Mü'min Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 85 âyetten oluşan, adını 28. âyette geçen ve “mümin kişi” anlamındaki مُؤْمِن mü’min kelimesinden alan Mü’min sûresi, inişe göre 78, resmî sıralamada ise 40. sûredir. Bu sûre üçüncü âyette geçen ve “bağışlayıcı” manasına gelen ğâfir kelimesi nedeniyle Ğâfir adıyla da anılmaktadır.

Mü’min sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Zümer sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “vahyin Yüce Allah tarafından indirildiği” mesajıyla başlamakta (Zümer 1; Mü’min 2); “Yüce Allah’ın bağışlama sıfatıyla ilgili mesajlar” (Zümer 53; Mü’min 3); “kâfirlere azap sözünün gerçekleşmesi” (Zümer 19; Mü’min 6); “meleklerin Arş’ın çevresinde Rablerini hamd ederek tesbih etmeleri” (Zümer 75; Mü’min 7); “inkârcıların cehennemden çıkartılma istekleri” (Zümer 58; Mü’min 11); “dinin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait kılınması gerektiği” (Zümer 2-3, 11-14; Mü’min 14, 65); “Allah’ın her şeyi eksiksiz bilmesi” (Zümer 7, 70; Mü’min 16, 19); “zalimlere şefaatin olmaması” (Zümer 43-44; Mü’min 18); “Allah’ın saptırdığına hiç kimsenin yol gösterememesi” (Zümer 23, 36; Mü’min 33); “kibirli olanlar için cehennemde yer olacağı” (Zümer 59; Mü’min 76) gibi pek çok konuda ortak mesajlar içermektedir.

Mü’min sûresi, vahyin kaynağı, Yüce Allah’ın bağışlama sıfatları, önceki kavimlerin inkârcılıkları, meleklerin müminler için istiğfarda ve duada bulunmaları, inkârcıların vahye karşı olumsuz tutumları ve mahşerde azaptan çıkış istekleri, Yüce Allah’ın insanlara yönelik çeşitli ikramları, ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk edilmesi gerektiği, vahyin indiriliş gayesi ve Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağı, herkese hak ettiğinin verileceği ve Allah’ın insanlar arasında adaletle hükmedeceği mesajları ile devam etmektedir.

21. âyetten itibaren, yeryüzünde ibretle gezilip dolaşılması, önceki kavimlerin helak edilme sebepleri üzerinde düşünülmesi, bütün delillere rağmen yalanlamalarının akıbeti üzerinde durulmaktadır. 23. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın Firavun’la olan mücadelesine, kavminden imanını gizlemekte olan bir kişinin uyarılarına, Firavun taraftarlarının dünya ve âhiretteki sıkıntılı ve azap içerikli feci akıbetlerine yer verilmektedir.

55. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri, Yüce Allah’ın kudreti, çeşitli mukayeseler, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, insanın yaratılışı, vahye karşı çıkanların mahşerdeki perişan halleri ele alınmaktadır.

78 âyetten itibaren, bütün peygamberlerin vahiy ile buluşturuldukları beyan edildikten sonra kıssası anlatılanlar olduğu gibi anlatılmayanların da bulunduğu, hayvanların yaratılış gayeleri, yeryüzünde ibret için gezilip dolaşılması gerektiği, inkârcıların risaletle alay edişleri ve sonunda yaşadıklerı feci akıbete dair bilgiler verilmekte, azabı görünce imanın kişiye fayda vermeyeceği, Yüce Allah’ın geçmişteki uygulamasının belli olduğu, onda değişiklik olmayacağı, kafirlerin ise hüsrana uğrayacakları bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-12. âyetlerinde vahyin kaynağını, çeşitli kavimlerin helak edilme sebeplerini, meleklerin dualarını, mahşerde inkârcıların çaresizlik içindeki çırpınışlarını haber vermektedir.

a) Vahiy ve Yüce Allah’ın Sekiz Sıfatı

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde mukatta‘a harflerine yer vermekte, vahyin azîz, alîm, günahların bağışlayıcısı, tevbeleri kabul eden, şiddetli azabın sahibi olan ve lütıf sahibi Allah’ın ikramı olduğunu, kendisinden başka ilah olmadığını, sonunda varışın sadece kendi huzuruna gerçekleşeceğini bildirmektedir.

ı. Vahyin Kaynağı ve Yüce Allah’ın İki Sıfatı

حٰمٓ تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “Hâ. Mîm. (Bu) kitâbın indirilişi el-‘azîz (çok güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen) Allah katındandır.”

Buradaki حٰمٓ hâ mîm harfleri “mukatta‘a harfleri”; تَنْز۪يل tenzîlü kelimesi “indirilmesi, indirmek”; الْكِتَاب el-kitâbi sözcüğü “bu kitabın, bu kitabı, Kur’ân’ın”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan(dır)”; الْعَز۪يز el-‘azîzi sıfatı “güçlü (olan)”; الْعَل۪يمِ el-‘alîmi sıfatı ise “bilen” demektir.

Burada iki harfe yemin edilerek vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1. حٰمٓ “Hâ. Mîm.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen harflerden iki tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Mukatta‘a harfleri hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, bazı kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

Kur’ân’da iki harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olan حٰمٓ “hâ mîm” kullanımı altı sûrenin(1) başında bulunmaktadır. Bu sûrelere bu nedenle havâmîm denmektedir. Nebî (as)’dan gelen bir rivayete göre “Her kim cennet bahçelerinde eğlenmek istiyorsa hâmîmleri kıraat etsin” buyurmuştur.(2) Bu harflerin anlamı hakkında tefsirlerimizde çeşitli bilgiler vardır.

Şu kadarını ifadeyle yetinelim: Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, sûrelerin ve Kur’ân’ın ismi de olabilirler;(3) dahası, önceki ilâhî bir mesaja dikkat çekiyor da olabilirler. Bu harfler vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı ve dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler.

İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, الٓرٰ elif lâm râ, حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilse اَلرَّحْمٰن er-rahmân kelimesi elde edilmektedir.(4) İşte bu yorumda yer alan harfler arasında hâ ve mîm harfleri bulunmaktadır.

Ayrıca bu iki harf Yüce Allah’ın rahmân ve rahîm sıfatlarında geçtiği için Allah’ın rahmet ve merhametine işaret olarak da kabul edilebilir. Dahası hâ harfinin “hamd”e, mîm harfinin de Hz. Peygamber’e işaret olması da mümkündür.(5) Sûrenin içeriğinin Hz. Mûsâ ile ilişkili olması nedeniyle hâ harfinin 78. âyet gereği diğer peygamberlere, mîm harfinin ise Hz. Mûsâ’ya işaret olması da elbette mümkündür.

Yüce Allah bu harflere yemin ederek, bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş de olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تَنْز۪يلُ الْكِتَابِ مِنَ اللّٰهِ الْعَز۪يزِ الْعَل۪يمِ “(Bu) kitâbın indirilişi el-‘azîz (çok güçlü), el-‘alîm (her şeyi bilen) Allah katındandır.” Burada vahyin indiriliş kaynağı bağlamında Yüce Allah’ın iki sıfatı dile getirilmektedir. Bu âyetin mesaj bakımından benzerleri Secde 32/2, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

a) Yâsîn 36/5’te hem تَنْز۪يل tenzîl kavramı hem de vahyin kaynağı konusunda bilgiler vermiştik. Vahyin tenzîli, onun “indirilmesi”, “öğretilmesi” ve “vahyedilmesi” manalarına geldiği gibi, kelimenin kök anlamlarından hareketle “ikram edilmesi” anlamına da gelmektedir. Yüce Allah kitabını vahyederek insanoğluna aslında tenezzül etmiş, iddia edildiği gibi onu insan kaynaklı kabul edenlerin görüş ve yaklaşımını iptal etmek istemiştir. Âyette indirilişinden söz edilen الْكِتَاب el-kitâb “Kur’ân”dır; yani evrensel manada ilahi mesajlardır ve bu kitap sadece ve sadece Yüce Allah tarafından indirilmiştir.

Rabbimiz الْعَز۪يز el-‘azîz’dir yani gücü eşsiz ve erişilmezdir; hiçbir güç tarafından alt edilemezdir; mutlak gâliptir. Bu nedenle Yüce Allah hem vahyin kaynağındaki gücünü ortaya koymaktadır; hem de başkalarına karşılık vahyini ve Peygamberini sahipleneceğini inkârcı muhataplarına iletmek istemektedir.

İlâhî kudret aynı zamanda الْعَل۪يمِ el-‘alîm’dir yani keyfine ve hislerine göre hareket etmez; her bir işi eşsiz ve erişilmez bir bilgiye dayalıdır; uygulamaları böyle erişilmez bir bilginin gereği ve sonucudur. Vahyin evrensel hakikatler içermesi her şeyi mükemmel bir şekilde bilen bir kudretin sözü olması nedeniyledir. Bu yüzden, Yüce Allah eşsiz ve erişilmez gücün ve bilginin sahibi olması nedeniyle vahyini insanlığa iletmiş, hak ve hakikate erişebilmenin yolunun Kur’ân’a sarılmaktan geçtiğini bildirmek istemiştir.

b) Zümer 39/1’de ele aldığımız üzere, vahyin ilahi kaynaklı oluşuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/192, Secde 32/2, Vâkı‘a 56/80, Hâkka 69/43’te “âlemlerin Rabbi”, Yâsîn 36/5’te el-‘azîz ve er-rahîm, Mü’min 40/2’de el-‘azîz ve el-‘alîm, Fussılet 41/2’de er-rahmân ve er-rahîm, Fussılet 41/42’de hakîm ve hamîd, Zümer 39/1, Câsiye 45/2 ve Ahkâf 46/2’de el-‘azîz ve el-hakîm sıfatları zikredilerek vahyin ancak ve ancak bu sıfatlara sahip bir kudret tarafından indirilebileceği beyan edilmek istenmektedir.

Yüce Allah böylece risaletin ve ilahi mesajların insan kaynaklı olamayacağını ifadeyle vahyini sahiplenmekte, böylece Hz. Peygamber’i çeşitli şekillerde suçlayanlara da bir anlamda cevap vermekte, vahyin kaynağının sadece ve sadece kendisi olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın Altı Sıfatı

غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ شَد۪يدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ اِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “O, günahı bağışlayan, tevbeyi kabul eden, azabı şiddetli olandır, lütuf sahibidir. O’ndan başka ilah yoktur; dönüş de yalnızca O’nadır.”

