Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 32-41. âyetlerinde vahyi ve risaleti yalanlayanların durumunu, Allah’ın kullarına yeteceğini, müşriklerin çarpık ilah anlayışlarını, tevhidin önemini, putların güçsüzlüğünü, inkarcıların perişan edici dünya ve âhiret azabıyla buluşacağını ve vahyin ışığında hidayet üzere olanlarla sapkınlığı tercih edenlerin durumunu ele almaktadır.

a) Vahyin Muhatabı Olan İnsanların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 32-35. âyetlerinde Allah’a yalan isnat eden ve hakikati inkâr edenden daha zalimin olamayacağını, bu kâfirler için cehennemde yer bulunduğunu beyan etmekte, ardından Hz. Peygamber ve onu tasdik edenlerin muttaki olduklarını, kendilerine cennette diledikleri her ödülün verileceğini, sonuçta bu kişilerin dünyada yaptıkları kötülüklerin en kötülerinin örtüleceğini, en iyi davranışlarının da ödüllendirileceğini müjdelemektedir.

ı. Yalanlayanların Akıbeti

فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللّٰهِ وَكَذَّبَ بِالصِّدْقِ اِذْ جَآءَهُ اَلَيْسَ ف۪ي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْكَافِر۪ينَ “Allah’a yalan uyduran ve kendisine gelen gerçeği (Kur’an’ı) yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki! Kâfirler için cehennemde yer mi yok!”

Âyetteki فَمَنْ اَظْلَمُ fe men azlemu ifadesi “kim daha zalim olabilir ki”; مِمَّنْ كَذَبَ mimmen kezebe ifadesi “yalan isnat edenden, yalanlamış olandan”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; وَكَذَّبَ ve kezzebe fiili “ve yalanlamış (olandan)”; بِالصِّدْقِ bi’s-sıdkı ifadesi “doğruyu”; اِذْ جَآءَهُ iz câehû ifadesi “kendisine geldiği zaman”; اَلَيْسَ eleyse ifadesi “değil midir, yok mudur”; ف۪ي جَهَنَّمَ fî cehenneme ifadesi “cehennemde”; مَثْوى mesven kelimesi “yer, barınak”; لِلْكَافِر۪ين li’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirler, inkar edenler için” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edip doğruyu yalan sayanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللّٰهِ وَكَذَّبَ بِالصِّدْقِ اِذْ جَآءَهُ “Allah’a yalan uyduran ve kendisine gelen gerçeği (Kur’an’ı) yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah inkârcıların vahye karşı kalpleri kaskatı kesilen inkârcıları ve korkunç akıbetlerini beyan ettikten sonra, sözü yeniden kendilerine getirmekte ve bu defa onların dünyada işledikleri iki kötülüğe daha değinmektedir. Bu çerçevede ilk olarak “Allah’a yalan isnat etmeleri”ni, ikinci olarak da “kendilerine ulaşmış olan es-sıdk’ı yani gerçeği, vahyi, Kur’ân’ı yalanlamalar”nı hatırlatmaktadır.

a)فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَبَ عَلَى اللّٰهِ “Allah’a karşı yalan uydurandan daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah bu cümlede kendisine yalan isnadından bulunanları en zalimler olarak tanıtmaktadır. Âyette geçen كَذَبَ kezebe fiili, şeddesiz yani sülâsî (üç harfli) kalıpta bir kez de Necm 53/11’de geçmekte ve “yalanlamak” manasına gelmektedir.

A‘râf 7/37 ve Hûd 11/18’de de açıkladığımız üzere, âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(1) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen hususta sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığını beyan etmektir. Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(2)

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler,(3) yani zalimlerin ta kendileri(4) olarak tanıtılmaktadır. Buna ilave olarak, Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir.

Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur. Yüce Allah’a isnat edilen yalanların başında O’nun ortağı olduğunu iddia etmek gelmektedir. Ayrıca risalet ve vahiy gibi konuları da bu bağlamda ifade edebiliriz.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak “adalet”, yalan söylemek ise “zulüm”dür. Bu nedenle, her kim Yüce Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse, mutlak surette Yüce Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Yüce Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

b) وَكَذَّبَ بِالصِّدْقِ اِذْ جَآءَهُ “Ve kendisine gelen es-sıdkı (yani gerçeği, Kur’ân’ı) yalan saymış (olandan).” Yüce Allah en zalim olarak nitelediği kişinin ikinci sıfatını “es-sıdk’ı yalanlamak” olduğunu beyan etmektedir.

Kur’ân’da pek çok âyette geçen الصِّدْق es-sıdk kelimesi “doğruluk, gerçek, vahiy, Kur’ân”(5) gibi manalara gelmekte ve vahyin bütün içeriği olarak anlaşılması gerekmektedir. Bir sonraki âyette de geçen bu kelimenin Hz. Peygamber’in getirdiği gerçeklik yani vahiy, Kur’ân olduğu ortaya konulmaktadır. Bu kelimenin “vahiy, Kur’ân” manasında hak ve hakikat olduğunun delili ise aynı içerikte geçmekte olan ‘Ankebût 29/68. âyettir.

2. اَلَيْسَ ف۪ي جَهَنَّمَ مَثْوًى لِلْكَافِر۪ينَ “Kâfirler için cehennemde yer mi yok!” Bu ifadenin aynısı ‘Ankebût 29/68’de de geçmektedir. Yüce Allah kendisine yalan isnat eden ve gönderdiği vahyini yalanlayanları “kafirler” olarak tanımakta ve onların cehennemde olacaklarını bildirmektedir.

Âyetteki مَثْوى mesvâ kelimesi Kur’ân’da 13 kez geçmekte ve üç âyette(6) olumlu içerikte, 10 yerde(7) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(8) gibi anlamlar içermektedir. Burada cümle her ne kadar soru edatıyla başlamış olsa da maksat muhatapların dikkatini çekmek ve kâfirlerin kalacakları nihai yerin, mekânın cehennem olacağını vurgulamaktır.

“Kâfirler için cehennemde yer mi yok!” demek “Kâfirler için cehennemde elbette yer vardır” demektir. Esasında Kâf 50/30’da yer alan şu ifade cehennemde hak eden herkes için yer olduğunun delilidir: “O gün cehenneme, ‘Doldun mu?’ diyeceğiz. O da, ‘Daha var mı?’ cevabını verecektir.” Benzer bir mesaj “cehennemin cehennemlikleri çağıracağı” şeklinde Me‘âric 70/17’de de söz konusudur.

Tîn 95/8’de geçen “Allah hüküm verenlerin en hayırlısı değil midir?” ifadesinde de leyse edatıyla sorulmuş benzer bir mesaj vardır. Bu arada Zümer 39/36’da yer alan “Allah kuluna yetmez mi?” ifadesinde de mana “Allah kuluna elbette yeter” şeklindedir.(9)

ıı. Tasdik Edenlerin Ödülleri

وَالَّذ۪ي جَآءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِه۪ٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الْمُحْسِن۪ينَ “Gerçeği getiren ve onu doğrulayan(lar) var ya, işte muttakîler (duyarlı olanlar) sadece bunlardır. Onlar için Rableri katında diledikleri her şey vardır. (İşte) bu, güzel davrananların ödülüdür.”

