Kamer Suresi

Mekke’de risaletin 8 veya 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 55 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “ay” anlamındaki الْقَمَر el-kamer kelimesinden alan Kamer sûresi, inişe göre de, resmî sıralamada da 54. sûredir.

Kamer sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Necm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrede de tıpkı Neml’de olduğu gibi çeşitli peygamberlerin helak edilen kavimleriyle ilgili kısa bilgiler verilmektedir.

Kamer sûresi, yaklaşan Son Saat’le ilgili bir mesajla başlamakta, o dönemde Ay’ın yarılmış olacağı bilgisini vermektedir. Daha sonra müşriklerin herhangi bir mucize görseler bile ona inanmayacakları bildirilerek, mahşerde bunların korkunç akıbetine dikkat çekilmektedir.

9. âyetten itibaren, öncelikle Hz. Nûh’un kavminin ona yaptıkları hatırlatılmakta, ardından yaşadıkları felaket beyan edilmektedir. Peşinden ‘Âd kavminin Hz. Hûd’a düşmanlıkları gündeme getirilmekte, sonuçta korkunç bir kasırga ile nasıl helak edildikleri haber verilmektedir.

23. âyetten itibaren, söz Hz. Sâlih’e ve onun kavmi Semûd’a getirilmekte, onların Allah’ın sembol kıldığı deveyi nasıl hunharca katlettikleri ifade edildikten sonra onların da helak edildikleri bildirilmektedir.

33. âyetten itibaren, konu Hz. Lût’a getirilmekte, onların da azgınlıklarının sonucunu en şiddetli şekilde yaşadıkları beyan edilmektedir. Benzer şekilde Firavun ailesinin de uyarıcılara itibar etmedikleri, sahte güçlerine güvenmelerinin sonucunda hepsinin hezimete uğratıldığı ve birlikteliklerinin bozulduğu bildirilmektedir.

43. âyetten itibaren, kafirlerin ellerinde hiçbir garantinin olmadığı, inkarcıların hezimete uğrayacağı, Yüce Allah’ın her şeyi bir ölçü ile yarattığı, Son Saat’in buluşma zamanı oluşu beyan edilmektedir.

51. âyetten itibaren, önceki azgınların da helak edildiği, her türlü fiilin kaydedildiği, muttakilerin ödüllendirileceği müjdesi ile sûre sonra erdirilmektedir. Sûrede yer alan kıssaların sonunda dört defa “Biz bu Kur’ân’ı gerçeği hatırlasınlar diye kolaylaştırdık; gerçeği hatırlayanlar nerede!” ifadesi yer almakta, böylece vahyin hem kolay olduğu hem de amacının ne olduğu açık ifadelerle ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 9-17. âyetlerinde Hz. Nûh’un kıssası hakkında bilgi vermekte, bu çerçevede kavminin ona yönelik suçlamalarını, Hz. Nûh’un duasını, kavmine uyguladığı helâki ve bu kıssada çeşitli ibret levhalarının bulunduğunu beyan etmektedir.

a) Hz. Nûh’un Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 9-14. âyetlerinde Hz. Nûh kıssasının diğer sûrelerde bulunmayan detayı üzerinde durmakta, kavminin onu yalanladığını, ona deli deyip risalet öğretilerini tebliğden kendisini menettiklerini, bunun üzerine Hz. Nûh’un mağlubiyeti itiraf edip yardım istediğini beyan etmektedir.

Ardından, gökten bolca yağmur yağdırılıp yerden de sular fışkırtıldığı, takdir edilmiş bir azap emrinin yerine getirilmesi için her iki su kütlesinin birleştiği ifade edilmekte, sonrasında kavmi tarafından yalanlanmasının karşılığında bir ödül olarak ilâhî gözetimde yüzmekte olan, tahtalar ve çivilerle yapılmış gemide Hz. Nûh’un taşındığı bildirilmektedir.

ı. Kavminin Tepkisi ve Hz. Nûh’un Duası

كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَكَذَّبُوا عَبْدَنَا وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ فَدَعَا رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ “Onlardan önce Nuh’un kavmi de (gerçeği) yalanlamış, kulumuzu yalanlayarak ‘(O) cinlenmiştir.’ demişlerdi. (Tebliğden vazgeçirilmeye) zorlanmıştı. (Nuh) Rabbine ‘Yenik düştüm, yardım et!’ diyerek yalvarmıştı.”

Buradakiكَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce”; قَوْمُ kavmu sözcüğü “kavmi”; نُوحٍ nûhın kelimesi “Nûh’un”; فَكَذَّبُوا fe kezzebû fiili “yalanlamışlardı”; عَبْدَنَا ‘abdenâ ifadesi “bizim kulumuzu”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “demişlerdi ki”; مَجْنُونٌ mecnûnun kelimesi “cinlenmiş(tir), mecnun(dur)”; وَازْدُجِرَ ve’zdücira edilgen fiili “ve zorlanmıştı, engellenmişti”; فَدَعَا fe de‘â fiili “ve yalvarmıştı, dua etmişti”; رَبَّهُ rabbehu tamlaması “onun Rabbine”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; مَغْلُوبٌ mağlûbun kelimesi “mağlup (oldum)”; فَانْتَصِرْ fentesır duası ise “(bana) yardım et” demektir.

Bu âyetlerde Hz. Nûh’un da kavmi tarafından yalanlandığı, kendisine çeşitli suçlamalarda bulunulduğu, bunun üzerine Hz. Nûh’un da Yüce Allah’a yalvarıp mağlubiyeti nedeniyle kendisine yardım etmesi için dua ettiği gündeme getirilmektedir.

