Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 10-14. âyetlerinde yeryüzünün insanlara için bir beşik/döşek kıldığını, orada yollarını bulabilsinler diye yollar yarattığını, ayrıca yağmur yağdırdığını, bitkileri yarattığını, çiftler yarattığını, hayvanlardan ve diğer binekler yarattığını ve insanların bunun için teşbih etmeleri gerektiğini bildirmektedir.

a) Kâinat Kitabı: Yeryüzü ve Yağmur

Yüce Allah, sûrenin 10-11. âyetlerinde kainat kitabından bir başlık olmak üzere yeryüzünü insanlar için bir beşik/döşek kıldığını, doğru yolda gidebilsinler diye inşalar için orada yollar yarattığını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın gökten belli bir ölçüye göre yağmur yağdırdığı, onunla ölü memleketleri dirilttiği, ölülelerin de mahşerde aynı şekilde diriltilip çıkartılacağı bildirilmektedir.

ı. Yeryüzünün İnsanın Hizmetine Verilişi

اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ مَهْدًا وَجَعَلَ لَكُمْ ف۪يهَا سُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Yeri size beşik kılan ve doğru gidesiniz diye orada size yollar yaratandır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ي جَعَلَ ellezî ce‘ale ifadesi “O yaratandır”; لَكُمْ leküm ifadeleri “sizin için”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzünü”;مَهْدًا mehden sözcüğü “beşik olarak”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştır, yapmıştır, yaratmıştır”; لَكُمْ leküm ifadeleri “sizin için”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;سُبُلًا sübülen kelimesi “yollar”; لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ le‘alleküm tehtedûne ifadesi ise “yol bulursunuz diye “demektir.

Burada Yüce Allah’ın yaratıcılığının gereği olarak yeryüzünü insanlar için nasıl şekillendirdiği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ي جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ مَهْدًا “O, size yeryüzünü beşik kılmıştır.” Yüce Allah önceki âyette mutlak yaratıcı olduğunu beyan ettikten sonra bu âyette buna dair bir detay vermekte ve konunun yeryüzüyle ilişkisini ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili olarak Nebe’ 87/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Yeryüzünü bir beşik yapmadık mı?”

Bakara 2/21, Tâhâ 20/53, Fâtır 35/27 ve Nebe’ 78/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu âyette yeryüzünün insanlar için anlamı ve önemi hakkında bilgi verilmekte, yeryüzünün beşik yapılmasının sebebi insanoğlunun rahatı ve huzuru olarak belirlenmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen مَهْد mehd kelimesi Kur’ân’da özellikle Hz. İsa’nın beşikte konuşmasını ifade bağlamında “beşik” anlamında kullanılmaktadır.(1) Elmalılı bu kelimeyi “bir beşik veya karyola gibi döşenmiş, hazırlanmış bir döşek” anlamında değerlendirmekte, yeryüzünü insanın doğduğu, yaşadığı ve konakladığı özel bir mekân olarak izah etmektedir.(2) Çeşitli âyetlerden de destek alarak el-mehd kelimesinin “döşek” anlamına gelebileceğini söyleyebiliriz.(3)

Yüce Allah’a inanan ve yeryüzünü yoktan var ettiğini kabul eden insanların, öldükten sonra diriltilmeye inanmaması anlaşılabilir bir şey değildir. Bu nedenle, inançsız insanlardan yakınlarındaki varlıkları göz önüne alarak onlarda her an yaşanan değişim ve dönüşümü gözlemleyip âhiret inancına ulaşmaları istenmektedir. Nebe’ sûresinde bu ibret içerikli gözlem yeryüzü ile başlatılmaktadır. Çünkü insanlar gözleri önünde yaşanan sayısız gerçekliklerden habersiz bir tutum içerisine giremezler, girmemelidirler.

Nasıl ki bir bebek için uygun bir beşik ve döşek hazırlanır, onun orada rahat ve güven içerisinde büyümesi sağlanırsa, insan için de kâinatın konumu aynıdır; hatta çok daha ileri düzeydedir. Âhireti inkâr eden insanların bu gerçekliklere bakarak ders çıkarmaları istenmektedir. Çünkü onların büyük çoğunluğu Yüce Allah’ın yaratıcı olduğunu kabul ediyor, ancak diriltilmeye inanmıyorlardı. Çocuk için beşiğin hazırlanmasının anlamı, barınıp büyümesini sağlamak olduğu için, dünyanın beşik yapılması aslında âhirete hazırlanmayı ifade etmektedir.

