Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 65-76. âyetlerinde kendi zatını ve kudretini beyan etmekte, kâinat kitabından çeşitli örnekler üzerinde durmaktadır.

a) Kâinat Kitabından Başlıklar

Yüce Allah, sûrenin 65-69. âyetlerinde kâinat kitabından “yağmur”a dikkat çekmekte, ölü toprağı onunla dirilttiğini bildirmekte, hayvanlarda da insanlar için nice ibretler olduğunu, onların karınlarındaki atık (gübre) ile kan arasından (gelen), içenlerin boğazından kolayca geçen hâlis bir süt içirdiğini belirtmekte, insanların hurma ürünlerinden ve üzümlerden hem içki hem de güzel gıdalar edindiklerini ifade ederek, bütün bunlarda gerçekleri işiten ve aklını kullananlar için nice deliller bulunduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın arıyla ilgili olarak ona şu şekilde vahyettiği bildirilmektedir: “Rabbin bal arısına ‘Dağlardan, ağaçlardan ve insanların yaptıkları çardaklardan kendine yuvalar edin! Sonra meyvelerin her birinden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı (yaylım) yollarına gir!’ diye vahyetmiştir. Karınlarından renkleri çeşitli bir şerbet (bal) çıkar ki onda insanlar için şifa vardır.” İşte bunda da inceden inceye düşünen bir toplum için nice deliller, nice ibretler olduğu beyan edililmektedir.

ı. Yağmurun Yağdırılma Gerekçesi

وَاللّٰهُ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ “Allah gökten su indirmiş ve onunla yeri ölümünden sonra diriltmiştir. Şüphesiz ki bunda dinleyen bir toplum için bir delil vardır.”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “ve Allah”; اَنْزَلَ enzele fiili “indirmiştir, indirmektedir”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi kelimesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen sözcüğü “su, yağmur”; فَاَحْيَا fe ahyâ fiili “ve diriltmektedir, diriltmiştir”; بِهِ bihî ifadesi “onunla, onun sebebiyle”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”; بَعْدَ مَوْتِهَا ba‘de mevtihâ ifadesi “onun ölümünden sonra”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة leâyeten ifadesi “elbette bir delil, ibret, nice ders(ler)”;لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili “(gerçeği) işitmektedirler, işiten bir kavim, bir toplum için” demektir.

Burada kâinat kitabından bir âyet olması itibariyle “yağmur ve bitkiler” gündeme getirilmektedir.

1.وَاللّٰهُ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا “Allah gökten su (yağmur) indirmiş ve onunla yeri ölümünden sonra diriltmiştir.” Yüce Allah kâinat kitabının bir başka âyeti olan yağmurun yani suyun bitkilerin meydana getirilmesindeki etkinliğine dikkat çekmektedir. Bu âyetin benzerleri bağlamında Kur’ân’da En‘âm 6/99, 141, Ra‘d 13/4, Nahl 16/10-11, 13, 65, Hacc 22/5, Lokmân 31/10, Fâtır 35/27, Yâsîn 36/33, Zümer 39/21 ve Câsiye 45/5 gibi pek çok âyetin bulunduğunu belirtmemiz gerekmektedir.

a) وَاللّٰهُ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً“Allah gökten su (yağmur) indirmiştir.” Yüce Allah bitkiler âlemindeki oluşum ve değişimle ilgili olarak “su”ya yani “yağmur”a değinmekte, gökten yani yüksekten yağmur indirdiğini ve bu sayede insanoğlunun su ihtiyacını karşıladığını haber vermektedir. Âyette geçen اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir. Bu ve devam eden âyetlerde kullanılan bazı fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin sebebi, olayın olup bittiğini göstermekten ziyade, meselenin ilahi bir sistem sayesinde devamını göstermektir.

Hıcr 15/22 ve benzer âyetlerde de ele aldığımız üzere, âyette geçen السَّمَآء es-semâ’ kelimesi “gök” anlamına gelse de sonuçta yağmurun yağdırıldığı yerin bulutlar olduğu ve onların da insanlardan yukarıda olduğu bilinmektedir. Bu nedenle, âyetteki السَّمَآء es-semâ’ kelimesine “yüksek(ler)” manası da verilebilir. Eğer ilâhî irade ve O’nun eşsiz kudreti olmasaydı tabiat kendiliğinden ne rüzgâr estirebilirdi ne de yağmur yağdırabilirdi. Bunu tabiat kendiliğinden yapamayacağı gibi insanların tapındığı putların da böyle bir gücünün ve kudretinin olmadığı herkesçe malumdur. İşte ilk muhatapları müşrikler olan Hz. Peygamber’in onlara bu şekilde kâinat kitabından örnekler sunması onların tevhide gelmesini ve âhirete inanmalarını sağlamayı amaçlamış olabilir.

b) فَاَحْيَا بِهِ الْاَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَآ “(Allah) onunla (yağmur/su sebebiyle) yeryüzünü ölümünden sonra diriltmiştir (diriltmektedir).” Bu cümlede yağmurun yağdırılma gerekçesi dile getirilmekte, Yâsîn 36/33-35’te de zikredildiği gibi, yağmur ölü toprağı sulayarak onu canlandırmakta, böylece bitkisiz ve ürünsüz olan arz bitkilerle yeşertilip meyvelere sahip kılınarak adeta canlandırılmakta, böylece hayata kavuşturulmaktadır.

Furkân 25/49 gibi âyetlerde olduğu üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(1) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(2) için değil, mevt/el-meyte kalıplarında “arz, toprak”(3), meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(4) için de kullanılmaktadır. Pek çok âyette olduğu gibi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah yükseklerden yağmur yağdırmasının sebebini onun sayesinde ölü durumdaki yeryüzünü bitkilerle diriltip yeşertmesi şeklinde belirlemiştir.

Burada tabiattaki yağmur ve diriliş üzerinden esasında iki şeye daha gönderme yapıldığını söyleyebiliriz. Bunlardan biri Yüce Allah nasıl ki yağmur sayesinde ölü toprağı diriltiyorsa, insanları da ölümlerinden sonra mahşerde mutlaka diriltecektir. Yoktan var eden yüce kudretin vardan dönüştürmesi ilkine göre çok daha kolaydır.

Âyetteki ikinci mesaj ise vahyin sağlayacağı manevi ve ruhsal dirilişe yöneliktir. Maddi âlemde diriltici unsur olarak nasıl ki su/yağmur kullanılmışsa, manevi hayatın yağmuru, suyu ve rahmeti de vahiydir. İnsanlar vahiy pınarından içsinler diye Yüce Allah rahmet kapılarını ardına kadar açmıştır. Vahiy pınarından kana kana içebilen yiğitlere selam olsun.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ “Şüphesiz ki bunda dinleyen bir toplum için bir delil vardır.” Bu cümlenin benzerleri Yûnus 10/67, Rûm 30/23, Secde 32/26’da da yer almaktadır.

a) Âyette yer alan ve “bunda” manasına gelen ذٰلِكَ zâlike kelimesi “yağmurun yağdırılıp onun sayesinde yeryüzünün diriltilmesi, yani yeşertilmesi” manasını içermektedir. Yüce Allah kudretinin bir delili olarak kâinat kitabından insan hayatı için çok büyük önem arz eden suya, yağmur ve bitkiler âleminin işleyişine bu şekilde değinmekte ve insanların başka varlıklara değil, sadece kendisine kulluk etmeleri gerektiğini öğretmeyi amaçlamaktadır.

b) Mahlûkata ibret nazariyle bakanlar, hak ve hakikati duymak ve hissetmek isteyenler için bütün bu ve benzer eserlerde nice nice dersler, ibretler ve Yüce Allah’ın birliğine ve kudretine dair deliller olduğu beyan edilmektedir.(5) Burada geçen لَاٰيَة le âyeten ifadesindeki lâm/le harfi pekiştirme manası vermekte ve bunda mutlak surette deliller bulunduğunu göstermektedir. Ayrıca اٰيَة âyeh kelimesinin nekra ve tekil gelişi mutlak umum manası içerdiği için, bundaki delil ve ibretlerin çok fazla olduğuna işaret edilmiş olmaktadır. Nitekim Yûnus 10/67, Rûm 30/23, Secde 32/26’daki kullanımlarda söz konusu kelime çoğul kalıpta âyât olarak zikredilmektedir.

c) Âyetin sonunda geçen يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili sadece “işitmek” değil, aynı zamanda “ibret almak ve dersler çıkartıp öğüt almak” manasını da içermektedir.(6) Yüce Allah bu dersleri ve öğütleri fert fert aldıktan sonra, toplum halinde de aynı duyarlılığı kazanmanın gerekliliğini âyette قَوْم kavm kelimesini kullanarak ortaya koymuş olmaktadır.

Burada son derece ilginç bir başka nokta daha vardır. Buna göre esasında yağmurun yağdırılıp toprağın diriltilmesinde “işitme”nin değil de “görme ve düşünme”nin zikredilmesi şeklen daha uygun görülebilir. Ancak âyetin sonunda “işitme” anlamındaki kelimenin kullanılmasının muhtemel sebebi, yükseklerden yağan veya indirilen suyun/yağmurun yine yücelerden ikram edilip indirilen vahye benzetilmesidir.

Suya ve yağmura kulak verilmesiyle vahye kulak verilmesi, sudan istifade ederek hayatın devam ettirilmesiyle manevi hayatın vahiy ile şekillendirilmesi arasında yoğun bir anlam ilişkisinin bulunduğunu söyleyebiliriz. Bu durum tıpkı Ra‘d 13/17’deki gibi hak-bâtıl benzetmesinde söz konusu edilmektedir. Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da en iyi bilendir.

ıı. Hayvanlardaki Süt Mucizesi

وَاِنَّ لَكُمْ فِي الْاَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِه۪ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِب۪ينَ “Şüphesiz ki hayvanlarda da sizin için ibret vardır. Size, onların karınlarındaki atık (gübre) ile kan arasından (gelen), içenlerin boğazından kolayca geçen saf bir süt içiriyoruz.”

Âyetteki وَاِنَّ لَكُمْ ve inne leküm ifadesi “ve sizin için vardır”; فِي الْاَنْعَامِ fi’l-en‘âmi kelimesi “hayvanlarda”; لَعِبْرَةً le‘ıbraten kelimesi “elbette ibret, ders, delil, burhân”; نُسْق۪يكُمْ nüskîküm fiili “sizi içirmekteyiz, içiririz”;مِمَّا ف۪ي بُطُونِه۪ mimmâ fî butûnihî ifadesi “onun, hayvanların karınlarından”; مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ min beyni farsin ifadesi “besin veya yem atığı, gübre arasından”; وَدَمٍ ve demin sözcüğü “ve kanın (arasından)”; لَبَنًا lebenen sözcüğü “süt”; خَالِصًا hâlısan kelimesi “öz, saf”; سَآئِغًا sâiğan sözcüğü “içimi kolay”; لِلشَّارِب۪ين li’ş-şâribîne ifadesi ise “içenler için” demektir.

Burada kâinat kitabından bir başka âyet olması itibariyle “hayvanlar ve onların vücudunda yaratılan süt nimeti” gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنَّ لَكُمْ فِي الْاَنْعَامِ لَعِبْرَةً “Şüphesiz ki hayvanlarda da sizin için ibret vardır.” Bu cümlenin aynısı Mü’minûn 23/21’de geçmektedir. Mü’minûn 23/18-22’de olduğu gibi bu âyetlerde de önce yağmurdan, sonra bitkilerden ve nihayet hayvanlardan söz edilmektedir. Yüce Allah, kâinat kitabının en önemli âyetlerinden birisi olan “hayvanlar”dan örnekler vermekte, الْاَنْعَام el-en‘âm adı verilen ve insanların gündelik hayatta kendilerinden çok çeşitli şekillerde istifade ettikleri dört bacaklı hayvanlar bağlamında süt veren “koyun, keçi, deve, sığır” gibi hayvanlarda da nice ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da altı kez(7) geçen عِبْرَة ‘ıbrah kelimesi “ibret, ders, delil, burhân” gibi anlamlar vermekte, kıssalar ve kâinat kitabından örnekler gibi Yüce Allah’ın örneğini verdiği hususlardaki kudretine işaret etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki لَعِبْرَة le ‘ıbraten ifadesinin başındaki ل lâm/le harfi, “muhakkaklık” anlamında pekiştirme edatıdır ve hayvanlarda pek çok açıdan çeşitli ibretler olduğunu göstermektedir.

