Teğâbun Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 18 âyetten oluşan, adını 9. âyette yer alan ve “aldanma”, “kazanmak-kaybetmek”, “kâr-zarar” manalarındaki التَّغَابُن et-teğâbun kelimesinden alan Teğâbun sûresi, inişe göre 93, resmî sıralamada ise 64. sûredir.

Bu sûrenin Mekkî olduğunu iddia edenler vardır; bütününün Medenî olduğunu kabul edenler olduğu gibi bazı âyetlerinin Medenî, diğerlerinin Mekkî olduğunu iddia edenler de vardır. Bir kısım âlim ise bu sûrenin Tahrîm’den sonra, Saff’tan önce indirildiği kanaatindedirler. Biz bu tartışmalara girmeden sûrenin içeriğine bakarak mesajını anlamaya çalışacağız.

Teğâbun sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Münâfikûn sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Her iki sûrede de “infak etmeyenlerin durumu” (Münâfikûn 10; Teğâbun 16), “mal ve çocukların insan hayatındaki yeri” (Münâfikûn 9; Teğâbun 14-15), “Yüce Allah’ın gizli-aşikar her bir şeyi ayrıntılarıyla bilmesi” (Münâfikûn 11; Teğâbun 4) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Teğâbun sûresi, göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih etmekte olduğu, insanların mümin ve kafir şeklinde ikiye ayrıldığı, her şeyin yaratılışının bir anlam ve amacının bulunduğu, Yüce Allah’ın gizli ve aşikar her şeyi hakkıyla bildiği gibi mesajlarla başlamaktadır.

5. âyetten itibaren, önceki kavimlerin peygamberleriyle olumsuz manada yaşadıkları sorunlar, bunun sonucunda hak ettikleri akıbet, mahşerdeki diriltilmeye inanmamalarının korkunç felaketlere sebebiyet vermesi, Yüce Allah’a, Rasûl’e ve vahye iman etmenin zorunluluğu, aldanma gününde herkesin bir araya toplanacağı, iman edip salih ameller işleyenlerle inkar edenlerin akıbetleri ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, iman-hidayet ilişkisi, Yüce Allah’a ve Rasûl (as)’a itaatin gerekliliği, Hz. Peygamber’e düşen görevin sadece ve sadece tebliğ olduğu, Yüce Allah’a güvenin zorunluluğu ifade edilmekte, insanların eşlerinden ve çocuklarından kendilerine düşmanlar çıkabileceği, servetin ve çocukların birer imtihan vesilesi olduğu ifade edilmektedir.

16. âyetten itibaren, Yüce Allah’a yönelik saygının insan gücü nispetinde gerçekleştirilmesi, infakın insanlar için hayırlı oluşu, cimrilikten kaçınanların kurtuluşa erecekleri beyan edilmekte, kard-ı hasen denilen ve toplumsal hayatta çok önemli bir konumu olan ekonomik yardımlaşma anlamında Yüce Allah’a borç vermenin sevaplarının katlanacağı ve günahların bağışlanmasına vesile olacağı bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise, Yüce Allah’ın gayb ve şehadet bağlamında her bir şeyi bildiği haber verilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde her bir mahlukun Allah’ı tesbih ettiğini, mutlak yaratıcının kendisi olduğunu, insanları en güzel şekilde yarattığını, her şeyi bildiğini, eski kavimlerin haberlerinin muhataplara ulaştığını, onların inkar edip yüz çevirdiklerini, diriltilmeyi inkar ettiklerini, ancak bunun mutlak sûrette gerçekleşeceğini, iman esaslarının bir kısmını ve aldanma gününde müminlerin ödüllendirilip kafirlerin cezalandırlacağını haber vermektedir.

a) Yüce Allah’ın Mutlak Kudreti

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde göklerde ve yerde ne varsa hepsinin Allah’ı tesbih ettiğini, hükümranlığın sadece O’na ait olduğunu, hamdin de sadece O’na mahsus olduğunu, her bir şeye gücünün yettiğini beyan etmekte, insanları kendisinin yarattığını, bazılarının kâfir, bir kısmının ise mümin olduğunu ve insanların yaptıklarını gördüğünü haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın gökleri ve yeri bir amaç ile yarattığı, insanları şekillendirdiğı ve şekillerini güzel yaptığı, dönüşün sadece ve sadece O’na ait olduğu, göklerde ve yerde olanları, dahası insanların gizlediklerini de açıkladıklarını da bildiği, kalplerin özününden de elbette ve elbette haberdar olduğu bildirilmektedir.

ı. Kâinattaki Evrensel Tesbih

يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder (yüceltir). Otorite yalnızca O’na aittir; hamd (övgü) de yalnızca O’nadır. O her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki يُسَبِّحُ yüsebbihu fiili “tesbih etmektedir”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için, Allah’ı”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdekiler, yeryüzündekiler”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; الْمُلْكُ el-mülkü kelimesi “hükümranlık, otorite”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “yine sadece O’na aittir”; الْحَمْدُ el-hamdü sözcüğü “hamd, övgü”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ‘alâ külli şey’in tamlaması “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun sözcüğü ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, hükümranlığın ve hamdin sadece kendisine ait olduğu, her şeye gücünün yettiği gündeme getirilmektedir.

1.يُسَبِّحُ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder (yüceltir).” Bu sûre يُسَبِّحُ yüsebbihu şeklinde tesbihle başlayan sûrelerin ikincisidir. Diğeri ise Cum‘a sûresidir. Bu arada sebbeha ile başlayan Hadîd, Haşr ve Saff sûrelerinde de aynı mesaj söz konusu edilmektedir. Fiillerin geçmiş ve gelecek zaman kalıbında getirilmeleri birinde sistemin başlangıcını, diğerinde ise sistemin devamını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah sûrenin bu ilk âyetinde göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin kendisini tesbih ettiğini beyan etmektedir. Burada kullanılan مَا mâ edatı canlı-cansız, şuurlu-şuursuz mahluk olan her şeyi içermektedir. Durum böyle olunca, yaratılmış her bir mahlukun tesbihe kodlandığını söyleyebiliriz.

Sıklıkla hatırlattığımız üzere, bu çerçevede hatırlanması gereken en önemli âyet İsrâ’ 17/44’tür: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj birbirini destekler ve tamamlar mahiyettedir.

Âyette sözü edilen tesbîh, göklerin ve yeryüzünün Rabbimizin yüceliğini, kudretini ve eşsizliğini anması veya varlıklarını O’nun belirlediği gayeye göre sürdürmesi manasına gelmektedir. Canlı ve bilinçli varlıklar gibi cansız ve bilinçsiz varlıklar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler ki onların tesbihi varlıklarını Yüce Allah’ın belirlediği yasalara göre sürdürmeleridir.

Esasında gezegenlerin hareketinden söz eden âyetlerde geçen yesbehûne fiili(1) de tesbîh kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve hem “hareket etmek, varlıklarını sürdürmek, yüzmek”, hem de varlıklarını sürdürerek “tesbih etmeleri” manasını içermektedir. Tesbih kavramıyla ilgili detaylı bilgileri Bakara 2/30’da ve daha önce yorumladığımız Saff ve Cum‘a sûrelerinde verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

2. لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Otorite yalnızca O’na aittir; hamd (övgü) de yalnızca O’nadır. O her şeye gücü yetendir.” Âyetin bu kısmında üç nokta üzerinde durulmaktadır.

a) لَهُ الْمُلْكُ “Hükümranlık sadece O’nundur.” Bu cümlede ve bir sonrakinde geçtiği üzere لَهُ lehû ifadesinin başa alınması nedeniyle hasr/kasr yani “vurgulu” bir mana söz konusudur. Bu nedenle tercümeyi “sadece” kelimesiyle vermeyi gerekli gördük.

Yâsîn 36/83’te de açıkladığımız üzere, mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(2) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(3) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(4)

“Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

b) وَلَهُ الْحَمْدُ “Hamd de sadece O’nadır.” Yüce Allah kendisinden başka hiçbir ilah olmadığı için övgünün sadece kendisine ait olduğuna dikkat çekmektedir. Dünyadaki hamdin Yüce Allah’ın dostları anlamında bilinçli insanlar tarafından gerçekleştirildiği bilinmektedir. Âhiretteki hamdin ise orada dile getirilecek hamd cümlelerinden oluşacağı A‘râf 7/43, Yûnus 10/10, Fâtır 35/34, Zümer 39/74, 75 gibi âyetlerde ortaya konulmaktadır.

Hamd kavramı hakkında Fâtiha 1/2’de geniş açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

c) وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “O her şeye gücü yetendir.” Âyetteki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha ileri bir anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Âyetin bu cümlesi ilk cümledeki anlamı kuvvetlendirmektedir. Burada söylenmek istenen şu olsa gerektir: Bereketin kaynağı ve yüceler yücesi olan Yüce Allah, bu sıfatı gereği her bir şeyi yaratmıştır ve her bir şeyin hâkimiyetini ya da hükümranlığını kendi kudretine almıştır.

Bu özelliklerin sahibi olan Yüce Allah elbette her bir şeye kadirdir; hiçbir şey O’nun kudretinin kapsam alanı dışında değildir. Âl-i İmrân 3/26-27’de verilen mesaj ile bu âyetin mesajı aynı noktada buluşmakta, Yüce Allah’ın kudretinin erişilmezliğini ve her hayrı sadece O’nun yarattığını, dolayısıyla her şeye kadir olduğunu ortaya koymaktadır.

ıı. İnsanların Kâfir ve Mümin Olarak İkiye Ayrılması

هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Sizi yaratan O’dur. Kiminiz kâfir, kiminiz mümindir. Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratmış olan(dır), sizi yaratandır; فَمِنْكُمْ fe minküm ifadesi “sizden (şöylesi) vardır”; كَافِرٌ kâfirun kelimesi “kafir(dir)”; وَمِنْكُمْ ve minküm ifadesi “yine sizden (şöylesi de) vardır”; مُؤْمِنٌ mü’minun sözcüğü “mümin(dir)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada yaratıcının Yüce Allah olduğu, bazı insanların kafir, bazılarının ise mümin olduğu gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ فَمِنْكُمْ كَافِرٌ وَمِنْكُمْ مُؤْمِنٌ “Sizi yaratan O’dur. Kiminiz kâfir, kiminiz mümindir.” Yüce Allah kendisinin mutlak yaratıcı olduğunu beyan ederek insanların bir kısmının kafir, yani nankörlüğü tercih ettiğini, diğerlerinin ise imandan yana tavır içerisine girdiğini ifade etmektedir. Burada küfrün imandan önce getirilmesinin muhtemel sebebi, kafirlerin müminlere göre sayıca daha fazla olduğu gerçeğine işaret olarak algılanabilir.

Kehf 18/29’da hakkın, yani gerçeğin Rabbimiz tarafından bildirildiği ifade edilmekte, artık dileyenin inanabileceği, dileyenin ise inkâr edebileceği, ancak inkârcılara mahşerde azabın hazırlandığı vurgulanmaktadır. Demek ki Yüce Allah, yaratıcı olmasına rağmen, sonuçlarına katlanmaları kaydıyla insanları serbest bırakmıştır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet Yüce Allah’ın insan iradesine verdiği hürriyetin en önemli delillerinden birisidir. Konuyla ilgili olarak İnsân 76/3’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki, insanoğluna yol gösteren Biziz. Ya şükredici olur; ya da nankör.”