Buradaki وَالَّذ۪ي جَآءَ vellezî câe ifadesi “ve getirmiş olan, getiren”; بِالصِّدْقِ bi’s-sıdkı ifadesi “gerçeği”; وَصَدَّقَ ve saddaka fiili “ve onaylamış (olan)”;بِه۪ bihî ifadesi “onu”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; هُمُ hum zamiri “onlar”; الْمُتَّقُون el-muttekûne kelimesi “takva sahibi, duyarlı olanlar(dır)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَا يَشَآؤُ۫نَ mâ yeşâûne ifadesi “diledikleri şeyler”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim tamlaması “Rablerinin katında”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; جَزٰٓؤُا الْمُحْسِن۪ين cezâü’l-muhsinîne tamlaması ise “iyilik yapanların karşılığı(dır)” demektir.

Burada Hz. Peygamber ve onun şahsında doğruyu tasdik edenlerin ödülleri gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ي جَآءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِه۪ٓ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ “Gerçeği getiren ve onu doğrulayan(lar) var ya, işte muttakîler (duyarlı olanlar) sadece bunlardır.” Yüce Allah kendisine yalan isnat edip gönderdiği vahyi yalanlayanların yerinin cehennem olduğunu beyan ettikten sonra, mesânîlik gereği bu defa sözü iyilere yani cennetiklere getirmektedir.

Bu bağlamda وَالَّذ۪ي جَآءَ بِالصِّدْقِ vellezî câe bi’s-sıdkı “doğruyu getiren” buyurarak “Hz. Peygamber”, وَصَدَّقَ بِه۪ ve saddake bihî “onu onaylayan” buyurarak da “Hz. Peygamber’i ve onun getirdiği vahyi onaylayanları” ele almakta ve bunların muttakiler olduğunu vurgulu bir ifadeyle dile getirmektedir.

Âyetin sonundaki اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ifadesindeki هُم hum zamiri bir zamir-i fasl’dır ve bunların muttakiler olduğunu vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır. Muttakîler Yüce Allah’a karşı şirk ve küfür gibi inanç bozukluklarından korunan ve sorumluluğunu bilip duyarlı davranan insanlar manasına gelmektedir.

2. لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الْمُحْسِن۪ينَ “Onlar için Rableri katında diledikleri her şey vardır. (İşte) bu, güzel davrananların ödülüdür.” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği muttakiler için Rableri katında diledikleri her ne varsa onlara verileceğini, çünkü işini düzgün yapanların karşılığının bu olduğunu beyan etmektedir.

a) لَهُمْ مَا يَشَآؤُ۫نَ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Onlar için Rableri katında diledikleri her şey vardır.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri Nahl 16/31, Furkân 25/16, Şûrâ 42/22, Kâf 50/35’te de vardır.

Kâf 50/35, Furkân 25/16 ve Yâsîn 36/56 gibi âyetlerde daha önce çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah muttakilerin gireceği Adn cennetlerinin altlarından ırmaklar akacağını ve orada cennetliklerin istedikleri her ne varsa kendilerine verileceğini müjdelemektedir.(10)

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Orada canların çektiği, gözlerin hoşlandığı her şey vardır.” Benzer şekilde Yâsîn 36/57’de de “Onların orada istedikleri her ne varsa verileceği” müjdelenmektedir. Cehennemliklerin alabildiğine sıkıntı ve azap ortamının zıddına cennetliklerin de alabildiğine hürriyet ve ödüller içinde olacağı beyan edilerek, müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Bu konuda çeşitli âyetlerde çeşitli açıklamalar yer almaktadır. Cennetin “nimetleri de gölgeleri de devamlı”dır;(11) herhangi bir “kesinti ve engelleme” söz konusu olmayacaktır.(12) Ayrıca cennet nimetleri hiçbir şekilde cennetliklerin “başına kakılmayacak”tır.(13) Cennette canların istediği ve gözlerin görmek istediği her şey orada bulunacaktır.(14) Sayılan nimetlerden öte, orada cennetlikler için hazırlanan sürprizleri hiçbir insanın bilemeyeceği de beyan edilmektedir.(15)

Cennet nimetleri konusunda Kur’ân’da oldukça fazla âyetler ve Hz. Peygamber’den bize nakledilen çok önemli bilgiler vardır. Cennet nimetleri burada zikrettiklerimizden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere Secde 32/17’yi hatırlatmakla yetineceğiz: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.” İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

Bu noktada söz konusu âyeti tefsir mahiyetinde çok önemli bir hadisi aktarmak istiyoruz: مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ ، وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlandığı”(16) beyan edilmektedir.

b) ذٰلِكَ جَزٰٓؤُا الْمُحْسِن۪ينَ “(İşte) bu, iyilik yapanların mükâfatıdır.” Bu ifadenin benzeri çeşitli âyetlerde(17) yer almakta ve Yüce Allah’ın muhsinleri yani işini Allah bilinciyle ve düzgün yapanları ödüllerle mükafatlandıracağı belirtilmektedir.

Âyette geçen جَزٰٓؤا cezâ’ kelimesi “karşılık” manası vermekte, bağlama göre “azap” ve “ödül” anlamı içermektedir. C-z-y kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanım örnekleri ve manaları hakkında Necm 53/31’de detaylı bilgi vereceğiz. Burada da konu muhsinler ve muttakilerle ilgili olduğu için maksadın “ödüllendirmek” olduğu anlaşılmaktadır.

Murselât 77/44’te de belirteceğimiz üzere, “ihsân” kavramı, Hz. Peygamber’in öğretisiyle şöyle tanımlanmaktadır: İhsân “Allah’ı görüyormuş gibi ibadet etmektir. Çünkü kişi Allah’ı görmüyorsa da Allah onu görüyor.”(18) Buradan hareketle, “ihsân” kavramını dinî duyarlılığın zirvesi olarak anlamakta herhangi bir sakınca yoktur.

“İhsân”ın aynı zamanda “takvâ” kavramıyla anlam ortaklığı bulunduğunu ve her iki kavramın da ideal mümini tarif ettiğini söylemek durumundayız. Esasında Yüce Allah, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunun 41. âyetinde cennet nimetlerini sunacağı kişileri “muttakîler” olarak tanıtmakta, bu âyette ise bu kişileri aynı zamanda “muhsinler” olarak nitelendirmektedir. Demek ki her iki kavram büyük oranda aynı anlamı vermektedir.