Göklerdeki, yerdeki ve ikisi arasındaki varlıkların, insanın hizmetine sunulduğu pek çok âyette belirtilmektedir. Özelde hayvanların yaratılış gayeleri hakkında da Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır.(8) Bu doğrultuda Nahl 16/5-8’de çeşitli bilgiler vermiştik. Yâsîn 36/73’te de “hayvanların yaratılış gayesi” hakkında açıklamalar yapacağımız için, burada detaya girmeyeceğiz.

Şu kadarını söyleyelim: Yüce Allah Ğâşiye 88/17’de de zikredildiği üzere özellikle “deve” hayvanının yaratılışını ibretle izlemek gerektiği üzerinde durmaktadır. Bunun muhtemel sebepleri konusunu ilgili âyette zikretmeye çalışacak ve çok ilginç noktaların bulunduğunu belirteceğiz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise içlerinde devenin de bulunduğu dört bacaklı hayvanlarda süt nimetinin nasıl yaratıldığı konusu üzerinde durulmaktadır.

2. نُسْق۪يكُمْ مِمَّا ف۪ي بُطُونِه۪ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَآئِغًا لِلشَّارِب۪ينَ “Size, onların karınlarındaki atık (gübre) ile kan arasından (gelen), içenlerin boğazından kolayca geçen saf bir süt içiriyoruz.” Yüce Allah süt veren hayvanların karınlarından, gıda atıkları ile kan arasından bir yerden, içmek isteyenler için içimi kolay, halis bir süt nimeti sunduğunu bildirmektedir.

Âyette geçen نُسْق۪ي nüskî fiili bazı kıraatlerde neskî şeklinde fethalı okunsa da(9) mana değişmemekte ve Yüce Allah’ın sağılan hayvanlardan insanoğluna süt içirdiğini, yani onlara bu imkânı verdiğini ortaya koymaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen فَرْث fers kelimesi “besin veya yem atığı, gübre”, çeşitli âyetlerde(10) geçen دَم dem sözcüğü ise “kan”, bir kez de Muhammed 47/15’te geçen لَبَنًا leben kelimesi “süt” manasına gelmektedir. Ayrıca müzekker kalıpta sadece bu âyette geçen خَالِص hâlıs kelimesi “öz, saf”, bir kez de Fâtır 35/12’de yer alan سَآئِغ sâiğ sözcüğü ise “içimi kolay” manasına gelmektedir.(11)

Âyette sütün bu iki nesne arasından çıktığı söylenerek bir taraftan sütün yaratılış yerine ve sistemine gönderme yapılmakta, diğer taraftan da sütün kan ve atıktan çok önemli farklı olduğu ortaya konulmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Süt bir hayvan için ne kan gibi hayati bir önem arz etmektedir; ne de atık gibi gereksiz bir maddedir. İkisi arasından çıktığı gibi ikisinden farklı olarak bir başka gaye için yaratılan süt, içenler için hem kolay içimlidir; hem de hâlis, yani öz ve katıksız bir içecek olarak tanıtılmaktadır.

Âyette verilmek istenen mesaj sütün yaratılış yerini belirleme anlamında Anatomi öğretmek değildir. Kur’ân elbette bir bilim kitabı değildir. Nasıl ki tarih olmamasına rağmen tarihe ışık tutuyorsa, bilim kitabı olmasa da bilime ışık tutmaktadır. Müslümanlar için vahyin her bir buyruğu nasıl bir âyet ise, kâinat kitabının âyetleri de okunması, anlaşılması ve incelenmesi gereken birer âyettir. Burada da Yüce Allah ilk muhataplardan bir ibret konusu olarak sütün yaratılışını gözlemleyip kudretini anlamaya çalışmalarını istemekte, diğer taraftan da insanlığa ev ödevi vererek kâinat kitabının bir âyeti olarak sütün yaratılışını incelemeleri görevini de dolaylı olarak sunmaktadır.

Âyetin yorumu bağlamında Râzî şöyle bir değerlendirmede bulunmuştur:

“Sütün, memede meydana gelmesi, hür ve irade sahibi bir yaratıcının varlığına delalet ettiği gibi, haşrın ve neşrin yani mahşerde yeniden diriltilmenin mümkün olduğuna da delalet eder. Çünkü hayvanın yediği o ot, ancak sudan ve topraktan meydana gelmiştir. Böylece, âlemi yaratan bu şekilde düzenlemiş, o toprağı bitki ve ot haline dönüştürmüş. Daha sonra da o otu bir hayvan yediğinde, bir başka tedbirde bulunup, otu kan haline getirmiş, bir başka tedbirde bulunup o kanı süte dönüştürmüş ve yine diğer bir işlem ile o sütten yağı ve peyniri meydana getirmiştir.”

“İşte bu, Yüce Allah’ın o maddeleri bir özellikten başka bir özelliğe, bir halden başka bir hale çevirmeye kadir olduğuna delâlet eder. Durum böyle olunca, Yüce Allah’ın ölülerin bedenlerinin parçalarını daha evvel olduğu gibi, kendisinde hayat ve akıl sıfatı bulunan bir hale dönüştürmeye de kadir olduğu meydana çıkar. İşte bu yüzden, bu kıyas, öldükten sonra diriltilmenin ve kıyametin imkânsız değil, mümkün olduğuna delâlet eder. Allah en iyi bilendir.”(12)

ııı. İçki ve Güzel Rızık Karşılaştırması

وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخ۪يلِ وَالْاَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Hurma ve üzümlerin ürünlerinden hem sarhoş edici şeyler hem de güzel gıdalar ediniyorsunuz. Şüphesiz ki bunda aklını kullanan bir toplum için bir delil vardır.”

Âyetteki وَمِنْ ثَمَرَاتِ ve min semerâti ifadesi “ve meyvelerden, ürünlerden”; النَّخ۪يل en-nahîli sözcüğü “hurmanın”; وَالْاَعْنَابِ ve’l-a‘nâbi kelimesi “ve üzümlerin”; تَتَّخِذُونَ tettehızûne fiili “edinmektesiniz”; مِنْهُ minhu ifadesi “on(lar)dan”; سَكَرًا sekeran kelimesi “sarhoşluk verici şey”; وَرِزْقًا حَسَنًا ve rizkan hasenen tamlaması “ve güzel bir rızık”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَة leâyeten ifadesi “elbette bir delil, ibret”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْقِلُونَ ya‘kılûne fiili ise “akletmektedirler, akleden bir toplum için” demektir.

Burada kâinat kitabından bir delil olması itibariyle “hurma ve üzümden elde edilen sarhoşluk verici şeyler ile güzel içecekler” gündeme getirilmektedir.

1.وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخ۪يلِ وَالْاَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَكَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا “Hurma ve üzümlerin ürünlerinden hem sarhoş edici şeyler hem de güzel gıdalar ediniyorsunuz.” Burada geçen الْاَعْنَاب el-a‘nâb kelimesi ثَمَرَات semerât kelimesine bağlanabileceği gibi, öncesindeki النَّخ۪يل en-nahîl sözcüğüne de bağlanabilir. Bu ikinci durumda tercüme şöyle olur: “Hurma ürünlerinden ve üzümlerden hem içki hem de güzel gıdalar ediniyorsunuz.”

Yüce Allah su/yağmur-bitki ilişkisininin ardından, sağımlık hayvanlardan elde edilen sütün yaratılışını beyan ettikten sonra, bu defa meyveler cinsinden sözü hurma ve üzüme getirmekte ve insanların bu iki meyveden hem “sarhoşluk verici şeyler” elde ettiklerini, hem de “pekmez, sirke, üzüm suyu, kuru hurma, şıra, çeşitli tatlı mamülleri bağlamında çok güzel rızıklar” üretebildiklerini ifade etmektedir.

Âyetin başındaki مِنْ min edatı hurma ve üzümlerin her zerresinden bunların elde edilmediğini veya bütün hurma ve üzümlerin bu işte kullanılmadığını gösteren bir ba‘zıyet edatıdır. Bu arada “sarhoşluk verici şeyler”le “güzel rızıklar” elde edilen meyvelerin sadece hurma ve üzüm olduğunu da düşünmemek gerekmektedir. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği, burada sadece bir örnekleme yer almaktadır.

İslam kültüründe bu âyet çok tartışılmış ve içki ile ilgili olan dört âyetin ilki olarak çeşitli meselelerde kullanılmıştır. Bu âyetler, yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/67, ayrıca Bakara 2/219, Nisâ’ 4/43 ve Mâide 5/90’dır. Bazıları bu âyetten içkinin serbest olduğu sonucunu çıkararak içki âyetlerindeki tedriciliği buradan başlatmış ve dolayısıyla bu âyeti bir hüküm âyeti olarak yorumlamışlardır. Bu çerçevede yine bazı âlimler aslında Mekkî olduğu apaçık ortada olan bu âyetin Medine döneminde indirilmiş olan Mâide 5/90 ile neshedildiğini iddia etmişlerdir.

Biz bu kanaatte değiliz, çünkü bu iki âyet arasında hüküm açısından “içki iyidir; yapın ve için” veya “kötüdür; yapmayın” gibi herhangi bir ortak mesaj noktası olmadığı için aralarında çelişki de yoktur. Nitekim Taberî ve Râzî gibi âlimler de bu âyetin neshedildiği şeklindeki görüşü kabul etmemişlerdir.(13) Çünkü bu âyet bir durumu, bir olayı arz etmekte, herhangi bir hüküm içermemektedir. Oysa neshin, hüküm âyetleri arasında olduğu kabul edilmektedir.

Yüce Allah yarattığı nimetlerin yaratılış amaçları için kullanılabildiği gibi, bunların amaçları dışında kullanıldığını da meyveler üzerinden örneklendirmektedir. Mutlak kudretin sahibi olan Yüce Allah meyveleri öylesine esaslı bir şekilde donatmıştır ki onlardan güzelce yararlanılabildiği gibi yaramazlık yapanlar olduğuna da dikkat çekmiş olmaktadır.

İfade ettiğimiz gibi, bu âyetin kesinlikle bir hüküm âyeti olarak görülmemesi gerekmektedir. Çünkü burda “için, sorun yok, iyidir” vs. şeklinde bir ifade yer almamakta, aksine سَكَر seker denen “sarhoşluk verici şey” sonrasındaki “güzel rızk”ın karşıtı olarak sunulmaktadır. Meseleyi bir önceki âyetle birlikte düşünürsek, içki “atığa, gübreye ve kana”, güzel rızık ise “süte” benzetilmiş olur.

Eğer bu âyetten bir hüküm çıkartılacaksa, en çok böyle bir yorum yapılabilir ki bu da içkinin içilebilirliğine değil, murdar olup içilemezliğine, yani bir anlamda dolaylı da olsa haram oluşuna işaret etmiş olur.

Âyette öncelikle سَكَر seker denen sarhoşluk verici şeyin zikredilmesi, muhtemelen ilk muhataplar olan Mekkeli müşriklerin bu noktadaki pozisyonlarını hatırlatmaktadır. Belli ki Yüce Allah yarattığı ve güzel rızıklar olarak tüketilmelerini istediği gıda ve meyvelerin müşrikler tarafından amaçları dışında kullanıldıklarını ifade etmek istemekte ve bu durumu dolaylı da olsa kınamaktadır.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ “Şüphesiz ki bunda aklını kullanan bir toplum için bir delil vardır.” Yüce Allah muhatapların meyveleri amaçları dışında kullandıklarını beyan etmek istediği için, bu yanlıştan dönülmesi maksadıyla insanların akıllarını çalıştırmalarını kendilerinden istemektedir. Bu nedenle, âyetin sonunda bu gerçeklikte aklını kullanan toplum için nice deliller olduğunu beyan etmektedir. Bu ifade hem meyvelerle ilgili hususların hem de hayvanların ibret içerikli vucut yapılarındaki özelliklerin kavranması gerektiğini içermektedir. Aklını çalıştıranlar Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki bu muhteşemliği görebilir, O’nun eşsiz ve erişilmez kudreti karşısında boyun bükebilir.