Âyetteki غَافِرِ الذَّنْبِ ğâfiri’z-zenbi tamlaması “günahları bağışlayan(dır)”; وَقَابِلِ التَّوْبِ ve kâbili’t-tevbi tamlaması “ve tevbeleri kabul eden(dir)”; شَد۪يدِ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması “azabı şiddetli(dir)”; ذِي الطَّوْلِ zi’t-tavli ifadesi “lütuf sahibi(dir)”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilâh yoktur”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’nadır”; الْمَص۪ير el-masîr kelimesi ise “dönüş” demektir.

Burada Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları ve nihayet son varışın sadece O’na olacağı gündeme getirilmektedir.

1.غَافِرِ الذَّنْبِ وَقَابِلِ التَّوْبِ “O, günahı bağışlayan, tevbeyi kabul edendir.” Yüce Allah vahyin göndericisi olduğunu beyan ederken الْعَز۪يز el-‘azîz ve الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatlarını zikrettikten sonra, bu âyette de altı sıfatına daha değinmektedir. Bu bağlamda öncelikle kullarının günahlarından dolayı “istiğfar edenleri bağışlayacağını” ve beraberinde de “tevbeleri kabul edeceğini” müjdelemektedir.

Bu iki sıfatın ilki esasında istiğfâr dediğimiz “günahlar nedeniyle Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmak”tır. Diğeri ise bu istiğfarda samimi olunduğunun ispatı demek olan tevbeyi yani Yüce Allah’a yönelmeyi O’nun kabul edeceği beyanıdır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçenالتَّوْب et-tevb kelimesi tevbeh kelimesinin çoğuludur.(6)

Önceki âyette الْعَل۪يم el-‘alîm sıfatının getirilmesinin sebebi, hem vahyin ancak her şeyi bilen bir kudret tarafından gönderilebileceğini beyandır; hem de kullarından kimlerin bağışlanma dileğinde bulunup Allah’a yöneleceğinden haberdar olduğunu bildirmektir. İki ve üçüncü âyette Yüce Allah’a nispet edilen الْعَز۪يز el-‘azîz, الْعَل۪يم el-‘alîm, غَافِر ğâfir, قَابِل kâbil, شَد۪يدِ الْعِقَابِ şedîdi’l-‘ıkâbi, ذِي الطَّوْلِ zi’t-tavli şeklindeki sıfatların kesra yani “esre” okunmasının sebebi, kesre okunmakta olan اللّٰهِ allâhi lafzını nitelendirmeleridir. Son iki cümle ise mahallen kesra konumundadır.

2. شَد۪يدِ الْعِقَابِ ذِي الطَّوْلِ “Azabı şiddetli olandır, lütuf sahibidir.” Yüce Allah bu kelimelerle “iki sıfatını” daha dile getirmektedir ki bunların ilki “azabının çok şiddetliliği”dir; diğeri ise “kullarına ihsan ve ikram sahibi oluşu”dur. Kulları içerisinde küfürde, şirkte ve inkârda ısrar edenler ve istiğfâr ile tevbe etmeden bu üç kötülük üzere ölenler için شَد۪يدِ الْعِقَابِ şedîdi’l-‘ıkâbi ifadesi gereği mahşerde son derece şiddetli bir azabın olacağı pek çok âyette(7) beyan edilmektedir.

Buna karşılık olarak tercihini iman ve istikametten yana belirleyenlere mahşerde sınırsız ödüller ihsan edeceği de ذِي الطَّوْلِ zi’t-tavli ifadesiyle dile getirilmiş olmaktadır.(8) Bu ifadenin “zenginlik” ve “nimet sahibi olmak” gibi anlam içerikleri vardır.(9) Nitekim Nisâ’ 4/25 ve Tevbe 9/86’da da söz konusu kelime bu anlamda kullanılmaktadır.

3. لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ اِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “O’ndan başka ilah yoktur; dönüş de yalnızca O’nadır.” Yüce Allah dile getirdiği “dört sıfatı”nın sonunda “kendisinden başka hiçbir ilah olmadığını” ve “son varışın da sadece kendi huzuruna olacağını” bildirmektedir.

a) Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(10) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) اِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “Dönüş de sadece ve sadece O’nadır.” Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(11) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah bu cümlede de takdîm-te’hîr denen hasr/kasr “vurgu” metotlarından birisini kullanmakta, tıpkı önceki cümlede olduğu gibi burada da varıp dönülecek yegane makamın O’nun makamı ve huzuru olduğunu vurgulamaktadır.

İnsanları yaratıp onlara sayısız nimetler bahşeden ilâhî kudret bu yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığını dile getirmekte, bu hayatın sonrasında yeni bir âlem olan mahşerde herkesin dünya hayatında yaptığı her ne varsa hepsinin hesabını vereceklerini işte bu devrik cümle ile dolaylı yoldan da olsa ifade etmektedir.

b) Eski Kavimlerin Helaki

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde kâfirlerden başkasının Allah’ın âyetleri hakkında tartışmadığını, şehirlerde gezip dolaşmalarının aldatıcı olmaması gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, Mekkeli müşriklerden önce Hz. Nûh’un kavminin, bunlardan sonraki toplulukların da peygamberlerini yalanladıkları, bu çerçevede her ümmetin kendi peygamberini yakalayıp cezalandırmaya azmettiği, bâtılı hakkın yerine koymak için mücadele ettikleri, bunun üzerine kendilerinin ilahi irade tarafından kıskıvrak yakalıp cezalandırıldığı, inkâr edenlerin cehennem ehli olduklarına dair Yüce Allah’ın sözünün böylece gerçekleştiği bildirilmektedir.

ı. Kâfirlerin Bâtıl Mücadelesi

مَا يُجَادِلُ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ اِلَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَلَا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلَادِ “Kâfir olanlardan başkası, Allah’ın ayetleri hakkında tartışmaz. Onların (özgürce) diyar diyar dolaşması kesinlikle seni aldatmasın!”

Âyetteki مَا يُجَادِلُ mâ yücâdilü fiili “tartışmaz”; ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ fî âyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetleri hakkında”;اِلَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا illellezîne keferû istisnası “kafir olanlardan, inkar etmiş kişilerden başkası”;فَلَا يَغْرُرْكَ fe lâ yağrurke emri “sakın seni aldatmasın”; تَقَلُّبُهُمْ tekallübuhum tamlaması “onların gezip dolaşmaları”; فِي الْبِلَادِ fi’l-bilâdi ifadesi ise “şehirlerde, şehir şehir” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetleri hakkında tartışıp duranların sadece kâfirler olduğu gündeme getirilmektedir.

1.مَا يُجَادِلُ ف۪يٓ اٰيَاتِ اللّٰهِ اِلَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Kâfir olanlardan başkası, Allah’ın ayetleri hakkında tartışmaz.” Yüce Allah insanları hidayete erdirmek için gönderdiği âyetleri hakkında yersiz bir şekilde tartışanların sadece kâfirler olduğunu beyan ettikten sonra, onların şeklen rahat ve huzurlu bir görüntü içerisinde şehirler arasında dolaşmasının aldatıcı olmaması gerektiğini ifade etmektedir.

Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları cümleye “vurgu” manası katmakta ve Yüce Allah’ın âyetleri konusunda onları yalanlayarak hasımlık yapanların kâfirlerden başkası olmadığı ortaya konulmaktadır. Burada sözü edilen mücadelenin kavga ve âyetleri iptale yönelik olduğu, âyetlerin kâfirler tarafından inkâr içerikli olarak sorgulanmak istendiği, onlar hakkında ileri geri konuştukları, Allah’ın nurunu söndürme amaçlı müdahaleler yaptıkları anlaşılmaktadır.(12)

Bu doğrultuda Hz. Peygamber’in “Kur’ân hakkında tartışma yapmak küfürdür” sözünü söylediği bildirilmektedir.(13) Peygamberimize hitaben Nahl 16/125’te “Onlarla en güzel şekilde mücadele et” buyrulmakta, ‘Ankebût 29/46’da da bu emir kitap ehline yönelik mücadelede de tekrarlanmaktadır.

2. فَلَا يَغْرُرْكَ تَقَلُّبُهُمْ فِي الْبِلَادِ “Onların (özgürce) diyar diyar dolaşması kesinlikle seni aldatmasın!” Kur’ân’da beş kez geçen تَقَلُّب tekallüb kelimesi Âl-i İmrân 3/196, Nahl 16/64, Şu‘arâ’ 26/219 ve Mü’min 40/4’te kullanılmakta ve “gezip dolaşmak, faaliyette bulunmak” gibi anlamlar içermektedir. Bakara 2/144’teki tekallüb kelimesi ise “dönmek” manasındadır.

Burada geçen تَقَلُّب tekallüb kelimesi “işinde koşuşturmak”, “dönüp durmak”, “gündelik meşguliyette bulunmak”, “seyahat etmek” gibi anlamlar içermektedir.(14) Bu ifadenin benzeri Âl-i İmrân 3/196’da da geçmekte, inkârcıların dünya hayatının aldanmışlıkları içerisinde huzur ve mutluluk görüntüsü içinde şehir şehir, ülke ülke dolaşmalarının sadece bir aldanma olduğunu, huzuruna vardıklarında inkârcıların derin ve korkunç pişmanlıklar yaşayacaklarını belirtmiş olmaktadır.

Sürekli kötülükler peşinde koşanlara yönelik olarak Nahl 16/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Yahut onlar dönüp dolaşırlarken (Allah’ın) kendilerini yakalamasından (güvende midirler?)” Yüce Allah hakikate karşı kötülük tuzakları kuranlara yönelik azap tehdidi bağlamında ortalıkta dolaşırlarken kendilerini yakalayabileceği ihtimalini dile getirmektedir.

Buradan hareketle, Yüce Allah inkârcıların dünya zevklerine dalmışlarken çeşitli iş ve güçlerindelerken onları aniden yakalayabileceğini beyan etmektedir. Bu nedenle, bu türden zevkü safa görüntülerine aldanılmaması gerektiği bu âyette Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere yönlendirilmektedir.

