussılet 41/25. 42 - En‘âm 6/137. 43 - Semerkandî, age., I, 447.
  • En‘âm 6/43 Enfâl 8/48 Hicr 15/39 Nahl 16/63 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Fussilet 41/25 En‘âm 6/137
• 44 - Taberî, age., XIV, 130; Zemahşerî, age., II, 590. 45 - Semerkandî, age., II, 293.
• 46 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 47 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19. 48 - Bakara 2/34; Hıcr 15/31; Tâhâ 20/116. 49 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19 Bakara 2/34 Hicr 15/31 Tâhâ 20/116 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 50 - İbrâhim 14/22. 51 - Bakara 2/268. 52 - A‘râf 7/16-17; Hıcr 15/39-40; İsrâ’ 17/62-65; Sâd 38/82-83.
  • İbrâhîm 14/22 Bakara 2/268 A‘râf 7/17 Hicr 15/40 İsrâ 17/65 Sâd 38/83
• 53 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 54 - En‘âm 6/105, 114, 119; A‘râf 7/32, 52; Yûnus 10/24, 37; Nahl 16/89; İsrâ’ 17/41, 89; Kehf 18/54; Furkân 25/30,50.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 En‘âm 6/105 En‘âm 6/114 En‘âm 6/119 A‘râf 7/32 A‘râf 7/52 Yûnus 10/24 Yûnus 10/37 Nahl 16/89 İsrâ 17/41 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Furkân 25/30 Furkân 25/50
• 55 - Semerkandî, age., II, 293; Taberî, age., XIV, 130; Zemahşerî, age., II, 590.
• 56 - Bakara 2/2, 97, 159, 185; Âl-i İmrân 3/138; Nisâ’ 4/115; En‘âm 6/88, 91, 157; A‘râf 7/52, 203; Tevbe 9/33, Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64, 89, 102; İsrâ’ 17/94; Kehf 18/55, 57; Tâhâ 20/123; Neml 27/2, 77; Kasas 28/43, 57, 85; Lokmân 31/3, 5, 20; Sebe’ 34/32; Fussılet 41/44; Câsiye 45/11, 20; Muhammed 47/25, 32; Feth 48/28; Necm 53/23; Saff 61/9; Cinn 72/13.
  • Bakara 2/2 Bakara 2/97 Bakara 2/159 Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 En‘âm 6/88 En‘âm 6/91 En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 A‘râf 7/203 Bakara 2/2 Âl-i İmrân 3/138 Nisâ 4/115 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 Nahl 16/89 Nahl 16/102 İsrâ 17/94 Kehf 18/55 Kehf 18/57 Tâhâ 20/123 Neml 27/2 Neml 27/77 Kasas 28/43 Kasas 28/57 Kasas 28/85 Lokmân 31/3 Lokmân 31/5 Lokmân 31/20 Sebe' 34/32 Fussilet 41/44 Câsiye 45/11 Câsiye 45/20 Muhammed 47/25 Muhammed 47/32 Fetih 48/28 Necm 53/23 Saff 61/9 Cinn 72/13
• 57 - En‘âm 6/157; A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ’ 17/82; Neml 27/77; Kasas 28/43; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20.
  • En‘âm 6/157 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Kasas 28/43 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20