ııv. Bal Arısı ve Bal Üretimi

وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُل۪ي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ ف۪يهِ شِفَآءٌ لِلنَّاسِ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Rabbin bal arısına şöyle vahyetmişti (bildirmişti): ‘Dağlardan, ağaçlardan ve (insanların) yaptıkları çardaklardan kendine yuvalar edin! Sonra meyvelerin her birinden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yollarına gir!’ Karınlarından renkleri çeşitli bir içecek (bal) çıkar ki onda insanlar için şifa vardır. Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için bir delil vardır.”

Buradaki وَاَوْحٰى ve evhâ fiili “ve vahyetmiştir”; رَبِّك rabbuke tamlaması “senin Rabbin”;اِلَى النَّحْلِ ile’n-nahli kelimesi “dişi arıya”; اَنِ اتَّخِذ۪ي enittehızî ifadesi “edin (diye)”; مِنَ الْجِبَالِ mine’l-cibâli ifadesi “dağlardan”; بُيُوتًا buyûten kelimesi “evler, yuvalar”; وَمِنَ الشَّجَرِ ve mine’ş-şeceri ifadesi “ve ağaçlardan”; وَمِمَّا يَعْرِشُونَve mimmâ ya‘rişûne ifadesi “ve (insanların) kurdukları çardaklardan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; كُل۪ي külî emri “ye, topla”; مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ min külli’s-semerâti tamlaması “her tür meyveden”; فَاسْلُك۪ي feslükî emri “gir, git, yol al”; سُبُلَ رَبِّكِ sübüle rabbiki tamlaması “(bal yapma işinde) Rabbinin yollarından”; ذُلُلًا zülülen kelimesi “(sana) boyun eğdirdiği (yollara gir)”; يَخْرُجُ yahrucü fiili “çıkar”; مِنْ بُطُونِهَا min butûnihâ kelimesi “onun karınlarından”; شَرَاب şerâbun kelimesi “içecek”; مُخْتَلِف muhtelifun sözcüğü “değişik(tir)”; اَلْوَانُهُ elvânuhû tamlaması “onun renkleri”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda vardır”; شِفَآء şifâun kelimesi “şifa”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten ifadesi “elbette bir delil, ibret”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “düşünmektedirler, düşünen bir topluluk için” demektir.

Burada kâinat kitabından bir başka âyet olması itibariyle “bal arısı ve ürettiği bal” gündeme getirilmektedir.

Bu âyette geçen النَّحْل en-nahl kelimesi bu sûrenin ismi olarak belirlenmiştir.

1. وَاَوْحٰى رَبُّكَ اِلَى النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذ۪ي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ “Rabbin bal arısına şöyle vahyetmişti (bildirmişti): ‘Dağlardan, ağaçlardan ve (insanların) yaptıkları çardaklardan kendine yuvalar edin!” Yüce Allah bu âyette “bal arısı kolonisine vahyettiğini ve her birisinin çeşitli şeylerden yuvalar, kovanlar edinmesini ona ilham ettiğini beyan etmektedir.

a) Nisâ’ 4/163’te de açıkladığımız üzere, “vahiy”, Yüce Allah’ın mahlûkatla iletişim yollarından birisidir. Kelime olarak “ilham etmek, ima etmek, işaret etmek, fısıldamak, ima etmek, bir şeyi çabucak ve hızlıca söylemek” gibi anlamlara gelen vahy, terim olarak da “Yüce Allah’ın vasıtalı veya vasıtasız bir şekilde peygamberlerini özel bir metotla bilgilendirmesi, kalplerine ilâhî ilkeleri ve mesajları yerleştirmesi” işlemidir.

Kur’ân’da v-h-y kökünden kelimeler 78 yerde geçmektedir. Kur’ân’daki kullanımları itibariyle, fiilin nispet edildiği varlıklar ve muhataplar açısından vahiy üç çeşittir. Birisi “gayr-ı ilâhî”, diğeri “ilâhî”, üçüncüsü ise “hakiki vahiy”dir. Detaya girmeden yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kullanılan اَوْحٰى evhâ yani vahyetme fiilinin “ilâhî vahiy” kapsamında bir “ilham” olduğunu söylemekle yetinelim.(14)

b) Âyette geçen النَّحْل en-nahl kelimesi esasında “dişi arı”dan ziyade “arı kolonisi” manasına gelmektedir. Bu durumda maksadın sadece bir tek arıya değil, arı kolonisine yönelik bir emir olduğu anlaşılmakta, sonrasında yer alan üç emrin ise teker teker her bir dişi arıya yönelik olduğu görülmektedir. Bal arısına yönelik ilhamın içeriği bal arısının öncelikle kendisine yuva yapmasıdır. Bu çerçevede arıların dağlarda, ağaçlarda ve insanların yaptığı çardaklarda yuvalar edinmesi üzerinde durulmaktadır.

Âyette üç kez yer alan مِنْ min edatlarının bu bağlamda “den, dan” değil de “de, da” manasındaki fî konumunda olduğu söylenebilir. Ancak bunun bilinen manada ba‘ziyet anlamında olması çok daha ilginçtir. Zira verilmek istenen mesaj, arıların her ağaçta, her dağda ve her çardakta yuva yapmayacakları, dolayısıyla seçici davranacakları ortaya konulmuş olmaktadır. Zaten yerleri uygun değilse ana arı komutasında uygun bir yere topluca göç etmelerinin sebebi de bu olsa gerektir.

c) Âyetteki اتَّخِذ۪ي ittehızî, كُل۪ي külî, اسْلُك۪ي üslükî gibi emirler ve رَبِّكِ rabbuki tamlamasındaki كِ ki harfı müennes yani dişi kalıpta geldiği için, yuva yapma işini dişi arıların yaptığı anlaşılmaktadır. Bu yeni keşfedilmiş bir Kur’ân mucizesi olarak kabul edilmelidir.

d) Arıların kendilerine yuva yapmalarında asıl şaşılacak şeylerden birisi, yaptıkları yuvalarda ürettikleri muma verdikleri “altı genden oluşan muhteşem geometrik şekil”dir. Metresi, cetveli, pergeli, kalemi, defteri vs. olmadan hepsi de birbirine eşit boyutta sayısız bir yoğunlukta yaptıkları evlerin karşısında şaşkınlık yaşamamak mümkün değildir. Bunun nasıl bir mimarlık harikası olduğu ehlince iyice ve hayranlıkla fark edilebilmekte ve gözlemlenebilmektedir. Bu zayıf ve küçücük hayvanların böylesine gizemli ve hikmetlerle dolu yapıları sadece ve sadece onlara bu özellikleri veren Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretinin bir görüntüsüdür.

2.ثُمَّ كُل۪ي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا “Sonra meyvelerin her birinden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yollarına gir!” Yüce Allah arıya yönelik ilk emrini “yuva edinmesi” şeklinde belirledikten sonra, ikinci emrini ise “her tür meyveden yararlanması yani onlardan çiçek alması ve Rabbinin onun için boyun eğdirdiği yollara gitmesi” şeklinde belirlemiştir. Âyette geçen مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ min külli’s-semerâti ifadesi “her tür meyveden” manasına gelmekte, ancak مِنْ min edatı gereği her meyvenin her şeyinden değil, seçerek lazım olan kısmından yemesi veya toplaması şeklinde belirlenmiştir.

Âyetin devamında yer alan فَاسْلُك۪ي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا feslükî sübüle rabbiki zülülen ifadesi “meyvelere ulaşmak için Rabbinin sana boyun eğdirdiği yollara gir” manasına gelebileceği gibi, “bal yapma işinde Rabbinin sana ilham ettiği yoluna gir” anlamına da gelebilir. Sonuçta her iki ihtimal de aynı noktada buluşmakta ve meyvelerden elde edilenlerin artık mamül hale getirilmesi yani bal yapılması için ilahi programın çalıştırılması istenmektedir.

Bu arada cümlenin sonunda yer alan ve zelûl kelimesinin çoğulu olan ذُلُل zülül kelimesi de öncesindeki سُبُل sübül kelimesinin hâli olabilir ki bu durumda Mülk 67/15’te de olduğu gibi “yolların ona boyun eğdirildiği, hizmetine verildiği” ifade edilmiş olur.(15) Bir başka ihtimal ise söz konusu kelimenin فَاسْلُك۪ي feslükî emriyle ilişkili olarak doğrudan arıyla ilişkilendirilmesidir. Bu durumda mesaj, arının emrolunduğu şeye boyun eğmesi, ilahi program doğrultusunda çalışmasıdır. İşte bilindiği gibi, arılar günde yaklaşık olarak 20 bin çiçeği dolaşır, iki aylık ömründe 2000 km yol yapar ve yaklaşık olarak 50 gram bal üretir.

3. يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ ف۪يهِ شِفَآءٌ لِلنَّاسِ “Karınlarından renkleri çeşitli bir içecek (bal) çıkar ki onda insanlar için şifa vardır.” Yüce Allah bal arısına verdiği emirler doğrultusunda onların da gerekeni yaptıklarını, sonuçta karınlarından çeşitli renklerde bir içecek yani türlü türlü renklerde ballar çıktığını, o ballarda da insanlar için şifa bulunduğunu haber vermektedir.

a) Önceki âyette geçen النَّحْل en-nahl kelimesi eğer çoğul kabul edilirse, buradaki بُطُون butûn kelimesinin neden çoğul getirildiği kolayca anlaşılmış olur. Yok eğer النَّحْل en-nahl kelimesi bir dişi arı türünü ifade ediyorsa, o zaman her bir bal arısının birden çok karnının bulunduğu ortaya çıkar ki bu da çok daha ilginç bir mucize olarak görülmelidir. Bedenin içindeki beyin vs. her bir boşluk batn adını aldığı için arının vücudundaki boşluklardan birisi de ağzıdır ve balın arının ağzından çıkışı da bu vesileyle beyan edilmiş olur.(16)

b) Yüce Allah bal için “üç sıfat” zikretmektedir. Bunlardan ilki onun “şerâb yani bir içecek oluşu”dur. İkinci sıfat “renklerinin farklı oluşu”dur. Fâtır 35/27’de de geçtiği gibi, tabiattaki yolların ve doğal görüntülerin rengârenk oluşu gibi ballar da beyaz, kırmızı, sarı, koyu renkte olabilmektedir. Yöresel farklar ve elbette arıların beslendikleri çiçek yapısı renk farklılıklarının en önemli sebebidir. Balın üçüncü özellği ise “insanlar için kendisine şifa bulunması”dır. Bu son özellik bilim insanlarının araştırma ve incelemeleri gereken çok önemli bir ufuk bilgidir.

Balın nasıl bir şifa olduğu, ne oranda ve ne sıklıkla yenirse hangi hastalıklara şifa olduğu, kullanım alanının ne kadar geniş olduğu vs. konular araştırmacıların ilgisini beklemektedir. Elbette tespit edilen hususlar vardır; ancak bu âyet balın şifa oluşunun çeşitliliği noktasında araştırmaların devam ettirilmesi gerektiğini göstermektedir.

Tefsirlerimizde balın şifa oluşuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen şöyle bir olay nakledilmektedir: “Ebû Sâ‘îd el-Hudrî (veya Katâde) şunu rivayet etmiştir: Birisi Hz. Peygamber’e gelip ‘Kardeşim karnından şikâyet ediyor’ demiş. Hz. Peygamber de ‘Ona bal içir’ buyurmuştu. O adam gider, daha sonra gelir ve ‘Ona bal içirdim, ama faydası olmadı’ demiş. Bunun üzerine Hz. Peygamber tekrar ‘Git ve ona yine bal içir’ buyurmuş. Adam denileni yapmış ve gidip ona bal içirmiş. Derken kardeşi, bağından çözülmüş gibi olur, rahatlar. Hz. Peygamber de ‘Allah doğru söylemiştir; kardeşinin karnı ise yalan söylemiştir’ buyurmuştur.”(17)

c) Bal, insan bedeni için şifa kaynağı olarak sunulunca, ruhun balının yani şifasının ne olduğunu da düşünmemiz gerekmektedir. Nahl 16/66. âyette suyun/yağmurun vahyi sembolize ettiğini söylediğimiz gibi burada da balın vahyin şifa oluşunu sembolize ettiğini düşünebiliriz. Bal nasıl ki beden için bir şifa ise, vahiy de ruh için, hayat için, kalplerdeki inançsızlık hastalıkları için bir şifadır.