ıı. Azgınların Çabası ve Hak Ettikleri Feci Son

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْاَحْزَابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَهَمَّتْ كُلُّ اُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَاْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَاَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ “Onlardan önce Nuh kavmi ve bunlardan sonraki gruplar da (peygamberlerini) yalanlamışlardı. Her ümmet, kendi elçisini yakala(yıp cezalandır)maya azmetmişti. Batıl sayesinde gerçeği iptal etmek için mücadele etmişlerdi. (Bunun üzerine onları) kıskıvrak yakalamıştım. Azabım (bak) nasıl olmuştu!”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce”; قَوْمُ نُوحٍ kavmu nûhın tamlaması “Nûh’un kavmi”; وَالْاَحْزَابُ ve’l-ahzâbu kelimesi “ve (çeşitli kafir) gruplar da”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; وَهَمَّتْ ve hemmet fiili “ve azmetmişti”; كُلُّ اُمَّةٍ küllü ümmetin tamlaması “her bir ümmet, her bir topluluk”; بِرَسُولِهِمْ birasûlihim tamlaması “onların elçilerini, elçileriyle ilgili”; لِيَاْخُذُوهُ liye’huzûhu ifadesi “onu yakalamak için”; وَجَادَلُوا ve câdelû fiili “ve uğraşmışlardı”; بِالْبَاطِلِ bi’l-bâtıli ifadesi “bâtıl ile”; لِيُدْحِضُوا li yudhıdû ifadesi “etkisiz kılmak için, çürütmek, geçersiz kılmak için”; بِهِ bihî ifadesi “onunla”; الْحَقّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”;فَاَخَذْتُهُمْ fe ehaztühum fiili “ben de hemen onları yakalamıştım”; فَكَيْفَ fe keyfe soru edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; عِقَابِ‘ıkâbi tamlaması ise “benim azabım” demektir.

Burada eski kavimlerin peygamberlerine karşı takındıkları tavır ve sonunda yaşadıkları helak gündeme getirilmektedir.

1. كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَالْاَحْزَابُ مِنْ بَعْدِهِمْ “Onlardan önce Nuh kavmi ve bunlardan sonraki gruplar da (peygamberlerini) yalanlamışlardı.” Âyette geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi çeşitli âyetlerde(15) zikredilmekte, “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişileri, kâfirleri ifade etmektedir. Kelime çoğul getirildiği için bunu belli tekil şahıslarla özdeşleştirmek manayı daraltmak manasına gelir. Bu nedenle, biz maksadın genel anlamda bütün inkârcıları içerdiği kanaatindeyiz.

Yüce Allah kendi âyetlerini yalanlayan Mekkeli müşriklerden daha önce yaşamış olan birtakım azgın kavimlerin de bulunduğunu beyan etmekte, bu bağlamda Hz. Nûh’un kavmini ve ondan sonra gelen ‘Âd, Semûd, Medyen, Hz. Lût’un kavmi, Firavun’un adamları vs. kavimlerin de aynı şekilde hakkı ve hakikati yalanlamış olduklarını bildirmektedir.

Bu ifadede bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral kazandırılırken, diğer taraftan kafirlere gözdağı verilmesi amaçlanmıştır. Çünkü Azgın kavimler peygamberlerini yalanlamanın feci akıbetini yaşadıkları için, Mekkeli müşriklerin de diğer inkârcıların da aynı sonu yaşayacakları kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

Konuyla ilgili benzer bir hatırlatma da Sâd 38/11-14’te şu şekilde geçmektedir: “Onlar, orada (Mekke’de) (derme çatma) çeşitli gruplardan oluşmuş, bozguna uğratılacak bir ordudur, güruhtur. (Nitekim) kendilerinden önce Nûh kavmi, ‘Âd (kavmi), kazıklar (orduların veya çadırların) sahibi Firavun, Semûd, Lût kavmi ve Eyke halkı da bütün bu grupların hepsi peygamberleri yalanlamışlardı ve sırf bu yüzden (kendilerine) azabım hak olmuştu.” Âyetin devamında da bu azgın kavimlerin neler yaptıkları, nelere teşebbüs ettikleri şöyle beyan edilmektedir:

2. وَهَمَّتْ كُلُّ اُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَاْخُذُوهُ وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ “Her ümmet, kendi elçisini yakala(yıp cezalandır)maya azmetmişti. Batıl sayesinde gerçeği iptal etmek için mücadele etmişlerdi.” Yüce Allah önceki azgın kavimlerin her birinin kendi peygamberlerini yakalamak, onları etkisiz hale getirmek ve tebliğlerinde başarısız olmalarını sağlamak için hareket ettiklerini, savundukları ve yaşadıkları bâtılı hak ve hakikatin önüne geçirmek, bâtıl şeyler sayesinde hakikati etkisizleştirmek için canla başla uğraştıklarını bildirmektedir. Âyetin bu cümlesinde eski kavimlerin peygamberleriyle ilgili yaptıkları iki şey dile getirilmektedir:

a) وَهَمَّتْ كُلُّ اُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَاْخُذُوهُ “Her ümmet kendi peygamberini yakala(yıp cezalandır)maya azmetmişti.” Âyette geçen هَمَّتْ hemmet fiili “azmetmek”, “harekete geçmek”, “canla başla uğraşmak”, “tuzaklar kurmak”; “plan ve entrikalar yapmak” gibi anlamlar içermektedir.

Bunu yapmalarının sebebi âyette لِيَاْخُذُوهُ liye’huzûhu ifadesiyle beyan edilmekte ve maksatları da peygamberleri “yakalamak”, “tutuklamak”, “ortadan kaldırmak”, “öldürmek”, “işkence yapmak için hapsetmek”(16) şeklinde dile getirilmektedir. Daha sonra ele alacağımız Mü’min 40/26’da Firavun’un Hz. Mûsâ’yı öldüreceğini söylemesi bunun bir örneğidir.

b) وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ “Bâtıl sayesinde hakkı iptal etmek için mücadele etmişlerdi.” Âyette geçen جَادَلُوا câdelû fiili “uğraşmak”, “çabalamak”, “savunmak”, “düşmanlık etmek”(17) manasına gelmekte ve peygamberlere karşı giriştikleri mücadeleyi ifade etmektedir.

Bu arada cümlede yer alan لِيُدْحِضُوا liyüdhıdû ifadesi farklı kalıplarda Kehf 18/56, Sâffât 37/141 ve Şûrâ 42/16’da da geçmekte, “(hakkı) etkisiz kılmak, çürütmek, geçersiz kılmak”,(18) “gücünü kırmak”, “etkisizleştirmek”, “alt etmeye çalışmak”, “iptal etmek”(19) gibi manalar içermektedir. İnkarcıların “bâtıl”ı esas alarak iptal etmek istedikleri şey âyette الْحَقّ el-hakk kelimesiyle ifade edilmekte, dolayısıyla burada sözü edilen hak peygamberlerin tebliğ ettiği tevhid ve risalet olarak yorumlanmaktadır.(20)

Bu ifadelerden de anlaşılıyor ki bu cümlede azgın kafirlerin amaçlarından birisinin de bâtıl olarak tutundukları her ne varsa peygamberler ve tebliğ ettikleri esaslarla mücadele ederek bâtılı hakkın üzerine atıp hakkın etkinliğini kırmak şeklinde belirlemişlerdi. Bu arada belirtelim ki inkarcıların bâtılı hakkın üzerine atması aslında Enbiyâ’ 21/18’de sözü edilen hakkın bâtılın üzerine atılıp adeta beyninin parçalanması işleminin tersidir.

3. فَاَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كَانَ عِقَابِ “(Bunun üzerine onları) kıskıvrak yakalamıştım. Azabım (bak) nasıl olmuştu!” Âyette yer alan عِقَابِ ‘ıkâbi ifadesinin sonunda عِقَابيِ ‘ıkâbî şeklinde bir “mütekellim yâ”sı bulunmaktadır. Bâ harfinin kesrasıyla yetinildiği için yâ harfi düşürülmüştür. Bu nedenle, tercümede “cezalandırmam” ifadesi zorunludur.

Yüce Allah azgın kavimlerin peygamberlerine karşı giriştikleri bu bâtıl yolun sonunda başarılı olamadıklarını, yakalayıp etkisizleştirmek istedikleri peygamberlerin aksine kendilerini kıskıvrak yakalayıp helak ettiğini bildirmektedir. Onların bu şekilde helak edilmeleri kendilerinden sonra yaşayacak olanlar için bir ders ve ibret kılınmış, başta Mekkeli inkârcılar olmak üzere daha sonra gelecek olanların da aynı yanlış yolu takip etmeleri durumunda bunun onların da helak sebebi olacağını ortaya koymuştur.

ııı. Kâfirlerin Cehennemlik Oluşu

وَكَذٰلِكَ حَقَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ عَلَى الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّهُمْ اَصْحَابُ النَّارِ “Onların ateş halkı olduklarına dair Rabbinin sözü kâfir olanlar üzerine gerçekleşmiştir.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “ve işte böyle”; حَقَّتْ hakkat fiili “gerçekleşmiştir”; كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetu rabbike tamlaması “senin Rabbinin kelimesi, sözü, kararı”; عَلَى الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ‘alellezîne keferû ifadesi “inkâr edenlerle, inkar etmiş kişilerle ilgili”;اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması ise “ateş ehli(dir), ateş halkı(dır), cehennemlikler(dir)” demektir.

Burada inkâr edenlerle ilgili olarak azap sözünün gerçekleşmiş olacağı gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(21) geçen كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(22) Bu tamlamanın aslında “azap kelimesi, azap sözü” manasına geldiği de diğer âyetlerde görülmektedir.(23) Bu ifadeyi Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkârcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/33’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte böylece Rabbinin yoldan çıkanlar hakkındaki ‘Onlar inanmazlar’ sözü gerçekleşmiş oldu.” Yüce Allah peygamberleri aracılığıyla yaptığı onca bilgilendirmeye, ibret içerikli sunumlara rağmen, yoldan çıkmaya ve inkârda kalmaya karar verenlerin ateş azabını hak edenler olacakları şeklindeki sözünün gerçekleştiğine dikkat çekmektedir.

Bakara 2/6, Enfâl 8/55, Yâsîn 36/7, 10 gibi pek çok âyette de belirtildiği gibi, Yüce Allah yaptığı bütün bilgilendirmelere ve sunduğu sayısız imkâna rağmen inkâra şartlanmış insanların iman etmeyeceğini ve sonunda da cehennemlik olacaklarını haber vermektedir. İşte bu hususun bir örneğini de yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda görmekteyiz.

“İnkârcıların ateş ehli oldukları” ifadesi, bunun kesinlikle bir alınyazısı veya “yazgı” değil, aksine bir “yargı” manasına gelmektedir. Yüce Allah Şems 91/8’deki beyanına göre kullarının fıtratına fücûr ve takvâ yeteneği yerleştirmiş, ancak bazı insanların fücûr kısmına yatırım yapacağını, İblis’in yolunu izleyeceğini de bildiğini haber vermektedir.