Birr-takvâ beraberliğini ortaya koyan Bakara 2/177’de olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/33-34, ayrıca konunun ele alındığı Âl-i İmrân 3/133-134, Zâriyât 51/15-16 ve Murselât 77/41-44’te de muttakî-muhsin birlikteliğine dikkat çekilmektedir. Bu örneklerden hareketle şu sonucu çıkartabiliriz: Kur’ân’da, farklı kavramlar farklı insanları ifade ettiği gibi, aynı insanları da nitelendirebilir. İşte birr-takvâ-ihsân kavramları bunun tipik bir örneğidir.

Âyetteki الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesinin genel anlamda düşünürsek “işini düzgün yapan herkesi” içerdiğini ve âyetteki ifade doğrultusuda da Yüce Allah’ın bu nitelikteki herkesi ödüllendireceğini, onlara yaptıkları iyilik ve güzelliklerin tam karşılığını vereceğini müjdelemiş olmaktadır ki âyetin evrensel yorumu bu şekilde yapılabilir.

ııı. Günahlarının Silinip İyiliklerinin Değerlendirilmesi

لِيُكَفِّرَ اللّٰهُ عَنْهُمْ اَسْوَاَ الَّذ۪ي عَمِلُوا وَيَجْزِيَهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ “Böylece Allah onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecek, ödüllerini yapmış olduklarının en güzeliyle verecektir.”

Âyetteki لِيُكَفِّرَ liyükeffira ifadesi “sonuçta örtecektir, örtmesi için”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; اَسْوَاَ الَّذ۪ي عَمِلُوا esveellezî ‘amilû tamlaması “yapmış olduklarının, yaptıklarının en kötülerini”; وَيَجْزِيَهُمْ ve yecziyehum fiili “ve onlara karşılık verecektir”; اَجْرَهُمْ ecrahum tamlaması “onların ödülünü”; بِاَحْسَنِ biahseni kelimesi “en güzeliyle”; الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ ellezî kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerin” demektir.

Burada muttakilere ve muhsinlere yönelik çok önemli iki müjde daha gündeme getirilmektedir.

1.لِيُكَفِّرَ اللّٰهُ عَنْهُمْ اَسْوَاَ الَّذ۪ي عَمِلُوا “Böylece Allah onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecektir.” Yüce Allah önceki âyetlerde muttaki ve muhsinlere Rableri katında diledikleri her bir ödülün verileceğinden söz edince, burada çok daha önemli bir hususa değinmektedir. Buna göre Yüce Allah muttaki ve muhsinlerin yaptıkları kötülüklerin en kötülerini bile örtebileceğini beyan ederek, kendilerine büyük bir moral vermeyi amaçlamaktadır. Günahların örtülmesiyle ilgili başka âyetler de Kur’ân’da yer almaktadır.(19)

Âyetin başında geçen لِيُكَفِّرَ liyükeffira ifadesindeki lâm/le harfi “akıbet” manası vermekte, sonuçta yani mahşerde Yüce Allah’ın muttakilerin günahlarını örteceğini ortaya koymaktadır. Bu akıbet manasının Kur’ân’da başka kullanım örnekleri de vardır.(20) Bu arada bir kez de Fussılet 41/27’de geçen اَسْوَاَ esvee kelimesi “en çirkin”, “en kötü” manasını içermektedir.

Yüce Allah Nisâ’ 4/48 ve 116’da “şirk hariç bütün günahları dilediğine bağışlayabileceğini” ifade etmekte, Zümer 39/53’te ise “bütün günahları affedebileceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu” belirtmektedir. Bu arada Nisâ’ 4/31’de insanlar “eğer büyük günahlardan kaçınırlarsa diğerlerini örtebileceğini” müjdelemektedir.

Daha pek çok âyette ise Yüce Allah’ın seyyiât denilen günahları affedebileceği beyan edilmekte,(21) ayrıca dilediğini bağışlayabileceği, dilediğine ise azap edebileceği bildirilmektedir.(22) İşte bu bağlamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette çok önemli bir noktaya temas edilmekte ve muttaki/muhsinlerin işlemiş oldukları hataların en kötülerini bile örtebileceğini, yani onları affedip bağışlayabileceğini müjdelemektedir.

2. وَيَجْزِيَهُمْ اَجْرَهُمْ بِاَحْسَنِ الَّذ۪ي كَانُوا يَعْمَلُونَ “Ödüllerini yapmış olduklarının en güzeliyle verecektir.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri yani Yüce Allah’ın insanların amellerini en güzeliyle değerlendirmesiyle ilgili mesajlar En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96, 97, Nûr 24/38, ‘Ankebût 29/7, Zümer 39/35, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de yer almaktadır. Amellerin karşılıkları konusunu çeşitli vesilelerle ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

a) Kur’ân’da 36 kez geçen اَحْسَن ahsen kelimesi “daha güzel”, “en güzel” manasına gelmekte ve önceki cümlede yer alan “en kötü günahların örtülmesi” müjdesine ilave olarak Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve onun tebliğ ettiği Kur’ân’ı tasdik eden muttaki/muhsinleri dünyada yapmış olduklarının en güzeliyle ödüllendireceğini müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Ahkâf 46/16’daki ifadeyi hatrlatmakta yarar görmekteyiz: “İşte, yaptıklarının en iyisini kabul edeceğimiz ve günahlarını bağışlayacağımız bu kimseler cennetlikler arasındadırlar. Bu, kendilerine verilen doğru bir sözdür.” İşte bu ifade muhteşem bir ödül olarak zikredilmekte, yapılanların en güzelinin kabul edileceği ve söz konusu iyi kişilerin diğer kötülüklerinden geçileceği, yani onların bağışlanıp hesaptan muaf tutulacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Fussılet 41/27’de de şöyle bir beyan yer almaktadır: “O inkâr edenlere şiddetli bir azabı tattıracağız ve onları yaptıklarının en kötüsüyle cezalandıracağız.” İşte bu âyette de kafirlerin yaptığı en kötü şey ne ise onunla karşılanacakları, bu kötülüklerinin en çirkininin hesaba konu edilip cezasının verileceği bildirilmektedir.

b) Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki kişiler bazen mendub, bazen mubah, bazen de farz olan işler yapar. İşte onların mübah olan işlerine göre değil de yaptıklarının daha güzeli veya en güzeli demek olan mendub ve farzları yerine getirdikleri için onlara bu şekilde en güzel üzerinden ödül verileceği söylenebilir.(23)

İşte ilâhi iradenin insan lehine ortaya koyacağı bu muhteşem tavır onların Yüce Allah’tan ümit kesmemeleri ve daima en iyiyi yakalama azminde olmaları gerektiğini öğretmekte, bunu adeta teşvik etmektedir. Tabir caizse, kişi ömrünü daima en iyiyi elde etme çabasıyla geçirmelidir. Çünkü yapılan davranışların en iyisi üzerinden bir ödüllendirilme gerçekleştirilecektir; ilâhî rahmet ve merhamet de bunu öngörmektedir. Bu âyettekine benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(24)

b) Yüce Allah’ın ve Putların Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 36-38. âyetlerinde kendisinin kullarına yeteceğini, Allah’ın peşi sıra varlıklarla Hz. Peygamber’i korkutmanın yersiz olduğunu, Allah’ın saptırdığı kişilere hiç kimsenin yol gösteremeyeceğini, Allah’ın hidayet ettiği kişileri de hiç kimsenin saptıramayacağını, Allah’ın güçlü ve intikam sahibi olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, müşriklere yönelik muhtemel bir soruyu ve onların verdiği cevap şöyle dile getirilmektedir: “Andolsun ki onlara, ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: Öyleyse bana söyler misiniz? Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi? De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de sadece ve sadece O’na güvenip dayanırlar.”