Âhireti hesaba katmadan yaşayanlar, kendileri için beşiği hazırlayanları inkâr edenlerdir. Oysa beşikte büyütülen insanların onları büyütenlere karşı görev ve sorumlulukları olduğu gibi, her biri yaratılmış olan insanların da onları Yaratan’a karşı görev ve sorumlulukları vardır. “Beşik-bebek-yeryüzü-hayat” ilişkisinde “dünya-âhiret” beraberliğinin muhteşem bir uyumu olduğu gözler önüne serilmektedir.

2. وَجَعَلَ لَكُمْ ف۪يهَا سُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ “Doğru gidesiniz (yolunuzu bulasınız) diye orada (yeryüzünde) size yollar yaratmıştır.” Yüce Allah yeryüzünü insanlar için beşik kıldığını beyan ettikten sonra, orada yarattığı çeşitli yollardan söz etmekte ve bunun sebebini de “insanların rahat ulaşım imkanları elde etmeleri” şeklinde belirlemiştir.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/53’te şu bilgiler verilmektedir: “(Allah), yeryüzünü sizin için beşik yapan, onda sizin için yollar açan ve gökten de su indirendir. Su sayesinde çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık.” Fâtır 35/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Allah’ın, gökten su (yağmur) indirmekte olduğunu görmez misin(iz)? O (su) sayesinde renkleri çeşit çeşit meyveler çıkarmaktayız. Dağlardan da renkleri farklı, beyaz, kırmızı ve simsiyah yollar (yarattık).”

Yeryüzünde çeşitli yolların yaratılmış olması Yüce Allah’ın bu arzı yaşanabilir bir mekân olarak programlamasının sonucudur. Bakara 2/21 ve Fâtır 35/27’de “Yeryüzünün Yapısı” başlığında da ele aldığımız üzere, Yüce Allah yeryüzünde çeşitli yollar yaratmış, hedeflerine ulaşmak için insanların orada yollar edinmesini kendilerinden istemiştir. Bu durum çeşitli âyetlerde insanların hayatlarını devam ettirmede önemli bir değer olarak sunulmaktadır.(4)

Nahl 16/15’te şu bilgiler zikredilmektedir: “Sizi sarsar diye yeryüzünde ağır baskılar, (ayrıca gideceğiniz yerlere) ulaşmanız için de ırmaklar ve yollar yaratmıştır.” Yüce Allah yolları yaratmasını da insanların gitmek istedikleri yerlere “ulaşmaları” şeklinde gerekçelendirmektedir.

Hem bu âyette, hem de bir sonrakinde geçenتَهْتَدُونَ tehtedûne ve يَهْتَدُونَ yehtedûne fiilleri bilinen anlamda “hidayete ermek” manasına değil de “maksada ulaşmak için yol bulmak” anlamına gelmektedir. Bu konuyu Nahl 16/15’te ele aldığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Yağmurun Yağdırılış Gayesi

وَالَّذ۪ي نَزَّلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً بِقَدَرٍ فَاَنْشَرْنَا بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا كَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ “Gökten bir ölçüyle su indiren de O’dur. Biz onunla ölü şehri (toprağı) canlandırırız. Siz de (mahşer için) işte böyle çıkarılacaksınız.”

Âyetteki وَالَّذ۪ي نَزَّلَ vellezî nezzele ifadesi “ve indirmiş olan(dır), indirendir”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”; مَآء mâen sözücüğü “su, yağmur”; بِقَدَرٍ bikaderin ifadesi “bir ölçü ile”; فَاَنْشَرْنَا fe enşernâ fiili “ve biz bitirmiştik, bitirmekteyiz, yeşertmekteyiz”; بِه bihî ifadesi “onun sayesinde”; بَلْدَةً مَيْتًا beldeten meyten tamlaması “ölü bir beldeyi”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; تُخْرَجُونَ tuhracûne edilgen fiili ise “çıkartılacaksınız” demektir.