Su ve bal Yüce Allah tarafından maddi âlemde insan bedeninin sağlığı ve canlılığı için bir sebep kılınmıştır. İnsanın maddi bedenininin canlılığını, sağlığını ve devamlılığını ihmal etmeyen Yüce Allah’ın insanın ruh dünyasını gıdasız bırakması elbette düşünülemez. İşte kanaatimizce vahiy de insanın ruhi ve manevi hayatı için vazgeçilmez bir önemdedir. Nitekim İmâm Mücâhid âyetteki şifayı “Kur’ân” olarak yorumlamıştır.(18)

4. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için bir delil vardır.” Daha önce yorumladığımız Nahl 16/11’de de belirttiğimiz üzere, buna benzer ifadeler âyeh veya âyât kalıplarında çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(19) Yüce Allah bal arısı ve ürettiği bal ile ilgili bilgileri verdikten sonra, bu sıra dışı olayda da tıpkı diğerlerinde olduğu gibi tefekkür sahibi insanlar için nice nice deliller, dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Bakıp görebilenler için kâinatta ibret içermeyen hiçbir şey yoktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda bu bağlamda “kâinat kitabından dört başlık verilmekte” ve insanların tefekkür dünyalarını çalıştırmaları kendilerinden beklenmektedir. Tefekkür sahibi yiğitlere selam olsun.

b) Toplumsal Hayata Dair Üç Konu Başlığı

Yüce Allah, sûrenin 70-72. âyetlerinde insanları kendisinin yarattığını, sonra onları vefat ettireceğini, bilgili iken hiçbir şeyi bilmez hale gelsinler diye bazılarını ömrün en kötü çağına kadar yaşatacağını bildirmekte, Allah’ın her şeyi bilip her şeye gücünün yettiğini haber vermektedir.

Ardından, rızık bakımından bazılarının birbirinden farklı kılındığı, bol rızık verilenlerin, rızıklarını ellerinin altındakilere verip de bu hususta kendilerini onlara eşit kılmadıkları, durum böyle iken Allah’ın nimetlerini inkâr ettikleri ifade edilmekte, daha sonra esaslı bir başka nimet şu bilgilerle dile getirilmektedir: “Allah size kendi nefislerinizden eşler yaratmış, eşlerinizden de sizin için oğullar ve torunlar yaratmış, (ayrıca) sizi temiz gıdalardan rızıklandırmıştır. Onlar Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip hâla bâtıla mı inanıyorlar?”

ı. İnsanların Hayat Serüveni

وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفّٰيكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لَا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْـًٔا اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ قَد۪يرٌ “Sizi Allah yaratmıştır; sonra sizi vefat ettirecektir. Bilgiliyken hiçbir şeyi bilmez hâle gelsin diye sizden bazı kişiler ömrün en sıkıntılı çağına kadar yaşatılacaktır. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; خَلَقَكُمْ halekaküm ifadesi “sizi yarattı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَتَوَفّٰيكُمْ yeteveffâküm ifadesi “sizi vefat ettirecektir”;وَمِنْكُمْ ve minküm ifadesi “sizden (şöylesi) vardır”; مَنْ يُرَدُّ men yuraddü ifadesi “bırakılanlar, uzatılanlar”; اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ ilâ erzeli’l-‘umuri tamlaması “ömrün en ileri, sıkıntılı çağına”; لِكَيْ لَا يَعْلَمَ li key lâ ya‘leme ifadesi “(artık) bilemesin diye”; بَعْدَ عِلْمٍ ba‘de ‘ılmin ifadesi “bildikten, biliyor olduktan sonra, bilgili iken”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyi”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “her şeyi bilen(dir)”; قَد۪ير kadîrun sıfatı ise “her şeye gücü yeten(dir)” demektir.

Burada insan hayatıyla ilgili olarak Yüce Allah’ın uyguladığı sistem gündeme getirilmektedir.

1. وَاللّٰهُ خَلَقَكُمْ ثُمَّ يَتَوَفّٰيكُمْ وَمِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ اِلٰىٓ اَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لَا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْـًٔا “Sizi Allah yaratmıştır; sonra sizi vefat ettirecektir. Bilgiliyken hiçbir şeyi bilmez hâle gelsin diye sizden bazı kişiler ömrün en sıkıntılı çağına kadar yaşatılacaktır.” Yüce Allah kâinat kitabından dört konu başlığını hatırlatıp onlarda gerçeğe kulak veren, aklını çalıştıran ve tefekkür sahibi olanlar için nice ibretler bulunduğunu beyan ettikten sonra, bu defa sözü insan hayatıyla ilgili sistemine getirmektedir. Bu çerçevede insanları kendisinin yarattığını, zamanı gelenleri vefat ettireceğini bildirmekte, bir kısmını ise ömrün en sıkıntılı dönemi olan erzel-i ömre kadar yaşatacağını bildirmektedir. İnsan hayatının çeşitli aşamaları bağlamında bazı âyetleri hatırlamak gerekmektedir:

Hacc 22/5: “Ey insanlar! Eğer yeniden dirilmekten şüphede iseniz, şunu bilin ki biz sizi topraktan, sonra nutfeden (zigottan), sonra alakadan (embriyodan), sonra organları (önce) belirsiz, (sonra) belirlenmiş canlı et parçasından (ceninden) yarattık ki size (kudretimizi) gösterelim. Dilediğimizi, belirlenmiş bir süreye kadar rahimlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek olarak dışarı çıkarırız. Sonra güçlü çağınıza ulaşmanız için (sizi büyütürüz). İçinizden kimi vefat ettirilir. Yine içinizden kimi de ömrün en verimsiz çağına kadar götürülür; ta ki bilen bir kimse olduktan sonra bir şey bilmez hale gelsin. Sen, yeryüzünü de kupkuru ve ölü bir halde görürsün; fakat biz, üzerine yağmur indirdiğimizde o kıpırdanır, kabarır ve her çeşitten (veya çiftten) iç açıcı bitkiler verir.”

Yâsîn 36/68: “Uzun ömür verdiğimizi yaratılışta tersine çeviririz. Akıllarını hiç mi kullanmayacaklar!”

Mü’min 40/67: “Sizi topraktan, sonra nutfeden (zigottan), sonra alakadan (embriyodan) yaratan, sonra bebek olarak (ana rahminden) çıkaran, sonra sizi güçlü kuvvetli bir çağa erişmeniz, ardından da ihtiyarlamanız -ki içinizden daha önce vefat edenler de vardır- ve belli bir vakte ulaşmanız için sizi yaşatan O’dur. Umulur ki düşünürsünüz.”

İşte bu âyetlerde insan hayatının hangi aşamalardan oluştuğu noktasında bilgilendirmeler yer almakta, erzel-i ömür denen ve kişinin hayatının en sıkıntılı dönemlerini oluşturan aşamasına dikkat çekilmektedir.

Hayatın sıkıntılı dönemine “erzel-i ömür” denmesinin muhtemel nedeni, ömrün en düşkün, en sefil, en kötü, en düşkün, bunaklık dönemi olması nedeniyledir. Burada geçen اَرْذَل erzel kelimesi Hûd 11/27’de erâzil ve Şu‘arâ’ 26/111’de el-erzelûne kalıbında Hz. Nûh’un kavmi için inkârcılar tarafından dile getirilmiştir ki anlam onların “değersizliğini” beyandır. İşte manevi ve inanç olarak değil de maddî beden olarak sıkıntılı bir dönemi ifade eden bu aşama, insanın bebeklik, çocukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık çağları geçtikten sonra hayatın en zor dönemini oluşturmaktadır.

Bu dönemde kişinin hem bedensel özellikleri zayıflamakta, hem de akıl ve muhakeme yönü gittikçe kaybolmaya başlamaktadır. Bu nedenle âyette لِكَيْ لَا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْـًٔا “Bilgili iken hiçbir şeyi bilmez hale gelmek”ten söz edilmektedir. Çocukken veya gençken insanın sahip olduğu bilgilenme yeteneği ömrün ileri yaşlarında kaybolduğu için, önceden elde edilen bilgilerin çok önemli bir bölümü hatta bazılarında tamamı silinip gitmektedir. İnsanlar nasıl ki bebeklik ve çocukluk dönemlerinde eylemlerinden sorumlu değillerse erzel-i ömür denen dönemde de eğer melekeleri yok olmuş ve ne yaptığını bilemez hale gelmişlerse artık bu durumda onlar da çocuklaşmış olurlar.

İnsanlar içinden kimlerin erzel-i ömür denen çağa getirileceğiyle ilgili olarak iki görüş ileri sürülmüşütür. Buna göre “bu çağ bütün insanlar için söz konusu olabilir” diyenler olduğu gibi, bunun bir ceza biçimi olması nedeniyle “sadece inkârcılar için” söz konusu olabileceği belirtilmektedir. Tîn 95/5-6’da geçen ve iman edip salih amel işleyenlerin esfel-i sâfilîn aşamasından istisna edilmesi bu görüşü desteklemektedir.

Öte yandan Yâsîn 36/68’de de kendilerine uzun ömür verilenlerin başaşağı çevrilmeleri, bağlam gereği inkârcı insanlara yönelik bir tehdittir. Anlaşılıyor ki erzel-i ömür aşaması insani bir durumdur. Kişi eğer mümin ise kendisine verilen ömür ne kadar uzun olursa olsun, o bunda Yüce Allah’a kulluk için vesile arar ve ibadetine mümkün mertebe devam edip derece elde edebilir. Müfessir İkrime de Kur’ân okuyanların erzel-i ömüre düşmeyeceğini beyan etmiştir.(20)

Öte yandan, kişi inkârcı ise onun beden özelliklerini yitirmesi ve inkâr ettiği âleme doğru gitmesi kendisi için azabın daha dünya hayatındayken başlaması manasına gelmektedir. Erzel-i ömür çağı için elbette “hayatın ileriki yılları” manası öncelikli olarak akla gelse de bunun her insan için standart olmadığı ve belli bir yaş telaffuz etmenin hatalı olacağı açıktır.

2.اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ قَد۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); kadîr’dir (her şeye gücü yetendir).” Âyetin sonunda Yüce Allah’ın “her şeyi bilen” ve “her şeye gücü yeten” oluşunun zikredilme nedeni, âyetin içeriğiyle bağlantılı olacak şekilde anlaşılmalıdır. Buna göre, Yüce Allah kime ne kadar ömür vereceğeni kendisinin bildiğini beyan etmekte, bu arada hiç kimseden yardım almaya ihtiyacı olmadan her şeye gücünün yeteceğini de hatılatmaktadır.

İnsanlara verilen ömürler Yüce Allah’ın bilgisinin ve kudretinin tezahürüdür. Yüce Allah kendisine dost ve düşman olacakları hakkıyla bilen ve her şeye gücü yetendir; her şeye ölçü koyandır. Ölçü koymak bilgi ve güç gerektireceği için Yüce Allah âyetin sonunu bu iki sıfata sahip olduğu beyanıyla şekillendirmiştir.

ıı. Rızıkların Eşitlenmesi İdeali

وَاللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلٰى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ فَمَا الَّذ۪ينَ فُضِّلُوا بِرَآدّ۪ي رِزْقِهِمْ عَلٰى مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَهُمْ ف۪يهِ سَوَآءٌ اَفَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ “Allah rızık bakımından kiminizi kiminize üstün (farklı) kılmıştır. Farklı (bol rızık) verilenler, rızıklarını ellerinin altındakilere verip de bu konuda kendilerini onlara eşit kılmazlar. Allah’ın nimet(ler)ini inkâr mı ediyorlar!”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “ve Allah”; فَضَّلَ feddale fiili “farklı kılmıştır, yaratmıştır”; بَعْضَكُمْ ba‘daküm tamlaması “sizden bir kısmının”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”; فِي الرِّزْقِ fi’r-rızkı ifadesi “rızık konusunda”; فَمَا الَّذ۪ينَ فُضِّلُوا fe mellezîne fuddilû ifadesi “üstün, farklı kılınanlar (şöyle) değillerdir”; بِرَآدّ۪ي رِزْقِهِمْ birâddî rizkıhım tamlaması “onların rızkını verenler”; عَلٰى مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ ‘alâ mâ meleket eymânuhum ifadesi “sağ elleri, emirleri altında çalışanlara ki”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, rızıkta”; سَوَآء sevâun kelimesi “eşit”; اَفَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ efe binı‘metillâhi sorusu “Allah’ın nimet(ler)ini mi”; يَجْحَدُونَyechadûne fiili ise “inkâr etmektedirler” demektir.