O’nun bilgisi elbette olayın o şekilde meydana gelmesinin gerekçesi değildir. Zira Yüce Allah herkese fıtrat, vicdan, akıl ve irade vermiş, onlara gerçeği tebliğ edip örneklik oluştursun diye peygamber görevlendirmiş ve apaçık kitaplar göndermiştir. Bütün bunlar onun fıtratına ve vicdanına hitap etmesine rağmen, Yüce Allah kötülüğe ve inkâra şartlanmış insanların inanmayacağını ezeli ilmiyle bilmektedir. Ancak insanoğlu Yüce Allah’ın kendileriyle ilgili neyi bildiğini bilemeyeceği için, davranışlarını Yüce Allah’ın “bilgisine göre” değil, “bildirmesine göre” yapmalıdırlar.

Yüce Allah’ın bilgisinin gerçekleştiği bu inançsızlar üzerine azap sözünün de gerçek olacağı ise hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de A‘râf 7/18, Yûnus 10/33, 96, Hûd 11/119, İsrâ’ 17/63, Secde 32/13, Yâsîn 36/7, Sâd 38/85, Zümer 39/19, 71 gibi âyetlerde beyan edilmektedir.

c) Arş’ı Taşıyan Meleklerin Müminler İçin Duası

Yüce Allah, sûrenin 7-9. âyetlerinde Arş’ı taşıyan ve Arş’ın çevresindeki meleklerin Rablerine hamd ederek O’nu tesbih ettiklerini, Allah’a güvendiklerini ve iman edenlerin bağışlanması için istiğfarda bulunduklarını haber vermekte ve şöyle dua ettiklerini ifade etmektedir:

“Ey Rabbimiz! Senin rahmet ve ilmin her şeyi kuşatmıştır. O halde tevbe eden ve senin yoluna gidenleri bağışla, onları cehennem azabından koru! Ey Rabbimiz! Onları da, onların atalarından, zevcelerinden, nesillerinden salih amel işlemiş olanları da kendilerine vâdettiğin Adn cennetlerine koy! Muhakkak ki azîz ve hakîm olan sadece sensin! Onları her türlü kötülüklerden koru! O gün sen kimi kötülüklerden korursan muhakkak ki ona merhamet etmişsindir. İşte bu, en büyük kurtuluştur.”

ı. Bağışlanmaları İçin İstiğfarları

اَلَّذ۪ينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِه۪ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذ۪ينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَب۪يلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ “Arşı taşıyan ve bir de onun çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamd (övgü) ile tesbih ederler (yüceltirler). O’na iman eder ve müminler için şöyle bağışlanma dilerler: Rabbimiz! Senin merhamet ve ilmin her şeyi kapsamıştır. Tevbe eden ve senin yoluna gidenleri bağışla; onları cehennem azabından koru!”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَحْمِلُونَ ellezîne yahmilûne ifadesi “onlar taşımakta olanlar(dır), taşıyanlar(dır)”; الْعَرْش el-‘arşe kelimesi “Arş’ı”; وَمَنْ حَوْلَهُ ve men havlehû ifadesi “ve çevresindekiler (melekler)”; يُسَبِّحُونَ yüsebbihûne fiili “tesbih etmektedirler”; بِحَمْدِ رَبِّهِمْ bi hamdi rabbihim tamlaması “onların Rabbini hamd ederek, överek”; وَيُؤْمِنُونَ ve yü’minûne fiili “ve inanıyorlar”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”; وَيَسْتَغْفِرُونَ ve yesteğfirûne fiili “ve bağışlanma dileğinde bulunuyorlar”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman edenler için, iman etmiş olanlar için”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَسِعْتَ vesı‘te fiili “sen kapladın, kuşattın”; كُلَّ شَيْءٍ külle şey’in tamlaması “her şeyi”; رَحْمَة rahmeh kelimesi “rahmet açısından, merhamet bakımından”; وَعِلْمًا ve ‘ılmen kelimesi “ve bilgi, ilim açısından”; فَاغْفِرْ fağfir duası “bağışla”; لِلَّذ۪ينَ تَابُوا lillezîne tâbû ifadesi “tevbe edenleri, yönelmiş olanları”;وَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve tâbi olmuş (olanları)”; سَب۪يلَكَ sebîleke tamlaması “senin yoluna”; وَقِهِمْ ve kıhim duası “ve onları koru”; عَذَابَ الْجَح۪يمِ ‘azâbe’l-cahîmi tamlaması ise “ateş azabından” demektir.

Burada Arş’ı taşıyan meleklerin durumu ve miminler için yaptıkları dua gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِه۪ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Arşı taşıyan ve bir de onun çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamd (övgü) ile tesbih ederler (yüceltirler). O’na iman eder ve müminler için şöyle bağışlanma dilerler:” Yüce Allah burada Zümer sûresinin son âyetinde dile getirdiği meleklerini tekrar hatırlatmakta ve onların müminler için neler yapıp istediklerini beyan ederek müminlere moral vermektedir.

Râzî, bu âyetin öncesiyle ilişkisini kurarken ileri sürdüğü mantık son derece isabetli olduğu için burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Bil ki Yüce Allah, kâfirlerin müminlere karşı olan düşmanlarını ortaya koymada aşırı gittiklerini beyan buyurunca, yaratıklarının teşkil ettiği tabakaların en şereflisi olan Arş’ın taşıyıcısı ve onun etrafında dönüp dolaşan o meleklerin de müminlere karşı sevgi, teyit ve muhabbetlerini ortaya koymada ileri gittiklerini beyan etmiş, bu sebeple Yüce Allah adeta, ‘Eğer bu reziller, düşmanlıkta ileri gidiyorlarsa onlara aldırış etme; yüzünü dönüp onlara bakma ve onlara değer verme! Çünkü Arş’ın taşıyıcısı olan melekler seninledir. Arş’ın etrafında dönüp dolaşan melekler seninledir. Onlar, sana yardım ederler’ demek istemiştir.”(24)

a) اَلَّذ۪ينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ “Arşı taşıyan ve bir de onun çevresinde bulunanlar (melekler), Rablerini hamd (övgü) ile tesbih ederler (yüceltirler).” Âyette Hâkka 69/17’de de belirtildiği gibi bazı meleklerin Arş’ı taşıdıkları, bazılarının Arş’ın çevresinde bulundukları(25) beyan edilmektedir. Bu arada onlar bu görevlerini yaparlarken ayrıca Rablerine hamd ile tesbih ettiklerini, O’na inanıp güvendiklerini ve iman edenler için de bağışlanma dileğinde bulunduklarını müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/75’te şöyle buyrulmaktadır: “(O gün) meleklerin, Rablerine hamd ile tesbih ederek Arş’ın etrafını çevrelemiş olduklarını görürsün.” Bu âyetin tefsirinde hem “meleklerin Arş’ın etrafındaki dönüşleri”nin, hem de “Rablerine hamd ederek tesbihleri”nin ne anlama geldiğini etraflı bir şekilde ele almıştık.

Bu nedenle, burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız; sadece kâinattaki en şerefli mahluklardan olan “Arş’ı taşıyan melekler”in müminlerin yanında olduğunu ve müminlerin kafirlerin düşmanlıkları nedeniyle canlarını sıkmamaları gerektiğine dikkat çekildiğini hatırlatmakla yetinelim. Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler içermektedir.

b) وَيُؤْمِنُونَ بِه۪ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “O’na iman eder ve müminler için şöyle bağışlanma dilerler:” Meleklerin Yüce Allah’a iman etmeleri elbette “inanmaları” anlamına geldiği gibi O’na “güvenmeleri” manasına da gelmektedir. Güvendikleri Rablerine dua halinde bulunan meleklerin müminlerin bağışlanması için de yalvarıp yakardıkları ifade edilmektedir.

Şûrâ 42/5’te bu ifade daha genel bir çerçevede “yeryüzündekiler için istiğfarda bulunmaları” şeklinde geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bunun esasında müminlere yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Orada genel olan dua burada özele indirgenmiştir. Zikr-i küll irade-i cüz’ denen ve “bütünü anarak parçayı kast etme kuralı” gereği her iki âyeti birlikte düşünerek maksadı anlamanın zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır.

Bu arada âyette çok önemli başka bir hususa daha dikkat çekildiğini söylemeliyiz. Buna göre melekler henüz dünya hayatı devam ederken insanların hepsine dua etmiş de olabilirler ki bu durumda duadan maksat inkârcıların da bu durumlarından vazgeçmeleri, yani tevbe edip istikamet sahibi olamaları şeklinde anlaşılabilir. Zira bir kişi inkâr üzere ölmüşse onun için dua edilemeyceği Tevbe 9/113’te beyan edilmektedir.

Bu arada Hz. Nûh’un “kendisi, ana-babası ve mümin olarak evine gelen müminler ve bütün erkek ve kadın müminler için” dua ettiği Nûh 71/28’de haber verilmektedir. Ayrıca Bakara 2/126 ve İbrâhim 14/35-41’de Hz. İbrâhim’in “çeşitli duaları”, Muhammed 47/19’da Hz. Peygamber’in “bütün müminler için yapması emredilen dualar” Kur’ân’da zikredilmektedir.

Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir duadır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken yöneliştir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

2. رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذ۪ينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَب۪يلَكَ وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ “Rabbimiz! Senin merhamet ve ilmin her şeyi kapsamıştır. Tevbe eden ve senin yoluna gidenleri bağışla; onları cehennem azabından koru!” Melekler burada duanın nasıl yapılması ve kimlere yönelik olması gerektiğiyle ilgili bir metot öğretmektedir.

a) رَبَّنَا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَةً وَعِلْمًا “Rabbimiz! Senin merhamet ve ilmin her şeyi kapsamıştır.” Bu ifade “Ey Rabbimiz! Senin rahmet ve bilgin her şeyi kuşatmıştır”, “Ey Rabbimiz! Sen rahmet ve ilim bakımından her şeyi kuşatmışsındır” şeklinde de tercüme edilip yorumlanabilir.

Âyette metin olarak olmasa da bu ifadenin başında gizli bir يَقُولُونَ yekûlûne “derler” manasına gelecek bir fiilin bulunduğu anlaşılmaktadır.(26) Bu arada رَبَّنَا rabbenâ hitabının başında gizli bir nidâ harfi yani yâ edatının bulunduğu da kabul edilmektedir. Çünkü rabbenâ ifadesinin fetha “üstün” harekeyle okunmasının sebebi de budur.