ı. Yüce Allah’ın Kullara Yeterli Oluşu

اَلَيْسَ اللّٰهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Allah kuluna yetmez mi hiç! Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar. Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

Âyetteki اَلَيْسَ eleyse sorusu “(şöyle) değil midir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِكَافٍ bi kâfin ifadesi “yeterli olan”; عَبْدَهُ ‘abdehû tamlaması “O’nun kuluna”; وَيُخَوِّفُونَكَ ve yuhavvifûneke fiili “ve seni korkutuyorlar”; بِالَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ billezîne min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sırasındakilerle”; وَمَنْ يُضْلِلِ ve men yudlil ifadesi “ve her kimi saptırırsa, sapmasını onlaylarsa”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, onun için olamaz”; مِنْ هَادٍ min hâdin ifadesi ise “herhangi bir yol gösterici” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kuluna yeteceği ve başka korkuların geçersizliğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَلَيْسَ اللّٰهُ بِكَافٍ عَبْدَهُ “Allah kuluna yetmez mi hiç!” Yüce Allah bu cümlede soru edatıyla başlamış olsa da bu bir istifhâm-ı inkârîdir; yani mesajın düz hali kast edilmektedir. Esasında Yüce Allah kuluna yeteceğini beyan etmek istemektedir.

Burada geçenعَبْدَهُ ‘abdehû “kulu” tamlamasından maksat, öncelikli olarak elbette Hz. Peygamber’dir. Nitekim devam eden cümlede hitap “seni korkutuyorlar” şeklinde doğrudan Hz. Peygamber’edir. Ancak âlimlerimiz bu kelimenin عٍبادَهُ ‘ıbâdehû “kulları” şeklinde çoğul da okunabileceğini beyan ederek maksadın “başta peygamberler olmak üzere bütün mümin kullar” olduğunu belirtmişlerdir.(25)

Her iki durumda da vurgulanan husus, kulların başka beklentiler veya korkulara girmelerine gerek olmadığını, Yüce Allah’ın bir kulun muhtaç olduğu her bir şeyi vermeye ve yaratmaya gücünün yeteceğini beyan etmektir. Bu nedenledir ki bütün şirk türleri ve sapmaları Yüce Allah’ın yetersizliği temel kabulünden beslenmektedir. Esasında “Allah yetmezse kim yetebilir ki!”

2. وَيُخَوِّفُونَكَ بِالَّذ۪ينَ مِنْ دُونِه۪ “Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’i Yüce Allah’ın peşi sıra tapındıkları putlarla korkutmaya çalıştıklarını beyan etmektedir. Bu ifade önceki cümle ile birlikte şöyle anlaşılmalıdır: “Allah kuluna yetmez mi ki seni O’nun peşi sıra varlıklarla (putlarla) korkutuyorlar.”

Âyetin iniş sebebi olarak şöyle bilgiler nakledilmektedir: Mekkeli müşrik ileri gelenler Hz. Peygamber’e hitaben “sen ilahlarımızla ilgili ileri geri konuşuyorsun. Seni çarpmalarından korkmalısın” demişler ve bu âyet indirilmiştir. Bu konuda benzer başka rivayetler de vardır.(26) Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın yetmezliğine inanan müşrik kafalar kendilerince Hz. Peygamber’i o varlıklarla korkutmaya çalışmışlarsa da Yüce Allah kuluna yani başta Hz. Peygamber olmak üzere mümin kullarına yeteceğini bildirmektedir.

Esasında Hûd 11/54’te geçtiği gibi aynı sapmadan beslenen müşriklerden bir grup da Hz. Hûd’a benzer şeyleri şu şekilde söylemişlerdi: “Biz ‘İlahlarımızdan biri seni fena halde çarpmış!’ demekten başka bir söz söylemiyoruz.” Yüce Allah kuluna yeteceği için hiçbir kulun başka tanrısal kabullerden korkmasına gerek olmadığı bu âyette açıkça ortaya konulmaktadır. Yüce Allah onların bu girişimlerine iki sonra yorumunu yapacağıız Zümer 39/38-39. âyetlerde cevap vermektedir.

3. وَمَنْ يُضْلِلِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ “Allah kimi saptırırsa (sapkınlığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.” Bu cümle hakkında daha önce yorumladığımız Zümer 39/23’da bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Bağlam gereği şu kısa hatırlatmayla yetinelim: Yüce Allah’ın kuluna yeteceğine inanmayan, bu nedenle de farklı mahluklardan yardım isteyen kişiler şirk ve inkâr bataklığına batmışlardır. Onların bu durumu inanç bakımından bir sapkınlıktır ve sapkınlığını Yüce Allah’ın onayladığı kişiler için hiçbir yol gösterici olamaz. Âyetin sonundaki مَا mâ ve مِنْ min edatları cümleye böyle bir imkansızlık manası katmaktadır.

ıı. Hidayete Erdirilenlere Zarar Verilememesi

وَمَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلّ اَلَيْسَ اللّٰهُ بِعَز۪يزٍ ذِي انْتِقَامٍ “Allah kimi de doğru yola ulaştırırsa, artık onu da saptırabilecek kimse yoktur. Allah ‘azîz (mutlak üstün); zü’ntikâm (intikam sahibi) değil midir?”

Âyetteki وَمَنْ يَهْدِ ve men yehdi ifadesi “ve her kime hidayet ederse”; اللّٰهُ allâhü kelimesi “Allah”; فَمَا لَهُ fe mâ lehû ifadesi “onun için yoktur, olamaz”; مِنْ مُضِلّ min mudıllin kelimesi “herhangi bir saptırıcı”; اَلَيْسَ eleyse sorusu “(şöyle) değil midir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِعَز۪يزٍ bi ‘azîzin ifadesi “güçlü (olan)”; ذِي انْتِقَامٍ zi’ntikâmin ifadesi ise “intikam sahibi (olan)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hidayetini onayladığı kişinin durumuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يَهْدِ اللّٰهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلّ “Allah kimi de doğru yola ulaştırırsa, artık onu da saptırabilecek kimse yoktur.” Yüce Allah önceki âyette sapkınlığını onayladığı kişiler için hiçbir yol göstericinin olamayacağını beyan ettikten sonra bu âyette de O’nun hidayet ettiği kişiyi de aynı şekilde hiç kimsenin saptıramayacağını bildirmektedir.