Yüce Allah, insanın yaratıcısının kendisi olduğunu belirttikten sonra, kararın insana bırakıldığını beyan etmektedir. Artık insanoğlu bu yoldan istifade etme veya etmeme konusunda tam bir hürriyete sahip kılınmıştır. İsterse hidâyet yolunu takip eder ve böylece şükredici mümin olur; isterse hakikate sırtını döner ve inkarı tercih edip nankör olur.

Müzzemmil 73/19, Müddessir 74/54-56 ve İnsân 76/29-30’da Kur’ân’ın hatırla(t)ma olduğu belirtilerek, dileyenin ondan yararlanabileceği, böylece Yüce Allah’ın emrettiği gibi öğüt almış olacağı beyan edilmektedir. Tekvîr 81/27-29’da “Kur’ân’ın istikamet sahibi olmak isteyen herkes için bir hatırlatma olduğu ve bu şekilde yolunu tutturanların, zaten Yüce Allah’ın onlardan istediğini dilemiş olacakları” belirtilmektedir.

Yüce Allah’ın insanlardan neyi istediğinin cevabı, insana akıl, irade, fıtrat ve vicdan vermesiyle, ayrıca peygamberler görevlendirip kitaplar göndermesiyle açıkça ortadadır. Gerekçe “insanların doğru yolu bulması, böylece hem dünyada, hem de âhirette mutlu yaşamalarının sağlanması”dır.

Zümer 39/7’de şu ifadeler yer almaktadır: “Siz eğer Allah’ı inkâr eder, O’na karşı nankörlük yaparsanız, (bilin ki) O, sizden zengindir (size hiçbir şekilde muhtaç değildir); zaten kullarının nankörlüğüne (onların kâfir oluşlarına) asla razı olmaz. Eğer şükredenler olursanız sizden razı olur.”

Yüce Allah’ın kullarından istediği ve razı olacağını söylediği husus şükredici olmalarıdır. “Kullar şükredenler olsunlar, nankörlük yapmasınlar.” Yüce Allah kullarının “şâkir ve mümin” olmasını istemekte, onların nankörlüğünden razı olmamaktadır. Her şeye rağmen, nasıl karar vereceği yine insana bırakılmıştır.

2.وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah yaptıklarınızı görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler(5) yer almaktadır. Yüce Allah yaratıcı olduğunu, bazı insanların kafir, bazılarının mümin olduğunu beyan ettikten sonra, insanların neler yaptığını, neyi tercih ettiklerini bilip gördüğünü ifade etmektedir. Bu konudaki ifadelerin esasında inkarcı muhataplara bir gözdağı olduğu ve tercihlerinin hesabını herkesin mutlak surette vereceği bildirilmektedir.

ııı. İnsanların Güzel Bir Sûrette Yaratılışı

خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş de yalnızca O’nadır.”

Âyetteki خَلَقَ haleka fiili “yaratmıştır”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda ifadesi “ve yeri, yeryüzünü”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; وَصَوَّرَكُمْve savveraküm fiili “ve sizi şekillendirmiştir, şekillendirmektedir”; فَاَحْسَنَ fe ahsene fiili “ve en güzel şekilde yapmıştır”; صُوَرَكُمْ suveraküm tamlaması “sizin suretinizi, şeklinizi”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na(dır), O’na olacaktır”; الْمَص۪يرُ el-mesîru sözcüğü ise “dönüş” demektir.

Burada mahlûkatın yaratılışının bir amacı olduğu, insanların en güzel şekilde yaratıldığı ve dönüşün sadece Yüce Allah’a olacağı gündeme getirilmektedir.

1. خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş de yalnızca O’nadır.” Âyetin bu bölümünde iki noktaya dikkat çekilmektedir.

a)خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ بِالْحَقِّ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır.” Yüce Allah müşriklerin şirk içerikli kabullerini eleştirip kâinatın yaratıcısı ve sahibi olduğunu beyan etmekte, bu bağlamda öncelikle gökleri ve yeri bir amaç için yarattığını bildirmektedir.

Burada geçenبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(6) hatta “bir adelet ve insaf ile”,(7) “hakkı, gerçeği beyan için”(8) gibi anlamlar içermekte, vahyin indirilişinin anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.

Sâd 38/27’de yaratılışın bir anlam ve amaç için gerçekleştirildiği noktasında oldukça geniş malumat vermiştik. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Öncelikle ifade edelim ki hem daha önce yorumladığımız Zümer 39/2’de hem de bu âyette geçenبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi genelde yapıldığı gibi “hak ile” manasına gelmemekte, “bir amaç için, bir gaye ile” gibi manalar vermektedir. Yüce Allah Sâd 38/27’de şöyle buyurmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır.”

Yüce Allah bu cümlede kâinatın yaratılışı hakkında olumsuz bir cümle ile bunun bâtıl, boş ve anlamsız olmadığını beyan etmektedir. Yaratılış ve amacı konusunda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(9) Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığına dikkat çekilerek Yüce Allah’ın gücüne ve kudretine gönderme yapılmaktadır.

b) وَصَوَّرَكُمْ فَاَحْسَنَ صُوَرَكُمْ “Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel yaptı.” Yüce Allah gökleri ve yeri yani bütün mahlukatı bir amaç ile yarattığını beyan ettikten sonra, insanları en güzel surette şekillendirdiğini ifade etmektedir. Bu bağlamda insanın yaratılışıyla ilgili olarak Yüce Allah’ın mutlak hükümran olduğunu göstermesi bakımından Şûrâ 42/49-50’de verilen bilgiler son derece önemlidir. Ayrıca İnfitâr 82/7-8’de de aynı konuda bilgiler zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Rahimlerde sizi dilediği gibi şekillendiren O’dur. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O mutlak güç ve hikmet sahibidir.” Mü’min 40/64’te de şu bilgiler zikredilmektedir: “O, size şekil verip de şeklinizi güzel yapmış ve sizi temiz (helal) besinlerle rızıklandırmıştır.” Yüce Allah insanları en güzel biçimde yarattığını ve onları tertemiz gıdalarla rızıklandırdığını ifade etmektedir.

Âyetin bu bölümüyle ilgili bilgi içermesi bakımından İsrâ’ 17/70’i burada hatırlatmak istiyoruz: “Yemin olsun ki, insanoğlunu çeşitli meziyetlerle donattık; onları, karada ve denizde (çeşitli araçlarla) taşıdık; kendilerine güzel güzel (tertemiz) rızıklar verdik ve sonuçta onları, yarattıklarımızın birçoğundan üstün (farklı) kıldık.”

Âyette geçen صَوَّرَ savvera fiili Yüce Allah’ın insanoğluna şekil/biçim vericiliğini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda başta Âl-i İmrân 3/6. âyet olmak üzere, Kur’ân’da çeşitli âyetlerde bilgiler verildiğini görmekteyiz.(10) Yorumunu yapmakta olduğumuz Teğâbun 64/3’te de geçtiği gibi, Yüce Allah insanlara hem şekil vermiş, hem de bunu en güzel olarak biçimlendirmiştir.

Bu anlamda Tîn 95/4’te beyan edilen “Biz insanoğunu en güzel kıvamda yarattık” ifadesi aynı gerçeğe işaret etmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın bu nedenle sıfatlarından birisi de Haşr 59/24’te de geçtiği gibi el-musavvir yani “şekil verici, biçimlendirici” olarak zikredilmektedir.

2. وَاِلَيْهِ الْمَص۪يرُ “(Allah) gökleri ve yeri bir amaç ile yaratmıştır. Sizi şekillendirdi ve şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş de yalnızca O’nadır.” Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(11) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah bu cümlede de takdîm-te’hîr denen hasr/kasr metotlarından birisini kullanmakta, tıpkı önceki cümlede olduğu gibi burada da varıp dönülecek yegane makamın O’nun makamı ve huzuru olduğunu “vurgu”lamaktadır.

İnsanları yaratıp onlara sayısız nimetler bahşeden ilâhî kudret bu yaratılışın anlamsız ve amaçsız olmadığını dile getirmekte, bu hayatın sonrasında yeni bir âlem olan mahşerde herkesin dünya hayatında yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin hesabını vereceklerini işte bu devrik cümle ile dolaylı yoldan da olsa ifade etmektedir.

ıv. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Bilgisi

يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Göklerde ve yerde olanları bilir; gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir. Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki her şeyi”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde olan her bir şeyi”; وَيَعْلَمُ ve ya‘lemu fiili “ve yine bilmektedir, bilir”; مَا تُسِرُّونَ mâ tüsirrûne ifadesi “gizlemekte olduğunuz şeyleri”; وَمَا تُعْلِنُونَ ve mâ tu‘linûne ifadesi “ve ilan etmekte olduğunuz şeyleri”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir), bilir”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “kalplerin özünü, gönüllerin içindeki şeyleri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın her şeyi bildiği, insanların gizlediği ve açığa vurduklarını, hatta kalplerinin özündekileri dahi bildiği gündeme getirilmektedir.

1.يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ “Göklerde ve yerde olanları bilir; gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir.” Yüce Allah bilgisinin eşsizliğini ve erişilmezliğini ortaya koymak üzere göklerde ve yerde her ne varsa hepsini bilmekte olduğunu ilan etmektedir.

a) يَعْلَمُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “(Allah), göklerde ve yerde olanları bilir.” Âyette geçen مَا mâ edatı canlı-canlı her mahluku içermektedir. Yartılmış olan her ne varsa bilgiye konudur ve Yüce Allah da onları hakkıyla bilmektedir. Konunun insan davranışları ve düşünceleriyle ilgili boyutuna ise devam eden cümlede yer verilmektedir.

b) وَيَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ “(Allah), gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir.” Bu ifadenin bir benzeri Nahl 16/19 ve 23’te de geçmektedir. Yüce Allah eşsiz ve erişilmez gücü ve bilgisi bağlamında insanların yapıp ettiği her ne varsa onları bildiği gibi nihayetinde amel manasında kazandıklarını da bilmektedir. Bu ifadede muhataplar öncelikle inkârcılar olduğu için, âyetin maksadının onları korkutmak olduğunu söyleyebiliriz.

“Gizlinizi ve açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir” meâlindeki En‘âm 6/3’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah her şeyi bilmektedir. Bir konudaki gizli ve aşikâr bilgi kendisinde eşit durumda olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır; diğer varlıkların bilgisinde gizliye göre aşikar bilgi daima fazladır ve güvenilirdir. Âyetteki fiiller muhatap kalıbında olduğu için, maksadı öncelikle Medineli ve Mekkeli inkârcılar olarak anlayabiliriz; ancak evrensel manada bakıldığında mesajın herkese yönelik olduğunu da söyleyebiliriz.

Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmekte, O’na hiçbir şey gizli kalmamaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(12)

Konuyla ilgili olarak, Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Yâsîn 36/76’daki ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir ki anlamaya çalıştığımız bu âyette de söylenmek istenen budur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaja uygun olarak “Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’de detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/225, 284, En‘âm 6/59 ve Ra‘d 13/8-10’da Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey(13) ve bütün sırlar(14) mahşerde ortaya dökülecektir.