Öncelikle bilinmelidir ki, dua رَبَّنَا rabbenâ(27) veya رَبِّ rabbi(28) gibi ifadelerle başlamalıdır. Bunun ardından Yüce Allah övülmeli,(29) sonrasında ise isteğe konu cümleler dile getirilmelidir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bütün bu esasları içermektedir. Melekler Yüce Allah’a رَبَّنَا rabbenâ “ey Rabbimiz” ifadesiyle duaya başlamakta, sonrasında Yüce Allah’ın bilgisini ve merhametini hatırlatarak niyazda bulunmaktadırlar. Yüce Allah’ın merhametine ve bilgisine gönderme yapmaları O’nun merhametiyle muamele etmesi beklentilerini içermektedir.

b) فَاغْفِرْ لِلَّذ۪ينَ تَابُوا وَاتَّبَعُوا سَب۪يلَكَ “Tevbe eden ve senin yoluna gidenleri bağışla; onları cehennem azabından koru!” Bu ifadede ilahi bağışlamadan istifade edebilmek için Allah’a yönelmiş olmak ve yoluna tâbi olmak gerekmektedir. Bu ifade Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği ihtimalinden istifade edebilmek için gerekli hususları içeren Zümer 39/53-55’teki şu bilgilerle de örtüşmektedir:

“De ki: Ey kendi nefisleri aleyhine haddi aşan kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki Allah bütün günahları bağışlayabilir. Muhakkak ki O, çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Size azap gelip çatmadan önce Rabbinize dönün ve O’na teslim olun; sonra size yardım edilmez. Siz farkında olmadan, ansızın başınıza azap gelmeden önce, Rabbinizden size indirilenin en güzeline (Kur’an’a) tâbi olun!”

Bu âyetlerde verilen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj birbiriyle açık bir şekilde uyum arz etmektedir. Demek ki Yüce Allah’ın rahmet ve mağfiretinden yararlanıp kurtuluşa erebilmek için öncelikle Allah’a tevbe etmek, yani O’na yönelmek gerekmektedir.

“Yönelmek” anlamındaki tevbeden önce şirk, küfür, inkâr, büyük günahlar vs. hatalardan vazgeçmiş olmak anlamında istiğfâr da elbette bu manada içerik olarak vardır. Bağışlamadan yararlanabilmek için Yüce Allah’ın belirlediği ve adına sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yolu”na tâbi olmak şarttır. Kur’ân’da kurtuluş için beyan edilen “iman ve salih amel” birlikteliğindeki amaç da budur.

c) وَقِهِمْ عَذَابَ الْجَح۪يمِ “Onları cehennem azabından koru!” Melekler dualarının bu kısmında müminlerin cehennemdeki ateş azabından korunmalarını istedikleri ifade edilmektedir. Burada ve dokuzuncu âyetteki وَقِهِمْ ve kıhim ifadesi “ve onları koru” manasına gelmekte, قِ kı harfi vekâ fiilinin amir kalıbını oluşturmaktadır. Âyette sözü edilen “cehennem azabı” ifadesi Bakara 2/201 ve Âl-i İmrân 3/16’daki kullanımlardan da anlaşılacağı üzere “ateş azabı”dır.

ıı. Adn Cennetleri İçin Niyazları

رَبَّنَا وَاَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍۨ الَّت۪ي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ اٰبَآئِهِمْ وَاَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Rabbimiz! Onları da babalarından (atalarından), eşlerinden ve nesillerinden (çocuklarından) iyi olanları da kendilerine vadettiğin durmaya değer cennetlere koy! Şüphesiz ki el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hikmet sahibi) olan sadece sensin!”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَاَدْخِلْهُمْ ve edhılhum duası “onları yerleştir, koy”; جَنَّاتِ عَدْنٍۨ cennâti ‘adnin tamlaması “(şu) Adn cennetlerine ki”; الَّت۪ي وَعَدْتَهُمْ elletî ve‘attehum ifadesi “kendilerine vaad etmiş olduğun”; وَمَنْ صَلَحَ ve men saleha ifadesi “ve salih olan(lar)ı”; مِنْ اٰبَآئِهِمْ min âbâihim ifadesi “onların babalarından, onların atalarından”; وَاَزْوَاجِهِمْ ve ezvâcihim tamlaması “ve onların eşlerinden”; وَذُرِّيَّاتِهِمْ ve zürriyyâtihim tamlaması “ve onların nesillerinden”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sadece sensin sen”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfat “üstün, güçlü”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi” demektir.

Burada meleklerin müminler için yapmakta oldukları ve yapacakları duanın bir başka boyutu gündeme getirilmektedir.

1. رَبَّنَا وَاَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍۨ الَّت۪ي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ اٰبَآئِهِمْ وَاَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ “Rabbimiz! Onları da babalarından (atalarından), eşlerinden ve nesillerinden (çocuklarından) iyi olanları da kendilerine vadettiğin durmaya değer cennetlere koy!” Yüce Allah kendisine yalvaran meleklerin müminler için onları ‘Adn cennetlerine koymaları duasını yapacaklarını haber vermektedir. Yüce Allah’ın bu cennetleri kullarına vaadettiği Meryem 19/61’de de dile getirilmektedir.

a) Duaya konu olan ‘Adn cennetleri hakkında Fâtır 35/33’te bilgi vermiştik. Kısaca hatırlatmak gerekirse “‘Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez(30) yer almakta, her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar vermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek”, “karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak”, “güzelliklerin üretildiği yer”, “cennetin orta, merkezi yeri”(31) manasına da gelmektedir.

b) Melekler müminlerin sadece kendilerinin değil, beraberlerinde sâlih amel sahibi olan babalarının, eşlerinin ve nesillerinin de oraya girmeleri için dua edeceklerdir. Ra‘d 13/23’te de geçtiği üzere, اٰبَآئِهِمْ âbâihim “babaları” ifadesi elbette hem babaları hem anneleri hem de dedeleri ve nineleri, daha öncesini de içermektedir.(32) Buradan hareketle, اَزْوَاجِهِمْ ezvâcihim “eşleri” ifadesinin de “eşleri” anlamında hem erkekleri hem de kadınları kapsadığını söyleyebiliriz.

c) Burada gözden kaçırılmaması gereken nokta, biyolojik bağın bir özellikle anılmasıdır ki o da “saih amel işlemek”tir. Demek ki kişinin cennete girebilmesi için biyolojik bağlar önemli değildir; asıl önemli ve belirleyici olan husus, iman ve salih amel sahibi olmanın zorunluluğunu ortaya koymaktır. Burada sözü edilen salih ameller de elbette Kur’ân’da emredilen hususları yapmak ve yasaklananlardan kaçınmak anlamında bütün Kur’ân prensiplerine gereken hassasiyeti göstermektir.

Kur’ân prensiplerine göre cennete girebilmek için imanlı olarak salih amel işlemek vazgeçilmez bir zorunluluktur. Hucürât 49/13’te de belirtildiği gibi, Allah katında en kıymetli olanlar Yüce Allah’a karşı takva sahibi olanlardır; yani duyarlı kişilerdir.

İman ve salih amel birlikteliği konusunu Bakara 2/25’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

2. اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki el-‘azîz (çok güçlü), el-hakîm (hikmet sahibi) olan sadece sensin!” Melekler dualarının arasında duaya konu edindikleri şeylerin Yüce Allah’ın hangi sıfatıyla ilişkili olduğunu da ortaya koydukları anlaşılmaktadır. Bu amaçla kullarından hak edenleri cennetlere koymasının önünde hiçbir engel olamayacağı, çünkü الْعَز۪يز el-‘azîz yani hükmünda galip olan ve her şeyden güçlü olanın sadece kendisi olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah eğer el-‘azîz yani “en üstün güç” olmasaydı başkalarını bağışlayamaz ve hiç kimseyi de cennetlere koyamazdı. Bu arada verdiği bağışlama ve cennete koyma hükmünde de hikmet sahibi olduğu الْحَك۪يم el-hakîm sıfatıyla ifade edilmek istenmektedir. Cümlede yer alan اَنْتَ ente zamirinin cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana kattığı da gözden kaçırılmamalıdır.

ııı. Cehennemden Korunma Duaları

وَقِهِمُ السَّيِّـَٔاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّـَٔاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Onları kötülüklerden koru! O gün sen kimi kötülüklerden korursan elbette ona merhamet etmişsindir. Asıl büyük kurtuluş işte budur.”

Âyetteki وَقِهِمُ ve kıhim duası “ve onları koru”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimesi “kötülüklerden”;وَمَنْ تَقِ ve men tekı ifadesi “ve koruduğun kişi(ler), ve her kimi korursan”; السَّيِّـَٔات es-seyyiâti kelimesi “kötülüklerden”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; فَقَدْ رَحِمْتَهُ fe kad rahimtehû fiili “ona elbette merhamet etmiş olursun”; وَذٰلِكَ هُوَ ve zâlike huve ifadesi “işte budur bu”; الْفَوْز el-fevzü kelimesi “başarı”; الْعَظ۪يم el-‘azîmu sıfatı ise “büyük” demektir.

Burada meleklerin müminler için yaptıkları ve yapacakları duanın son kısmı gündeme getirilmektedir.

1.وَقِهِمُ السَّيِّـَٔاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّـَٔاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ “Onları kötülüklerden koru! O gün sen kimi kötülüklerden korursan elbette ona merhamet etmişsindir.” Yüce Allah meleklerin müminlere yönelik olarak gerçekleştirdikleri dualarında onları dünya hayatlarında kötülük işlemekten korumasının da bulunduğunu beyan etmekte, bu arada Yüce Allah’ın dünyada kötülüklerden koruduğu kişilerin mahşer şartlarında rahmet ve merhamete eriştirilmiş olacaklarını dile getireceklerini ifade etmektedir.

Âyette geçen السَّيِّـَٔات es-seyyiât kelimeleri “hata ve günahlar”, “kötü fiiller”, “kötü fiilleri işlemek”, “kötülükler”, “fenalıklar” gibi anlamlar içermektedir. Eğer Yüce Allah müminleri bu tür kötülükleri işlemekten ve onların sebep olacağı feci akıbetten korumuş olursa, o zaman mahşerde kendilerine büyük bir rahmet ve merhamet ihsan ve ikram etmiş olacaktır. İşte meleklerin dile getirdiği husus, müminlerin dünyada kötülük işlemekten korunması ve mahşerde de bunların kötü sonuçlarından muhafaza edilmeleri duasıdır.