Bu âyetin benzerleri İsrâ’ 17/97 ve Kehf 18/17’de de söz konusudur. Konuyla ilgili olarak Kehf 18/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “Allah kime hidâyet ederse, işte o, doğru yola ulaşmıştır; kimi de saptırırsa artık onu doğruya yöneltecek bir dost bulamazsın.”

Benzer içerikte bir mesaj ise A‘râf 7/178’de şöyledir: “Allah kimi hidâyete erdirirse işte o doğru yola ulaşmıştır. Kimleri de saptırırsa, işte asıl ziyana uğrayanlar onlardır.” Demek ki Yüce Allah’ın hidayet ettiği ve hidayetini onayladığı kimseler el-mühted adını almakta ve onları hiç kimsenin saptıramayacağı beyan edilmektedir.

2. اَلَيْسَ اللّٰهُ بِعَز۪يزٍ ذِي انْتِقَامٍ “Allah ‘azîz (mutlak üstün); zü’ntikâm (intikam sahibi) değil midir?” Cümlenin başındaki soru edatı başka örneklerde olduğu gibi soru manası vermemekte, cümlenin düz anlamının doğru olduğunu göstermektedir. Bu konuda daha önce yorumladığımız Zümer 39/32’de belirttiğimiz üzere Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımlar vardır.(27)

Yüce Allah kullarına yeteceğini beyan ettikten, sapkınlığını onayladıkları için hiçbir hidayet edicinin olamayacağını belirttikten ve hidayete erdirdiklerini de hiç kimsenin saptıramayacağını ifade ettikten sonra, benzerleri çeşitli âyetlerde de geçen(28) bu cümlede bütün bunlara kendisinin gücünün yeteceğini ifade etmekte, bu bağlamda mutlak güç sahibi olduğunu ve zalimlerden intikam alacağını haber vermektedir.

Yüce Allah عَز۪يز ‘azîz olduğunu beyan ederek hiçbir güç tarafından alt edilemeyeceğini, hiçbir tuzağın O’nu mağlup edemeyeceğini, çünkü gerçek üstün gücün kendisine ait olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın ذُو انْتِقَامٍ züntikâmin “İntikam sahibi oluşu” ise dostlarını sahiplenip düşmanlarına yaptıklarını yanlarına kâr bırakmayacağını, zalimlerin zulmünun hesabını soracağını, mazlumların haklarını zalimlerden alıp kendilerine iade edeceğini bildirmek istemektedir. Yüce Allah’ın intikam sahibi oluşu hak edenlere hak ettikleri cezayı verecek güçte oluşu demektir.

Bu arada belirtelim ki Yüce Allah’a nispet edilen ve intikâm kelimesinin geçtiği bütün âyetlerde “zalimler”den, “haddini aşanlar”dan, “mücrim denen suçlular”dan, “suçtan beslenenler”den, “fasıklar”dan, kısaca “ilâhi azabı ve gazabı hak edenler”den söz edilmektedir.

Onların işledikleri zulmün karşılığında Yüce Allah’ın onlardan intikam alacağı, hesap soracağı, bunların işlediği fiillerin karşılıksız bırakılmayacağı, fenalıklarının yanlarına kâr kalmayacağı ifade edilmek istenmektedir. Yoksa Yüce Allah’a verilen herhangi bir eksiklik veya O’nun -hâşâ- herhangi bir mağduriyeti ya da haksızlığa uğratılması gibi bir durum söz konusu değildir. Çünkü hiç kimsenin Yüce Allah’a zarar vermeye gücü yetmez.(29)

ııı. Müşriklerin Çaresizliği ve Çarpık İnançları

وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ قُلْ اَفَرَاَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ اَرَادَنِيَ اللّٰهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّه۪ٓ اَوْ اَرَادَن۪ي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِه۪ قُلْ حَسْبِيَ اللّٰهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ “Onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler. De ki: ‘(Şunu) düşünün: Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (putlar) O’nun verdiği zararı açıp (giderebilir) mi? Veya (Allah) bana bir merhamet dilerse onlar O’nun merhametini tutup (önleyebilirler) mi?’ De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de yalnızca O’na güvenirler!”

Âyetteki وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ ve lein seeltehum ifadesi “ve eğer onlara sorsan”; مَنْ خَلَقَ men haleka ifadesi “kim yarattı”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda kelimesi “ve yeri, yeryüzünü”; لَيَقُولُنَّ leyekûlünne ifadesi “muhakkak ki (şöyle) derler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قُل kul emri “de ki”;اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm ifadesi “(şunu) hiç düşündünüz mü?, düşünsenize, söyler misiniz”; مَا تَدْعُونَ mâ ted‘ûne ifadesi “yalvardığınız, dua ettiğiniz şeyleri”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اِنْ اَرَادَنِيَ in erâdeniye ifadesi “eğer bana, benim için isterse, dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِضُرٍّ bi durrin kelimesi “herhangi bir belâ, hastalık”; هَلْ هُنَّ hel hunne sorusu “onlar (şöyle) midir”; كَاشِفَاتُ ضُرِّه۪ kâşifâtü durrihî tamlaması “O’nun verdiği zararı, sıkıntıyı açanlar, giderenler”; اَوْ اَرَادَن۪ي ev erâdenî ifadesi “veya (Allah) bana dilerse”;بِرَحْمَةٍ birahmetin kelimesi “herhangi bir nimet, saadet”; هَلْ هُنَّ hel hunne sorusu “onlar (şöyle) midir”; مُمْسِكَات mümsikâtü sözcüğü “tutanlar, engelleyenler”; رَحْمَتِه۪ rahmetihî tamlaması “O’nun rahmetini, merhametini”; قُلْ kul emri “de ki”; حَسْبِيَ hasbiye tamlaması “bana yeter”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na”; يَتَوَكَّلُ yetevekkelü fiili “güvenmektedir, güvenir, güvensin”; الْمُتَوَكِّلُون el-mütevekkilûne kelimesi ise “güvenenler” demektir.

Burada müşriklerin Yüce Allah inancıyla ilgili nasıl bir tavrı olduğu ve Hz. Peygamber’in onlara verdiği Allah tasavvuruna diar bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَلَئِنْ سَاَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ “Onlara ‘Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan, mutlaka ‘Allah’ derler.” Yüce Allah önceki âyetlerde müminlere yönelik ödül vaadiyle inkârcılara yönelik azap tehdidini beyan ettikten sonra, konuyu müşriklerin inanç bozukluklarına ve tutarsızlıklarına getirmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve onların olumsuz tavırları nedeniyle üzülmemesini, inanç noktasında nasıl mantıksızlıklar içerisinde bulunduklarını ortaya koymakta, Mekkeli müşriklerin inkârcılıkta nasıl bir çelişki içerisinde bulunduklarını, kendilerince Allah ile ilişkilerini nasıl yanlış bir şekilde belirlediklerini, Allah inancına sahip olmalarına rağmen duyarlı davranmadıklarını dikkatlere sunmaktadır.