Hz. Nûh kıssası hakkında geniş bilgiler içerdiği ve sûre de adını Hz. Nûh’tan aldığı için bu kıssa hakkında detaylı bilgileri Nûh 71/1’de vereceğiz. Bu sûredeki bölümü ise iki ana başlıkta ele alacak ve yorumlarımızı bu çerçevede yapmaya çalışacağız.

1.كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَكَذَّبُوا عَبْدَنَا وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ “Onlardan önce Nuh’un kavmi de (gerçeği) yalanlamış, kulumuzu yalanlayarak ‘(O) cinlenmiştir.’ demişlerdi. (Tebliğden vazgeçirilmeye) zorlanmıştı.” Âyetin bu bölümünde Hz. Nuh’un yalanlanması, sonra da suçlanıp engellenmesi ele alınmaktadır.

a) كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَكَذَّبُوا عَبْدَنَا “Onlardan önce Nûh’un kavmi de (gerçeği) yalanlamış, kulumuzu da yalanlamışlardı.” Dikkat edilirse âyette önce كَذَّبَتْ kezzebet, ardından كَذَّبُوا kezzebû fiili kullanılmaktadır. Her iki fiil hakkında farklı içerikler söz konusu edilerek ilkinden maksadın “risalet öğretileri” veya mutlak anlamda “inkârcılık”, ikincisinde ise Hz. Nûh olduğu beyan edilmektedir.(1)

Bazı âlimlerimiz bu iki fiilin de aynı manayı verdiğini belirterek, kavminin Hz. Nûh’u peş peşe yalanladığını, bir nesil yalanladıktan sonra diğer nesillerin de yalanlamaya devam ettiğini ifade etmişlerdir. Bir başka ihtimal olarak da Hz. Nûh’un kavminin başlangıçta önceki peygamberleri, ardından da Hz. Nûh’u yalanladıklarını belirtmişlerdir.(2)

Furkân 25/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Nûh kavmi de, peygamberleri yalanladıklarında onları boğduk ve kendilerini insanlar için bir ibret yaptık.” Hz. Nûh’un kavmi de “rasülleri” yalanlamıştı. Bunun sonucunda suda boğulmuş ve sonra gelenler için bir “ibret” haline getirilmişlerdi.

Furkân 25/37’de sözü edilen “rasüller”in kim olduğu önemli bir sorudur. Bazı âlimler, maksadın sadece Hz. Nûh olduğunu düşünmüşlerdir.(3) Hâlbuki sadece burada değil, Şu‘arâ 26/105’te de o kavmin yalanladığı “peygamberler” için el-murselîne kelimesi kullanılmaktadır. Hz. Nûh şeriat sahibi ilk peygamber olarak kabul edildiği için, bu tür yorumların yapıldığı kanaatindeyiz. Oysa Hz. Âdem ve ondan sonra pek çok peygamber gönderilmiş olmalıdır. Çünkü Yüce Allah her ümmete bir peygamber gönderdiğini beyan etmektedir.(4)

Bu gerekçeler nedeniyle şunu belirtmeliyiz: “Hz. Nûh’un kavminin yalanladığı elçiler”, Hz. Nûh da dâhil olmak üzere, “önceki bütün peygamberler” olabilir. Hatta bu peygamberlerin “Hz. Nûh’tan sonra gelen peygamberler”i içermesi de mümkündür.(5)

Yüce Allah Âl-i İmrân 3/81’de beyan ettiği gibi, kendilerinden sonra gelen peygambere iman edip onlara destek olmaları noktasında bütün peygamberlerden söz almıştır. Şüphesiz Hz. Nûh da bunlar arasında vardı ve elbette kavminden bu noktada istekte bulunmuştu. Demek ki kavmi bu öğretiyi yalanlamıştı; bu nedenle sonra gelecek bütün peygamberleri reddettiklerini söylemek de doğrudur.

Bu iki görüş çerçevesinde şunu söyleyebiliriz: Kavmi Hz. Nûh’u yalanlamakla aslında “gelmiş ve gelecek bütün peygamberleri yalanlamış” olmaktaydılar. Esasında onların karşı çıktığı şey peygamberler ve onların şahısları da değildi; Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayarak bütün “risalet öğretilerini ve ilâhî prensipleri” reddetmişlerdi.

b) وَقَالُوا مَجْنُونٌ وَازْدُجِرَ “Mecnundur, demişlerdi. (Ardından davetten vazgeçirilmeye) zorlanmıştı.” Bu cümlede bir suçlama, bir de yapılan haksız uygulamadan söz edilmektedir.

ı.مَجْنُون mecnûn “mecnun.” Mü’minûn 23/25’te de geçtiği gibi, Hz. Nûh’un kavminin ona yönelttiği suçlamalardan birisi “mecnunluk”tur. Daha sonra benzer ifadeler Firavun tarafından Hz. Mûsâ’ya,(6) müşrikler tarafından da Hz. Peygamber’e(7) yönelik olarak kullanılmıştır.

Demek ki peygamberleri mecnunlukla suçlama ahlâksızlığı muhtemelen Hz. Nûh’un kavmi ile başlamış, peygamberlerin izini takip edip hakikati söyleyenler de hemen hemen her zaman aynı suçlamalara muhatap kılınmışlardır.