Burada kainat kitabından “yağmur” ve “ölü toprağın diriltilmesi” şeklindeki kâinat âyetlerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ي نَزَّلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً بِقَدَرٍ “Gökten bir ölçüyle su indiren de O’dur.” Yüce Allah yaratıcılığının bir gereği olarak canlı hayatın temini ve devamı için belli bir ölçüye göre yağmur yağdırdığını beyan etmektedir.

Bu âyette geçenنَزَّلَ nezzele ve اَنْشَرْنَا enşernâ fiillerinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi, bunların belli bir sisteme kavuşturulduğunu ve böylece devam ettirilmekte olduğunu göstermek içindir; yoksa işin en başta belirlenip sonrasıyla ilgilenilmediği manası söz konusu değildir. Âyetteki قَدَر kader sözcüğü “ölçü” manasına geldiği için, bu sistemlerin gelişigüzel olmadığı ve her şeyin ilahi iradenin kontrolünde belli bir sistemi devam ettirmekte olduğu gösterilmektedir.

Gökten belli bir ölçüye göre yağmur yağdırılmasıyla ilgili olarak Mü’minûn 23/18’de de şu beyan yer almaktadır: “Gökten bir ölçüyle yağmur indirip onu arzda durdurmaktayız. Bizim onu gidermeye de elbet gücümüz yeter.” İşte bu iki âyette verilen ortak mesaj gereği, yağmurun toprakla ilişkisi insanların öldükten sonra mahşerde diriltileceği bilgisini vermeyi amaçlamaktadır; zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda bu durum açıkça zikredilmektedir.

“Kâinatta bir ölçünün ve dengenin bulunduğu” Rahmân 55/7’de, “her şeyin bir ölçüye göre yaratıldığı” Kamer 54/49’da, “rızıkların bir ölçüye göre indirildiği” Şûrâ 42/27’de ve nihayet “hazinelerin belli bir ölçüye göre indirilmekte ve ayarlanmakta olduğu” da Hıcr 15/21’de ifade edilmektedir. Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki Yüce Allah her şeyi bir sisteme göre yaratmakta, idare etmekte ve devam ettirmekte, hiçbir şeyi gelişigüzel bir akışa bırakıp terk etmemektedir.

2.فَاَنْشَرْنَا بِه۪ بَلْدَةً مَيْتًا “Biz onunla ölü şehri (toprağı) canlandırırız.” Yüce Allah yağmuru belli bir ölçüye göre indirmekte olduğunu beyan ettikten sonra, onun sayesinde ölü bir beldeyi, yani ölü toprağı diriltmekte olduğunu ifade etmektedir. Burada geçen اَنْشَرْنَا enşarnâ “canlandırdık” fiili her ne kadar geçmiş zaman kalıbında getirilmiş olsa da manası bir sistemin devamı anlamında geniş zaman olarak düşünülmelidir. Biz de bu nedenle tercümeyi geniş zaman kalıbında vermeyi tercih ettik.

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/48-49’da açıkladığımız üzere âyette şöyle buyrulmaktadır: “Rüzgârları rahmetinin önünde müjdeci olarak gönderen O (Allah)tır. Su sayesinde ölü toprağı canlandırmak ve onunla yarattıklarımızdan nice hayvanlara ve insanlara su vermek için gökten tertemiz su indiren de Biziz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadedeki “canlandırma” ve “ölü belde, toprak” kavramlarına değinmekte yarar vardır.

a) Buradaki اَنْشَرْنَا enşarnâ “canlandırmak”, “diriltmek” fiili toprağın su sayesinde bitkilerle yeşertilmesi demektir. Yâsîn 36/33’te olduğu gibi, bu konudaki fiillerin geçmiş zamanda getirilmesi, sistemin sahibini göstermek açısındandır. Yüce Allah ölü toprağı diriltmektedir; yani onu yeşertmekte ve bitkilerle canlandırmaktadır.