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(15) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.

Fâtır 35/38’de ele aldığımız üzere, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi içermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah kendisine kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır.

Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(16) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece mahşerde zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(17)

b) Helak Edilenler ve Bazı Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde inkarcı muhataplarına şöyle seslenmektedir: “Daha önce inkâr edenlerin haberi size ulaşmamış mıydı!? İşte onlar (dünyada) yaptıklarının cezasını tatmışlardı. Onlar için (mahşerde de) acı bir azap vardır.”

Ardından, eskilere uygulanan cezanın sebebi olarak peygamberlerin kendilerine apaçık deliller getirdiği, fakat onların “Bir beşer mi bizi doğru yola götürecekmiş!” dedikleri, inkâr ettikleri ve yüz çevirdikleri, buna karşılık Yüce Allah’ın hiçbir şeye muhtaç olmadığı, çünkü Allah’ın gerçek zengin ve hamde lâyık olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, inkâr edenlerin kesinlikle diriltilmeyeceklerini sandıkları, kendilerine “Hayır! Rabbime andolsun ki mutlaka diriltileceksiniz, sonra yaptıklarınız size mutlaka haber verilecektir. Bu, Allah’a göre kolaydır” diye hitap etmesi Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

ı. İnkarları ve Hak Ettikleri Azap

اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ فَذَاقُوا وَبَالَ اَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Daha önce kâfir olanların haberi size ulaşmamış mıydı! İşte onlar, yaptıklarının cezasını (dünyada) tatmışlardı. Onlar için (mahşerde de) elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki اَلَمْ يَاْتِكُمْ elem ye’tiküm ifadesi “size gelmemiş miydi”; نَبَؤُا nebeu kelimesi “(şunların) haberi, haberleri”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanların, inkar etmiş olanların”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; فَذَاقُوا fe zâkû fiili “tatmışlardı”; وَبَالَ اَمْرِهِمْ vebâle emrihim tamlaması “onların işlerinin sorumluluğunu”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada inkarcılara önceki azgın kavimlerin dünyadaki helaki ile âhirette uygulanacak azap gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ يَاْتِكُمْ نَبَؤُا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ “Daha önce kâfir olanların haberi size ulaşmamış mıydı!” Buradaki اَلَمْ يَاْتِكُمْ elem ye’tiküm ifadesi “size gelmedi mi” şeklinde her ne kadar soru cümlesi olsa da maksat “size gelmişti” manasında inkarcı muhatapları ayıplamak ve uyarmaktır.(18)

Yüce Allah vahyin indirildiği dönemde yaşayan kafirler başta olmak üzere, bütün inkarcılara seslenmekte ve öncekilerin haberlerinden istifade ederek ibret almalarını kendilerinden beklemektedir. Aksi takdirde, onların akıbetlerinin benzerlerinin yaşanmasının kaçınılmaz olduğu ifade edilmek istenmektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Sizden öncekilerin, Nûh, Âd, Semûd kavimlerinin ve onlardan sonrakilerin haberleri size gelmedi mi?” Burada Mekkeli müşrikler başta olmak üzere bu son ümmetin inkârcılarına seslenilmekte, öncekilerin yaptığı birtakım hatalar gündeme getirilmektedir. Yüce Allah peygamberlerine karşı aynı veya benzer olumsuz tepki gösterenlerin sözlerini hep bir ağızdan ve sanki aynı anda gerçekleşmiş gibi göstererek ifade etmekte, böylece küfrün ve inkârın aynı mahiyeti arz ettiğini ortaya koymaktadır.

A‘râf 7/94-102, İbrâhim 14/9-18, Sebe’ 34/34-35, Yâsîn 36/13-32, Fussılet 41/14, Necm 53/52, Teğâbun 64/5-6, Hâkka 69/10 ve Fecr 89/11-12’de birer örneği olduğu üzere, peygamberlerin ve inkârcıların tutumu aynı olduğu için hepsiyle ilgili ifadeler bir anda ve bir mekânda gerçekleşmiş gibi verilmektedir.

Yüce Allah vahyin indirildiği ortam bağlamında öncelikle inkarcılara ve müşriklere, ardından bütün inkârcılara seslenmekte, daha önce yaşayıp helak edilen kavimlere dikkat çekmektedir. Âyette zikredilmemiş olsa da Kur’ân genelinde zikredilmiş olduğu üzere, kendilerine gönderme yapılanlar Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Sâlih’in, Hz. İbrâhim’in, Hz. Lût’un, Hz. Şu‘ayb’ın, Hz. Mûsâ’nın ve diğer peygamberlerin kavimleriyle onlardan daha önce veya sonra gelenlerdir.

2. فَذَاقُوا وَبَالَ اَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “İşte onlar, yaptıklarının cezasını (dünyada) tatmışlardı. Onlar için (mahşerde de) elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah Kur’ân’da kıssasını anlattığı veya anlatmadığı nice azgın kavmi helak ettiğini anlatmakta ve onların ibretlik hayatlarından dersler çıkartılmasını muhataplardan istemektedir.

Kur’ân’da dört kez(19) kullanılan ve her kullanıldığı yerlerde اَمْر emr kelimesiyle birlikte zikredilen وَبَال vebâl kelimesi “ceza”, “tehlikeli ve kötü son”, “felaket”, “vebal”, “acı” gibi anlamlar içermekte ve sahibine eziyet ve ceza çektiren her bir uygulama manasına gelmektedir.

Bu ve benzer âyetlerden anlaşıldığına göre, helaki hak edenler için dünya hayatında bir felaket söz konusu edilmekte, ancak eğer bağışlanma dileğinde bulunmamışlar ve yaptıklarında gerçek manada pişman olmamışlarsa âhirette de kendilerine çok daha ağır ve elem verici bir azabın uygulanacağı bildirilmek istenmektedir.

ıı. Alaycılıkları, İnkarları, Yüz Çevirmeleri

ذٰلِكَ بِاَنَّهُ كَانَتْ تَاْت۪يهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالُوٓا اَبَشَرٌ يَهْدُونَنَا فَكَفَرُوا وَتَوَلَّوْا وَاسْتَغْنَى اللّٰهُ وَاللّٰهُ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “(O azabın sebebi) onlara elçilerin apaçık deliller getirmeleri fakat onların ‘Bir insan mı bizi doğru yola ulaştıracakmış?’ demeleriydi. İnkâr etmiş ve yüz çevirmişlerdi. Allah da zengin (ihtiyaçsız) olduğunu göstermişti. Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır).”

Âyetteki ذٰلِكَ بِاَنَّهُ zâlike biennehû ifadesi “bunun sebebi (şudur)”; كَانَتْ kânet fiili “(şöyle) idi”; تَاْت۪يهِمْ te’tîhim ifadesi “onlara getirirdi”; رُسُلُهُمْ rusülühum tamlaması “onların elçileri, resülleri”; بِالْبَيِّنَاتِ bi’l-beyyinâti kelimesi “apaçık belgeler”; فَقَالُوٓا fe kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; اَبَشَرٌ ebeşerun sorusu “bir beşer mi, bir insan mı”; يَهْدُونَنَا yehdûnenâ fiili “bize yol gösterecek(miş)”; فَكَفَرُوا fe keferû fiili “inkar etmişlerdi”; وَتَوَلَّوْا ve tevellev fiili “ve yüz çevirmişlerdi”; وَاسْتَغْنَى vestağnâ fiili “ve muhtaç değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَنِيٌّ ğaniyyun kelimesi “zengin(dir)”; حَم۪يد hamîdün kelimesi ise “hamde, övgüye lâyık olan(dır)” demektir.

Burada önceki azgın kavimlerin helak edilmelerinin sebepleri gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّهُ كَانَتْ تَاْت۪يهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالُوٓا اَبَشَرٌ يَهْدُونَنَا “(O azabın sebebi) onlara elçilerin apaçık deliller getirmeleri fakat onların ‘Bir insan mı bizi doğru yola ulaştıracakmış?’ demeleriydi.” Yüce Allah eski kavimlerin helak edilme ve mahşerde azaba çarptırılma gerekçelerini ifade bağlamında peygamberlerinin kendilerine apaçık belgeler ve bilgiler getirdiğini, ancak onların elçileri küçümsediklerini ifade etmektedir.

a)ذٰلِكَ بِاَنَّهُ كَانَتْ تَاْت۪يهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “(O azabın sebebi) onlara elçilerin apaçık deliller getirmeleriydi.” Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Peygamberleri kendilerine deliller getirmişti de onlar, ellerini onların (peygamberlerin) ağızlarına koyup tıkamışlar ve demişlerdi ki: Biz, size gönderileni inkâr ettik ve bizi kendisine çağırdığınız şeye karşı derin bir şüphe içindeyiz.”

Yüce Allah daha önce yaşamış ve helaki hak etmiş kavimlerle ilgili bilgiler verdikten sonra, şimdi de onların inkârcılıklarıyla alakalı ortak yönlerini gündeme getirmektedir. Bu bağlamda ilk sözü edilen nokta, peygamberlerin kendilerine getirip tebliğ ettiği beyyineleri yani hakikatin delillerini reddetmeleri ve ellerini peygamberlerin ağızlarına bastırmalarıdır. Âyette geçen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesi “apaçık belgeler” manasına gelmekte, peygamberlerin tebliğ ettiği ilahi öğretileri kapsamaktadır.

Helak edilmiş olan eski azgın kavimlerin peygamberleri susturmak için ellerini onların ağızlarına götürüp ağızlarını kapattıkları İbrâhim 14/9’da belirtilmektedir. Nitekim Hz. Nûh’un kavminin ona karşı tutumunda da şu şekilde bir tavır ve tepki görülmüştür: “Gerçekten de sen onları bağışlayasın diye onları ne zaman davet ettiysem, parmaklarını kulaklarına tıkadılar; (beni görmemek için) elbiselerine büründüler, ayak dirediler ve kibirlendikçe kibirlendiler.”(20)

b)فَقَالُوٓا اَبَشَرٌ يَهْدُونَنَا “Onlar ‘Bir beşer mi bizi doğru yola götürecekmiş!’ demişlerdi.” Burada بَشَر beşer kelimesi tekil olmasına rağmen, hemen peşinden gelen يَهْدُونَ yehdûne fiilinin çoğul getirilmesinin sebebi, beşer kelimesinin bütün bir insanlığı içermesi olabilir.(21)

İnkarcılar peygamberleri kendilerine hakikatin apaçık belgelerini getirip tebliğ ettiklerinde onlarla alay etmişler ve “bir beşer türü mü bize rehberlik edecekmiş” diyerek risalet kurumuyla alay etmişlerdi. Tapındıkları varlıkların put olduğunu unutup insan peygamberleri yadırgamaları onların ne kadar korkunç bir yanılgı içerisinde bulunduklarını açıkça göstermektedir.

Cansız varlıkların karşısında elpençe divan durup onlardan medet uman veya onların zararından endişe edenlerin insan peygamberlerle alay etmeleri, sadece ve sadece kendi türünden ümit kesmelerinin sonucu olarak değerlendirilmelidir.