“İnsanların kötülüklerden korunması” onların hiçbir kötülük işlememeleri manasına gelmez. Çünkü insanlar mutlak sûrette kötülük işlerler; ancak muttakî ve muhsin adı verilenlerin, bile bile kötülük yapmayacakları ve kötülükte ısrarcı olmayacakları Âl-i İmrân 3/135’te zikredilmektedir. Bu durumda meleklerin duasına konu olan şeyin, insanların işledikleri kötülüklerden tevbe etmeleri ve Yüce Allah’ın yoluna tâbi olmayı başarmaları olduğu ortaya çıkar. Bu durumda mesaj daha önce yorumunu yaptıımız Mü’min 40/7. âyetle birleştirilmiş olur.

2. وَذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Melekler kişilerin mahşerde ateş azabından kurtarılmalarının gerçek kurtuluş olduğunu ifade etmiş olacaklardır. Esasında meleklerin bu duası müminlerin de hiç aksatmadan birbirleri için yapmaları gereken dua cümleleridir. Birbirinden duasını esirgeyenlerin kardeş ve dost oldukları iddiası koskoca bir yalandır.

d) İnkâr Edenlerin Çırpınışları

Yüce Allah, sûrenin 10-12. âyetlerinde inkar edenlere mahşerde “Allah’ın gazabı, sizin kendinize olan öfkenizden elbette daha büyüktür. Zira imana davet ediliyorken inkâr ediyordunuz” şeklinde seslenileceğini, buna karşılık onların da “Rabbimiz! Bizi iki defa öldürdün, iki defa dirilttin. Biz de günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkmaya yol var mıdır?” sözleriyle yalvarıp yakaracaklarını haber vermektedir.

Ardından, kendilerine “Tek Allah’a çağrıldığı zaman inkâr ederdiniz. O’na ortak koşulunca (bunu) tasdik ederdiniz. Artık hüküm, yücelerin yücesi Allah’ındır” şeklinde beyanlarda bulunulacağı bildirilmektedir.

ı. Dünyadayken İmanı İnkar Etmeleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْتُ اللّٰهِ اَكْبَرُ مِنْ مَقْتِكُمْ اَنْفُسَكُمْ اِذْ تُدْعَوْنَ اِلَى الْا۪يمَانِ فَتَكْفُرُونَ “Kâfir olanlara (mahşerde) şöyle seslenilecektir: Allah’ın gazabı, sizin kendinize olan öfkenizden elbette daha büyüktür. Zira imana davet ediliyorken inkâr ediyordunuz.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kafir olanlar, inkar edenler”; يُنَادَوْنَ yünâdevne fiili “kendilerine (şöyle) seslenilecek, denilecek”; لَمَقْتُ اللّٰهِ le maktüllâhi tamlaması “elbette Allah’ın gazabı”; اَكْبَر ekberu kelimesi “daha büyük(tür)”; مِنْ مَقْتِكُمْ min maktiküm ifadesi “sizin öfkenizden”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin nefsinize, kendinize”; اِذْ iz edatı “hani”; تُدْعَوْنَ tüd‘avne edilgen fiili “çağrılmaktaydınız”; اِلَى الْا۪يمَان ile’l-îmâni ifadesi “imana da”; فَتَكْفُرُونَ fe tekfurûne fiili ise “kafir oluyor(d)unuz, inkar ediyordunuz” demektir.

Burada inkârcıların Yüce Allah’ın azabını ve gazabını ne kadar derinden hak ettikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah meleklerin müminler için yapmakta olduğu ve yapacakları duaları aktardıktan sonra, bu defa dördüncü âyetteki mesaja gönderme yapmakta ve mahşerde kafirlere böyle seslenileceğini haber vermektedir. Dünya hayatındayken hakikate davet edildiklerinde inkârcıların hakikate karşı gösterdikleri öfkeye göre Yüce Allah’ın öfkesinin çok daha büyük olduğu manasını verir.

Bir başka ihtimale göre ise, inkârcıların dünyadayken vahye ve peygambere karşı ortaya koydukları tavra karşı Yüce Allah’ın kendilerine beslediği öfkenin, mahşerde cehennemliklerin birbirlerine besleyecekleri öfkeden çok daha büyük olacağı manası da söz konusudur. Cehennemliklerin birbirlerine karşı öfkeleriyle ilgili olarak A‘râf 7/38-39, İbrâhim 14/21-22; Ahzâb 33/67-68, Sebe’ 34/31-33, Sâffât 37/27-32, Zuhruf 43/38 ve Kâf 50/27-28 gibi âyetlerde bilgi verilmektedir.

İmana karşı inkârı tercih edenler Yüce Allah’ın azabını ve gazabını peşinen üstlenenlerdir. Kur’ân’da altı kez(33) geçen مَقْت makt kelimesi “öfke”, “gazap”, مَقْتُ اللّٰهِ maktüllâhi tamlaması ise “Allah’ın gazabı” demektir. İnsanlar dünyadayken imana davet edildiklerinde nasıl ki o esasları kendilerine tebliğ eden peygamberlere veya müminlere öfke duymuşlarsa Yüce Allah o zaman onlara çok daha şiddetli öfke duymuştu; işte inkârcılara mahşerde hatırlatılacak husus budur.

ıı. Azaptan Çıkartılma İstekleri

قَالُوا رَبَّنَآ اَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَاَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ اِلٰى خُرُوجٍ مِنْ سَب۪يلٍ “Onlar ‘Rabbimiz! Bizi iki kez öldürdün, iki kez dirilttin. Günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkış yolu var mıdır?’ demiş (olacaklar)dır.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey bizim Rabbimiz”;اَمَتَّنَا emettenâ fiili “bizi öldürdün”; اثْنَتَيْنِ isneteyni kelimesi “iki kez, defalarca”; وَاَحْيَيْتَنَا ve ahyeytenâ fiili “ve bizi dirilttin”; اثْنَتَيْنِ isneteyni kelimesi “iki kez, defalarca”; فَاعْتَرَفْنَا fa‘terafnâ fiili “itiraf ettik”; بِذُنُوبِنَا bi zünûbinâ ifadesi “bizim günahlarımızı”; فَهَلْ اِلٰى خُرُوجٍ fe hel ilâ hurûcin sorusu “çıkışa yönelik, çıkışla ilgili var mı”; مِنْ سَب۪يلٍ min sebîlin ifadesi ise “herhangi bir yol” demektir.

Burada inkârcıların mahşerdeki azapta dile getirecekleri sıkıntılı halden kurtulma istekleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا رَبَّنَآ اَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَاَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ “Onlar ‘Rabbimiz! Bizi iki kez öldürdün, iki kez dirilttin.’ demiş (olacaklar)dır.” Yüce Allah inkârcıların mahşerde çeşitli itiraflarda bulunacaklarını beyan etmekte, bu çerçevede onların iki kez öldürülüp iki kez diriltildiklerini söyleyeceklerini haber vermektedir. “İki kez öldürülmek”ten maksadın ne olduğu konusunu daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Kabir Azabı”(34) adlı kitabımızdan aktarmak istiyoruz:

“Kabirde azabın hem bedene hem de ruha yönelik olacağını kabul eden bazı ilim adamları bu âyette sözü edilen “iki defa öldürüp, iki defa diriltmek”ten kastın şu olduğunu beyan etmektedirler:

Taberi, imam Katâde, Dahhâk, İbn Abbâs ve Ebû Mâlik gibi âlimlerden yaptığı nakillerle “ilk ölüm”ü “hayat öncesi yokluk durumu”, “ikinci ölüm”ü “ecellerin sona ermesi, yani dünyadaki ölüm”, “ilk hayat”ı “insanın ana rahmindeyken ruhların üfürülmesi”, “ikinci hayat”ı da “diriltilmede ruhların bedenlere tekrar iadesi” olarak yorumlamış ve bu âyeti Bakara 2/28. âyetle ilişkilendirerek konuyu izah etmiştir. Süddî’den naklen konuyu kabir hayatı ile ilişkilendirenler olduğunu da beyan etmiştir.(35)

Elmalılı Hamdi Yazır, bu âyeti izahında bazılarının bu ifadeyi kabir azabına delil saydığını ifade ederek “ilk ölüm”ün dünya hayatını bitiren ölüm, ilk dirilmenin kabirdeki diriltilme, ikinci ölümün kabir sonrası âhiret öncesi ölüm, ikinci dirilmenin de kıyâmetteki diriltilme olduğunu, bu anlayışa göre dünya hayatının dikkate alınmadığını “deniliyor ki” ifadesiyle aktarmış, kendi kanaatini açıkça belirtmemiştir.(36)

Bazıları ilk ölümün, kişinin dünya hayatının sonu olan ölüm olduğunu; ilk diriltilişin de kabirdeki diriltilme olduğunu belirtmişlerdir. Buna göre söz konusu âyet, kişinin dünyadaki hayatını içermemektedir. Hâlbuki “hayat ve ölüm” ya da tersine “ölüm ve hayat” birlikte kullanıldığında öldürmek fiili, Kur’ân’da isim olarak el-mevt şeklinde değil de, çeşitli kalıplarda ama fiil olarak ve öncesinde genellikle “yaşamak”, “yaşatmak”, “diriltmek” fiilleriyle kullanılmaktadır.(37)

Bu söylediğimiz kuralın istisnası olan âyetler de vardır. Mü’minûn 23/37 ve Câsiye 45/24. âyette “ölüm”ün “hayat”tan önce gelmesi, sözü söyleyenlerden kaynaklanmaktadır ki bunlar âhireti inkâr eden ve dehre (zamana) tapan kâfirlerdir. Tâhâ 20/74 ve A‘lâ 87/13’te cehennemliklerin orada kalışlarıyla ilgili olarak önce ölüm, sonra hayat fiilleri kullanılmıştır ki onun sebebi de azabın süresiyle ilgilidir; kullanım bu dünya hayatıyla ilgili değildir. Bunlara ilaveten Hz. İbrahim, Şu‘arâ 26/81 ve Necm 53/44. âyetlerde tevhid ilânında Yüce Allah’ı tanıtırken önce O’nun öldürmesinden, sonra da diriltmesinden söz etmektedir. Bu, yaşamakta olan birinin böyle konuşmasının zorunluluğundan kaynaklanmaktadır.

Kur’ân’daki bu kullanımlara değinmemizin sebebi, Mü’min 40/11. âyetteki “ilk öldürme” fiilinin, bu dünyada yaşanan hayatın sonucu olan ölüm olmadığını beyan etmek isteğimizdir. Zira iki ölümden bir anda söz edilmesi, ilk ölümün herhangi bir hayatın sonucu olmadığını hissettirmektedir. Peki, bu ilk ölüm hangisidir?