Bu durum geçmişte böyle olduğu gibi günümüzde de yaşanmakta, muhtemelen gelecekte de aynı şekilde devam edeceğe benzemektedir. Hakikat erlerine mecnûn yani “cinlenmiş, aklını cinlerin kontrolüne aldığı kişi” diyenlerin asıl muhatabı Yüce Allah’tır ve peygamberleri bu şekilde suçlayanlara cevabı bizzat Yüce Allah vererek onların “mecnun” olmadığını ilan etmektedir.(8)

ıı. ازْدُجِرَ üzdücira “menedilmişti.” Kavminin Hz. Nûh’a yönelik davranışları ise âyette ازْدُجِرَ üzdücira edilgen fiiliyle dile getirilmektedir ki bu fiil Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilmektedir. Söz konusu ازْدُجِرَ üzdücira fiili, “kendisine bağırılmak”, “hakaret edilmek”, “tehdit edilmek”, “tebliğinden engellenmek” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(9)

Elmalılı bu kelime için “zecredilmek”, tebliğden menedilmek için çok azarlanmak”, “incitilmek”, “eziyet görmek” gibi ifadeler kullanmıştır. Kelimeye verilen “tehdit edilmek” manası Şu‘arâ’ 26/116 ile de uyumludur.

Âyetteki ازْدُجِرَ üzdücira edilgen fiilini En‘âm 6/34’te de örneği olduğu gibi bizzat Yüce Allah söylemiş olabileceği gibi, bunu Hz. Nûh’un kavmi de söylemiş olabilir. Bu durumda anlam, “O bir delidir ve caydırılmıştır” şeklini alır.(10) Her iki yaklaşım da doğru olsa da ilk yorumun bizim de tercihimiz olduğunu belirtmeliyiz.

Yüce Allah, Mekkeli müşrikler tarafından rahatsız edilen ve çeşitli eziyetlere maruz bırakılan Hz. Peygamber’e moral vermekte, ona yapılanın çok daha fazlasının Hz. Nûh’a yapıldığını hatırlatarak, bir taraftan onu moral bakımından desteklemekte, diğer taraftan da karşıtlarına gözdağı vermektedir. Hz. Nûh’un kavmi onca gücüne rağmen nasıl helak edildiyse Mekkeli müşrikler de sonuçta kaybedeceklerdir; âyette bu ve benzer kıssaların anlatılma nedeni bu olsa gerektir.

2. فَدَعَا رَبَّهُٓ اَنّ۪ي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ “(Nuh) Rabbine ‘Yenik düştüm, (bana) yardım et!’ diyerek yalvarmıştı.” Yüce Allah bir peygamberin ağzından peygamber olmasına rağmen mağlup olduğunu itiraf ettiğini hatırlatarak, kulun bittiği bir nokta olacağını ifade etmektedir. Hem takatinin bitebileceğini, hem de Yüce Allah’ın yardım ediciliğini bilmek ve ona göre moral sahibi olmak gerektiği bu âyetten anlaşılan hususlar arasında yer almaktadır.

Peygamberler tarihi içerisinde sadece Hz. Nûh’ta gördüğümüz “mağlubiyet itirafı”, onun ne kadar yoğun bir düşmanlıkla yüz yüze bulunduğunu göstermektedir. Çeşitli sûrelerde bu kıssanın çok farklı boyutları ele alınmakta,(11) ayrıca Kur’ân’ın 71. sûresi olan “Nûh Sûresi” müstakil olarak bu konuya ayrıldığı için olsa gerek sûre adını bu kıssadan almaktadır. Nûh 71/24, 26, 28’de geçtiği üzere, Hz. Nûh’un dilinden dökülen üç dua cümlesinin söylenme sebebini de bu noktada aramak gerekmektedir. Benzer bir dua ifadesi Şu‘arâ’ 26/118’de yer almaktadır.

Onca tebliğ çeşidine müracaat etmesine ve oldukça fazla nimet ve ödül vaadetmesine rağmen, aldığı cevap sadece ve sadece yalanlanmak olmuş, korkunç tuzaklara maruz bırakılmıştı. İşte bütün bunların sonucunda Hz. Nûh mağlup olduğunu itiraf etmiş ve Yüce Allah’tan yardım talebinde bulunmuştu. Hz. Nûh’un benzer bir duası Mü’minûn 23/26’da “Ey Rabbim! Beni yalanlamalarına karşı bana yardım et!” şeklinde yer almaktadır.

Bakara 2/214, En‘âm 6/34 ve Yûsuf 12/110’da da yer aldığı gibi, büyük sıkıntılarla karşılaşan peygamberler daima Yüce Allah’a müracaat etmiş ve ilâhî yardım kendilerine ulaştırılmıştır. Peygamberler, gerçek gücün Yüce Allah’a ait olduğunu bildikleri için, ellerinden gelen bütün fedakârlıkları ortaya koyduktan sonra Yüce Allah’a yönelmiş ve O’nun yardımını talep etmişlerdir.

Bu çerçevede Hz. Nûh da aynı şekilde davranmış, “Ey Rabbim, onlara azap ederek bana yardım et” diye dua etmiş, Yüce Allah da Sâffât 37/75’te beyan ettiği gibi “Biz ne de güzel icâbet edicileriz” diyerek duasını kabul etmişti.(12)

Buradan çıkartacağımız sonuç şudur: Sıkıntılarla karşılaşıldığında sığınılacak makamın sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu bilinmeli, sahte özelliklere, yanıltıcı güç gösterilerine aldanılmamalıdır. Buradan hareketle belirtelim ki peygamber kıssaları vesilesiyle uğruna fedakârlık yapılan makamdan yardım istemek gerektiği hakikat erlerine öğretilmek istenmektedir.