Bu fiil âyetin sonunda yer alan تُخْرَجُونَ tuhracûne edilgen fiilinin de verdiği mana gereği mahşerdeki diriltilmeye de dolaylı olarak işaret etmektedir. Bu tür fiillerdeki “biz” çoğul ifadesi, ilâhî kudretin yüceliğini ve erişilmezliğini gösterdiği gibi, sistemde görevlendirilen melekî güçlere de işaret ediyor olabilir.

b) بَلْدَةً مَيْتًا “Ölü toprağa (can verdik).” “Ölü toprağın diriltilmesi”, Yâsîn 36/33-35’te Yüce Allah’ın kudret delillerinden birisi olarak şöyle sunulmaktadır: “Ölü toprak onlar için bir delildir. Toprağı canlandırdık ve ondan ürünler çıkarttık; artık o ürünlerden yiyorlar. Yeryüzünde nice nice hurma bahçeleri ve üzüm bağları yarattık; ürünlerinden ve kendi elleriyle yaptıklarından yesinler diye oralarda birçok pınarlar fışkırttık. (Niçin hâlâ) şükretmiyorlar?”

Bu cümlede de geçtiği üzere, toprağa ölümün nispeti mecazdır. Ölü toprak, kuru toprak demektir;(5) toprağın bitkilerle yeşermemiş halidir. Kur’ân’da el-meyt/el-meyte “ölü” kelimesi sadece “insanlar veya hayvanlar”(6) için değil, mevt/el-meyte kalıplarında “toprak”(7), yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi meyt/el-meyyit kalıplarında “belde”(8) için de kullanılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteبَلْدَة beldeh kelimesini nitelemek için مَيْت meyt kelimesinin yerine başka kelimeler de elbette kullanılabilirdi. Ancak konunun önceki âyetlerle irtibatı noktasında, mahşere inanmayan muhatapların bu inkârlarının önüne geçilmesi için ölüp toprağa gömülen insanlar üzerinden “ölü belde” benzetmesi harika bir ifade olmuştur.

3. كَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ “Siz de (mahşer için) işte böyle çıkarılacaksınız.” Yüce Allah yağmuru bir ölçüye göre yağdırdığını, yağmur sayesinde ölü beldeleri yani ölü toprağı dirilttiğini beyan ettikten sonra, bu konuda neden böyle örnekler verdiğinin gerekçesini bu cümle ile dile getirmektedir.

İşte ölü gibi duran topraktan nasıl ki bitkiler çıkartılıyorsa, A‘râf 7/25, Tâhâ 20/55, Hacc 22/5-6 gibi âyetlerde de beyan edildiği gibi, insanlar da âhirette o topraktan aynı şekilde çıkartılacaklardır. Âyetin sonunda sözü edilen “çıkış”, mahşerde yaşanacak olan yedi aşamanın ilkidir.(9)

b) Kâinat Kitabı: Çiftler, Binekler

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde bütün çiftleri kendisinin yarattığını, hayvanlardan ve gemilerden binekeleri de kendisinin var ettiğini, insanların onlara binerek ihtiyaçlarını gördüklerini, bunun karşılığında onlardan Allah’ın nimetlerine şükretmeleri, O’nun ihsanı olmasaydı bu türden imkanları kullanamayacaklarını itiraf etmeleri gerektiğini şu şekilde beyan etmektedir: “Bunu bizim hizmetimize vereni tesbih ederiz (O’nu över, O’nun istediği gibi yaşarız); yoksa biz bunlara güç yetiremezdik. Muhakkak ki biz sadece Rabbimize döneceğiz.”

ı. Çiftlerin, Hayvanların ve Gemilerin Yaratılışı

وَالَّذ۪ي خَلَقَ الْاَزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَالْاَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ “Bütün çiftleri yaratan, sizin için bineceğiniz gemiler ve hayvanlar var eden de O’dur.”