Konuyla ilgili bir örnek olması itibariyle kavminin Hz. Nûh’la alay edişlerinin yer aldığı Mü’minûn 23/24’teki bilgileri hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Bunun üzerine, kavminin inkârcı ileri gelenleri şöyle demişlerdi: Bu, tıpkı sizin gibi bir beşer olmaktan başka bir şey değildir. Size üstün (hâkim) olmak istiyor. Eğer Allah (peygamber göndermek) isteseydi, elbette melekleri gönderirdi. Biz önceki atalarımızdan böyle bir şey duymadık. Bu, yalnızca kendisinde mecnunluk bulunan bir kimsedir. Öyle ise, bir süreye kadar ona katlanıp bekleyin (bakalım).”

Bu âyette Hz. Nûh’un kavmi içerisinde yer alan kâfir yöneticiler Hz. Nûh’u hafife almak, onunla alay etmek için kendisine “sen de bizim gibi bir beşersin” demişlerdi. Benzer küçümseme ve alaycılık ifadeleri, İblis’in Hz. Âdem’e yönelik sözlerinde de yer almaktaydı.(22) Buradan hareketle, insanlarla alay edenlerin aslında İblis’in yolunu izlediklerini ve nihayet onunla aynı akıbeti yaşayacaklarını söyleyebilirz.

İnkârcıların müminlerle alay edip onları küçümsemesi, Hz. Nûh,(23) Hz. Hûd,(24) Hz. Sâlih,(25) Hz. Şu‘ayb(26) ve bütün peygamberler için de yaşanmıştı.(27) Bütün peygamberlerle olduğu üzere, ayrıca Hz. Peygamberle de alay edilmiş, getirdiği esaslarla dalga geçilmiştir.(28) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu alaycılığın bütün peygamberlere yönelik olarak gerçekleştirildiği ifade edilmiş olmaktadır.

Bu konuyla ilgili olarak yapılmış bir yorumu aktarmakta yarar görmekteyiz: “Bu âyet, insana güvensizlik üzerine oturan her inanç ve düşünceyi mahkûm eden bir âyettir. Zımnen: O kadar kirlendiler ki, kendi kirlenmişliklerine bakıp insan soyundan umut kestiler. Onun için insandan bir peygamberi güvenilmez buldular. Sözün özü: İyilerin yaptığı en büyük iyilik, iyilikleriyle bizzat insan soyuna olan güveni artırmalarıdır. Peygamberlerin misyonu budur. Kötülerin yaptığı en büyük kötülük, kötülükleriyle insan soyuna olan güveni zedeleyip insanlığın yüz karası olmalarıdır.”(29)

2. فَكَفَرُوا وَتَوَلَّوْا وَاسْتَغْنَى اللّٰهُ وَاللّٰهُ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “İnkâr etmiş ve yüz çevirmişlerdi. Allah da zengin (ihtiyaçsız) olduğunu göstermişti. Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Âyetin bu kısmında biri kafirlerin, diğeri Yüce Allah’ın olmak üzere iki farklı özelliğe dikkat çekilmektedir

a) فَكَفَرُوا وَتَوَلَّوْا “İnkâr etmiş ve yüz çevirmişlerdi.” Yüce Allah eski azgın kavimlerin peygamberleriyle alay ettiklerini ifade ettikten sonra, bir anlamda alaycılıklarının nedenini ortaya koymakta ve onların inkar ettiğini, hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini haber vermektedir. Esasında onların bu tavrı bir anlamda müstağnîlik olarak görülebilir.

b) وَاسْتَغْنَى اللّٰهُ وَاللّٰهُ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Allah da zengin (ihtiyaçsız) olduğunu göstermişti. Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Âyetin bu bölümünde iki farklı nokta öne çıkartılmaktadır.

ı. وَاسْتَغْنَى اللّٰهُ “Allah da zengin (ihtiyaçsız) olduğunu göstermişti.” ‘Alak 96/7’de de ele aldığımız üzere ğ-n-y kökünden gelen اسْتَغْنٰى isteğnâ fiili Kur’ân’da 4 kez(30) geçmektedir. Bunların üçünde “insanoğlunun lâyık olmamasına ve gerekli özellikleri taşımamasına rağmen öyleymiş gibi görünme”sini ifade eder.

Nasıl ki istikbâr, “büyük olmamasına rağmen kendini büyük göstermek, büyüklük taslamak” anlamına geliyorsa, istiğnâ da “zengin ve ihtiyaçsız olmamasına rağmen insanın kendisini böyle sanması, ukalalık yapması, pervasızlık ve fütursuzluk sergilemesi” anlamına gelir. Bu tipler kibirli insanlar oldukları için, ilâhî rehberliğe ihtiyaç hissetmezler. Bunlar, imandan da Yüce Allah’tan da uzak yaşamayı yeğler, hiçbir işte ilâhî bilgilendirmeye yanaşmazlar; çünkü kendilerini kendilerine yeter görürler.

İstiğnâ kelimesi, Yüce Allah’ı nitelemek üzere yorumunu yapmakta olduğumuz Teğâbun 64/6’da da geçmektedir. Burada belirtildiğine göre, kibirli insanlar, kendilerine peygamber geldiğinde, “Bir insan mı bize yol gösterecekmiş”(31) diyerek inkâr etmiş ve arkalarını dönmüşlerdi. Buna karşılık, Yüce Allah onlara muhtaç olmadığını beyan etmek üzere gerçek manada hiçbir şeye ihtiyacı olmayanın kendisi olduğunu ifade etmiştir.

Yüce Allah onlara değil, onlar Yüce Allah’a muhtaç olduklarını bilmelidirler. Nitekim âyetin sonunda Yüce Allah kendisinin غَنِيّ ğaniyy, yani gerçek zengin ve ihtiyaçsız kudret olduğunu beyan ederek, istiğnânın insana yakışmadığını özellikle bu kalıpta dile getirmiştir.

Burada istiğnâ, yani insanın kendini haksız yere yeterli görme zannı, ğinâ’nın, yani gerçek zenginliğin zıddı olarak sunulmaktadır. ‘Abese’de sözü edilen kibirli kişi, işte tam da buna benzemektedir. Çünkü bunların Hz. Peygamber’den hoşlanmadıkları ve peygamberliğini kabul etmedikleri gibi, yanına gelen Müslümanlardan hoşlandıkları da söylenemez. ‘Abese 80/5’teki istiğnâ, imana karşı bir ilgisizlik olarak tanımlanabilir. Burada sözü edilen ve Hz. Peygamber’in yöneldiği müstağnî insan tipinin, aslında mağrur, kibirli ve kendini ihtiyaçsız görenler olduğu beyan edilmektedir.

Leyl 92/8’de bu kelime, yine bir insan tipi tahlilinde ele alınmakta, bu defa istiğnâ, takvânın zıddı olarak tanıtılmaktadır. “Duyarlılık veya sorumluluk bilinci” olarak tanımlayabileceğimiz takvânın zıddı olarak istiğnâ, “duyarsızlık, sorumsuzluk” anlamıyla tam karşılanmaktadır.

Gerçekten de bu tipler, kendilerini Yüce Allah’a karşı sorumsuz ve duyarsız gördükleri gibi, başka varlıklara karşı da benzer bir duyarsızlık ve ilgisizlik içerisinde davranırlar. Bu tür duyarsızlık, toplumsal hayata karşı ilgisizlik anlamına da gelmektedir. Yüce Allah’a ve peygambere karşı sorumsuz anlayışlar, hayata da yansımış olmaktadır.

ıı. وَاللّٰهُ غَنِيٌّ حَم۪يدٌ “Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); hamîd’dir (hamde lâyık olandır).” Bu cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde(32) de yer almaktadır. Yüce Allah, Kur’ân’da asıl ve gerçek zenginin kendisi olduğunu beyan ederek, dünya hayatındaki zenginlik görüntülerinin birer imtihan aracı olduğunu belirtmektedir.

Fâtır 35/15’te, “Ey insanlar, hepiniz Allah’a muhtaçsınız; zengin olan ve övgüye layık olan ise sadece Allah’tır” buyrularak, insanların ihtiyaç sahibi varlıklar olduğu belirtilmiş olmaktadır. Muhtaç olan insandır; ihtiyaçları karşılayan ise sadece Yüce Allah’tır. Muhammed 47/38’de de, “Zengin olan Allah’tır; sizler fakirsiniz, (yani O’na muhtaçsınız)” buyrularak benzer mesajlar verilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah’ın insanların kibri, alaycılık, inkar, yüz çevirme gibi küstahlıklarından etkilenmeyeceği, bundan zarar görmeyeceği, çünkü gerçek zenginin de övgüye layık olanın da kendisi olduğu beyan edilmekte, kendilerini vazgeçilmez sananları helak ederek gerçek ihtiyaçsız olanın kendisi olduğu ortaya konulmuş olmakta, imanın da inkarın da Yüce Allah’a değil, insana yönelik sonuçlarının olacağı ifade edilmek istenmektedir.

ııı. Diriltilmeye İnanmayanlara Verilen Cevap

زَعَمَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنْ لَنْ يُبْعَثُوا قُلْ بَلٰى وَرَبّ۪ي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُ۬نَّ بِمَا عَمِلْتُمْ وَذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Kâfir olanlar, asla ve asla diriltilmeyeceklerini sanmışlardı. De ki: Hayır! Rabbime yemin olsun: Şüphesiz ki diriltileceksiniz; sonra (da) yaptıklarınız size mutlaka bildirilecektir. Bu, Allah’a kolaydır.”

Âyetteki زَعَمَ ze‘ame fiili “(şöyle) sanmıştı, zannetmiş(ler)di”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; اَنْ لَنْ يُبْعَثُوا en len yüb‘asû edilgen fiili “asla ve asla diriltilemeyeceklerini”; قُلْ kul emri “de ki”; بَلٰى belâ edatı “hayır, aksine”; وَرَبّ۪ي ve rabbî ifadesi “benim Rabbime yemin olsun ki”; لَتُبْعَثُنَّ letüb‘asünne ifadesi “mutlak surette diriltileceksiniz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra da”; لَتُنَبَّؤُ۬نَّ letünebbienne fiili “size mutlak surette haber verilecektir”; بِمَا عَمِلْتُمْ bimâ ‘amiltüm ifadesi “yapmış olduğunuz şeyler”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “(işte) bu (ise)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; يَس۪يرٌ yesîrun sözcüğü ise “kolay(dır)” demektir.

Burada inkarcıların mahşerle ilgili olumsuz bir kanaati ve onlara Yüce Allah’ın verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.زَعَمَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنْ لَنْ يُبْعَثُوا “Kâfir olanlar, asla ve asla diriltilmeyeceklerini sanmışlardı.” Burada ve çeşitli âyetlerde çeşitli kalıplarda geçen زَعَمَ ze‘ame fiili “sanmak”, “zannetmek”, “iddia etmek” gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde(33) olumsuz içerikte yer almaktadır.