ıı. Kavminin Tufan İle Helaki

فَفَتَحْنَآ اَبْوَابَ السَّمَآءِ بِمَآءٍ مُنْهَمِرٍ وَفَجَّرْنَا الْاَرْضَ عُيُونًا فَالْتَقَى الْمَآءُ عَلٰىٓ اَمْرٍ قَدْ قُدِرَ “Biz de boşanan bir su ile göğün kapılarını açmıştık. Yerden de (su) kaynakları fışkırtmıştık. Böylece (bu iki) su, belirlenmiş bir iş (tufan) için birleşmişti.”

Buradaki فَفَتَحْنَا fe fetahnâ fiili “açmıştık”; اَبْوَابَ السَّمَآءِ ebvâbe’s-semâi tamlaması “göğün kapılarını”; ِ بِمَآءٍ مُنْهَمِرٍ bimâin münhemirin tamlaması “boşalan bir su ile”; وَفَجَّرْنَا ve feccarnâ fiili “ve fışkırtmıştık”; الْاَرْضَ el-arda sözcüğü “yeryüzünü”; عُيُونًا ‘uyûnen kelimesi “su kaynakları şeklinde”; فَالْتَقَى feltekâ fiili “birleşmişti”; الْمَآءُ el-mâu sözcüğü “su”; عَلٰىٓ اَمْرٍ ‘alâ emrin ifadesi “bir işle ilgili, bir iş üzere”; قَدْ قُدِرَ kad kudira edilgen ifadesi ise “takdir edilmiş” demektir.

Bu iki âyette Hz. Nûh’un duasına karşılık verildiği ve Yüce Allah’ın hem gökten boşalan, hem de yerden fışkıran sularla inkârcı kavmini helak ettiği gündeme getirilmektedir.

1.فَفَتَحْنَآ اَبْوَابَ السَّمَآءِ بِمَآءٍ مُنْهَمِرٍ “Biz de boşanan bir su ile göğün kapılarını açmıştık.” Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen مُنْهَمِر münhemirin kelimesi “boşalan, bol” gibi anlamlar içermektedir. Mağlup olduğunu itiraf edip yardım isteyen Hz. Nûh’un bu talebine Yüce Allah icabet etmiş ve adeta göğün kapılarını açarak bardaktan boşalırcasına yağmur yağdırmıştı. “Göğün kapılarını açmak” ifadesi mecaz olarak yağmurun fırtına ve sağanak şeklinde yağdığını gösterdiği gibi, gökten gelen korkunç bir felaketi de sembolize edebilir. Bu ifade yaşanan felaketin boyutunu göstermesi bakımından dikkat çekmektedir.

2. وَفَجَّرْنَا الْاَرْضَ عُيُونًا فَالْتَقَى الْمَآءُ عَلٰىٓ اَمْرٍ قَدْ قُدِرَ “Yerden de (su) kaynakları fışkırtmıştık. Böylece (bu iki) su, belirlenmiş bir iş (tufan) için birleşmişti.” Gökten yağan yağmura ilave olarak yeryüzünden de sular fışkırtılmış, arz yarılarak oluşan oyuklar adeta birer su kaynağına dönüştürülmüş, her birinden sular fışkırtılmıştı.

a) Âyette “iki su” anlamına gelecek şekilde الْمَآأن el-mâân denmeyip, “tek su” manasında الْمَآء el-mâ’ denmesinin sebebi, her iki suyun da aynı mahiyet arz etmesi olabilir. Maksat gökten yağan ve yerden fışkıran suların aynı gayeye hizmet edici oluşunu beyan olarak düşünülebilir.

b) Âyetin sonundaki عَلٰىٓ اَمْرٍ قَدْ قُدِرَ “takdir edilmiş bir işle ilgili” ifadesi hakkında iki farklı yaklaşım söz konusudur:

ı. Zemahşerî’nin de naklettiği gibi, burada sözü edilen takdir, gökten yağan yağmurlar ile yerden fışkırtılan suların aynı ölçüde belirlenmiş olduğudur.(13)

ıı. Râzî’nin dile getirdiği bir başka yaklaşıma göre, suların miktarının aynı olması gerekmez; ifade, onlara ne kadar olacakları takdir edilmişse o miktarda yağmış ve fışkırtılmışlardır demektir.(14) Her iki durumda da önceden takdir edilmiş bir azap emri değil, suların eşitliği veya miktarı gündeme getirilmekted,r, denebilir.

ııı. Genelde tercih edilen görüşe göre, burada, felaketin önceden “takdir edilmiş olması” manası söz konusudur. Gökten yağan yağmurlar ile yerden fışkıran sular, takdir edilmiş bir azap emri için birleşmişti. “Daha önceden takdir edilen azap emri” ifadesi, ilâhî planda bunun önceden yazıldığını değil, azgınlık yapanların hak edişlerinin sonucunda bunun planlanıp devreye sokulduğunu göstermektedir. Çünkü Yüce Allah’ın azgınları helâk etme sünneti, kulların azgınlaşmasının sonucunda yaşanır.

Yaşanacakların ezelde biliniyor oluşunda herhangi bir şüphemiz yoktur; ancak onların bilinmesi, meydana gelecek olmaları nedeniyledir. Bu işler yazıldıkları için oluyor değildir. Olacakları için Allah tarafından biliniyorlardır. Bu arada unutulmaması gereken şey, Yüce Allah’ın olaylarla ilgili neler bildiğini bizim bilemeyeceğimizdir. O’nun bilgisini hiç kimse kuşatamaz. Öyleyse biz Yüce Allah’ın “bilgisine” göre değil, “bildirmesine” göre davranmak durumundayız.