Âyetteki وَالَّذ۪ي خَلَقَ vellezî haleka ifadesi “yaratmış olan(dır, yaratan(dır)”; الْاَزْوَاج el-ezvâce kelimesi “çiftleri”; كُلَّهَا küllehâ ifadesi “hepsini”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve kılmıştır, yapmıştır, yaratmıştır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ الْفُلْكِ mine’l-fülki ifadesi “gemilerden”; وَالْاَنْعَامِ ve’l-en‘âmi ifadesi “ve hayvanlardan”; مَا تَرْكَبُونَ mâ terkebûne ifadesi ise “bineceğiniz şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak varlık âlemine dair gücü ve kudreti gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ي خَلَقَ الْاَزْوَاجَ كُلَّهَا “Bütün çiftleri yaratan O’dur.” Yüce Allah bütün çiftleri kendisinin yarattığını beyan etmekte, böylece yaratıcılığının bir görüntüsünün her türden çifti içerdiğini ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yâsîn 36/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Yerin bitirmekte olduklarından, (insanların) kendilerinden ve mahiyetini bilemeyecekleri şeylerden bütün çiftleri yaratan (Allah)’ın şanı ne yücedir!” Yüce Allah bu ifade ile kendisinin “tek yaratıcı” olduğunu vurgulamakta, başka varlıkların O’nun gibi herhangi bir şeyi yaratmasının mümkün olmadığını öğretmektedir.

Burada sözü edilen الْاَزْوَاجel-ezvâc kelimesi zevc kelimesinin çoğuludur ve “eşler”, “çiftler”, “zıtlar”, “çeşitlilikler” manasına gelmekte, ayrıca كُلَّهَا küllehâ “hepsi” ifadesi gereği yaratılmış bütün çiftleri, türleri ve cinsleri kapsamaktadır. Kur’ân’da geçen zevc, zevceyni, ezvâc kelimelerinin önemli bir bölümü, “varlıkların türlerine ve bu türlerin erkek-dişi şeklinde iki tür hücrelerinin bulunduğuna”(10) işaret etmektedir.

Yüce Allah, Zâriyât 51/49’da “Her şeyi iki çift halinde yarattığını” beyan ederek, zâtı dışındaki bütün mahlûkatın bu çift oluşun bir tarafında bulunduğunu ifade etmektedir. Fecr 89/3’te varlıklar âlemini özetleyerek mahlûkatın eş-şef‘, yani “çift” olduğunu, kendisinin ise el-vetr, yani “tek” olduğunu vurgulamaktadır.

Yaratılıştaki bu çift oluş, prensip olarak bütün mahlûkatı ilgilendirdiği için bunun kapsamına canlı-cansız bütün varlıklar girmektedir. Dünya-âhiret, yer-gök, aydınlık-karanlık, madde-mana, cisim-ruh, cevher-araz, madde-kuvvet, iç-dış, sıcak-soğuk, artı-eksi, proton-elektron vs. akla gelen gelmeyen her türlü yaratık bu âyetin mesajında yer almaktadır.

2. وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَالْاَنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ “Sizin için bineceğiniz gemiler ve hayvanlar var eden de O’dur.” Yüce Allah bütün çiftleri yarattığını beyan ettikten sonra, bu defa insanların gündelik hayatlarını sürdürmeleri bağlamında hayvanları ve gemileri de yarattığını bildirmektedir.

Mü’minûn 23/22 ve Mü’min 40/80’de konuyla ilişkili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Onların ve gemilerin üstünde taşınırsınız.” Yüce Allah hayvanlardaki menfaatler bağlamında insanların ulaşımı ve taşımacılık imkanlarıyla ilgili olarak hem hayvanlar hem de gemiler üzerinde taşınmakta olduklarını bildirmektedir. Buradaki “onlar ve gemiler üzerinde taşınırsınız” ifadesi “hayatın bunlar sayesinde sürdürülmesi” şeklinde de yorumlanmaktadır.(11) Ancak ilk yaklaşım kelimelerin içerdiği anlam bakımından daha isabetlidir.

Hayvanların taşımacılıkta kullanımıyla ilgili olarak Nahl 16/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Yüklerinizi (büyük) güçlüklere katlanmadan ulaşamayacağınız memleket(ler)e taşırlar. Muhakkak ki Rabbiniz çok şefkatlidir; çok merhametlidir.”