Yüce Allah en eski kavimlerden itibaren bu son ümmet içindeki inkarcıların ortak kabullerini dile getirmekte ve hepsinin de mahşerdeki diriltilmeyi inkar ettiklerini haber vermektedir. Eski kavimlerden birisi olan ‘Âd kavmi de Hz. Hûd ve onun tebliğ ettiği esaslarla alay etmek üzere ahiretteki diritilmeyi inkarları hakkında Mü’minûn 23/34-35’te şu bilgiler zikredilmektedir: “Gerçekten, sizin gibi bir beşere itaat ederseniz, herhalde ziyan edersiniz. Size, öldüğünüz, toprak ve kemik yığını haline geldiğinizde, (kabirden) çıkartılacağınızı mı vaadediyor?”

Hz. Hûd’un kavmi mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ettikleri için, öldükten, toza toprağa karışıp kemik yığını haline geldikten sonra diriltilip kabirlerden çıkartılmayı vaad eden bir peygamberi reddettiklerini, onun bu noktadaki tebliğini muhapların kabul etmemesi gerektiğini dile getirmişlerdi. Mekkeli müşriklerin de öldükten sonra diriltilmeyi inkârlarında kullandıkları cümleler bu kavmin sözlerine benzediği için âhireti inkârın nereden geldiği, nereden beslendiği, kimlerin kimleri takip ettiği açıkça ortaya çıkmaktadır.

Yâsîn 36/78 ve Kâf 50/3, 15 gibi çeşitli âyetlerde de ele aldığımız üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te geçtiği üzere, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(34) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu beyan edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’te de ifade edildiği gibi, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

2.قُلْ بَلٰى وَرَبّ۪ي لَتُبْعَثُنَّ ثُمَّ لَتُنَبَّؤُ۬نَّ بِمَا عَمِلْتُمْ “De ki: Hayır! Rabbime yemin olsun: Şüphesiz ki diriltileceksiniz; sonra (da) yaptıklarınız size mutlaka bildirilecektir.” Âyette hem بَلٰى belâ tasdik edatı kullanılmakta, hem de iki fiil de pekiştirici edatlarla desteklenmektedir. Burada geçen لَتُبْعَثُنَّ letüb‘asünne ve لَتُنَبَّؤُ۬نَّ letünebbienne fiillerinin başında لَ lâm/le harfi ile sonlarında “şeddeli nûn” kullanılarak mana bütün yönleriyle güçlendirilmektedir.

Yüce Allah inkarcıların öldükten sonra mahşerdeki diriltilmeye inanmamalarını hatırlatınca, kendilerine yönelik cevabı yeminle şekillendirmekte ve onların sanmalarının aksine olarak hepsinin mutlak sûrette diriltileceklerini ve dünyada yapıp ettikleri ne varsa hepsinin kendilerine haber verileceğini bildirmektedir.

Mahşerde insanlar yedi aşama yaşayacaklardır. Buna göre “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde gerçekleşecektir.(35) Bunların iki tanesine burada değinilmektedir. Yüce Allah insanların mahşerde hem diriltileceklerini, hem de dünyadaki faaliyetlerinden sorgulanacaklarını haber vermektedir.

a) “Göndermek, uyandırmak, yetiştirmek, çıkarmak” gibi çeşitli anlamlarının yanında “öldükten sonra diriltilmek” manasıyla Kur’ân’da zikredilen kelimelerden birisi الْبَعْث el-ba‘s sözcüğüdür.(36) Kur’ân’da öldükten sonra bedenin tekrar diriltilmesi konusunda hakkında en çok bilgi verilen ve en sık kullanılan kelime olması nedeniyle, biz de bu kökten gelen kelimelerin geçtiği bazı âyetleri “diriltilme” konusunun örnekleri olarak bilmek gerekmektedir.

Kur’ân’da ba‘sın âhirette gerçekleşeceğinden söz eden pek çok âyet(37) yer almaktadır ve bunların hepsinde de mahşerdeki diriltilmeyi inkar edenlere güçlü bir şekilde cevap verilmiş olmaktadır.

b) Mahşerde yaşanacak aşamalardan birisi de “bilgilendirilme” aşamasıdır. Yüce Allah mahşerde yargılamayı gerçekleştirirken yargısız infaz yapmayacak ve herkese dünyada yapıp ettikleri ne varsa onları haber verecektir. Bununla ilgili olarak da Kur’ân’da pek çok bilgi yer almaktadır.

Kur’ân’a göre âhiretteki sorgulama öncesinde gerçekleşecek bilgilendirilmenin ikinci türü, dünyada yaptıkları davranışların insanlara haber verilmesidir. Çünkü kişi, ödüllendirilmesinin de cezalandırılmasının da gerekçesini bilme hakkına sahiptir. İşte bu hakkın ifası anlamında âhirette insanların bilgilendirilmesi için Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır. Bu konudaki âyetleri ve içerdikleri evrensel mesajları incelemek ve değerlendirmek istiyoruz.

Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi “haber vererek bilgilendirme” işlemi için genellikle nebbe’e kökünden fiileri kullanmaktadır.(38) İlgili âyetlere bakıldığında bu âyetlerin bir bölümünde Yüce Allah’a dönüşten sonra bilgilendirilmenin yapılacağı, Nûr 24/64’te Yüce Allah’a dönüşün kıyâmet günü gerçekleşeceği, Mâide 5/48’de bu dönüşün tüm insanları içereceği ve bunun ardından Yüce Allah tarafından insanlara dünyada yaptıklarının haberinin verileceği açıkça ifade edilmektedir.

Yüce Allah, özellikle Mücâdele 58/6. âyette yukarıdaki bilgilere ilaveten, bütün insanları dirilttikten sonra dünyadayken yaptıklarının kendilerine haber verileceğini beyan ederek, bilgilendirilmenin ba‘stan, yani “diriltilme” işleminden sonra gerçekleştirileceğini belirtmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Yüce Allah, kâfirlerin “öldükten sonra diriltilmeyi inkâr” zanlarına karşı bu zannın kesinlikle yanlış olduğunu بَلٰى belâ edatıyla belirtmektedir. Daha sonra Hz. Peygamber’e emrederek وَرَبّ۪ي ve rabbî diye yemin ettirmekte, diriltilmenin mutlaka gerçekleştirileceğini de yine vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

Ayrıca bu diriltilmeden sonra insanlara dünyadayken neler yaptıklarının haber verileceğini de iki ayrı vurguyla zikretmektedir. Durum böyle olunca, bilgilendirilmenin diriltilmeden sonra olacağı çok açık bir şekilde ortaya çıkmakta ve bunun daha önce de olabileceğini çağrıştıran kabir duruşmaları iddiaları geçersiz kılınmış olmaktadır.

3. وَذٰلِكَ عَلَى اللّٰهِ يَس۪يرٌ “Bu, Allah’a kolaydır.” Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/30, 169, Hacc 22/70, ‘Ankebût 29/19, Ahzâb 33/19, 30, Fâtır 35/11, Hadîd 57/22 gibi âyetlerde de zikredilmekte, Yüce Allah için zorluğun söz konusu edilemeyeceği hükme bağlanmaktadır. Yaratan yorulmaz; zorlukla karşılaşmaz.

Dilediğini dilediği gibi yapabilen zat sadece Yüce Allah olduğu için O’na hiçbir şekilde zorluk nispet edilemez. Dolayısıyla yarattığı gibi öldürebileceği, sonrasında diriltebileceği ve sorgulayıp yargıyabileceği de bilinmeli, dahası bütün bunların O’na hiçbir şekilde zorluk oluşturmayacağı da unutulmamalıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilmek istenen mesaj da bu olsa gerektir.

c) İman ve Küfrün Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde “Allah’a, Peygamberine ve indirdiğimiz o nûra (Kur’ân’a) inanıp güvenin! Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır” beyanına yer vermekte, “toplanma günü”nde insanları toplayacağını, o günün karşılıklı aldanma günü olduğunu haber vermekte, ancak kim Allah’a inanır ve yararlı iş yaparsa, Allah’ın onun kötülüklerini örteceğini bildirmekte, onu ve benzerlerini, içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştireceğini, büyük kurtuluşun da bu olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, buna karşılık olarak inkâr edip Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayanlara gelince, işte onların da cehennem ehli oldukları, orada ebedî kalacakları, orasının çok kötü bir son durak olduğu beyan edilmektedir.

ı. Üç Değere İman

فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَالنُّورِ الَّذ۪يٓ اَنْزَلْنَا وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “O yüzden Allah’a, Elçisine ve indirdiğimiz o nûra (Kur’an’a) inanıp güvenin! Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki فَاٰمِنُوا fe âminû emri “iman edin, güvenin”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî tamlaması “ve O’nun Elçisi’ne, Rasûlü’ne”; وَالنُّورِ ve’n-nûri kelimesi “ve o nura, o ışığa”; الَّذ۪يٓ اَنْزَلْنَا ellezî enzelnâ ifadesi “indirmiş olduğumuz”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yapmakta olduklarınızdan, yaptığınız şeylerden”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi ise “Allah haberdardır” demektir.

Burada inanılması gereken çok önemli iman esaslarından üç tanesi gündeme getirilmektedir.

1.فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَالنُّورِ الَّذ۪يٓ اَنْزَلْنَا “O yüzden Allah’a, Elçisine ve indirdiğimiz o nûra (Kur’an’a) inanıp güvenin!” Yüce Allah başta vahyin indirildiği dönemin inkarcıları olmak üzere bütün zamanların inkarcılarına seslenmekte ve artık Yüce Allah’a şirksiz bir şekilde, Hz. Peygamber’e şeksiz bir biçimde ve indirdiği النُّورِ en-nûr olan Kur’ân’a ise önyargısız ve tam bir teslimiyet içerisinde inanılması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a) فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “Onun için Allah’a ve Elçisine inanıp güvenin!” Bu konuyla ilgili pek çok âyette olduğu gibi A‘râf 7/158’de de şöyle buyrulmaktadır: “Öyle ise Allah’a ve ümmî nebî rasûle iman edin!” Kurtuluş için en önemli değerlerin başında elbette iman gelmektedir. Bu âyette iman edilecek esasların ilki olarak Rabbimiz “kendisine inanıp güvenmeyi” zikrettikten sonra, “ümmî nebî Hz. Peygamber’e de imanı” saymaktadır.

Yüce Allah’a iman esastır, asıldır; peygamberliğe iman ise ona bağlı bir başka esastır. Bu nedenle, önce Yüce Allah’a iman zikredilmiş, ardından da Hz. Peygamber’e iman getirilmiştir. Elbette imanın şartları bu ikisinden ibaret değildir.

Başka âyetlerde de Rabbimizin inanmamızı istediği bütün esaslar imanın şartıdır. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette inanılması gereken değerlerden bir diğeri ise nûr olan “vahiy yani Kur’ân” olarak belirlenmektedir. Dahası, konunun melekler ve âhiret boyutu da Kur’ân’da oldukça fazla sayıda zikredilmektedir.

Birkaç âyete bakarak iman esasları bunlardan ibarettir denemez. Bunun için vahyin bütününde konuyla ilgili verilen bilgilerin tamamını bilip hepsine inanmak imanın istisna kaldırmaz yapısı gereğidir. Kur’ân’da inanılması emredilen ne kadar konu varsa hepsi imanın konusudur ve imanın iman olabilmesi için bunların hepsine inanmak gerekmektedir.

b) وَالنُّورِ الَّذ۪يٓ اَنْزَلْنَا “İndirdiğimiz o nûra (iman edin).” Burada gecen اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmek”, “vahyetmek”, “öğretmek” manalarına gelebileceği gibi Yüce Allah’ın insanlara “ikram etmesi” manasına da gelebilir. A‘râf 7/157’de de insanların kurtuluşa erebilmeleri için sayılan esaslardan birisi de Hz. Peygamber’e indirilen vahye tâbi olmak şeklinde belirlenmektedir.