Hz. Nûh’un kavmi ezelde yazıldığı için suda boğulmuş değildi; eğer böyle olsaydı o zaman onların azgınlığa düşmelerini kınamanın hiçbir anlamı ve haklı tarafı olamazdı. Uzun yıllar süren tebliğ faaliyetine rağmen, hemen her fırsatta Hz. Nûh’a düşmanlık eden kavmi, her türlü çağrıya sırt çevirmiş, bu arada türlü türlü tuzaklar kurarak Hz. Nûh’u adeta bıktırmışlardı.

Onların azgınlığı tabiatı harekete geçirmiş, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki iradesiz kulları devreye sokulmuş, hak ettikleri için bu kavmin helaki takdir edilmiş ve iki suyun birleşmesiyle de tufan helaki gerçekleştirilmiştir.

ııı. İnananların Kurtarılışı

وَحَمَلْنَاهُ عَلٰى ذَاتِ اَلْوَاحٍ وَدُسُرٍ تَجْر۪ي بِاَعْيُنِنَا جَزَآءً لِمَنْ كَانَ كُفِرَ “Onu (Nuh’u) levhalar ve çivilerle (çakılmış gemide) taşımıştık. (O gemi) inkâr edilmiş olana (Nuh’a) bir karşılık olarak gözlerimizin önünde akıp gidiyordu.”

Buradaki وَحَمَلْنَاهُ ve hamelnâhu fiili “ve onu taşımıştık”; عَلٰى ذَاتِ اَلْوَاحٍ ‘alâ zâti elvâhın tamlaması “tahta levhalar üzerinde”; وَدُسُرٍ ve düsurin kelimesi “ve çiviler üzerinde”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akıp gider”;بِاَعْيُنِنَا bi a‘yüninâ ifadesi “bizim gözetimimizle”; جَزَآءً cezâen sözcüğü “karşılık olarak”; لِمَنْ كَانَ limen kâne ifadesi “(şöyle) olan için”; كُفِرَ küfira edilgen fiili ise “inkâr edilmiş” demektir.

Bu iki âyette Hz. Nûh’un ve ona inananların kurtarıldığı geminin malzemesi ve bunun bir ödül oluşu hakkında bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَحَمَلْنَاهُ عَلٰى ذَاتِ اَلْوَاحٍ وَدُسُرٍ “Onu (Nuh’u) levhalar ve çivilerle (çakılmış gemide) taşımıştık.” Yüce Allah Hz. Nûh’a yaptırdığı geminin(15) malzemesiyle ilgili olarak iki kelimeye yer vermektedir. Bunlardan اَلْوَاح elvâh kelimesi Kur’ân’da dört kez(16) geçmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette nereden yapılmış olursa olsun “yassı şey”,(17) “tahta”, “ahşap”, “tabaka”, “kalıp”, “plaka”, “pano” demektir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen دُسُر düsur kelimesi ise “çivi” veya “plakaları birbirine bağlamaya yarayan halat” manasına gelmektedir. Bu kelimeler, söz konusu geminin mucizevî bir mahiyet arz etmediğini, bilinen ve o gün kullanılan malzemelerden meydana getirildiğini göstermektedir.

Bazı dinler tarihi uzmanları, her iki kelimenin de anlam dünyasında bulunan manalardan hareketle, bu geminin malzemesinin madeni levhalardan ve madeni çivilerden oluştuğunu söyleyerek,(18) o dönemde insanların ulaştığı medeniyet seviyesinin sanıldığı gibi ilkel değil, son derece gelişmiş bir mahiyet arz ettiğini ortaya koymuşlardır. Dahası, geminin kaynamasından söz eden âyetlerdeki et-tennûr (tandır, fırın) kullanım da bu geminin sıradan bir taka vs. değil, özellikleri olan ve muhtemelen buharlı bir gemi olduğunu göstermektedir.(19)

Yüce Allah Hz. Nûh’u bu özellikteki bir gemide taşıdığını beyan ederek, her dönemin bir kurtarıcı sembolünün bulunduğunu beyan edercesine, bunun peygamber öğretileri olduğunu ifade etmek istemektedir. O gün fesadın kol gezdiği ortamda nasıl ki kurtarıcı sığınak “gemi” idiyse, bugün de söz konusu sığınak İslâm’dır, Kur’ân’dır, vahiydir.

Azgınlığın arttığı ortamlarda sular da azmış ve hak edenleri perişan etmiştir. Ancak helak edilmek bütün insanların kaderi olmamış, daima güveli bir limandan da söz edilmiştir ki bu da ilâhî öğretilerin oluşturduğu manevî değerlerdir.

Bilinmelidir ki her tuğyanın yani azgınlığın cezası olarak bir tufan mutlaka olur; ancak her tufan ortamının da mutlaka bir kurtuluş gemisi vardır ki bunlar da peygamberlerin tebliğ ettiği ilahi prensiplerdir.

Azgınlaşmış âlemin içinde güvenli yerler mutlaka vardır ve insanoğlu işte bu sığınakları bulmakla yükümlü tutulmuştur. Yüce Allah insanoğluna akıl ve irade vererek, ayrıca kitap gönderip peygamberler görevlendirerek bu güvenli sığınağı göstermiştir. Geriye sadece akıl ve irademizi kullanarak vahyin çizdiği bu yol haritasına göre yaşamak kalmaktadır.