Mü’min 40/79-80’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Bir kısmına binesiniz, bir kısmının (etini) yiyesiniz diye sizin için hayvanları yaratan Allah’tır. Onlarda sizin için daha nice faydalar vardır. Gönüllerinizdeki (herhangi bir) arzuya onlar üzerinde (onlara binerek) ulaşırsınız. Onların ve gemilerin üstünde taşınırsınız.” İşte bu âyetlerde de yer aldığı üzere, gemiler gibi bazı hayvanların da binek olarak kullanılmaları bir nimettir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu hayvanların binek olmaları ifade edilse de, mesajda hayvanların ağır yük taşımacılığında kullanılmaları da vardır. Develer, mandalar, öküzler, filler, hatta kuzey ülkelerindeki köpekler insanları taşıdıkları gibi ağır yükleri de taşımakta kullanılmışlardır.

Hayvanların yaratılış gayesiyle ilgili geniş bilgilendirmeleri Nahl 16/5-8, 80, Mü’minûn 23/21-22, Yâsîn 36/72-73 gibi âyetlerde verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

ıı. Nimetlere Karşı Şükür

لِتَسْتَوُ۫ا عَلٰى ظُهُورِه۪ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ اِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذ۪ي سَخَّرَ لَنَا هٰذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِن۪ينَ وَاِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ “Böylece onların (hayvanların) sırtına binip (gemilerin) üzerlerine yerleşince, Rabbinizin nimetini anarak şöyle diyesiniz diye: Bunu bizim hizmetimize veren (Allah) yücedir, (yoksa) biz bunları (hizmetimize) yanaştıramazdık. Şüphesiz ki biz sadece Rabbimize döneceğiz.”

Buradaki لِتَسْتَوُ۫ا li testevû fiili “binesiniz diye”; عَلٰى ظُهُورِه۪ ‘alâ zuhûrihî ifadesi “on(lar)ın sırtlarına”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَذْكُرُوا tezkürû fiili “hatırlayasınız (diye)”; نِعْمَةَ رَبِّكُمْ nı‘mete rabbiküm tamlaması “Rabbinizin nimetini”; اِذَا اسْتَوَيْتُمْ izesteveytüm ifadesi “bindiğiniz zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, on(lar)ın üzerine”; وَتَقُولُوا ve tekûlû fiili “ve diyesiniz (diye)”; سُبْحَانَ sübhâne kelimesi “şanı yücedir, eksikliklerden uzaktır”; الَّذ۪ي سَخَّرَ ellezî sahhara ifadesi “hizmetimize verenin, (Allah’ın)”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; هٰذَا hâzâ ifadesi “bunu”; وَمَا كُنَّا ve mâ künnâ ifadesi “ve biz (şöyle) değildik”; لَهُ lehû ifadesi “ona, o şeye”; مُقْرِن۪ينَ mukrinîne kelimesi “yakın olanlar”; وَاِنَّآ ve innâ ifadesi “ve yine muhakkak ki biz”; اِلٰى رَبِّنَا ilâ rabbinâ ifadesi “sadece ve sadece bizim Rabbimize”; لَمُنْقَلِبُونَ le munkalibûne sözcüğü ise “elbette dönenler(iz)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlara sunduğu nimetlerine karşı şükretmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. لِتَسْتَوُ۫ا عَلٰى ظُهُورِه۪ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ اِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذ۪ي سَخَّرَ لَنَا هٰذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِن۪ينَ “Böylece onların (hayvanların) sırtına binip (gemilerin) üzerlerine yerleşince, Rabbinizin nimetini anarak şöyle diyesiniz diye: Bunu bizim hizmetimize veren (Allah) yücedir, (yoksa) biz bunları (hizmetimize) yanaştıramazdık.” Yüce Allah önceki âyette hayvanları ve gemileri insanlar onlara binsinler diye yarattığını beyan ettikten sonra, bu âyette de konuyu devam ettirmekte, bu nimetleri için kendisine hamdedilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir.

a) لِتَسْتَوُ۫ا عَلٰى ظُهُورِه۪ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ اِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ “Böylece on(lar)ın sırtına binip üzerlerine yerleşince Rabbinizin nimetini anasınız diye.” Yüce Allah insanların bu türden hayvanlara ve gemilere bindiklerinde Allah’ın onlara sunduğu bu nimetini hatırlamaları gerektiğini ifade etmektedir. Nimetin hatırlanması beraberinde Yüce Allah’ı tesbih etmeyi gerektirdiği için devam eden cümlede bu ifadeye yer verilmektedir.