Burada rızık bakımından insanların farklı yaratıldığı ve inkârcıların rızıklarını paylaşmayarak nankörlük etmeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاللّٰهُ فَضَّلَ بَعْضَكُمْ عَلٰى بَعْضٍ فِي الرِّزْقِ “Allah rızık bakımından kiminizi kiminize üstün (farklı) kılmıştır.” Yüce Allah insanların hepsini aynı rızıkla yaşatmadığını, bazı insanlara diğerlerinden farklı miktar ve özellikte rızık verdiğini beyan etmektedir. Bu bir haksızlık değil, aksine sahip olunan rızık noktasında insanların imtihana tabi tutulmasıdır. Âyetteki فَضَّلَ feddale kelimesini “faziletlilik” manasından ziyade “farklılık” olarak anlamak daha doğrudur. Çünkü rızkın farklı verilmesi kişilerin akıl, zekâ vs. yönüyle ilişkilendirilmemiştir. Burada bir hak ediş veya herhangi bir şeyin karşılığı olması da belirleyici değildir.

Yüce Allah insanların rızkını herkese eşit vermemiş, birbirlerine karşı sorumluluk taşımalarını istemiştir. Herkes eşit olsaydı o zaman karşılıklı sorumluluk anlayışı anlamını kaybederdi. Rızkın farklı oluşuna rağmen sorumluluklar eşit olsaydı o zaman bir haksızlıktan söz edilebilirdi. Oysa Mâide 5/48 ve En‘âm 6/165’te verilen bilgilere göre, Yüce Allah kime ne kadar imkân verdiyse onun imtihanını o kadar yapacaktır.

Bu arada müfessirlerimiz genellikle buradaki rızkı ekonomik ve gıda ile ilişkili görse de(21) Râzî’nin isabetle belirttiği gibi bu rızkı sadece gıda, mal, servet veya ekonomiyle sınırlı tutmak zorunluluğu da yoktur. Bu bağlamada zekâ-ahmaklık, güzellik-çirkinlik, akıllılık-sefihlik, sağlık-hastalık, şan ve şeref gibi noktalarda da farklılıklar söz konusudur.(22) Yüce Allah kime neyi ne kadar verdiyse onu o kadarıyla sorumlu tutcaktır.

2. فَمَا الَّذ۪ينَ فُضِّلُوا بِرَآدّ۪ي رِزْقِهِمْ عَلٰى مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ فَهُمْ ف۪يهِ سَوَآءٌ “Farklı (bol rızık) verilenler, rızıklarını ellerinin altındakilere verip de bu konuda kendilerini onlara eşit kılmazlar.” Yüce Allah bu konuda benzer bir içerikte olmak üzere Rûm 30/28’de şöyle buyurmaktadır: “Allah size kendinizden bir misal getirmektedir: Mülkiyetiniz altında bulunan (köleler) içinde, size verdiğimiz rızıklarda -birbirinizden çekindiğiniz gibi kendilerinden çekineceğiniz derecede sizinle eşit (haklara sahip)- ortaklarınız var mı? İşte biz âyetlerimizi, aklını kullanacak bir kavim için böylece açıklıyoruz.”

Yüce Allah kendilerine diğerlerine göre daha farklı yani daha fazla rızık verilenlerin bu rızıklarını مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُمْ mâ meleket eymânuhum denilen “emirleri altında çalışanlara”, “bakımıyla yükümlü tutuldukları kişilere” veya “kölelere, cariyelere” hiçbir şekilde vermediklerini beyan etmekte, vermeyenlerin gerekçelerini “diğerleriyle eşit olmamak” şeklinde belirlediklerini haber vermektedir.

Âyetin ilk cümlesinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah insanları rızık bakımından birbirinden farklı kılmıştır ki insanların birbirlerine karşı sorumluluk ve yükümlülüklerinin bulunduğunu unutmasınlar ve bunları gerektiği gibi yerine getirsinler. Buna rağmen, varlıklı kişiler emirleri altında bulunanlara sahip oldukları imkânlardan vermeyerek sorumluluklarını yerine getirmemişlerdir.

Yüce Allah insanları yaratılış noktasında birbirinden farklı kıldığı gibi sahip oldukları donanımlar ve imkânlar itibariyle de farklı kılmıştır. Bunu bir imtihan nedenine bağlamış olsa da, asıl maksadının insanların kendi elleriyle diğerlerini ihmal etmemelerini onlara öğretmek, böylece aralarında seviye vs. farkları gidersinler; böylece de rızkın veriliş imtihanını kazansınlar. Ancak bu noktada insanlar doğru bir sınav verememiş, dar ve zor durumda olanların kendi mallarında veya imkânlarında hakları olduğu gerçeğini görmezden gelmişlerdir.

Esasında daha derinden bakıldığında zenginlere de o serveti veren Yüce Allah’tır ki Zâriyât 51/19 ve Me‘âric 70/24-25’te beyan edildiği gibi, mallarında açıktan isteyen veya isteyemeyen fakirlerin hakkı olduğunu kendilerine bildirmiştir. Demek ki mal ve servetin kaynağında Yüce Allah vardır ve insanlar kendilerine verilen mal ve servette başkalarının hakkı olduğunu unutmamalıdır. Yâsîn 36/47’de de geçtiği gibi, infak çağrısı yapıldığında bunu reddedenler çağrının sahiplerini sapkınlıkla suçlamışlardır.

Kur’ân insanların insan olarak eşit olduklarını, ancak birbirlerine karşı çeşitli sorumluluklarının bulunduğunu beyan etmekte, farklı rızkın bir üstünlük göstergesi değil, sadece bir imtihan sebebi olduğunu, Hucürât 49/13’te belirtildiği gibi, üstünlüğün sadece ve sadece takvâda olduğunu haber vermektedir.

Toplumsal hayattaki dengesizliklerin ortadan kaldırılması insanların başkalarına karşı yükümlülüklerini yerine getirmeleri şartına bağlanmıştır. Bu noktada görevini yerine getirmeyenlerin suçu başkalarına veya hâşâ Yüce Allah’a atması hiçbir şekilde doğru değildir; haklılık içermemektedir; aksine sorumsuzluk örneğidir. Kişi sorumluluğu altında bulunanları kendisiyle eşit görmeli, yediğinden yedirmeli, içtiğinden içirmeli, her şeyini onunla paylaşmalıdır.

Mâide 5/89’da keffaret seçenekleri arasında sayılan “kendi ailenize yedirdiğinizin veya onları giydirdiğinizin ortalamasından yedirip giydirin” emrinde görülen hassasiyet de bunun bir başka göstergesidir. Bakara 2/177 ve İnsân 76/8’de duyarlı insanlar anlatılırken “en çok sevdikleri şeyleri, en çok sevdikleri kişilere, kendileri muhtaç olmalarına rağmen, Allah’ı sevdikleri için ve seve seve vermeleri” bu noktadaki önemli hassasiyetlerden birisidir.

Bakara 2/267’de “ürünlerin en kalitelilerinden infak etmek”, Âl-i İmrân 3/92’de “en çok sevdiklerinden verinceye kadar takvâya ulaşamamak”, Haşr 59/9’da “kendisi ihtiyaçlı olmasına rağmen mağdur kardeşini kendine tercih etmek manasındaki îsâr”, Beled 90/14-16’da “kendisi zor gününde yetimi ve karnı toprağa yapışan yoksulu doyurmak” İslâm inanışının toplumsal hayattaki temel direklerinden bir kısmını oluşturmaktadır.

İnsân 76/9’da beyan edildiği üzere, “yoksula, yetime ve esirlere yaptığı bütün yardımları hiçbir karşılık, dahası teşekkür dahi beklemeden yapmak, bütün bunları Allah’a yüzüm olsun diye yapıyorum” diyebilmek de İslâm inanışının en temel kodlarından birini oluşturmaktadır.

“Mal senin değildir, sana emanettir” düsturuyla hareket etmesi gerekenler “mal benimdir, istediğimi yaparım” durumuna gelmişlerse, burada suç böyle düşünenlerindir. “Mala sahip olmayı mala ait olmaya dönüştürenler”, “malın sahibi olmayı malın kölesi olmaya çevirenler” bilsinler ki, “malını Allah yolunda dağıtmayanları sahip oldukları mallar dağıtır, darma duman eder.”

İşte aktardığımız âyetlerde verilmek istenen ders, buna benzer bir mesajdır; insanı sorumlu ve duyarlı bir hale getirebilmek amaçlanmaktadır. Kendilerine verilen rızıkları, emirleri veya elleri altında bulundurdukları kişilere verip onlarla aynı seviyeye gelebilenler mal ve servetle ilgili imtihanı başarabileceklerdir.

Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Allah’ın sizin sorumluluğunuza emanet ettiği, size bağımlı kişiler sizin kardeşlerinizdir. O halde kardeşini kendi sorumluluğu altında tutan kişi ona kendi yediğinden yedirsin, kendi giydiğinden giydirsin ve onlara taşıyamayacakları yükü yüklemesin; onlara böyle bir yük yüklendiğinde onlara siz de yardım edin!”(23)

İslam dinini insanlığa hayatıyla örneklenirerek tebliğ eden Hz. Muhammed’in konuyla ilgili algısı, ümmetine olan tavsiyesi ve hayata bakış açısı budur. Bugün insanlığın bu anlayışa ne kadar muhtaç olduğu, özellikle müslümanların böyle bir duyarlılığa hava kadar, su kadar muhtaç olduğu inkâr edilemez bir gerçektir.

3. اَفَبِنِعْمَةِ اللّٰهِ يَجْحَدُونَ “Allah’ın nimet(ler)ini inkâr mı ediyorlar!” Kur’ân’da 12 kez(24) geçen ve âyetin sonunda “inkâr etmek” manasındaki يَجْحَدُونَ yechadûne/yechadü fiilleri ise “bir şeyin doğru olduğunu bilmesine rağmen onu inkâr etmek” demektir; zira Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e ve vahye karşı tutumu tam da bu kelimeyle karşılanabilir.(25) Bu kelimenin söz konusu anlamda kullanıldığının delili Neml 27/14’tedir: “Kendileri bu delillere kesin olarak inandıkları halde, zulüm ve kibirlerinden ötürü onları inkâr etmişlerdi.”

Yüce Allah ekonomik servet veya başka konularda insanlara verdiği imkânlar noktasında sorumluluğunu yerine getirmeyenlerin aslında kendilerine Yüce Allah’ın ihsan ettiği sayısız nimeleri inkar ettiklerini beyan etmektedir. Âyetin başındaki muhatab kalıp, sonunda gâib sigaya dönüştürülmüş, bu şekilde “iltifat sanatı” uygulanmıştır. Bunun sebebi, muhatabın dinç ve uyanık olmasını sağlamak, verilmek istenen mesajın çok daha dikkatli bir şekilde anlaşılmasına katkı vermektir.

Bu âyette ilk muhataplar açısından başka bir mesaj daha söz konusudur. Mekkeli müşrikler puta taparak onları Yüce Allah ile eşitleyen korkunç bir yanlış içindelerdi. İşte Yüce Allah onlara bu noktada da ders vermekte ve sadece ekonomik olarak kendilerinden daha düşük olanları kendilerine eşit saymayan ve görmeyenlerin yaratıcı Yüce Allah ile yaratılmış putları eşit görmeleri son derece yanlış bir inanç olarak örneklendirilmektedir.(26)

Nahl 16/17’de “(Her şeyi) yaratan (kudret) (hiçbir şey) yaratamayan gibi olur mu hiç!” şeklinde yer alan mukayese ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mukeyese sonuç tibariyle birbirine benzemekte ve Yüce Allah müşrikleri bu kabulleri nedeniyle kınamaktadır. “Kendinize layık görmediklerini Allah’a layık görmekle korkunç bir hata içindesiniz” demek istenmektedir.

ııı. Eşler ve Çocuk-Torunlar Verilme Nimeti

وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ بَن۪ينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ اَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّٰهِ هُمْ يَكْفُرُونَۙ “Allah size kendi nefislerinizden eşler yaratmış, eşlerinizden de sizin için çocuklar ve torunlar var etmiş, (ayrıca) sizi temiz gıdalardan rızıklandırmıştır. Onlar, Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip batıla mı inanıyorlar!”