2. تَجْر۪ي بِاَعْيُنِنَا جَزَآءً لِمَنْ كَانَ كُفِرَ “(O gemi) inkâr edilmiş olana (Nuh’a) bir karşılık olarak gözlerimizin önünde akıp gidiyordu.” Bu âyette söz konusu geminin hareketi ve yapılış gayesi üzerinde durulmaktadır.

a) تَجْر۪ي بِاَعْيُنِنَا “(Gemi) gözlerimizin önünde akıp gidiyordu.” Yüce Allah’ın emri doğrultusunda ve gözetiminde yaptırdığı gemi,(20) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği gibi O’nun gözetiminde ve elbette korumasında hareket etmekteydi. Ayrıca sonuçta yine O’nun adı ile durma noktasına gelmiş ve Cûdî’nin üzerinde durmuştu.(21)

b) جَزَآءً لِمَنْ كَانَ كُفِرَ “İnkâr edilmiş olana (Nûh’a) bir karşılık (ödül) olmak üzere.” Bu geminin niçin yapıldığı ve Hz. Nûh için neyi temsil ettiğinin cevabı ise âyetin bu cümlesinde yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Nûh’u ve elbette onunla birlikte iman etmiş olanları bir gemide taşımış, tufandan kurtulmalarını sağlamıştı. Bu ifadenin muhtemel iki manası vardır:

ı. Âyette kast edilen “inkar edilen kişi”, kavmine hakikatleri tebliğ eden ve kavmi tarafından inkâr edilen Hz. Nûh’tur. İşte çektiği sıkıntıların karşılığı olarak Yüce Allah onu kendisine yaptırdığı gemi ile taşımış ve kurtuluşa doğru yola çıkarmıştır. Bu verilen nimet yapılan fedakârlıkların bir ödülü olarak âyette gerekçelendirilmiştir.

ıı. Burada söz konusu edilebilecek bir başka ihtimal ise âyetin sonundaki كُفِرَ küfira edilgen fiilinin, ma‘lûm (etken) kalıpta, yani كَفَرَ kefera şeklinde yorumlanmasıdır. Buna göre maksat inkâr eden kâfirler olur ve âyetin başındaki جَزَآء cezâen kelimesi de bu defa “karşılık”, bir anlamda “azap” veya “ceza” manasına alınmış olur.(22) Her iki ihtimal de doğrudur; ancak bizim tercihimiz çoğunluğun olduğu gibi ilkinden yanadır.

b) Hz. Nûh’un Kavminin İbretlik Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde Hz. Nûh kıssasını bir ibret olarak gelecek nesillere bıraktığını, uyarıların sonucu olacak azabının ne kadar ağır olacağının düşünülmesini istemekte ve Kur’ân’ı gerçeği hatırlamak için kolaylaştırdığını beyan ederek bu noktada doğru davranış gösterilmesi gerektiğini ifade etmektedir.

ı. Kıssanın İbret Oluşu

وَلَقَدْ تَرَكْنَاهَآ اٰيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ “Yemin olsun ki onu (gemiyi) bir ibret olarak bırakmıştık; hani gerçeği hatırlayan var mı? Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu!”

Buradaki وَلَقَدْ تَرَكْنَاهَا ve lekad teraknâhâ fiili “yemin olsun ki onu bırakmıştık”; اٰيَةً âyeten kelimesi “bir ders, bir ibret olarak”;فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ fe hel min müddekirin sorusu “gerçeği hatırlayan(lar) nerede”; فَكَيْفَ fe keyfe sorusu “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu?”; عَذَاب۪ي ‘azâbî tamlaması “benim azabım”; وَنُذُرِ ve nüzüri tamlaması ise “ve benim uyarılarım” demektir.

Bu iki âyette Hz. Nûh’un taşındığı geminin geriden gelenlere ibret olarak bırakılması ile Yüce Allah’ın uyarılarına itibar etmeyenlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ تَرَكْنَاهَآ اٰيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Yemin olsun ki onu (gemiyi) bir ibret olarak bırakmıştık; hani gerçeği hatırlayan var mı?” Âyette hem kıssanın ibret olması, hem de gerçeği hatırlayanların bulunması gerektiği dile getirilmektedir.

a) وَلَقَدْ تَرَكْنَاهَآ اٰيَةً “Andolsun ki onu (gemiyi) bir ibret olarak bıraktık.” Burada “âyet” olarak bırakılan şey, 13. âyette geçen ve gemiyi ifade eden ذَاتِ اَلْوَاحٍ zâti elvâhın tamlamasıdır ki bu da Hz. Nûh ile müminlerin bindiği ve kurtuluşa taşındıkları gemiyi nitelendirmektedir.

Âyette yer alan hâ zamiri elbette gemiyle alakalı bir anlam vermektedir; ancak Kur’ân’da kıssaların anlatılma gerekçelerine bakıldığında maksadın ibret vermek ve insanların ders almasını sağlamak olduğu görülecektir. Bu nedenle “âyet” olarak geriye bırakılan şeyin bütünüyle Hz. Nûh’un kıssası olduğunu söylemekte de herhangi bir sakınca yoktur.

Bazı müfessirlerimiz bu geminin bu ümmetin ilk nesline kadar korunduğu ve onlara bizatihi ibret olarak gösterildiği kanaatindedirler.(23) Arkeolojik çalışmalar bu konuda herhangi bir veri sunmadığı için geminin Hz. Peygamber’in yaşadığı döneme kadar korunduğu iddiası kabule şayan bir görüş olmasa gerektir.