Bu anlamda benzer sorular ve verilen cevaplar Yûnus 10/31, Mü’minûn 23/84-89, ‘Ankebût 29/61, 63, Lokmân 31/25 ve Zuhruf 43/9, 87’de de yer almaktadır. Benzer içerikte, ancak cevabını Yüce Allah’ın verdiği başka örnekler de En‘âm 6/12, Ra‘d 13/16, Sebe’ 34/24 ve Mü’min 40/16’te zikredilmektedir.

Konunun detaylı bir örneğini oluşturması bakımından Yûnus 10/31’i hatırlatmak istiyoruz: “De ki: Size gökten ve yerden kim rızık veriyor? Ya da kulak(lar)a ve gözlere kim mâlik (ve hakim) bulunuyor? Ölüden diriyi kim çıkarıyor; diriden ölüyü kim çıkarıyor? (Her türlü) işi kim idare ediyor? Hemen ‘Allah’ diyecekler. De ki: Öyle ise (Ona âsi olmaktan) sakınmıyor musunuz?”

Konunun işlendiği âyetlerde görüldüğü üzere müşriklere kâinatı kimin yarattığı sorulduğunda hemen ve kesin ifadeler kullanarak “Allah yarattı” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bu ifade لَيَقُولُنَّ leyekûlünne şeklinde yer almaktadır ki hem fiilin başındaki lâm/le, hem de sonundaki “şeddeli nûn” harfleri pekiştirici mana vererek, onların bu noktadaki pozisyonları net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

Yaratıcı Allah’ı kabul eden bu insanlar Yüce Allah’ın risalet görevlendirmesini, kitap göndermesini, hayata müdahale etmesini ve öldükten sonra mahşerdeki diriltmeyi reddetmekte, bu arada Allah’a ulaşabilmek için aracı tanrılar edinerek tevhid inancını ortadan kaldırmaktalardı.

2. قُلْ اَفَرَاَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ اَرَادَنِيَ اللّٰهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّه۪ٓ اَوْ اَرَادَن۪ي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِه۪ “De ki: (Şunu) düşünün: Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (putlar) O’nun verdiği zararı açıp (giderebilir) mi? Veya (Allah) bana bir merhamet dilerse onlar O’nun merhametini tutup (önleyebilirler) mi?” Yüce Allah önceki cümlede sorulması durumunda müşriklerin ne cevap vereceğini beyan ettiği soru ve cevabı hatırlattıktan sonra, bu cümlede yine Hz. Peygamber aracılığıyla bu defa kendi kudretinin erişilmezliğini, putların ise çaresizliğini ve güçsüzlüğünü ortaya koymak üzere beyanlarda bulunmaktadır.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi Enbiyâ’ 21/42’dir: “De ki: Rahmân’dan sizi gece gündüz kim koruyabilir ki! Buna rağmen onlar Rablerini anmaktan yüz çevirirler.” Benzer mesajlar En‘âm 6/47, Yûnus 10/32, 50, Neml 27/60-64, Ahzâb 33/17 ve Mülk 67/20-21, 28 gibi âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

a) قُلْ اَفَرَاَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ “De ki: Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınızın (şu konulardaki durumlarını) bana söyler misiniz?” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşrik muhataplarına tapındıkları varlıkların iki konuda ne halde olacaklarıyla ilgili durumlarını sormasını kendisine emretmektedir. Bu konuların ne olduğu bir sonraki cümlede zikredilmektedir. Âyette geçen مَا mâ edatı her ne kadar prensip olarak cansız varlıklar için kullanılsa da bunun canlı ve ruhu olan varlıklar için de kullanıldığına dair örnekler vardır.

Buradan hareketle, maksadın cansız putlar olmasının yanında kendilerine tapınılan veya bir ilah gibi hürmet edilen şahıslar ya da onların sembolleri olması ihtimalleri açıktır. Nitekim devam eden cümlede bu tapınılan varlıklarla ilgili olarak bu defa مَا mâ edatı değil de هُنَّ hünne “dişi, onlar” zamirleri gelmektedir. Demek ki müşriklerin Allah’ın peşi sıra tapındıkları, itibar edip önlerinde eğildikleri, kendileriyle Yüce Allah arasında aracı kabul ettikleri Lât, Menât, ‘Uzzâ vs. her ne varsa hepsi bu anlamda âyette söz konusu edilmektedir, diyebiliriz.

Buradaki اَفَرَاَيْتُمْ eferaeytüm ifadesine “Şunu hiç düşündünüz mü?”, “Düşünsenize”, “Gördünüz mü”, “Bilesiniz”, “Anladınız mı”, “Ne dersiniz”, “Söyleyin bakalım”, “Baksanıza”, “Söyler misiniz” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir.

b) اِنْ اَرَادَنِيَ اللّٰهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّه۪ٓ اَوْ اَرَادَن۪ي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِه۪ “Allah bana bir zarar vermek isterse, onlar (taptığımız şeyler), O’nun verdiği zararı açıp giderebilir mi? Yahut (Allah), bana bir rahmet dilerse onlar O’nun (bu) rahmetini tutup önleyebilirler mi?” Bu cümle aslında daha önce Zümer 39/36. âyette geçen “Seni O’ndan başkalarıyla korkutuyorlar” cümlesine de bir anlamda açılım sağlamaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber aracılığıyla müşriklere soru sordurmakta ve kendisine Yüce Allah’ın herhangi bir sıkıntı vermesi durumunda tapındıkları şeylerin o sıkıntıyı giderip gideremeyeceklerini, bir lutuf ve ikramda bulunması durumunda da onu engelleme güçlerinin bulunup bulunmadığını gündeme getirmesini istemektedir. Bu soruların cevapları elbette “hayır”dır.

Âyette geçen ضُرّ durr kelimesi “belâ”, “hastalık”, “geçim darlığı”, “azap” vs. her türlü olumsuzluğu içermekte, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen كَاشِفَات kâşifât sözcüğü ise “açanlar, giderenler” manasına gelmektedir. Buna karşılık رَحْمَة rahmeh kelimesi de “nimet”, “afiyet”, “hayır”, “huzur”, “refah”, “saadet” vs. her türlü ihsan ve ikramı kapsamakta, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُمْسِكَات mümsikât sözcüğü ise “tutanlar, engelleyenler” manasını içermektedir.(30)

Buna benzer bir soru cümlesi Mülk 67/28’de şu şekilde yer almaktadır: “(Ey Peygamber, inkârcılara) de ki: Hiç düşündünüz mü, Allah, beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Peki, ya kâfirleri elem verici azaptan kurtaracak kimmiş!”

Demek ki putların hiçbir gücü ve kuvveti yoktu; ancak bu gerçeğe rağmen Mekkeli müşrikler onlarda bir güç vehmetmeye devam ediyorlar ve putların Yüce Allah ile kendi aralarında aracı konumda olmalarını benimsiyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların bu noktadaki çarpık anlayışı ortaya konulmakta ve putların hiçbir şekilde sıkıntı gideremeyecekleri gibi gelebilecek herhangi bir hayrı da engelleme gücünde değillerdi.