Tefsirimizin ilk cildi Giriş kısmında geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’ın Kur’ân’da sayılan çeşitli isimleri ve sıfatları vardır ki bunlardan biri de “nûr”dur. Kur’ân’ın “ışık” anlamına gelen bu ismiyle, insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiş olduğu ortaya konulmaktadır.(39) en-Nûr veya nûr kelimeleri Kur’ân’da farklı anlamlarda 43 yerde geçmekte, 10 âyette(40) ise Kur’ân’ın ismi olarak kullanılmaktadır.

“Aydınlık” anlamıyla bu isim, Kur’ân’ın hayata bakan tarafını göstermekte, onun aydınlığıyla yaşanan hayatın karanlıklardan uzak olacağını ortaya koymaktadır. Kur’ân’ın değişik sûrelerinde geçen bu kelime, gecenin karşıtı “gündüz” anlamında bir aydınlığı değil, “cehalet karanlıklarının karşıtı” olan aydınlığı, yani gerçeği ifade etmektedir.

Nûr 24/35’te de zikredildiği üzere, “Kendisini göklerin ve yerin nûr’u” olarak isimlendiren Yüce Allah, insanlığa gönderdiği mesajına da bu adı vermekte, böylece kelamıyla kendi zatını aynı isimde buluşturarak, hayata bakan yapısıyla Kur’ân’ın önemine özellikle vurgu yapmaktadır.

Bazılarının söylediği gibi, başka yollara girilerek kurtuluşa erilemez. Hem dünyada huzurlu yaşamanın, hem de mahşerde ödüllerle buluşmanın, yani kurtuluşa erebilmenin yolu Hz. Peygamber’e iman edip ona saygı göstermek, ona yardım etmek ve onunla birlikte indirilen nûr’a yani Kur’ân’a tâbi olmaktan geçer. Kur’ân’a tâbi olmakla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok emir ve prensip bulunmaktadır.(41) Bu arada Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir.

Bu âyetlerden anlaşılan nokta, prensip olarak “vahye”, insan olarak da “Hz. Peygamber’e” tabi olmaktır; çünkü o, Ahzâb 33/21’de belirtildiği gibi üsve-i hasenedir; en güzel örnektir, rol modeldir. Neticede onun da uyduğu kaynak Yüce Allah’ın vahyidir. Âl-i İmrân 3/95, Tâhâ 20/90 ve Yâsîn 36/20, 21 gibi âyetlerde önceki peygamberlere uymayla ilgili emirde de sonuç yine vahye çıkmaktadır.

2. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَب۪يرٌ “Allah yapmakta olduklarınızdan haberdardır.” Yüce Allah imanla ilgili temel prensiplerden bir kısmını zikrettikten sonra, bu defa kimlerin ne durumda olduğunu, yani kimin iman ettiğini, kimin inkarcılığı tercih ettiğini, kimlerin neler yapıp ettiğini, kimlerin nasıl bir duyarlılık veya duyarsızlık ortaya koyduğunu gayet iyi bildiğini beyan etmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

ıı. Aldanma Gününde Müminlere Yönelik Ödül

يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذٰلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِه۪ وَيُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Toplanma gününde sizi toplayacağı gün, işte o teğâbun (karşılıklı aldanma) günüdür. Kim Allah’a inanır ve iyi iş(ler) yaparsa, (Allah) onun kötülüklerini örtecektir; onu içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir. İşte büyük kurtuluş budur.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَجْمَعُكُمْ yecme‘uküm fiili “sizi toplayacaktır”;لِيَوْمِ الْجَمْعِ liyevmi’l-cem‘ı tamlaması “o toplanma günü için”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; يَوْمُ التَّغَابُنِ yevmu’t-teğâbuni tamlaması “aldanma günü(dür)”; وَمَنْ يُؤْمِنْ ve men yü’min ifadesi “ve her kim iman ederse”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَيَعْمَلْ ve ya‘mel fiili “ve yaparsa”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “iyi ve yararlı iş(ler)”; يُكَفِّرْ yükeffir fiili “örter, örtecektir”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; سَيِّـَٔاتِه۪seyyiâtihî tamlaması “onun kötülüklerini”;وَيُدْخِلْهُ ve yüdhılu fiili “ve onu yerleştirir, yerleştirecektir”; جَنَّاتٍ cennâtin kelimesi “cennetlere, bahçelere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalanlar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebediyyen”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş(tur)” demektir.

Burada herkesin toplanacağı ve iman edip salih amel işleyenlerin ödülü olarak cennetlere yerleştirilmeleri gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذٰلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ “Toplanma gününde sizi toplayacağı gün, işte o teğâbun (karşılıklı aldanma) günüdür.” Yüce Alah insanları mahşerde bir araya toplayacağını beyan etmekte ve o güne التَّغَابُن et-teğâbun adını vermektedir. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, insanların mahşerde yaşacağı yedi aşamadan birisi de “toplanma” aşamasıdır.

a) Mahşerde bütün insanların toplanmasıyla ilgili olarak Kehf 18/99’da şöyle buyrulmaktadır: “Sûr’a da üfürülmüş, böylece onları bütünüyle bir araya getirmiş (olacağız).” Âyetin verdiği mesaja göre, mahşer günü Sûr denilen boruya üflenecek ve bütün insanlar bir araya getirilip toplanacaktır.

Kehf 18/47’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah bütün insanları âhirette toplayacağını, hiç kimseyi bundan istisna kılmayacağını beyan etmektedir. Mahşerde yaşanacak yedi aşamanın ilki “diriltilme”, ikincisi ise “toplanma”dır. İşte bu âyette dikkat çekilen husus budur. İnsanlar dünyada yaptıklarının hesabını vermek üzere mahşerdeki yargılama için diriltilecek ve Yüce Allah’ın huzuruna teker teker çıkartılacaklardır.

Haşr ve cem‘ yani toplanma ile ilgili olarak Kur’ân’da oldukça fazla âyetin(42) bulunduğunu beyan etmekle yetinelim. Bu konuda müstakil olarak “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret” adıyla bir eser kaleme aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.(43)

b) Mahşerin bir isiminin de يَوْم الْجَمْعِ yevmu’l-cem‘ı “toplanma günü” olmasıyla ilgili olarak Şûrâ 42/7’de şöyle buyrulmaktadır: “Şehirlerin anası (olan Mekke’dekileri) ve onun çevresindekileri uyarman ve asla şüphe olmayan toplanma günüyle (ilgili olarak) onları uyarman için sana böyle Arapça bir Kur’an vahyettik. (İnsanların) bir bölümü cennette, bir bölümü de çılgın alevli cehennemde (olacak)tır.” Yüce Allah bu âyette vahyini gönderme gerekçesini kendisinde hiçbir şüphe bulunmayan “toplanma günüyle ilgili olarak insanları uyarması” şeklinde dile getirmektedir.

Şûrâ 42/7 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Teğâbun 64/9’da geçtiği üzere, mahşer için يَوْمَ الْجَمْعِ yevmu’l-cem‘ı “toplanma günü” denmesinin sebebi, öncekilerin ve sonrakilerin hepsinin orada toplanacak olmasıdır. Bu durum Yâsîn 36/32, 53, Sâffât 37/17-18 ve Vâkı‘a 56/49-50 gibi âyetlerde de ele alınmakta ve mahşerde herkesin toplanacağı haber verilmektedir.

c) Kur’ân’da “âhiret” kavramının yerine pek çok kavram kullanılmaktadır. Bu çerçevede daha önce çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, önemine binaen bunların bir kısmını ve kısaca anlamlarını hatırlatmak istiyoruz.

i. يوم الأزفة yevmü’l-âzifeh(44) “yaklaşmakta olan gün”;

ii. يوم البعث yevmü’l-ba‘s(45) “diriltiliş günü”;

iii. يوم الجمع yevmü’l-cem‘(46) “toplanma günü”;

iv. يوم الدين yevmü’d-dîn(47) “din/hesap günü”;

v. يوم الفتح yevmü’l-feth(48) “fetih/hüküm günü”;

vi. يوم الحسرة yevmü’l-hasrah(49) “hasret günü”;

vii. يوم الحساب yevmü’l-hısâb(50) “hesap günü”;

viii. يوم الخلود yevmü’l-hulûd(51) “ebedîlik günü”;

ix. يوم الخروج yevmü’l-hurûc(52) “çıkış günü”;

x. اليوم الموعود el-yevmü’l-mev‘ûd(53) “vaadedilen gün”;

xi. يوم التغابن yevmü’t-teğâbün(54) “aldanma günü”;

xii. يوم التلاق yevmü’t-telâk(55) “karşılaşma/kavuşma günü”;

xiii. يوم التناد yevmü’t-tenâd(56) “çağırma/bağrışma günü”;

xiv. يَوْمُ الْوَع۪يدِ yevmü’l-va‘îd(57) “azap vaadedilen gün”.

Bütün bu kullanımların dışında, âhiret için Kur’ân’da kullanılan kelimelerden birisi de haşr sözcüğüdür. Kur’ân’da toplam olarak 43 kez geçen h-ş-r kökünden kelimeler fiil olarak çeşitli kalıplarda 36 kez yer almaktadır. Bunların bir kısmı hariç,(58) geri kalanları mahşerdeki toplanma için söz konusu edilmektedir.(59) Emir kalıbındaki tek kullanım da mahşere yöneliktir.(60)

Bunun dışındaki isim kalıplarında Kâf 50/44’teki haşr kelimesi “mahşer” manasına gelmektedir; Haşr 59/2’deki el-haşr ise dünya şartlarında Medineli Yahudilerin “sürgün”ü ile ilgilidir. Ayrıca hâşirîne kalıbı Firavun’un topladığı büyücülerle ilgilidir.(61) Mahşûrah kelimesi ise kuşların toplanması için söz konusu edilmektedir.(62)

d) Yorumunu yapmakta olduğumuz sûrenin de adı olan التغابن et-teğâbun kelimesi “karşılıklı olarak aldanma” manasına gelmektedir.(63) Bilinmelidir ki her aldatma şeklen her ne kadar karşıdakine yönelik görünse de aslında sahibini de ilgilendirmekte ve aldatanlar aslında kendilerini aldatmış olmaktadırlar.

Âyetteki haliyle يوم التغابن yevmu’t-teğâbun tamlaması “aldanma günü”, bu günün bir anlamda “kazananın ve kaybedenin ortaya çıkacağı gün” manasına geldiği söylenebilir. İnsanlar dünya hayatlarında da zaman zaman aldanmalar yaşayabilirler; ancak âyette yer alan ذٰلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ “İşte o, aldanma günüdür” ifadesi gerçek aldanışların mahşerde ortaya çıkacağını gösteren özel bir ifadedir.(64)

Burada zahiren kazandığı sanılanların aslında kaybettikleri, kaybettikleri zannedilenlerin de esasında kazandıkları mahşerde ortaya çıkacağı için, mahşerin isimlerinden birisi de bu şekilde belirlenmiştir. Kimin aldandığı, kimin aldatıldığı, kimin kârda, kimin zararda olduğu, dünyada Yüce Allah rızası için alış veriş yapanların(65) karda mı zararda mı olduğu veya Allah’a verdikleri sözleri ve yeminlerini az bir bedele satanların,(66) hidayete karşılık dalaleti, bağışlanmaya karşılık azabı satın alanların(67) kârda mı zararda mı olduğu işte o günde ortaya çıkacaktır.

2. وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِه۪ وَيُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “Kim Allah’a inanır ve iyi iş(ler) yaparsa, (Allah) onun kötülüklerini örtecektir; onu içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir.” Bu cümlenin mesaj olarak bir benzeri Talâk 65/11’de de geçmektedir. Yüce Allah aldanma günü olarak nitelendirdiği mahşer günü gerçekleşecek bir hakikate değinmekte konuyu müminlere verilecek ödüllere getirmektedir.

Bu çerçevede iman edip salih amel işleyenlerin kötülüklerinin örtüleceği ve içlerinde ebedi kalacakları ve altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirilecekleri müjdelenmektedir. Bu âyette bir “sebep-sonuç” ilişkisi yer almakta, iman ve salih ameller “sebep”, günahların örtünmesi ve cennete yerleştirilmek ise “sonuç” olarak zikredilmektedir.

a) وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللّٰهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا “(Ancak) kim Allah’a inanır ve sâlih amel işlerse (iyi ve yararlı işler yaparsa).” Ödülün iman ve salih amellerle ilişkisi noktasında ‘Ankebût 29/7’de şöyle buyrulmaktadır: “İman edip sâlih ameller (iyi işler) yapanların (geçmiş) kötülüklerini elbette örteceğiz ve onlara, yaptıklarının en güzeli ile karşılık vereceğiz.” Yüce Allah öncelikle ödüllerin verilmesini sağlayacak “sebeb”e dikkat çekmekte ve her şeyden önce iman edip sâlih ameller işlemenin gerekliliğini dile getirmektedir.

İman ve salih ameller işlemek biri diğerisiz olmayan en temel iki değerdir. Bir inanç eğer salih amel denen ve inanca yaraşır davranışlarla desteklenirse ona “iman” dendiği gibi, birtakım iyi davranışlar da imanlı olarak yapılırsa onlara “salih amel” denmektedir. Salih amellerle desteklenmeyen inanca iman denmeyeceği gibi imansız yapılan davranışlara da salih amel denmez.

b)يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّـَٔاتِه۪ “(Allah) onun kötülüklerini örter.” Âyette dile getirilen ilk ödül “günahları örtmek”tir. Günahların örtülmesiyle ilgili başka âyetler de Kur’ân’da(68) yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece Allah, onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecektir.”

Yüce Allah muttaki ve muhsinlerin yaptıkları kötülüklerin en kötülerini bile örtebileceğini beyan ederek, kendilerine büyük bir moral vermeyi amaçlamaktadır. Âyette geçen يُكَفِّرْ yükeffir fiili Yüce Allah’ın iman edip salih ameller işleyenlerin günahlarını örteceğini ortaya koymaktadır. Bu mananın Kur’ân’da başka kullanım örnekleri de vardır.(69)

Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116’da şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini ifade etmekte, Zümer 39/53’te ise bütün günahları affedebileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu belirtmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/31’de insanlar “eğer büyük günahlardan kaçınırlarsa diğerlerini örtebileceğini” müjdelemektedir.

Daha pek çok âyette ise Yüce Allah’ın سَيِّـَٔات seyyiât denilen günahları affedebileceği beyan edilmekte,(70) ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği bildirilmektedir.(71) İşte bu bağlamda Zümer 39/35. âyette çok önemli bir noktaya temas edilmekte ve muttaki/muhsinlerin işlemiş oldukları hataların en kötülerini bile örtebileceğini, yani onları bağışlayabileceğini müjdelemektedir.

c)وَيُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا “(Allah) onu (ve benzerlerini), içinde ebedî kalacakları, altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirecektir.” Âyette zikredilen ikinci ödül hak edenlerin altlarından ırmaklar akan cennetlere yerleştirilmesidir. Bir bölgenin cennet, yani bahçe olabilmesi için orada mutlak surette suyun bulunması gerekmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(72) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmakle yetinmek istiyoruz.

Hûd 11/107 ve 108’de hem cehennem için hem de cennet için “Gökler ve yer devam ettiği sürece” ifadesi kullanılmaktadır. Bu elbette bir deyimdir ve mahşer şartlarının devam etmesini yani “cennetin göğü ile yeryüzünün devamını” belirtir. Bu cümlenin bir şeyin devamlılığını yani ebediliğini ortaya koyduğu da nakledilmektedir.(73) Bu durumda “cennetin ebediliği” ile “sistemin devamı arasında” herhangi bir çelişki söz konusu değildir.

Cehennem azabı tıpkı cennet nimetleri gibi ebedidir; ancak bu ebedilik Yüce Allah’ın bekâ yani “sonsuzluk” sıfatıyla karıştırılmamalıdır. Zira el-âhır ve el-bâkî olan sadece ve sadece Rabbimizdir.(74) Sonsuzluk kavramı sadece Rabbimiz için söz konusudur; oysa mahlûkat için ebedilikten söz edilebilir. İki kavram birbirine karıştırılmaz ise sorunun çözüleceği kanaatindeyiz.

Aynı şekilde Hûd 11/107 ve 108’de konuyla ilgili bir de “Rabbinin dilemesi hariç” istisnası yer almaktadır. Yüce Allah azabın ebediliğini tıpkı cennet ödüllerinin ebediliği gibi bir istisna cümlesiyle ilişkilendirmektedir. Buradaki istisnadan maksat, ahiret şartları devam ettiği sürece azabın ve nimetlerin biteceğini göstermez.

Aksine mahşer şartları devam ettiği sürece cehennem de cennet de ebedidir; bunda hiçbir şüphe yoktur. Bu durumda istisnanın Yüce Allah’ın mutlak otoritesine bir vurgu olduğu söylenebilir. Zaten bir sonraki cümle de bunu desteklemektedir. İstisnaya konu meselenin gerçekleşmiş olma zorunluluğu yoktur; sadece her şeyin Yüce Allah’ın kontrolünde olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır.

Cennetlerin ebedi oluşuyla ilgili olarak Ra‘d 13/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin durumu şöyledir: Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, takvâ sahiplerinin (duralılık gösterenlerin mutlu) sonudur.”

Cennet nimetleri cennet devam ettiği sürece devamlıdır; Hûd 11/108 ve Vâkı‘a 56/33’te belirtildiği gibi herhangi bir kesinti ve engelleme kesinlikle söz konusu olmayacaktır. Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başa kakılmayacaklarını belirttiği gibi engellenemez olduklarını da göstermektedir. Oradaki nimetler dünyadaki gibi fani olmayacak, sahibini yormayacak türden çekillendirilmiş olacaklardır.

Cennette gölgelikler olacağı vahyin bildirdiği esaslar arasında yer almaktadır. Bu çerçevede Nisâ’ 4/57, Ra‘d 13/35, Yâsîn 36/56, Vâkı‘a 56/30, İnsân 76/14, Murselât 77/41’de verilen bilgiler çok açıktır. Cennetteki gölgelikler bir nimet oluştururken cehennemde de azap oluşturan gölgeliklerden söz edilmektedir.(75)

Cennetteki gölgelikler çekilmeyen, kısalmayan, yakması, aşırı karanlığı ve rahatsız edici hiçbir unsuru bulunmayan, ebedî bir istirahatgâh mahiyeti arz edecektir. Âyette yer alan ebed kavramı hakkında da Bakara 2/95’te geniş bilgiler verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

3. ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İşte büyük kurtuluş budur.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da 16 kez(76) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübînu şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette(77) geçmektedir. Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîr şeklinde yer almaktadır.

Yüce Allah kendisinin dostluğunu kazananların her türlü ödüle mazhar kılınacağını, çünkü sözünden dönmesinin mümkün olmadığını beyan edince, işte bu sözlere muhatap olabilmek en büyük başarıdır, kurtuluştur. Bunun dışında hiçbir arayışın en küçük bir olumlu sonu söz konusu değildir. Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir.

ııı. İnkarın Sonu: Ateş Azabı

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ۟ “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar ateş halkıdır. Orada ebedî kalacaklardır. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamış (olanlar)”; بِاٰيَاتِنَآ biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “cehennemlikler(dir), cennet halkıdır”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalanlar olarak”; ف۪يهَا fihâ ifadesi “orada”; وَبِئْسَ ve bi’se edatı “ne kötü, ne kötüdür”; الْمَص۪يرُ۟ el-mesîru sözcüğü ise “son, dönüş, varış yeri” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların mahşerde karşılaşacakları korkunç azap gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar ateş halkıdır. Orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah müminlerin mahşer yargılaması sonrasında ödüllerinin cennette ağırlanmak şeklinde gerçekleşeceğini müjdeledikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği, sözü bu defa tekrar cehennemliklere getirmekte, onların hem hakikatleri inkâr ettiklerini, hem de Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını haber vermektedir.

Önceki âyette olduğu gibi bu âyette de “sebep-sonuç” ilişkisine dikkat çekilmektedir. Âyetleri ve mahşeri yalanlamak “sebep”, azapta hazır bulundurulmak ise “sonuç”tur; zira Yüce Allah Kehf 18/49 ve pek çok âyette belirtildiği gibi hiç kimseye haksızlık etmeyecektir.

Yüce Allah âyetlerini hem inkâr eden, hem de yalanlayanlarların feci akıbetleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde(78) bilgilere yer vermektedir. Bu çerçevede olmak üzere Rûm 30/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler, âyetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalan sayanlar ise, işte onlar azapta hazır kılınacaklardır.”

İşte pek çok âyette de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın âyetlerini inkar edip yalanlayanların cehennemlikler olacakları ve orada ebedi kalacakları beyan edilmektedir. Cennet ve cehennemin ebediliği konusunu bir önceki âyette kısmen de olsa ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istememekteyiz.

2. وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ۟ “Ne kötü varış yeridir (orası)!” Yüce Allah inkarcılara hitaben dile getirdiği cehennem ateşi azabıyla ilgili olarak orasının son derece kötü bir varış yeri ve korkunç bir son olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da 37 kez(79) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Bu arada âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(80) yer almakta ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. İşte vahye karşı dünyada inkâr ve yalanlama içerisinde olanların mahşerde çok daha şiddetli bir azapla karşılaşacakları ve orasının son derece kötü bir yer ve kötü bir son olacağı haber verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40
• 2 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Teğâbun 64/1. 3 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 4 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Teğâbun 64/1 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 5 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 6 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 7 - Taberî, age., XIV, 50. 8 - Semerkandî, age., I, 192.
• 9 - Bakara 2/155; Âl-i İmrân 3/179, 186, 191; Tevbe 9/16; Yûnus 10/5; Hûd 11/7; İbrâhim 14/19; Hıcr 15/85; Nahl 16/3; Enbiyâ’ 21/16; Mü’minûn 23/115; ‘Ankebût 29/2; Rûm 30/8; Zümer 39/5; Dühân 44/38, 39; Zâriyât 51/56; Tûr 52/35; Mülk 67/2; Kıyâmet 75/36; İnsân 76/2.
  • Bakara 2/155 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/186 Âl-i İmrân 3/191 Tevbe 9/16 Yûnus 10/5 Hûd 11/7 İbrâhîm 14/19 Hicr 15/85 Nahl 16/3 Enbiyâ 21/16 Mü'minûn 23/115 ‘Ankebût 29/2 Rûm 30/8 Zümer 39/5 Duhân 44/38 Duhân 44/39 Zâriyât 51/56 Tûr 52/35 Mülk 67/2 Kıyâmet 75/36 İnsân 76/2
• 10 - A‘râf 7/11; Mü’min 40/64; Teğâbun 64/3; İnfitâr 82/8. 11 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • A‘râf 7/11 Mü'min 40/64 Teğâbun 64/3 İnfitâr 82/8 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 12 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 13 - ‘Âdiyât 100/10. 14 - Târık 86/9. 15 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • ‘Âdiyât 100/10 Târık 86/9 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 16 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 17 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 18 - Semerkandî, age., III, 455.
• 19 - Mâide 5/95; Haşr 59/15; Teğâbun 64/5; Talâk 65/9.
  • Mâide 5/95 Haşr 59/15 Teğâbun 64/5 Talâk 65/9
• 20 - Nûh 71/7.
  • Nûh 71/7
• 21 - Taberî, age., XXVIII, 121.
• 22 - A‘râf 7/12; Hıcr 15/33; İsrâ’ 17/61; Sâd 38/76.
  • A‘râf 7/12 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Sâd 38/76
• 23 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24. 24 - Mü’minûn 23/33-34. 25 - Şu‘arâ 26/154; Kamer 54/24-25. 26 - Şu‘arâ 26/186. 27 - İbrâhim 14/10-11; Yâsîn 36/15. 28 - Bakara 2/14; Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/6, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Nahl 16/34; İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3, 41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Sâd 38/8; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26; Teğâbun 64/6. 29 - İslâmoğlu, age., s. 1134’te 7. not.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Şu‘arâ 26/154 Kamer 54/25 Şu‘arâ 26/186 İbrâhîm 14/11 Yâsîn 36/15 Bakara 2/14 Nisâ 4/140 En‘âm 6/6 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Nahl 16/34 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Sâd 38/8 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26 Teğâbun 64/6
• 30 - Teğâbun 64/6; ‘Abese 80/5; Leyl 92/8; ‘Alak 96/7.
  • Teğâbun 64/6 ‘Abese 80/5 Leyl 92/8 ‘Alak 96/7
• 31 - Bu ifade, insanın kendi türünden ümidini kestiğini ve “melek peygamber” beklentilerini içeren önemli bir itiraftır.
• 32 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6
• 33 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7
• 34 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 35 - Mahşerdeki yedi aşama hakkında bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yanınları, İstanbul, 2015. 36 - Kelimenin anlamları için bk. Isfehânî, age., s. 132-133; Cevherî, age., I, 99.
• 37 - Ba‘s konusuyla ilgili âyetler için bk. En‘âm 6/29, 30, 36; A‘râf 7/14; Hûd 11/7; Hıcr 15/36; Nahl 16/21; İsra 17/21, 49, 98; Meryem 19/15, 33; Hacc 22/7; Mü’minûn 23/16, 37, 82; Şu‘arâ 26/87; Neml 27/65; Rûm 30/56; Lokman 31/28; Yâsîn 36/52; Sâffât 37/16, 144; Sâd 38/79; Vâkı‘a 56/47; Mücâdele 58/6, 18; Teğâbün 64/7; Mutaffifûn 83/4.
  • En‘âm 6/29 En‘âm 6/30 En‘âm 6/36 A‘râf 7/14 Hûd 11/7 Hicr 15/36 Nahl 16/21 İsrâ 17/21 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Hacc 22/7 Mü'minûn 23/16 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Şu‘arâ 26/87 Neml 27/65 Rûm 30/56 Lokmân 31/28 Yâsîn 36/52 Sâffât 37/16 Sâffât 37/144 Sâd 38/79 Vâkı‘a 56/47 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/18 Teğâbun 64/7 Mutaffifîn 83/4
• 38 - Nebbe’e kökünden fiillerin kullanıldığı örnekler için bk. Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 159, 164; Yûnus 10/23; Nûr 24/64; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Fussılet 41/50; Mücâdele 58/6, 7; Cum‘a 62/8; Teğâbün 64/7; Kıyâmet 75/7-13.
  • Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/159 En‘âm 6/164 Yûnus 10/23 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Fussilet 41/50 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/7 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/7 Kıyâmet 75/13
• 39 - İbrâhim 14/1. 40 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; A‘râf 7/157; Tevbe 9/32; Hacc 22/8; Nûr 24/35; Lokmân 31/20; Şûrâ 42/52; Saff 61/8; Teğâbün 64/8.
  • İbrâhîm 14/1 Nisâ 4/174 Mâide 5/15 A‘râf 7/157 Tevbe 9/32 Hacc 22/8 Nûr 24/35 Lokmân 31/20 Şûrâ 42/52 Saff 61/8 Teğâbun 64/8
• 41 - Bakara 2/170; En‘âm 6/50, 106, 152, 155; A‘râf 7/3, 203; Yûnus 10/15, 109; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/2; Zümer 39/55; Câsiye 45/18; Ahkâf 46/9.
  • Bakara 2/170 En‘âm 6/50 En‘âm 6/106 En‘âm 6/152 En‘âm 6/155 A‘râf 7/3 A‘râf 7/203 Yûnus 10/15 Yûnus 10/109 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/2 Zümer 39/55 Câsiye 45/18 Ahkâf 46/9
• 42 - Âl-i İmran 3/12; Nisâ 4/87, 140, 172; Mâide 5/109; En‘âm 6/12, 22, 51, 72, 128; Yûnus 10/28, 45; Hûd 11/103; Hicr 15/25; İsrâ 17/97; Meryem 19/65, 85-86; Tâhâ 20/59, 124-125; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17; Neml 27/83; Sebe’ 34/26, 40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Şûrâ 42/7, 15; Câsiye 45/26; Teğâbün 64/9; Mülk 67/24; Murselât 77/38;… 43 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları, 2015.
  • Âl-i İmrân 3/12 Nisâ 4/87 Nisâ 4/140 Nisâ 4/172 Mâide 5/109 En‘âm 6/12 En‘âm 6/22 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hûd 11/103 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Meryem 19/65 Meryem 19/86 Tâhâ 20/59 Tâhâ 20/125 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Neml 27/83 Sebe' 34/26 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Şûrâ 42/7 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/26 Teğâbun 64/9 Mülk 67/24 Mürselât 77/38
• 44 - Mü’min 40/18. Benzer bir başka kullanım için ayrıca bk. Necm 53/57. 45 - Rûm 30/56. 46 - Şûrâ 42/7; Teğâbün 64/9.
  • Mü'min 40/18 Necm 53/57 Rûm 30/56 Şûrâ 42/7 Teğâbun 64/9
• 47 - Fâtiha 1/4; Hıcr 15/35; Şu‘arâ’ 26/82; Sâffât 37/20; Sâd 38/78; Zâriyât 51/12; Vâkı‘a 56/56; Me‘âric 70/26; Müddessir 74/46; İnfitâr 82/9, 15, 17, 18; Mutaffifûn 83/11. 48 - Secde 32/29. 49 - Meryem 19/39. 50 - Sâd 38/16, 26, 53; Mü’min 40/27. Benzer başka bir kullanım için de ayrıca bk. İbrahim 14/41. 51 - Kâf 50/34. 52 - Kâf 50/42. Benzer bir başka ifade için de ayrıca bk. Kâf 50/11. 53 - Burûc 85/2. 54 - Teğâbün 64/9. 55 - Mü’min 40/15. 56 - Mü’min 40/32. Bu son iki kullanımın kıyâmet-ahiret sürecinin “toplanma” aşamasını da ifade ettiğini söylemek durumundayız. 57 - Kâf 50/20. 58 - En‘âm 6/111; Tâhâ 20/59; Neml 27/17; Nâzi‘ât 79/23; Tekvîr 81/5. 59 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/97; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Tâhâ 20/102, 124, 125; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Mücâdele 58/9; Mülk 67/24. 60 - Sâffât 37/22.
  • Fâtiha 1/4 Hicr 15/35 Şu‘arâ 26/82 Sâffât 37/20 Sâd 38/78 Zâriyât 51/12 Vâkı‘a 56/56 Me‘âric 70/26 Müddessir 74/46 İnfitâr 82/9 İnfitâr 82/15 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/11 Secde 32/29 Meryem 19/39 Sâd 38/16 Sâd 38/26 Sâd 38/53 Sâd 38/16 Mü'min 40/27 İbrâhîm 14/41 Kâf 50/34 Kâf 50/42 Kâf 50/11 Burûc 85/2 Teğâbun 64/9 Mü'min 40/15 Mü'min 40/32 Kâf 50/20 En‘âm 6/111 Tâhâ 20/59 Neml 27/17 Nâzi‘ât 79/23 Tekvîr 81/5 Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/97 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Tâhâ 20/102 Tâhâ 20/124 Tâhâ 20/125 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24 Sâffât 37/22
• 61 - A‘râf 7/111; Şu‘arâ’ 26/36, 53. 62 - Sâd 38/19. Bu bilgiler ve konuyla ilgili geniş değerlendirmeler için bk. Okuyan, Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret, Düşün yayınları, İstanbul, 2015. 63 - Semerkandî, age., III, 456; Taberî, age., XXVIII, 122; Zemahşerî, age., IV, 536. 64 - Zemahşerî, age., IV, 536.
  • A‘râf 7/111 Şu‘arâ 26/36 Şu‘arâ 26/53 Sâd 38/19 Sâd 38/201
• 65 - Bakara 2/207; Tevbe 9/111. 66 - Âl-i İmrân 3/77. 67 - Bakara 2/175.
  • Bakara 2/207 Tevbe 9/111 Âl-i İmrân 3/77 Bakara 2/175
• 68 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 69 - Nahl 16/39, 116; Kasas 28/8; Rûm 30/41; Zümer 39/35; Ahkâf 46/16; Necm 53/31.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Nahl 16/39 Nahl 16/116 Kasas 28/8 Rûm 30/41 Zümer 39/35 Ahkâf 46/16 Necm 53/31
• 70 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 71 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 72 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 73 - Semerkandî, age., II, 177.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 74 - Rahmân 55/27; Hadîd 57/3.
  • Rahmân 55/27 Hadîd 57/3
• 75 - Zümer 39/16; Vâkı‘a 56/43; Murselât 77/30.
  • Zümer 39/16 Vâkı‘a 56/43 Mürselât 77/30
• 76 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 77 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 78 - Bakara 2/39; Mâide 5/10, 86; Hacc 22/57; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Hadîd 57/19; Teğâbun 64/10.
  • Bakara 2/39 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Hacc 22/57 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Hadîd 57/19 Teğâbun 64/10
• 79 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 80 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6