Hz. Nûh’tan Hz. Peygamber’e kadar ne kadar süre geçtiği bilinmemekte, dolayısıyla gemi kalıntısı olarak görülen veya gösterilen şeylerin söz konusu gemiye ait olduğu kesin delillerle ortaya konulamamaktadır. Burada kast edilen şey, geminin de onda taşınan müminlerin de sonradan gelenlere bir ibret olarak anlatılmasıdır.

b) فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Hani gerçeği hatırlayan var mı?” Bu ifadeyi “Hani gerçeği hatırlayanlar nerede?” şeklinde de tercüme edebiliriz. Âyetteki هَل hel edatı, cevabı beklenen bir soru manası vermekten ziyade, gerçeği hatırlayanların arzu edilen düzeyde olmadığını ortaya koyan bir anlam içermektedir.

Bu arada âyette geçen مُدَّكِرٍ müddekirin kelimesi de “hatırlamak” anlamına gelen zikr kökünden gelmekte, iztekera/müztekirin kelimesinde tâ harfinin zel harfine dönüşmesi ve zel harfinin dâl harfine “idğâm” edilmesiyle مُدَّكِرٍ müddekirin şekline dönüştürülmüş kalıbıdır. Abdullah b. Mes‘ûd, Hz. Peygamber’in bu kelimeyi kendisine müzzekirin şeklinde zel harfinin şeddesiyle okuduğunu ifade etmiştir.(24)

Söylenmek istenen şey, bu doğrultuda insanların daha duyarlı davranmasını teşvik etmek ve böyle davranmayanların kınanmasıdır.

2. فَكَيْفَ كَانَ عَذَاب۪ي وَنُذُرِ “Benim azabım ve benim uyarılarım (bak) nasıl olmuştu!” Bu ifade yorumunu yapmakta olduğumuz Kamer sûresinde aynı kelimelerle dört kez yer almaktadır.(25) Yüce Allah bu cümle ile vahye karşı olumsuz tavır içerisinde inananlara düşmanlık besleyip zulmedenlere yönelik gerçekleştirdiği azabının ve uyarılarının nasıl olduğunun düşünülmesini muhataplardan istemektedir.

Hz. Nûh’un ve benzer peygamberlerin azgın kavimlerinin nasıl bir akıbet yaşadıkları hatırlatılarak, söz konusu kavimlerin bunu gördüğü beyan edilmektedir. Diğer taraftan Hz. Peygamber’in ümmeti içerisinde başta Mekkeli müşrikler olmak üzere bütün inkârcılara gözdağı verilmekte, ilâhî uyarılara itibar etmeyenlerin nasıl bir sonla karşılaşacakları ifade edilerek ibret almaları gerektiği belirtilmektedir.

Hem bu âyetin hem de benzer âyetlerin sonunda yer alan نُذُر nüzür kelimesinin sonunda gizli bir “mütekellim yâ’sı” bulunmakta, kesra harekesiyle yetinildiği için bu yâ harfinin düşürüldüğü bilinmelidir. Kelimenin anlamını verirken نُذُرِي nüzürî “benim uyarılarım” kelimesini tercih etmemizin sebebi budur.

ıı. Vahyin Gerçeği Hatırlamak İçin Kolaylaştırılması

وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْاٰنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ “Yemin olsun ki Kur’an’ı (gerçeği) hatırla(t)mak için kolaylaştırdık. (Hani gerçeği) hatırlayan var mı?”

Âyetteki وَلَقَدْ يَسَّرْنَا ve lekad yessernâ fiili “yemin olsun ki kolaylaştırdık”; الْقُرْاٰنَ el-kur’âne kelimesi “Kur’ân’ı”;لِلذِّكْرِ li’z-zikri sözcüğü “(gerçeği) hatırla(t)mak için”; فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ fe hel min müddekirin sorusu “(gerçeği) hatırlayan(lar) nerede” demektir.

Yüce Allah bu sûrede dört kez(26) yer verdiği bu âyetle vahyi kolaylaştırdığını beyan etmektedir. Âyetin başında yer alan وَلَقَدْ ve lekad ifadesi cümleye bir taraftan yemin manası katmakta, diğer taraftan da muhakkaklık anlamıyla mesajı güçlendirmektedir.

Âyette yer alan يَسَّرْنَا yessernâ fiili “kolaylaştırmak” manasına gelmektedir. Yüce Allah Meryem 19/97 ve Dühân 44/58’de vahyi Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırmasının sebebini, “gerçeğin hatırlanması, müminlerin müjdelenmesi ve inatçı inkârcıların uyarılması” olarak belirlemektedir. Ayrıca Müzzemmil 74/20’de de geçtiği üzere, hayatın en zor dönemlerinde ve en sıkıntılı ortamlarda bile “zaten kolay olan Kur’ân’ın kıraat edilmesi” gerektiği üzerinde durulmaktadır.

Bazı âlimlerimiz “kolaylaştırmak” manasına gelen يَسَّرْنَا yessernâ fiiline “açıklamak, her türden vaad ve tehditleri içeren bilgileri ortaya koymak” manası vererek onun anlaşılmasının kolaylığına işaret etmişlerdir.(27) Rabbimizin kolaylaştırdığı, üstelik bunu yemin ve te’kidli ifadelerle güçlendirmesine rağmen onun zor ve anlaşılamaz olduğunu söylemek sorumluluğu çok ağır bir iddiadır.