Âyette hem هُنَّ hünne zamirlerin, hem de كَاشِفَات kâşifât ve مُمْسِكَات mümsikât kelimelerinin “dişi çoğul” kalıpta getirilmesinin elbette bir sebebi olmalıdır. Buna göre Mekkeli müşriklerin putlarına Lât, ‘Uzzâ, Menât şeklinde dişi isimler verdikleri Kur’ân’da açıkça yer almaktadır.(31) İşte bu nedenle hem zamirler hem putlara nispet edilen nitelikleri ortaya koyan kelimeler çoğul dişi kalıpta getirilmişlerdir.

Buradaki mesajı daha net bir şekilde ortaya koymak üzere Ahkâf 46/8’de de şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa ‘onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar? De ki: Eğer ben onu uydurmuşsam, Allah tarafından bana gelecek şeyi savmaya gücünüz yetmez. O, sizin (Kur’an) hakkında yaptığınız taşkınlıkları çok daha iyi bilir. Benimle sizin aranızda şahit olarak O yeter. O, bağışlayandır; merhamet edendir.”

3. قُلْ حَسْبِيَ اللّٰهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ “De ki: Bana Allah yeter. Güvenenler de yalnızca O’na güvenirler!” Bu cümle çeşitli âyetlerde(32) mesaj olarak geçmekte ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Yüce Allah Mekkeli müşriklere tapındıkları putların ne kadar aciz ve güçsüz olduklarını bu ifadeleriyle yeniden hatırlattıktan sonra, bu defa Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün müminlere bir anlayış ve gönül rahatlatıcı beyan öğretmekte, bununla karşıtlarına gözdağı vermesini de amaçlamaktadır.

Bir kez de Tevbe 9/129’da geçen حَسْبِيَ اللّٰهُ hasbiyellâhu ifadesi “Allah bana yeter” manasına gelmekte ve tam bir güven ve teslimiyet manası içermektedir. Bu cümle hasbünellâhu şeklinde üç,(33) hasbükellâhu şeklinde ise iki(34) kez geçmektedir. Bütün bu ifadeler müminlere moral veren bir huzur ve güven cümlesi olurken, putperestleri de çıldırtmaya yetecek kadar gözdağı içermektedir. “Allah bana yeter” diyebilenin hiç kimseden korkması mümkün değildir; dünyevi tehditlere aldırış etmesi de akılkârı değildir. Hasbiyallâhu demek güvenin ve hürriyetin zirvesidir.

Furkân 25/58’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(35) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumlulukların gereğini yerine getirdikten sonra, sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir.

Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(36) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(37) her şeye vekîl olan O’dur;(38) O en güzel vekildir.(39) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesinin öne alınması tevekkülün sadece ve sadece Yüce Allah’a yönelik olması gerektiğini ortaya koymakta ve bunun önemini öğretmektedir.

c) İnkârcılara Meydan Okuma ve Vahyin İndiriliş Amacı

Yüce Allah, sûrenin 39-41. âyetlerinde Hz. Peygamber’den putperestlere meydan okumasını istemekte ve şöyle buyurmaktadır: “De ki: Ey kavmim! Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Muhakkak ki ben de (görevimi) yapacağım! Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve ebedi bir azabın kimin başına ineceğini (zamanı gelince) bileceksiniz.”

Ardından, vahyin indiriliş gayesi ve insanların tutumu bağlamında şu bilgilere yer verilmektedir: “(Ey Peygamber!) Şüphesiz ki Kitab’ı sana insanlarla ilgili bir amaç için biz indirdik. Artık kim doğru yolu seçerse, (bu) kendi (iyiliği) içindir. Kim de saparsa, sadece ve sadece kendi aleyhine sapmış olur. Sen onlar üzerinde hiçbir şekilde vekil de değilsin.”

ı. İnkarcılara Alçaltıcı Azabın Gelişi

قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَاْت۪يهِ عَذَابٌ يُخْز۪يهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “De ki: ‘Ey kavmim! Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Şüphesiz ki ben de (görevimi) yapacağım!’ Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve kalıcı bir azabın kime konacağını ileride bileceksiniz.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; اعْمَلُوا ı‘melû emri “yapın”; عَلٰى مَكَانَتِكُمْ ‘alâ mekânetiküm ifadesi “sizin bulunduğunuz yerde”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; عَامِل ‘âmilün kelimesi “yapan(ım), yapacağım”; فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ fe sevfe ta‘lemûne fiili “gelecekte bileceksiniz, anlayacaksınız”; مَنْ يَاْت۪يهِ men ye’tîhi ifadesi “kime geleceğini”; عَذَاب ‘azâbun kelimesi “(şöyle) bir azabın”;يُخْز۪يهِ yuhzîhi fiili “kendisini rezil edecek”; وَيَحِلُّ ve yahıllu fiili “ve gelip çatacak”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; عَذَابٌ مُق۪يمٌ ‘azâbun mukîmun tamlaması ise “devamlı bir azap” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müşriklere karşı meydan okuması emri ve karşıtlarının korkunç akıbetine dair bir ifade gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنّ۪ي عَامِلٌ “De ki: Ey kavmim! Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Şüphesiz ki ben de (görevimi) yapacağım!” Bu ifadenin aynısı En‘âm 6/135’te de geçmektedir. Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri ise Hûd 11/93 ve 121’de yer almaktadır. Âyetin başında yer alan يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” hitabı, kazanılma ümidiyle muhataplarını sahiplenmeyi ve onları dışlamamayı mesaja katmaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e emrederek inkârcılara iletmek üzere Zümer 39/36. âyette dile getirilen korkutma işlemine gönderme yapmakta ve “bütün gücünüzle, elinizden ne geliyorsa, gücünüz yettiğince hepsini yapın; ben de yapacağım” demesini ondan istemektedir. Burada geçen اعْمَلُوا ı‘melû emir sigası esasında Fussılet 41/40’ta geçen “dilediğinizi yapın bakalım” ifadesi gibi bir meydan okuma manasına geldiği gibi ayrıca tehdit ve korkutma manası da içermektedir.

Onun “ben de yapacağım” sözüyle kastı, tebliğe, hakikat bilgilerini söylemeye ve yaşamaya devam edeceği kararlılığıdır. Onların yapmasını söylediği şey ise “inkâr, alaycılık ve tehditleri”ydi. Herkes kendisine yakışanı yapsın; sonuç herkesin önüne gelecektir.

2. فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَاْت۪يهِ عَذَابٌ يُخْز۪يهِ وَيَحِلُّ عَلَيْهِ عَذَابٌ مُق۪يمٌ “Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve kalıcı bir azabın kime konacağını ileride bileceksiniz.” Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh’un kıssasında Hz. Nûh’un inkârcı ve alaycı kavmine yönelik ifadelerinde Hûd 11/39’da geçmektedir: “Kendisini rezil edecek azabın kime geleceğini ve sürekli bir azabın kimin başına ineceğini ileride bileceksiniz.”