Âyette yer alan ظُهُورِه zuhûrihî ifadesindeki hû/hî zamiri hayvan ve gemi türünden “binilen şey” manasına geldiği ve nesneler hakiki dişi olmadığı için böyle getirilmiştir; yoksa hâ şeklinde dişil getirilmesi beklenirdi.(12) Buradaki لِتَسْتَوُ۫ا عَلٰى litestevû ‘alâ ve اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ isteveytüm ‘aleyhi ifadelerinde istevâ fiili ‘alâ edatıyla kullanıldığı için “binmek, oturmak” manasında “hükmetmek”(13) demektir. Aynı kullanım Yüce Allah için “Arşa istiva etmesi” şeklinde geçtiği âyetlerde “Arşı hükümranlığına alması” şeklinde yorumlanmaktadır. Çünkü Yüce Allah için bir insan gibi herhangi bir şeye oturması düşünülemez.

b) وَتَقُولُوا سُبْحَانَ الَّذ۪ي سَخَّرَ لَنَا هٰذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِن۪ينَ “Bunu bizim hizmetimize vereni tesbih ederiz (O’nu över, O’nun istediği gibi yaşarız); yoksa biz bunlara güç yetiremezdik’ diyesiniz.” Yüce Allah insanlara sunduğu nimetlerin hatırlanmasını istediğini beyan ettikten sonra, tesbihin nasıl yapılması gerektiğini de ifade etmektedir. Bu çerçevede hayvanların ve gemilerin insanların emrine verilmesi tesbihin konusu edilmekte, Yüce Allah’ın nimeti olmasaydı insanların bu türden varlıkları kontrol etmeye güçlerinin yetmeyeceği ifade edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan مُقْرِن۪ين mukrinîne kelimesi “yakınlaştıranlar” manasına gelmekte, burada bağlam gereği Yüce Allah’ın nimeti olmasaydı bu hizmetlerden yararlanılamaması kast edilmektedir.

2. وَاِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا لَمُنْقَلِبُونَ “Şüphesiz ki biz sadece Rabbimize döneceğiz.” Hayvanları ve gemileri binek olarak kullanma imkânı verdiği için insanların Yüce Allah’ın nimetini hatırlamaları ve tesbih etmeleri gerektiği beyan edildikten sonra, aynı şükrün devamı olarak mahşerde de O’nun huzuruna varılacağı ifade edilmektedir.

Âyetteki اِنَّا innâ ile başlayan “pekiştirici cümle” ile اِلٰى رَبِّنَا ilâ rabbinâ ifadesinin öne alınması şeklinde gerçekleşen “devrik cümle”, duyarlı insanların mahşere olan inançlarında hiçbir şekilde tereddüt içerisinde bulunmadıklarını göstermektedir.

Bu iki âyette dile getirilen hususlar insanların yolculuğa çıkarlarken nasıl dua etmeleri gerektiğini öğretmektedir. Nitekim Nebî (as) ayağını hayvanın üzengisine koyduğunda “Bismillâh” der, hayvanın üzerine oturduğunda “her halü kârda Allah’a hamdolsun; Allah’ı tenzih ederim ki bunu bize müsahhar kıldı; yoksa biz bunu yanaştıramazdık ve her halimizde biz dönüp dolaşıp Rabbimnize varacağız” der üç tekbîr alır (Allâhu ekber), üç de tehlîl (lâ ilâhe illallâh) derdi.(14)

Bir başka rivayette de şu bilgiler yer almaktadır: Hz. Peygamber'den şu rivayet edilmiştir: “O yolculuğa çıkmak isteyip de binitine bindiğinde, üç defa tekbir alır; sonra Sübhâneliezî sehhara lenâ hazâ der; daha sonra da şöyle derdi:

“Ey Allah’ım, bu yolculuğumda senden iyiliği, takvayı ve razı olacağın amelleri yapmaya beni muvaffak kılmanı istiyorum!”