Âyetteki وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “ve Allah”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ اَنْفُسِكُمْ min enfüsiküm ifadesi “sizin kendinizden, kendi içinizden, türünüzden”;اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “eşler”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yine kıldı, yaptı, yarattı”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنْ اَزْوَاجِكُمْ min ezvâciküm ifadesi “sizin eşlerinizden”; بَن۪ين benîne kelimesi “çocuklar”; وَحَفَدَةً ve hafedeten sözcüğü “ve torunlar”; وَرَزَقَكُمْ ve razekaküm fiili “ve size rızık vermiştir”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti ifadesi “temiz şeylerden”; اَفَبِالْبَاطِلِ efe bi’l-bâtıli ifadesi “bâtıla mı”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “inanmaktadırlar”;وَبِنِعْمَتِ اللّٰهِ ve binı‘metillâhi tamlaması “ve Allah’ın nimet(ler)ine (mi)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; يَكْفُرُونَ yekfurûne fiili ise “nankörlük etmektedirler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna olan çeşitli nimetleri ve nankörlerin tutumunun kınanması gündeme getirilmektedir.

1. وَاللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَنْفُسِكُمْ اَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ بَن۪ينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ “Allah size kendi nefislerinizden eşler yaratmış, eşlerinizden de sizin için çocuklar ve torunlar var etmiş, (ayrıca) sizi temiz gıdalardan rızıklandırmıştır.” Yüce Allah bu âyette genel anlamda bütün insanlığa hitap etmekte ve kendi cinslerinden onlara eşler yarattığını, eşleriyle birleşmelerinin sonucunda da çocuklar ve torunlar yarattığını beyan etmekte, dahası hayatlarını devam ettirmeleri için de kendilerine tertemiz şeyleri rızık vesilesi kılarak onları rızıklandırdığını bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/11’de şöyle buyrulmaktadır: “O, gökleri ve yeri yoktan yaratandır. Size kendinizden eşler, hayvanlardan da (kendilerine) eşler yaratmıştır. Bu suretle çoğalmanızı sağlamıştır. O’nun benzeri hiçbir şey yoktur. O, (her şeyi) işitendir; görendir.”

Yüce Allah Rûm 30/21’de şöyle buyurmaktadır: “Kaynaşmanız (huzur bulmanız) için size kendi (cinsi)nizden eşler yaratıp aranızda sevgi ve merhamet peydâ etmesi de O’nun (varlığının) delillerindendir. Doğrusu, bunda iyi düşünen bir kavim için ibretler vardır.” Yüce Allah’ın insanlığa en büyük nimetlerinden birisi, onlar için birbirlerinin eşleri olarak yaratılmalarıdır. Âyette geçen اَزْوَاج ezvâc kelimesi karşılıklı olarak eşler manasına gelmekte, bir anlamda insanların birbirlerinin işleri kılınmalarının önemine vurgu yapılmaktadır.

Âyette geçen بَن۪ين benîne kelimesi her ne kadar “erkek çocukları” manasına gelse de burada maksadın “kız ve erkek bütün çocuklar” olduğu açıktır. Çünkü bu kelime çocuklarla ilgili olarak tek başına kullanılırsa bütün çocukları ifade eder.(27) Söz konusu kelime, beraberinde “kızlar” manasındaki benât(28) veya inâs(29) kelimesiyle birlikte kullanılınca, özel olarak “erkek çocuklar” manasına gelir.

Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan حَفَدَة hafedeh sözcüğü ise “torunlar” demektir. Âl-i İmrân 3/14 ve Kehf 18/46 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, “çocuklar” ve elbette onların çocukları anlamında “torunlar” insanlar için çok büyük bir ödül, çok büyük bir nimet ve gözaydınlığı vesileleridir. Dahası, insanların hayatlarını meşru ve doğru bir şekilde devam ettirebilmeleri için onlara tertemiz şeylerden rızıklar verilmesi de apayrı bir başka lütuftur.

Yüce Allah insanoğluna temiz ve güzel rızıklar ihsan ettiğini de bildirmektedir. Bu âyette geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez(30) yer almakta ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(31) et-Tayyibât denen şeylerin kâmil ve mükemmel örnekleri cennette sunulacaktır; dünyada ise onların küçük birer benzerleri verilmektedir.(32) Yüce Allah işte bu âyette bu üç nimete dikkat çekmekte ve insanların nankörlük yapmamaları gerektiğini belirtmektedir.

2. اَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَتِ اللّٰهِ هُمْ يَكْفُرُونَۙ “Onlar, Allah’ın nimet(ler)ine nankörlük edip batıla mı inanıyorlar!” Bu cümlenin hum zamiri eksiğiyle aynısı ‘Ankebût 29/67’de geçmektedir Ayrıca mesaj olarak bir benzeri ‘Ankebût 29/52’de şöyle geçmektedir: “Bâtıla inanıp Allah’ı inkâr edenler (var ya), işte ziyana uğrayacaklar onlardır.” Bakara 2/256’da ise bunun tersi yani tâğût denen şeytan ve onun gibileri inkâr edip Allah’a güvenenlerin hiç kopmayacak şekilde sapasağlam bir kulpa yapıştıkları ifade edilmektedir.

Âyette geçen الْبَاطِل el-bâtıl adı verilen şeyler Yüce Allah’ın dışındaki varlıklara nispet edilen her şeydir. Bu bağlamda onlara tapınmak ve mahşerde onların şefaatini beklemek de bâtılın içindedir. İnanç anlamında Yüce Allah’tan başkasına nispet edilen her şey bâtıldır. Bu haliyle bakıldığında Yüce Allah’a nispet edilen şeyler birer nimettir; diğerleri ise bâtıldır; âyette bu iki kavramın karşılıklı olarak kullanılmasının sebebi de bu olsa gerektir. Âyette geçen نِعْمَة nı‘meh “nimet” kelimesi tekil olsa da manasının çoğul olduğunu belirtmekte yarar vardır.

Yüce Allah insanlara bu muhteşem ödülleri vermesine, dahası hayatı devam ettirmeleri için tertemiz rızıklarla onları rızıklandırmasına rağmen, müşriklerin hiçbir şey yaratamayan varlıkları Yüce Allah’a ortak koşmalarını kınamaktadır. Nimetleri hatırlatmanın amacı, hiçbir faydası ve zararı olamayan, hiçbir şey yaratamadığı gibi bizzat kendileri de yaratılmış olan, dahası bir sonraki âyette de ifade edileceği gibi, göklerden ve yerden hiçbir rızık vermeye güçleri yetmeyen varlıkların Allah’a ortak koşulmaması gerektiği vahyin üzerinde en çok durduğu konulardan birisidir.

Vahye göre insanların en büyük görevi “tevhidi korumalarıdır.” Bu nedenle, tevhidi zedeleyecek herhangi bir inanış veya uygulamanın Yüce Allah’ın gazabını gerektireceği akıldan çıkartılmamalıdır. Unutulmamalıdır ki Nisâ’ 4/48 ve 116’ya göre şirk üzere ölmek Yüce Allah’ın affetmeyeceği feci bir akıbet sebebidir.

c) Tek İlâh-Çok Tanrıcılık Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 73-76. âyetlerinde müşriklerin Allah’ın peşi sıra kendilerine göklerden ve yerden hiçbir rızık veremeyen ve buna da başka şeylere de asla güçleri yetmeyen şeylere taptıklarını beyan ederek, “Allah’a birtakım benzerler isnat etmeyin! Muhakkak ki Allah (her şeyi) bilir; siz ise bilemezsiniz” hitabına yer vermektedir. Daha sonra, iki karşılaştırmaya değinerek tek ilah ile ortak ilahların mukayese dahi edilemeyeceğini şu şekilde dile getirmektedir:

“Allah, hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasının malı olmuş bir köle ile katımızdan kendisine verdiğimiz güzel rızıktan gizli ve açık olarak harcayan (hür) bir kimseyi misal vermektedir. Bunlar hiç eşit olurlar mı!? Hamd (bütün övgüler) Allah’a mahsustur. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler. Allah, şu iki kişiyi de misal vermektedir: Onlardan biri dilsizdir, hiçbir şey beceremez ve efendisinin üstüne bir yüktür. Onu nereye gönderse bir hayır da getiremez. Şimdi, bu kişiyle, doğru yolda yürüyerek adaleti emreden kimse eşit olur mu hiç!”

ı. Güçsüz İlâh Algısının Reddi

وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِنَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ شَيْـًٔا وَلَا يَسْتَط۪يعُونَ فَلَا تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْاَمْثَالَ اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “(Müşrikler) Allah’ın peşi sıra kendilerine göklerden ve yerden hiçbir rızık veremeyen ve (hiçbir şeye) güçleri yetmeyen şeylere tapıyorlar. Allah’a örnekler vermeyin! Şüphesiz ki Allah bilir; siz bilemezsiniz.”

Buradaki وَيَعْبُدُونَ ve ya‘büdûne fiili “ve kulluk etmektedirler”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra”; مَا لَا يَمْلِكُ mâ lâ yemlikü ifadesi “sahip olamayan varlıklara”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; رِزْقًا rızkan kelimesi “herhangi bir rızık, rızka”; مِنَ السَّمٰوَاتِ mine’s-semâvâti ifadesi “göklerden”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerden, yeryüzünden”;شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”;وَلَا يَسْتَط۪يعُونَ ve lâ yestatî‘ûne fiili “ve güç yetirememekte (olan şeylere)”;فَلَا تَضْرِبُوا fe lâ tadribû emri “sakın örnek vermeyin, nispet etmeyin”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’a”; الْاَمْثَالَ el-emsâle kelimesi “benzerler”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve sizler (ise)”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne fiili ise “bilmemektesiniz” demektir.

Burada putların acizliği ile müşriklerin Yüce Allah’a benzerler isnat etmemesi konusundaki uyarı gündeme getirilmektedir.

1. وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَهُمْ رِزْقًا مِنَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ شَيْـًٔا وَلَا يَسْتَط۪يعُونَ “(Müşrikler) Allah’ın peşi sıra kendilerine göklerden ve yerden hiçbir rızık veremeyen ve (hiçbir şeye) güçleri yetmeyen şeylere tapıyorlar.” Yüce Allah sûrenin başından itibaren özellikle bu âyetten önce yer alan Nahl 16/65-72. âyetlerinde insanlara nasıl nimetler verdiğini, nasıl imkânlar sunduğunu çeşitli örneklerle hatırlatmış, tabir caizse zerreden kürreye her türlü mahluku onların hizmetine verdiğini beyan etmiştir.

İşte bütün bu nimetlerin sahibi olan Yüce Allah’a tek ilah olarak kulluk etmek gerekmesine rağmen, nankör inkarcıların ve müşriklerin Allah’ın peşi sıra, O’ndan başka veya O’na rağmen başka varlıklara tapmaya devam ettiklerini kınayıcı bir üslupla bildirmektedir. Burada geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka, Allah’ın peşi sıra, O’na rağmen, O’nun aşağısında” gibi anlamlar içermekte, burada muhataplar müşrik olduğu için “Allah’ın peşi sıra” anlamını tercih etmekteyiz.

Yüce Allah, bu varlıkların insanlara hiçbir şekilde yararının da zararının da olamayacağını çeşitli âyetlerde bildirmiş, burada ise bağlama uygun olarak putların göklerden de yerden de insanlara hiçbir rızık verme imkânlarının olmadığını, ne buna ne de başka şeylere güçlerinin yetmeyeceğini bildirmektedir. Nahl 16/17’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah kendisiyle başka varlıkların asla ve asla bir olamayacağını, çünkü her şeyi yaratanın hiçbir şey yaratamayanla bir tutulamayacağını beyan etmektedir.

Yüce Allah sûrenin üçüncü âyetinden itibaren verdiği çeşitli örneklerde, tek yaratıcının kendisi olduğunu beyan etmekte, buna karşılık Nahl 16/20’de de belirtildiği gibi, müşriklerin tapındığı putların hiçbir şey yaratamadığını, çünkü bizzat kendilerinin yaratılmış olduğunu ifade etmektedir. A‘râf 7/191-192’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendileri yaratılmakta olan ve hiçbir şey yaratamayan varlıkları mı (Allah’a) ortak koşuyorlar? Hâlbuki (ortak koştukları varlıklar/putlar) ne onlara bir yardım edebilirler ne de kendilerine bir yardımları olur.”