Kanaatimize göre söz konusu “ilk ölüm”, insanın bedeninin yaratılmadığı, ruhuyla bedeninin henüz buluşmadığı, insan bedeninin tabiattaki potansiyel insan hücreleri anlamındaki halidir. İnsanların meskün olmadığı şehre nasıl ki “ölü şehir”,(38) bitkilerle örtülmemiş toprağa nasıl ki “ölü toprak”(39) deniliyorsa, ruh ve beden buluşmadan önce de insana “ölü” denmektedir.

Yüce Allah Mülk 67/2’de şöyle buyurmaktadır: “Allah, ölümü ve hayatı yaratandır.” Yüce Allah, insanın ruh ve beden birlikteliği öncesi durumuna “ölüm” hali demektedir; yani insan için henüz ruh ve beden buluşmasının gerçekleşmemiş haline dikkat çekmektedir. Nitekim İbn Kayyim de buradaki “ilk ölüm” ifadesinin, aslında insanların, babalarının sulbünde ve annelerinin rahmindeki nutfe (zigot) hali olduğunu kabul etmektedir.(40)

Konuyla ilgili Bakara 2/28. âyet şöyledir: “Ey kâfirler! Siz ölü iken sizi dirilten (dünyaya getirip hayat veren) Allah’ı nasıl inkâr ediyorsunuz? Sonra sizi öldürecek, tekrar sizi diriltecek ve sonunda O’na döndürüleceksiniz.” İşte buradaki “Ölülerdiniz” ifadesi aynı hale, yani insanın ruh ve bedeninin henüz buluşturulmadığı hale veya döneme işaret etmektedir.

Benzer bir ifade de putların güçsüzlüğünü beyan bağlamında Furkân 25/3. âyette söz konusu edilmektedir. Âyet şöyledir: “(Kâfirler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, altında, peşi sıra) hiçbir şey yaratamayan, yaratılmakta olan, kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüm, hayat ve ölüleri yeniden diriltme (konularında) güçleri olmayan çeşitli tanrılar edindiler.” Buradaki, “öldürmeye güçleri olmayan” ifadesi, aynı şekilde putların, insanın fizyolojik olarak orijinini yani tabiattaki nesnel kaynağını dahi yaratmaya güçleri yetmeyeceği için onu yaşatmaya ve yeniden diriltmeye de haliyle muktedir olamayacaklarını ortaya koymaktadır.

Mü’min 40/11’deki “ilk ölüm” “insanın nesnel kaynağı, yani ruh ve beden birlikteliğinin henüz sağlanmadığı hal veya dönem” olarak açıklanırsa “ilk hayat” da “dünya hayatı” olarak anlaşılabilir. Bu durumda “ikinci ölüm”, “insanın dünya hayatının bitmesi”, “ikinci diriltilme” de “mahşer için âhiretteki diriltilme” olarak kabul edilir. Böylece başka âyetlerde geçen şu ifadeler de yerli yerine oturmuş olur: “Birinci ölümümüz hariç, biz bir daha ölmeyecek ve azâba da uğratılmayacağız, değil mi?”(41)ِ “İlk tattıkları ölüm dışında, orada artık ölüm tatmazlar. Allah onları cehennem azabından korumuştur.”(42)

Âl-i İmrân 3/185, Enbiyâ’ 21/35 ve ‘Ankebût 29/57’de de belirtildiği gibi “her can ölümü tadıcıdır.” Demek ki ölümü tatmak için önce nefs yani canlı bir varlığa dönüştürülmemiz gerekmektedir. Oysa ilgili âyetlerde geçen emvât kelimesi ölümün tadılmasını değil de ölüm yani cansız hali ifade eden bir isim kalıbında zikredilmektedir. Tadılan ölüm hayatın sonunda yaşanırken nsanların ölü hali ise henüz can ve ruhla buluşturulmadan önce tabiattaki durumudur.

Bu iki âyetteki “ilk ölüm” ifadeleri, insanların dünya hayatlarının sonunda tattığı ölümleridir. Böylece âhiret hayatı devam ederken insanların sözünü edeceği ilk ölüm, tek ölüm olarak kabul edilmiş olmaktadır. Aksi takdirde, eğer iddia edildiği gibi Mü’min 40/11’deki “ilk ölüm”ü dünya hayatının sonundaki ölüm, “ikinci ölümü” de kabir hayatından sonraki ölüm diye kabul edersek, o zaman ölüm tecrübeleri bir değil, üçe çıkmış olacaktır. Nitekim İbn Receb de bu doğrultuda izahlar yaparak, âyette sözü edilen “ilk hayat”ın sorgulama için yaşanacak olan kabir hayatı olduğunu, diğer görüşlerin hatalı olduğunu ifade etmektedir.(43) Bize göre asıl hatalı olan ve pek çok âyetin anlaşılmasını zorlaştıran, hatta imkânsızlaştıran yaklaşım, ölümü ikiye veya üçe çıkaran yaklaşımdır.

Bazı âlimlerimiz bu doğrultuda, âyetteki “iki ölüm” ifadesinin aslında sayı bildirmekten ziyade çokluk anlamına geldiğini, cehennemliklerin Yüce Allah’ın defalarca yaratmaya kadir olduğunu itiraf edeceğini, yoksa âyetler arasında herhangi bir çelişkinin bulunmadığını beyan etmektedir.(44) Meseleye “çokluk” anlamı çerçevesinde bakınca yukarıdaki tartışmalar sona ermekte ve ifade, mahşerdeki sıkıntılı durumu ortaya koymaktadır. Her ne şekilde olursa olsun, bu âyetteki iki ölüm ve iki diriltilme işlemlerinin hiçbirisi kabirle ve oradaki ölüm veya diriltilmeye delil olamaz.

Bu arada söz konusu âyete başka anlamlar verip farklı izahlar yapanlar da vardır. “Bunun üzerine kâfirler, ‘Rabbimiz! Sen bizi (bu dehşetli günde) öldürüp öldürüp dirilttin. İşte şimdi günahlarımızı itiraf ediyoruz. Bize hiçbir af ve kurtuluş yolu yok mu?’ diye yalvaracaklar.” Bu tercümenin dipnotunda âyette sözü edilen iki defa öldürüp diriltmenin gerçek manada iki defa öldürüp diriltme olmadığı, kıyâmet gününün tarifsiz dehşetine işaret amacıyla kullanılan bir ikileme olduğu dile getirilmektedir.”(45) Bu yaklaşım çerçevesinde Türkçe’de kullanılan “öldüm öldüm dirildim” sözü de bunu hatırlatmaktadır.

2. فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ اِلٰى خُرُوجٍ مِنْ سَب۪يلٍ “Günahlarımızı itiraf ettik. Bir daha (bu ateşten) çıkış yolu var mıdır?” Yüce Allah inkârcıların mahşerde dünyadayken işledikleri bütün suçları itiraf edeceklerini, bunun sonucunda da ateş azabından çıkmanın bir yolunu arayacaklarını bildirmektedir.

Konuyla iligli olarak Mülk 67/10-11’de şöyle buyrulmaktadır: “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık (diyecekler). Böylece günahlarını itiraf etmiş (olacaklar). Artık (rahmetten) uzak olsun o alevli cehennemin mahkûmları!”

Secde 32/12’de ele aldığımız üzere, ilgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik; bizi (dünyaya) geri gönder de iyi işler yapalım; biz kesin olarak inandık (diyecekler).” Yüce Allah bu mücrimlerin artık gerçeği görmüş olacaklarını ve o haldeyken çeşitli itiraflarda bulunacaklarını haber vermektedir. Bu noktada Nisâ’ 4/42, A‘râf 7/53, Furkân 25/27-28, Secde 32/12, Mü’min 40/11, Mülk 67/9-11, Hâkka 69/25-29, Nebe’ 78/40 ve Fecr 89/24 gibi âyetleri hatırlamalıyız. Bu ve benzer bazı âyetlere(46) göre, cehennemlikler, âhiretteki sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların akıbetini değiştirmeyecektir.

Fecr 89/24’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, mahşerde çeşitli pişmanlıklar yaşanacağı gibi birtakım özlemler de dile getirilecektir. Ayrıca cehhemden çıkartılma isteği konusunu Fâtır 35/37’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ııı. Şirklerinin Karşılığı

ذٰلِكُمْ بِاَنَّهُٓ اِذَا دُعِيَ اللّٰهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَاِنْ يُشْرَكْ بِه۪ تُؤْمِنُوا فَالْحُكْمُ لِلّٰهِ الْعَلِيِّ الْكَب۪يرِ “(Onlara şöyle denecektir:) Tek Allah’a çağrıldığı(nız) zaman inkâr ederdiniz. O’na ortak koşulunca (buna) inanırdınız. Hüküm el-‘aliyy (yüce), el-kebîr (büyük, ulu) olan Allah’ındır.”

Âyetteki ذٰلِكُمْ بِاَنَّهُ zâliküm biennehû ifadesi “bunun sebebi şu(dur)”; اِذَا دُعِيَ izâ dü‘ıye ifadesi “dua edildiği zaman, çağrıldığında”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’a”; وَحْدَه vahdehû ifadesi “tek başına, sadece O’na”; كَفَرْتُمْ kefertüm fiili “inkar etmiştiniz”; وَاِنْ يُشْرَكْ ve in yüşrak edilgen fiili “ve eğer ortak koşulursa”; بِه۪ bihî ifadesi “O’na”; تُؤْمِنُوا tü’minû fiili “(o zaman) iman edersiniz”;فَالْحُكْمُ fe’l-hukmü kelimesi “hüküm, karar”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ındır”; الْعَلِيّ el-‘aliyyi sıfatı “yüce (olan)”, الْكَب۪ير el-kebîri sıfatı ise “büyük, ulu (olan)” demektir.

Burada inkârcıların ateş azabından neden çıkartılmayacaklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكُمْ بِاَنَّهُٓ اِذَا دُعِيَ اللّٰهُ وَحْدَهُ كَفَرْتُمْ وَاِنْ يُشْرَكْ بِه۪ تُؤْمِنُوا “(Onlara şöyle denecektir:) Tek Allah’a çağrıldığı(nız) zaman inkâr ederdiniz. O’na ortak koşulunca (buna) inanırdınız.” Rabbimizin tekliği manasındaki وَحْدَه vahdehû ifadesi Kur’ân’da 6 kez(47) yer almaktadır. Yüce Allah mahşer şartlarında dile getirecekleri itirafların ve yaşayacakları pişmanlıkların ardından inkârcıların özürlerinin kabul edilmeyeceğini ifade etmekte ve azapta bırakılmalarının sebebini de “tek Allah’a davet edildiklerinde bunu inkâr etmeleri ve O’na ortak koşulduğunda inanmaları” olarak belirlemektedir.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39/45’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah, tek olarak anıldığı zaman, ahirete inanmayanların kalpleri daralır. O (Allah)ın peşi sıra başkaları anıldığı zaman hemen sevinirler (yüzleri güler, neşelenirler).” İşte müşriklerin tevhide nasıl karşı çıktıkları, buna karşılık şirki nasıl sahiplendikleri işte bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Durum böyle olunca, inkârcıların ateş azabından çıkartılma isteklerinin hiçbir şekilde kabul edilmeyeceği böylece ortaya konulmuş olmaktadır.