“Ey Allah’ım, bu yolculuğu bize kolaylaştır; yerin uzaklığını bize yakınlaştır!”

“Ey Allah’ım, bu yolculuğumda sen yoldaşım ve ehlime bıraktığım vekilimsin (sana güveniyorum).”

“Ey Allah’ım, yolculuğumuzda bize yoldaş ol ve ehlimiz hususunda da bizim vekilimiz ol!”(15)

Evine döndüğünde de, “Bizler, Rabbimize tevbe ediciler, dönücüler ve hamdedicileriz”(16) derdi.

İnsanlar gündelik hayatta yaptıkları yolculuklarda bu duayı yapmaları gerekirken, bu hayat yolculuğunun sonunda nihayetinde Rablerine döneceklerini unutmamaları da öğretilmek istenmektedir. Gündelik yolculuklar küçük değişikliklerdir; asıl büyük değişim ise mahşere yönelik olandır. Bir Müslüman küçük yolculuklarında Yüce Allah’a şükretmesi gerektiğini unutmadan bu tür duaları okumalı, ancak büyük yolculuğu ise hayatının merkezine almalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/46; Mâide 5/110; Meryem 19/29. 2 - Yazır, age., VIII, 489. 3 - Bakara 2/22; Zâriyât 51/48; Müddessir 74/14.
  • Âl-i İmrân 3/46 Mâide 5/110 Meryem 19/29 Bakara 2/22 Zâriyât 51/48 Müddessir 74/14
• 4 - Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Zuhruf 43/10; Nûh 71/19-20.
  • Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Zuhruf 43/10 Nûh 71/20
• 5 - Semerkandî, age., III, 122. 6 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/122, 139, 145; Nahl 16/115; Hucürât 49/12. 7 - Bakara 2/164; Nahl 16/65; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/19, 24, 50; Fâtır 35/9; Yâsîn 36/33; Câsiye 45/5; Hadîd 57/17. 8 - A‘râf 7/57; Furkân 25/49; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/122 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Hucurât 49/12 Bakara 2/164 Nahl 16/65 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/19 Rûm 30/24 Rûm 30/50 Fâtır 35/9 Yâsîn 36/33 Câsiye 45/5 Hadîd 57/17 A‘râf 7/57 Furkân 25/49 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11
• 9 - Bu konuda detaylı bilgi için daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilebilir.
• 10 - “Çift, eş” anlamında kullanımlar için bk. En‘âm 6/143; Hûd 11/40; Ra‘d 13/3; Tâhâ 20/53; Mü’minûn 23/27; Hacc 22/5; Şu‘arâ’ 26/7; Lokmân 31/10; Zuhruf 43/12; Necm 53/45; Rahmân 55/52; Kıyâmet 75/39.
  • En‘âm 6/143 Hûd 11/40 Ra‘d 13/3 Tâhâ 20/53 Mü'minûn 23/27 Hacc 22/5 Şu‘arâ 26/7 Lokmân 31/10 Zuhruf 43/12 Necm 53/45 Rahmân 55/52 Kıyâmet 75/39
• 11 - Esed, age., s. 1139.
• 12 - Semerkandî, age., III, 253; Taberî, age., XXV, 53; Zemahşerî, age., IV, 232. 13 - Esed, age., s. 998.
• 14 - Ebû Dâvûd, Cihâd, 72, 74; Tirmizî, Da‘evât, 46; Ahmed b. Hanbel, III, 144, 150.
• 15 - Ebû Dâvûd, Cihâd, 72; Tirmizî, Da‘evât, 41; Muvatta’, İsti’zân, 34; Ahmed b. Hanbel, I, 256, 300; II, 401, 433; V, 83. 16 - Buhârî, Umre, 12; Cihâd, 133, 197; Meğâzî, 29; De‘avât, 53; Müslim, Hacc, 425, 428, 429; Ebû Dâvûd, Cihâd, 72, 158; Tirmizî, Hacc, 102; Da‘evât, 42, 46; Muvatta’ Hacc, 243; Ahmed b. Hanbel, I, 256, II, 5, 10, 15, 21, 38, 63, 105, 144, 150; III, 187; IV, 281, 289, 298, 300.