Putların acizlikleri konusunu Furkân 25/3’te ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Nahl sûresinde baştan beri Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik çeşitli nimetleri ve onlara sunduğu çok çeşitli rızıklar hatırlatıldığı için, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu içeriğe uygun mesajlar verilmektedir. Buna göre, putların göklerden yağmur, bulut, rüzgâr, yerden de sayısız bitkiler bağlamında hiçbir rızık indirme imkânına sahip olmadıkları, insanlara rızık vermeye de başka şeylere de güçlerinin yetmeyeceği beyan edilerek, onların acizliği ve müşriklerin de sapkın bir yol takip ettikleri ifade edilmiş olmaktadır.

Putlar herhangi bir şeye malik olamadıkları gibi, herhangi bir şeye malik olabilmeye güçleri de yetmemekte, bu haliyle acizliğin zirvesinde oldukları belirtilmiş olmaktadır.(33) Âyette hem “mâlik olamamak” hem de “güç yetirememek” fiillerinin birlikte kullanılmasının muhtemel sebebi budur.

2. فَلَا تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْاَمْثَالَ اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Allah’a örnekler vermeyin! Şüphesiz ki Allah bilir; siz bilemezsiniz.” Burada bir yasaklama ve bir de Yüce Allah’ın bilgisine dair ifadeler yer almaktadır:

a)فَلَا تَضْرِبُوا لِلّٰهِ الْاَمْثَالَ “Allah’a örnekler vermeyin!” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “Allah’a birtakım benzerler isnat etmeyin!” Yüce Allah müşriklerin bu asılsız ve esassız inanç ve tutumlarını beyan ettikten sonra, kendilerine yönelik olarak bir emir vermekte ve zâtına çeşitli örnekler vermemeleri gerektiğini bildirmektedir. Hitap öncelikle müşriklere olsa da evrensel anlamda herkesi ilgilendirmektedir.

Burada sözü edilen “misaller vermemek” ifadesinden maksat, “putlarla Allah arasında benzetmeler yapmamak”, “Allah’ı mahlûkata benzetmemek”, “Allah için eşler, benzerler, denkler tutmamak” olabilir.(34) Çünkü Şûrâ 42/11’ye göre “Allah’ın -hâşâ- benzeri gibi bile hiçbir şey yoktur” ve İhlâs 112/4’e göre “hiçbir şey O’na asla ve asla denk değildir.”

Bu âyete Râzî’nin getirdiği yorumu aktarmak istiyoruz: “Bununla putperestlerin şöyle demelerinin kastedilmiş olması muhtemeldir: ‘Âlemin ilahı bizden birisinin kendisine tapmasından yüce ve münezzehtir. Aksine biz, yıldızlara ve putlara ibadet edebiliriz. Sonra yıldızlar ve putlar da en büyük ilaha (Allah'a) ibadet ederler. Bunun delili örfümüzdür. Çünkü rütbe ve mevki bakımından aşağıda olan insanlar, ancak padişahın huzurundaki büyük ve şerefli kimselere hizmet edebilirler. O büyük kimseler de padişaha hizmet ederler. İşte burada da böyledir.’ Bu nedenle Yüce Allah bu konuda o putperestlere ‘Putlara ve yıldızlara ibadeti bırakın. İleri sürdüğünüz o benzetmeleri Allah için yapmayın. Kâdir ve hakîm olan ilaha ibadette samimi olun, buna şirk karıştırmayın’ buyurmuştur.”(35)

Bu âyetle ilgili olarak şu değerlendirme de kayda değerdir: “Başka bir şeyi Allah’a benzetmeyin! Bu ifade yaratan ile yaratılan varlıklar arasındaki mahiyet farkına atıftır. Aralarında illet benzerliği bulunmayan iki şey arasında kıyas yapmak yanlıştır. Nitelikleri farklı iki varlık arasında yapılacak kıyasın sonucu yanlış olur. Gerek Allah’ın yaratılmışlardan herhangi bir şeye benzetilmesi yoluyla, gerekse yaratılmışlardan herhangi birinin Allah’a benzetilmesi yoluyla işlensin, şirkin her çeşidi âyette ifade edilen sapmanın sonucudur. Bu nedenledir ki bir üstteki âyet ‘onlara’ hitap ederken burada hitap ‘size’ dönüşerek, hedef kitleye müslim-gayri müslim herkes dâhil edilmiştir.”(36)

b) اِنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Muhakkak ki Allah (her şeyi) bilir; siz ise bilemezsiniz.” Bu ifadenin benzeri başka cümleler de Kur’ân’da zikredilmektedir.(37) Yüce Allah bu ifadesiyle her şeyden haberdar olduğunu, putperestlerin kalplerinden neler geçirdiğini, ne tür beklentiler içerisinde olduklarını bildiğini, ancak insanların Yüce Allah’ın onlarla ilgili neler bildiğini bilemediklerini beyan etmektedir. Bu cümleye “Allah sizin bilmediklerinizi gayet iyi bilmektedir” şeklinde de mana verilebilir.

Yüce Allah putlara tapan kişilerin bu işin sonunda başlarına nelerin geleceğini bildiğini, onların ise bunun farkında olmadıklarını haber vererek, muhataplara aslında gözdağı vermektedir. Söylenmek istenen şey muhtemelen şudur: Putperestler eğer bu korkunç hatalarının faturasını bilselerdi behemehâl vazgeçer, Allah’a kulluğa yönelirlerdi. Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi konusunu daha önce açıkladığımız Nahl 16/19. âyette, ayrıca Bakara 2/33’te ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

ıı. Köle ve Mal Sahibi Mukayesesi

ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلٰى شَيْءٍ وَمَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُ۫نَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Allah hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasına ait bir köle ile katımızdan kendisine verdiğimiz güzel rızıktan gizli ve açık olarak harcayan (hür) bir kimseyi örnek vermektedir. Bunlar hiç eşit olurlar mı! Hamd (övgü) Allah içindir. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler.”

Âyetteki ضَرَبَ darabe fiili “örnek verdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “(şöyle bir) misal olarak”;عَبْدًا ‘abden kelimesi “(şöyle) bir köleyi”; مَمْلُوكًا memlûken sözcüğü “sahiplenilmiş”; لَا يَقْدِرُ lâ yakdiru fiili “gücü yetmeyen”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “hiçbir şeye”;وَمَنْ رَزَقْنَاهُ ve men razaknâhu ifadesi “ve (bir de) kendisine rızık verdiğimiz kişiyi”; مِنَّا minnâ ifadesi “katımızdan”; رِزْقًا حَسَنًا rızkan hasenen tamlaması “güzel rızık olarak”; فَهُوَ fe huve zamiri “o”; يُنْفِقُ yunfiku fiili “infak etmektedir”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”;سِرًّا sirran kelimesi “gizlice”;وَجَهْرًا ve cehran sözcüğü “ve aşikar bir şekilde”; هَلْ يَسْتَوُ۫نَ hel yestevûne sorusu “bunlar eşit olurlar mı (hiç)”; اَلْحَمْدُ elhamdü ifadesi “hamd, övgü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’adır”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum ifadesi “onların çoğu, çoğunluğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne ifadesi ise “(gerçeği) bilmemektedir” demektir.

Burada kölelik ile hürriyetin mukayesesi yapılmakta ve insanların çoğunun bu gerçeği fark edemedikleri gündeme getirilmektedir.

1. ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلٰى شَيْءٍ وَمَنْ رَزَقْنَاهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًا فَهُوَ يُنْفِقُ مِنْهُ سِرًّا وَجَهْرًا “Allah hiçbir şeye gücü yetmeyen, başkasına ait bir köle ile katımızdan kendisine verdiğimiz güzel rızıktan gizli ve açık olarak harcayan (hür) bir kimseyi örnek vermektedir.” Benzer mukayese içerikli bir misal Nahl 16/76, Rûm 30/28 ve Zümer 39/29’da da yer almaktadır. Burada bir darb-ı mesel yani örnek vermek söz konusu olduğu için, âyette kast edilenin kimler olduğu ve dolayısıyla isimlerin ne olduğu konusunda herhangi bir şey söylemek gerekmemektedir.(38)

Yüce Allah müşriklerin putlarla kendi zâtı arasındaki farkı kavramaları gayesiyle kölelerle hür kimselerin mukayesesini yapmakta ve aradaki farkın kavranmasını istemektedir. Bu çerçevede öncelikle bir kölenin düşünülmesini isteyerek, bu kölenin başkasının malı olduğunu, yani başkasının mülkiyetinde bulunduğunu ve hiçbir şeye gücünün yetmediğini ifade etmektedir. Buna karşılık, kendisine bolca güzel rızık verilen hür bir kişiyi zikrederek, bu kişinin de sahip olduğu mal ve serveti gizli ve aşikar bir şekilde dilediği gibi, dilediği kadar ve dilediği kişiye verebilme imkânına sahip olduğunu beyan etmektedir.

Bu mukayesede kölelerin aşağılanması değil de sistem gereği hürriyetlerinin ellerinde bulunmaması nedeniyle acizlikleri üzerinden mesaj verilmek istenmektedir. Bu durumda, kölelerin acizliği ile Nahl 16/73. âyette de belirtildiği gibi, putların acizliği arasında bir paralellik kurulmakta, hakikatin kavranması yolunda bir mesaj verilmek istenmektedir.

Esasında “hürriyeti başkasının elinde olan köle” ifadesi, iradesini bir puta teslim eden “kafir ve müşriki” temsil etmekte, diğeri ise hürriyeti elinde olup dilediği tasarrufa yetkin olan “mümini” işaret etmektedir.(39) Bu arada iradelerini putlara teslim etmiş olan kafir ve müşriklerin hak ve hayır adına hiçbir şey yapamayacakları ifade edilmek istenirken, buna karşılık olarak müslümanların da alabildiğine hürriyet içerisinde infak imkânlarına sahip oldukları ve bunu istendiği ölçüde yapabildiklerine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Âyette hür kişiyle ilgili beyan edilen “kendisine güzel rızık verilen ve gizli-aşikar bir şekilde dağıtabilen” ifadesi, esasında Yüce Allah’ın her şeye sahip olduğunu, cömertliğini ve hürriyetini kavratmayı amaçlamaktadır. Elbette başka hiçbir şey hiçbir konuda Yüce Allah’tan daha ileri bir düzeyi elde etmiş olamaz; sadece putperest bir kafanın meseleyi kavraması için yapılan bir mukayese devreye sokulmuştur.

Bu arada putların hiçbir şeye sahip olamadıkları için hiçbir şey verememesine karşılık, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti sayesinde herkese dilediği her bir şeyi verebilmesi de dolaylı olarak gündeme getirilmiş olmaktadır. Şimdi böyle bir durumda, sonuç hakkında bir soru sorulmakta ve devam eden ifadelerle mesele şu şekilde açıklığa kavuşturulmak istenmektedir:

2. هَلْ يَسْتَوُ۫نَ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ بَلْ اَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Bunlar hiç eşit olurlar mı! Hamd (övgü) Allah içindir. Fakat onların çoğu (bunu) bilmezler.” Âyetteki ifade يَسْتَوُ۫نَ yestevûne şeklinde çoğul getirildiği için, maksadın tek tek iki insan değil de iki insan grubu olduğu anlaşılmaktadır. Yüce Allah bir köle ile hür bir kişinin mukayesesini yaptıktan sonra, onların bir olup olamayacağını sormaktadır ki bu tür istifhâm-ı inkârî denen sorularda maksat cevap almak değil, muhatabın yanlış yolda olduğunu ortaya çıkarmak, hatta onu ayıplayıp gerçeği fark etmesini sağlamaktır. Başkasına tapanlar başkasının malı olan köleler gibi hürriyetini verip bir yaratığa kul olmuş olurlar.

Yüce Allah’tan başkasına kulluk etmeyenler mahlûka kul olmaktan kurtulup Yüce Allah’a kulluğa çalışan hürler gibidirler. Fâtiha 1/5’te beyan edildiği gibi, “Sana sadece kulluk eder, sadece senden yardım isteriz” ifadesi insan için hürriyetin zirvesidir. Sanıldığı gibi inancı reddetmek bir hürriyet değil, şeytanın ve nefsin kölesi olmaktır. Mahlûk olan her ne varsa onlara bağlı kalmamak ise hürriyetin zirvesidir.