2. فَالْحُكْمُ لِلّٰهِ الْعَلِيِّ الْكَب۪يرِ “Hüküm el-‘aliyy (yüce), el-kebîr (büyük, ulu) olan Allah’ındır.” Yüce Allah artık mahşer şartlarındaki bütün hükmün ve yetkinin kendisinde bulunduğunu, bu noktada başka hiç kimsenin sözünün etkili ve geçerli olmayacağını beyan etmektedir. Bu ifade Fâtiha 1/4 ile İnfitâr 82/19’da verilen bilgilerle de örtüşmektedir.

Verilmek istenen mesaj şudur: Mahşer gününün yegane sahibi Yüce Allah’tır ve sözü geçerli olacak olan da sadece O’dur. O, hem الْعَلِيّ el-‘aliyy’dir yani yegane yüce olandır; hem de الْكَب۪ير el-kebîr’dir yani yegane büyük olandır. Şûrâ 42/11’deki “Hiçbir şey O’nun benzeri gibi (!) bile değildir” ifadesi gereği bu iki sıfata sahip olabilecek başka herhangi bir varlık olmadığı için mahşerde başka bir gücün sözünden veya etkinliğinden de söz edilemez.

Dipnotlar

• 1 - Mü’min 40/1; Fussılet 41/1; Zuhruf 43/1; Dühân 44/1; Câsiye 44/1; Ahkâf 46/1. 2 - Semerkandî, age., III, 197. 3 - Semerkandî, age., III, 197; Taberî, age., XXIV, 39. 4 - Taberî, age., XXIV, 39.
  • Mü'min 40/1 Fussilet 41/1 Zuhruf 43/1 Duhân 44/1 Duhân 44/1 Ahkâf 46/1
• 5 - Yazır, age., VI, 511.
• 6 - Taberî, age., XXIV, 41; Râzî, age., XXVII, 27.
• 7 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 8 - Semerkandî, age., III, 197. 9 - Taberî, age., XXIV, 41. 10 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 11 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 12 - Semerkandî, age., III, 198. 13 - Ahmed b. Hanbel, II, 258, 475, 478, 494.
• 14 - Semerkandî, age., II, 288; Taberî, age., XIV, 112; Zemahşerî, age., II, 584; Râzî, age., XX, 38.
• 15 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65.
  • Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 16 - Semerkandî, age., III, 198; Taberî, age., XXIV, 42-43; Zemahşerî, age., IV, 146; Râzî, age., XXVII, 30. 17 - Taberî, age., XXIV, 43. 18 - Semerkandî, age., II, 370; Taberî, age., XV, 267; Zemahşerî, age., II, 701. 19 - Semerkandî, age., III, 198. 20 - Semerkandî, age., III, 198.
• 21 - En‘âm 16/115; A‘râf 7/137; Yûnus 10/33, 96; Hûd 11/119; Mü’min 40/6. 22 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358. 23 - Zümer 39/19, 71.
  • Nahl 16/115 A‘râf 7/137 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 Mü'min 40/6 Zümer 39/19 Zümer 39/71
• 24 - Râzî, age., XXVII, 31. 25 - Taberî, age., XXIV, 43.
• 26 - Taberî, age., XXIV, 44. 27 - Bakara 2/127, 128, 129, 200, 201, 250, 285, 286; Âl-i İmrân 3/8, 9, 16, 53, 147, 191, 192, 193, 194; Nisâ’ 4/75; Mâide 5/83, 114; A‘râf 7/23, 38, 47, 89, 126; Yûnus 10/85, 88, İbrâhim 14/37, 38, 40, 41, 44; Kehf 18/10; Tâhâ 20/45, 134; Mü’minûn 23/106, 107, 109; Furkân 25/65, 74; Şu‘arâ’ 26/51; Kasas 28/47, 63; Secde 32/12; Ahzâb 33/67, 68; Sebe’ 34/19, 26; Fâtır 35/34, 37; Sâd 38/16, 61; Mü’min 40/7, 8, 11; Fussılet 41/29; Haşr 59/10; Mümtehıne 60/4, 5; Tahrîm 66/8; Kalem 68/29, 32. 28 - Bakara 2/126, 260; Âl-i İmrân 3/35, 38, 41; Mâide 5/25; A‘râf 7/143, 151, 155; Hûd 11/45, 47; Yûsuf 12/33, 101; İbrâhim 14/35, 36, 40; Hıcr 15/36, 39; İsrâ’ 17/24, 80; Meryem 19/4, 6, 10; Tâhâ 20/25, 84, 114, 125; Enbiyâ’ 21/89, 112; Mü’minûn 23/26, 29, 39, 93, 94, 97, 98, 99, 118; Furkân 25/30; Şu‘arâ’ 26/12, 83, 117, 169; Neml 27/19, 44; Kasas 28/16, 21, 24, 33; ‘Ankebût 29/30; Sâffât 37/100; Sâd 38/35, 79; Zuhruf 43/88; Ahkâf 46/15; Münâfikûn 63/10; Tahrîm 66/11; Nûh 71/26, 28. 29 - Mü’min 40/7; Şu‘arâ’ 26/78-83.
  • Bakara 2/127 Bakara 2/128 Bakara 2/129 Bakara 2/200 Bakara 2/201 Bakara 2/250 Bakara 2/285 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/8 Âl-i İmrân 3/9 Âl-i İmrân 3/16 Âl-i İmrân 3/53 Âl-i İmrân 3/147 Âl-i İmrân 3/191 Âl-i İmrân 3/192 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/194 Nisâ 4/75 Mâide 5/83 Mâide 5/114 A‘râf 7/23 A‘râf 7/38 A‘râf 7/47 A‘râf 7/89 A‘râf 7/126 Bakara 2/127 Âl-i İmrân 3/8 Nisâ 4/75 Kehf 18/10 Tâhâ 20/45 Tâhâ 20/134 Mü'minûn 23/106 Mü'minûn 23/107 Mü'minûn 23/109 Furkân 25/65 Furkân 25/74 Şu‘arâ 26/51 Kasas 28/47 Kasas 28/63 Secde 32/12 Ahzâb 33/67 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/19 Sebe' 34/26 Fâtır 35/34 Fâtır 35/37 Sâd 38/16 Sâd 38/61 Mü'min 40/7 Mü'min 40/8 Mü'min 40/11 Fussilet 41/29 Haşr 59/10 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/5 Tahrîm 66/8 Kalem 68/29 Kalem 68/32 Bakara 2/126 Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/35 Âl-i İmrân 3/38 Âl-i İmrân 3/41 Mâide 5/25 A‘râf 7/143 A‘râf 7/151 A‘râf 7/155 Hûd 11/45 Hûd 11/47 Yûsuf 12/33 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/35 İbrâhîm 14/36 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/36 Hicr 15/39 İsrâ 17/24 İsrâ 17/80 Meryem 19/4 Meryem 19/6 Meryem 19/10 Tâhâ 20/25 Tâhâ 20/84 Tâhâ 20/114 Tâhâ 20/125 Enbiyâ 21/89 Enbiyâ 21/112 Mü'minûn 23/26 Mü'minûn 23/29 Mü'minûn 23/39 Mü'minûn 23/93 Mü'minûn 23/94 Mü'minûn 23/97 Mü'minûn 23/98 Mü'minûn 23/99 Mü'minûn 23/118 Furkân 25/30 Şu‘arâ 26/12 Şu‘arâ 26/83 Şu‘arâ 26/117 Şu‘arâ 26/169 Neml 27/19 Neml 27/44 Kasas 28/16 Kasas 28/21 Kasas 28/24 Kasas 28/33 ‘Ankebût 29/30 Sâffât 37/100 Sâd 38/35 Sâd 38/79 Zuhruf 43/88 Ahkâf 46/15 Münâfikûn 63/10 Tahrîm 66/11 Nûh 71/26 Nûh 71/28 Mü'min 40/7 Şu‘arâ 26/83
• 30 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 31 - Semerkandî, age., II, 363.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 32 - Zemahşerî, age., II, 506.
• 33 - Nisâ’ 4/22; Fâtır 35/39; Mü’min 40/10, 35; Saff 61/3.
  • Nisâ 4/22 Fâtır 35/39 Mü'min 40/10 Mü'min 40/35 Saff 61/3
• 34 - Bu eserimiz İstanbul Düşün yayınlarından çıkmıştır.
• 35 - Taberî, age., XXIV, 47-48; Merâğî, age., XXIV, 51. 36 - Yazır, age., VI, 515.
• 37 - Örnek kullanımlar için bk. Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/25, 158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hıcr 15/23; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Rûm 30/40; Mü’min 40/68; Dühân 44/8; Câsiye 45/26; Kâf 50/43; Hadîd 57/2.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/25 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hicr 15/23 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Rûm 30/40 Mü'min 40/68 Duhân 44/8 Câsiye 45/26 Kâf 50/43 Hadîd 57/2
• 38 - A‘râf 7/57; Zuhruf 43/11. 39 - Yâsîn 36/33. 40 - İbn Kayyim, er-Rûh, s. 35. Benzer içerikte değerlendirilebilecek bir izaha göre ilk ölüm insanın ana rahmindeki hali, ikinci ölüm dünya hayatının sonu, ilk hayat insanın ana rahminde hayat sahibi kılınması, ikinci hayat da öldükten sonra diriltilme olarak Şevkânî’den nakledilerek ifade edilmiştir. (Bilgi için bk. Heyet, Kur’ân Yolu, IV, 560).
  • A‘râf 7/57 Zuhruf 43/11 Yâsîn 36/33
• 41 - Sâffât 37/58-59. 42 - Dühân 44/56.
  • Sâffât 37/59 Duhân 44/56
• 43 - İbn Receb, age., s. 79.
• 44 - Ateş, Tefsîr, VIII, 68-69. 45 - Öztürk, Kur’an-ı Kerîm Meâli, s. 643’te 439. not.
• 46 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 47 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4