Burada sözü edilen الْقُرْاٰن el-kur’ân kelimesi özel anlamda “Hz. Peygamber’e vahyedilen ilâhî prensipleri” ifade ederken, genel anlamda “bütün peygamberlere gönderilen mesaj” manasına da elbette gelmektedir. Peygamber kıssalarından kısa kesitlerin yer aldığı bu sûrede her bir kıssanın peşinden bu âyetin getirilmesinin muhtemel sebebi, hem bütünüyle Kur’ân’ın gerçeği hatırlatan yönünü, hem de ele alınan kıssanın ibret içerikli mesajını gündeme getirmektir.

Âyette vahyin kolaylaştırılmasının gerekçesi الذِّكْر ez-zikr “hatırlamak” olarak belirlenmektedir. Vahyin gerçeği ortaya koyması hem insan fıtratına Yüce Allah’ın yazıp yerleştirdiği hakikatleri hatırlatmasıdır; hem de anlatılan kıssaların ibret içerikli yapısını muhataplara kavratma amacıdır.

Kamer sûresinin 15. âyetinde de açıkladığımız üzere, فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ ifadesini “Hani gerçeği hatırlayan var mı?” olarak da “Hani gerçeği hatırlayanlar nerede?” şeklinde de tercüme edebiliriz. Maksat hem Kur’ân’ın, hem de sûrede anlatılan kıssaların gerçekleri hatırlatıcı içeriklerini dikkatlere sunmaktır.

Âyetin tefsiri bağlamında Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmiştir: “Eğer bu âyet olmasaydı hiçbir dilin onu konuşmaya gücü yetemezdi.”(28) Bu rivayetten anlaşılan şey, hem vahyin ilâhî tabiatının yüksek değerini ortaya koymaktır; hem de kolaylaştırıldığını ve anlaşılabilir olduğunu beyandır.

Sûrede dört kez yer alan bu âyetlerden anlaşılması gereken ortak nokta, Rabbimizin gündeme getirdiği gerçekleri okuyup anlamaktır. Ardından onlardan çıkartılması gereken bütün dersleri çıkartarak, hayatı Yüce Allah’ın istediği ve peygamberlerin tebliğ edip örnek hayatlarıyla ortaya koyduğu gibi yaşamaktır. Yukarıda da belirttiğimiz üzere, vahyin bu kadar açık ifadelerine rağmen Kur’ân’ın zor olduğunu iddia etmenin ne kadar yanlış ve hatalı bir yaklaşım olduğu apaçık bir şekilde ortadadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 371. 2 - Zemahşerî, age., IV, 422-423.
• 3 - Esed, age., s. 733. 4 - Bakara 2/213; Yûnus 10/47; Ra‘d 13/7; Nahl 16/36; Fâtır 35/24.
  • Bakara 2/213 Yûnus 10/47 Ra‘d 13/7 Nahl 16/36 Fâtır 35/24
• 5 - Semerkandî, age., II, 563.
• 6 - Şu‘arâ’ 26/27; Zâriyât 51/39. 7 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Kalem 68/51. 8 - Sebe’ 34/46; Tûr 52/29; Kalem 68/2; Tekvîr 81/22.
  • Şu‘arâ 26/27 Zâriyât 51/39 A‘râf 7/184 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Kalem 68/51 Sebe' 34/46 Tûr 52/29 Kalem 68/2 Tekvîr 81/22
• 9 - Semerkandî, age., III, 371; Taberî, age., XXVII, 92. 10 - Râzî, age., XXIX, 35-37.
• 11 - Örnek âyetler için bk. A‘râf 7/59-64; Hûd 11/25-49; Mü’minûn 23/23-30; Şu‘arâ’ 26/105-122; ‘Ankebût 29/14-15; Sâffât 37/75-82.
  • A‘râf 7/64 Hûd 11/49 Mü'minûn 23/30 Şu‘arâ 26/122 ‘Ankebût 29/15 Sâffât 37/82
• 12 - Semerkandî, age., III, 371.
• 13 - Zemahşerî, age., IV, 424. 14 - Râzî, age., XXIX, 38.
• 15 - Hûd 11/37; Mü’minûn 23/27. 16 - A‘râf 7/145, 150, 154; Kamer 54/13. 17 - Elmalılı, age., VII, 349.
  • Hûd 11/37 Mü'minûn 23/27 A‘râf 7/145 A‘râf 7/150 A‘râf 7/154 Kamer 54/13
• 18 - Ekrem Sarıkçıoğlu, Kur’an ve Arkeoloji Işığında Nuh Tufanı, Uluslararası Şırnak ve Çevresi Sempozyumu, Ankara 2010, ss. 25-33. 19 - Hûd 11/40; Mü’minûn 23/27.
  • Hûd 11/40 Mü'minûn 23/27
• 20 - Hûd 11/37; Mü’minûn 23/27. 21 - Hûd 11/44.
  • Hûd 11/37 Mü'minûn 23/27 Hûd 11/44
• 22 - Taberî, age., XXVII, 94; Zemahşerî, age., IV, 424.
• 23 - Semerkandî, age., III, 372; Taberî, age., XXVII, 95; Zemahşerî, age., IV, 424-425.
• 24 - Semerkandî, age., III, 372; Taberî, age., XXVII, 96. 25 - Kamer 54/16, 18, 21, 30.
  • Kamer 54/16 Kamer 54/18 Kamer 54/21 Kamer 54/30
• 26 - Kamer 54/17, 22, 32, 40.
  • Kamer 54/17 Kamer 54/22 Kamer 54/32 Kamer 54/40
• 27 - Taberî, age., XXVII, 96; Zemahşerî, age., IV, 425.
• 28 - Semerkandî, age., III, 372.