İşte bu muhteşem hüriyeti bağışladığı ve insanoğluna sayısız nimetleri ihsan ettiği için Yüce Allah’a hamdolsun. Hamde layık olan sadece ve sadece O’dur. Putların insana hiçbir katkısı olmadığı için onlara duyulması gereken herhangi bir minnet ve şükran duygusu da olamaz. Bu nedenle iki insan tipinin mukayesesi yapıldıktan ve ikisinin asla ve asla bir olmayacağı beyan edildikten sonra, hamde layık olanın sadece Yüce Allah olduğu bildirilmekte, ancak insanların çoğunluğunun bu gerçeği bilmedikleri ifade edilmektedir.

Esasında her ikisi de insan olmasına rağmen, birinin elinde hürriyeti varken diğerinin bundan yoksun olması örneğinden hareket ederek, yaratık olarak aynı olan bu iki örneğin eşit olmadığı rahatlıkla itiraf edilmesine karşılık, Yaratan ile yaratılanın mukayese edilmesi akılkârı değildir. İşte bu nefis örnek sayesinde tevhid ile şirkin ne kadar ayrı şeyler olduğu ve Yüce Allah’ın peşi sıra başka varlıklara kulluğun ne kadar yanlış ve saçma olduğu apaçık bir şekilde ortaya konulmaktadır.

ııı. Çaresiz İnsan ve Dosdoğru Yoldaki Kişi Mukayesesi

وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا رَجُلَيْنِ اَحَدُهُمَآ اَبْكَمُ لَا يَقْدِرُ عَلٰى شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلٰى مَوْلٰيهُ اَيْنَمَا يُوَجِّهْهُ لَا يَاْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَو۪ي هُوَ وَمَنْ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah şu iki adamı da örnek vermektedir: Onlardan biri dilsizdir, hiçbir şey beceremez ve efendisine bir yüktür. Onu her nereye gönderse hiçbir hayır (yarar) da getiremez. Bu kişi ile doğru yolda olarak adaleti emreden (diğer) kişi eşit olur mu hiç!”

Âyetteki وَضَرَبَ ve darabe fiili “ve yine örnek verdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “(şöyle bir) misal olarak”; رَجُلَيْنِ racüleyni kelimesi “(şu) iki kişiyi”; اَحَدُهُمَا ehadühümâ ifadesi “onların bir tanesi”; اَبْكَمُ ebkemu kelimesi “dilsiz(dir)”; لَا يَقْدِرُ lâ yakdiru fiili “gücü yetmemektedir”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “hiçbir şeye”; وَهُوَ ve huve zamiri “o”; كَلٌّ kellün kelimesi “yük(tür)”; عَلٰى مَوْلٰيهُ ‘alâ mevlâhu ifadesi “onun sahibine, efendisine”; اَيْنَمَا يُوَجِّهْهُ eynemâ yüveccihhu ifadesi “her nereye, ne tarafa yönelirse (yönelsin), (sahibi) onu nereye yönlendirse”; لَا يَاْتِ lâ ye’ti fiili “gelmez”; بِخَيْرٍ bi hayrin ifadesi “herhangi bir hayırla”; هَلْ يَسْتَو۪ي hel yestevî sorusu “eşit olur mu (hiç)?”; هُوَ huve zamiri “o”; وَمَنْ يَاْمُرُ ve men ye’muru ifadesi “ve emreden kişi”; بِالْعَدْلِ bi’l-‘adli ifadesi “adaleti”; وَهُوَ ve huve zamiri “o”; عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ‘alâ sırâtın müstakîmin ifadesi ise “dosdoğru yolda, doğru yol üzerinde (olan kişi)” demektir.

Burada tevhid ve şirkin iyi anlaşılabilmesi için başka bir mukayese gündeme getirilmektedir.

1. وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا رَجُلَيْنِ اَحَدُهُمَآ اَبْكَمُ لَا يَقْدِرُ عَلٰى شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلٰى مَوْلٰيهُ اَيْنَمَا يُوَجِّهْهُ لَا يَاْتِ بِخَيْرٍ “Allah şu iki adamı da örnek vermektedir: Onlardan biri dilsizdir, hiçbir şey beceremez ve efendisine bir yüktür. Onu her nereye gönderse hiçbir hayır (yarar) da getiremez.” Kur’ân’da sadece vâyette geçen اَبْكَمُ ebkemu kelimesi “dilsiz, güzel konuşamayan, kekeme, akledemeyen, düşünemeyen, duymayan, görmeyen, baygın kişi” gibi manalara gelmektedir.(40) Bu arada كَلٌّ عَلٰى مَوْلٰيهُ kellün ‘alâ mevlâhu ifadesi “sahibine yük olmak” demektir.

Bu kişinin beceriksizliği veya çaresizliği bağlamında dile getirilen اَيْنَمَا يُوَجِّهْهُ لَا يَاْتِ بِخَيْرٍ “(Sahibi) onu nereye yönlendirse bir hayırla gelemez” ifadesi de söz konusu tipin herhangi bir işi kendiliğinden yapamamasına ilave olarak, başkası onu yönlendirse de hiçbir işi başaramayacağını göstermektedir. İradesini başkalarının eline verenlerin ne kadar çaresiz ve acınacak bir hale gelecekleri işte bu ifadelerle ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah, önceki âyette bir köle ile hürrün mukayesesini yaptıktan sonra, bu âyette de başka özellikteki iki kişiyi misal getirmektedir. Buna göre, Yüce Allah bir dilsizi misal vermekte ve onun elinden hiçbir şey gelmediğini, iyilik ve istikamet adına herhangi bir müdahalede bulunamadığını, herhangi bir katkı sunamadığını ifade ederek, sadece sahibine yük olduğunu bildirmekte, dahası sahibi onu herhangi bir işe yönlendirse bile oradan herhangi bir hayır getiremediğini, olumlu bir sonuçla dönemediğini belirtmektedir. Bu ifadelerde kafirlerin hak ve hakikati dile getiremeyen dilsizlere benzetildiğini söyleyebileceğimiz gibi, putların çaresizliği üzerinde durulduğunu söylememiz de elbette mümkündür.

2. هَلْ يَسْتَو۪ي هُوَ وَمَنْ يَاْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Bu kişi ile doğru yolda olarak adaleti emreden (diğer) kişi eşit olur mu hiç!” Yüce Allah özelliklerini bu şekilde dile getirdiği kişinin dosdoğru bir yol üzere olan ve sürekli adaleti, hakkı ve hakikati emreden biriyle eşit olup olamayacağını önceki âyetteki gibi sormakta ve bunların asla ve asla bir olamayacağını beyan etmek istemektedir.

“Adalet” kavramı hakkında Nahl sûresinin 90. âyetinde gerekli açıklamaları yapacağımız için bu âyette detaya girmeyeceğiz. Burada sözü edilen ikinci kişi, iradesi kendi elinde olan, başkası tarafından güdülemeyen, adaleti yani her söylediği şeyi yerli yerince söyleyen, dahası kendisi de dosdoğru bir yol üzerinde bulunan kişi olarak sunulmaktadır ki bu özellikler elbette ideal bir mümin tanıtımı içermektedir. Bu âyete göre adaleti emreden ve elbette uygulayan kişi istikamet üzere olan kişidir.

Yüce Allah yaptığı bu mukayesede kafir ile mümini karşılaştırmış olabileceği gibi, tevhid ile şirkin mukayesesini de yapmış olabilir. Her iki durumda da kapı hakikate açılmakta ve bir köle veya dilsiz adam gibi kabul edilen putların her şeyin sahibi ve mutlak gücün hakimi olan Yüce Allah gibi olamayacağı temel öğreti olarak işleniyor diyebiliriz.(41)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 122. 2 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 3 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 4 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 5 - Semerkandî, age., II, 127.
• 6 - Zemahşerî, age., II, 345.
• 7 - Âl-i İmrân 3/13; Yûnus 12/111; Nahl 16/66; Mü’minûn 23/21; Nûr 24/44; Nâzi‘ât 79/26. 8 - Mâide 5/96; En‘âm 6/142; Nahl 16/5-8, 66-69, 80; Sâd 38/31-33; Yâsîn 36/71-73; Zuhruf 43/12-14.
  • Âl-i İmrân 3/13 Yûsuf 12/111 Nahl 16/66 Mü'minûn 23/21 Nûr 24/44 Nâzi‘ât 79/26 Mâide 5/96 En‘âm 6/142 Nahl 16/8 Nahl 16/69 Nahl 16/80 Sâd 38/33 Yâsîn 36/73 Zuhruf 43/14
• 9 - Semerkandî, age., II, 293; Taberî, age., XIV, 131; Zemahşerî, age., II, 591. 10 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; A‘râf 7/133; Yûsuf 12/18; Nahl 16/66, 115. 11 - Semerkandî, age., II, 293; Taberî, age., XIV, 133; Zemahşerî, age., II, 591-592.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 A‘râf 7/133 Yûsuf 12/18 Nahl 16/66 Nahl 16/115
• 12 - Râzî, age., XX, 67.
• 13 - Taberî, age., XIV, 138; Râzî, age., XX, 68.
• 14 - Zemahşerî, age., II, 593.
• 15 - Semerkandî, age., II, 295; Taberî, age., XIV, 140; Zemahşerî, age., II, 594.
• 16 - Râzî, age., XX, 72.
• 17 - Semerkandî, age., II, 295; Taberî, age., XIV, 141; Zemahşerî, age., II, 595.
• 18 - Semerkandî, age., II, 295; Taberî, age., XIV, 140. 19 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/11; Rûm 30/21; Zümer 39/42; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/11 Rûm 30/21 Zümer 39/42 Câsiye 45/13
• 20 - Râzî, age., XX, 77.
• 21 - Semerkandî, age., II, 295; Taberî, age., XIV, 143; Zemahşerî, age., II, 595. 22 - Râzî, age., XX, 78.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 595-596.
• 24 - En‘âm 6/33; A‘râf 7/51; Hûd 11/59; Nahl 16/71; Neml 27/14; ‘Ankebût 29/47, 49; Lokmân 31/32; Mü’min 40/63; Fussılet 41/15, 28; Ahkâf 46/26. 25 - Semerkandî, age., I, 444.
  • En‘âm 6/33 A‘râf 7/51 Hûd 11/59 Nahl 16/71 Neml 27/14 ‘Ankebût 29/47 ‘Ankebût 29/49 Lokmân 31/32 Mü'min 40/63 Fussilet 41/15 Fussilet 41/28 Ahkâf 46/26
• 26 - Semerkandî, age., II, 295-296; Taberî, age., XIV, 142-143; Zemahşerî, age., II, 596.
• 27 - Âl-i İmrân 3/14; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/6; Mü’minûn 23/55; Şu‘arâ’ 26/133; Kalem 68/14; Nûh 71/12; Müddessir 74/13. 28 - En‘âm 6/100; Sâffât 37/153; Zuhruf 43/16. 29 - İsrâ’ 17/40.
  • Âl-i İmrân 3/14 Nahl 16/72 İsrâ 17/6 Mü'minûn 23/55 Şu‘arâ 26/133 Kalem 68/14 Nûh 71/12 Müddessir 74/13 En‘âm 6/100 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/16 İsrâ 17/40
• 30 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 31 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125. 32 - Zemahşerî, age., II, 596.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20
• 33 - Zemahşerî, age., II, 597.
• 34 - Semerkandî, age., II, 297; Taberî, age., XIV, 148; Zemahşerî, age., II, 597.
• 35 - Râzî, age., XX, 83.
• 36 - İslâmoğlu, age., s. 491’de 84. not. 37 - Bakara 2/30, 216, 232; Âl-i İmrân 3/66; Nûr 24/19.
  • Bakara 2/30 Bakara 2/216 Bakara 2/232 Âl-i İmrân 3/66 Nûr 24/19
• 38 - Semerkandî, age., II, 297.
• 39 - Taberî, age., XIV, 149.
• 40 - Semerkandî, age., II, 297; Taberî, age., XIV, 150; Zemahşerî, age., II, 599; Râzî, age., XX, 86.
• 41 - Semerkandî, age., II, 297; Taberî, age., XIV, 151; Zemahşerî, age., II, 599.