Âyette geçen سَوْفَ sevfe edatı gelecek zaman manası veren bir edattır. Buradan hareketle, her iki azabın da ileride gerçekleşeceği beyan edilmek istenmekte, iki azap da aynı cümlede dile getirildiği için bunların meydana gelişinin ileride olacağı belirtilmiş olmaktadır.

Hz. Nûh kendisiyle alay edenlere cevap verirken yakın bir gelecekte alçaltıcı bir azabın dünyada kimin başına geleceğini ve ileride yani mahşerde de ebedî azaba kimin çarptırılacağını muhatapların bileceğini ifade etmiştir. Zira söz konusu inkârcı yöneticiler Hûd 11/32. âyette de geçtiği gibi azapla açık bir şekilde alay etmişlerdi.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de inkarcıların alaycılıklarına cevap verilmekte ve iki azabın gerçekleşeceği beyan edilmiş olmaktadır. Metinden de anlaşılacağı gibi, âyette iki azaptan söz edilmektedir. Bunlardan ilki dünyada yaşayacakları “çeşitli şekillerdeki sıkıntılar, Bedir gibi savaş kayıpları vs”dir; diğeri de “mahşerdeki kalıcı yani ebedî azap”tır.(40)

Azabın bu yapısıyla ilgili ifade ve/veya anlam olarak benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(41) Kur’ân’da sekiz kez(42) geçen مُق۪يم mukîm sözcüğü beş âyette(43) azapla ilgili olarak zikredilmekte ve azabın şiddetini ve ebediliğini ortaya koymaktadır.

ıı. Vahyin Amacı ve Sorumlulukların Şahsiliği

اِنَّآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقّ فَمَنِ اهْتَدٰى فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ “Şüphesiz ki Kitabı sana, insanlarla ilgili bir amaç için biz indirdik. Artık kim doğru yolu seçerse, (bu) kendi (iyiliği) içindir. Kim de saparsa, sadece kendi aleyhine sapmış olur. Sen onlar üzerinde asla vekil değilsin.”

Âyetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اَنْزَلْنَا enzelnâ fiili “indirmiştik”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, Kur’ân’ı”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; فَمَنِ اهْتَدٰى fe menihtedâ ifadesi “her kim hidayete ererse”; فَلِنَفْسِه fe linefsihî ifadesi “onun nefsi için, kendisi için (ermiş olur)”; وَمَنْ ضَلَّ ve men dalle ifadesi “ve her kim de saparsa”; فَاِنَّمَا يَضِلُّ fe innemâ yadıllü ifadesi “ancak ve ancak sapmış olur”; عَلَيْهَا ‘aleyhâ ifadesi “kendi aleyhine”;وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onlar üzerinde”; بِوَك۪يلٍ bivekîlin kelimesi ise “vekil, kefil” demektir.

Burada kitabın indiriliş gayesi ve insanların ondan istifade edip etmemeleri durumundaki halleri gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّآ اَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقّ “Şüphesiz ki Kitabı sana, insanlarla ilgili bir amaç için biz indirdik.” Yüce Allah bu âyette Kur’ân’ı insanlarla ilgili, onlara doğru yolu göstermek ve onların kurtuluşunu sağlamak şeklindeki bir amaç doğrultusunda indirdiğini beyan etmektedir.

Zümer 39/2’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Şüphesiz ki Kitab’ı sana bir amaç için biz indirdik.” Yüce Allah el-kitâb’ı yani Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e kendisinin indirdiğini beyan ederek bunu insanların istikametini sağlamak, onlara yol göstermek için bir gaye doğrultusunda gerçekleştirdiğini ifade etmektedir. Bu amacın ne olduğu ise Kur’ân’da çeşitli âyetlerde dile getirilmekte, bu çerçevede bir anlamda şirk ve küfürden uzak bir şekilde tevhidi yerleştirmek, nübüvvet ve âhiret inancı ile her türlü ilahi prensibi yerleştirmek olduğu belirtilmektedir.

Bu cümlede yer alanبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(44) hatta “bir adelet ve insaf ile”(45) gibi anlamlar içermekte, vahyin yani Kur’ân’ın indirilişinin anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, aksine “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmektedir.(46)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise kitabın indirilme gerekçesi “hidayete erenlerin kendi lehlerine hidayete ermiş olacakları, sapanların da sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmış olacaklarını bildirmek, ayrıca Hz. Peygamber’in insanlar üzerine hiçbir şekilde vekil olmadığını öğretmek” şeklinde belirlenmektedir.

2. فَمَنِ اهْتَدٰى فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ ضَلَّ فَاِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا “Artık kim doğru yolu seçerse, (bu) kendi (iyiliği) içindir. Kim de saparsa, sadece kendi aleyhine sapmış olur.” Yüce Allah bu iki cümlede vahyin insanlarla ilişkisini ortaya koymakta, Kur’ân’ın getirip sunduğu hidayeti tercih edenlerin kendi lehlerine tercihte bulunmuş olacaklarını, ona aykırı davranıp yüz çeviren ve böylece sapıklığı tercih edenlerin de sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmış olacaklarını beyan etmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’e indirdiği kitabı bütün insanlığın kurtuluşu için indirdiğini beyan ettikten sonra, sorumlulukların şahsiliğini gündeme getirmektedir. Hidayeti tercih edenlerin yani Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlere iman edenlerin bunu kendi lehlerine, inkâr edenlerin ise kendi aleyhlerine tercihte bulunmuş olacaklarını bildirmektedir.

a) İsrâ’ 17/15’te de açıkladığımız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/41’de, ayrıca Yûnus 10/108 ve Neml 27/92’de de yer alan benzer ifadelerde verilmek istenen mesaj, sorumluluğun şahsî olduğunu beyan etmektir. Ayrıca Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46, Câsiye 45/15, Necm 53/38-41, Zilzâl 99/7-8 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında konuya dair bilgiler verilmektedir.

Bu bağlamda hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağı bildirilmek istenmektedir. İkinci cümlede اِنَّمَا innemâ vurgu edatının kullanılması bu noktadaki mesajın son derece net ve kesin olduğunu, aksinin düşünülemeyeceğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Fâtiha 1/6’da “hidâyet” konusunda geniş açıklamalar yaptığımız için, burada sadece âyetteki cümleyle ilgili ifadeler üzerinde durmakla yetineceğiz: Hidâyeti tercih edenler elbette sadece kendi lehlerine hidâyete erdirilmiş olurlar. Kişinin hidayete ermiş olmasının faydası kendisinedir; hiç kimse hidayetini Yüce Allah’a faydası olan bir iyilik olarak sunamaz.

b) İkinci cümlede Mekkeli müşrikler özelinden hareketle, inanmayan veya yanlış inanan kim varsa onlara seslenilmekte ve sapkınlığı tercih edip sapkınlık yapanların sadece ve sadece kendi aleyhlerine sapmakta olacakları haber verilmektedir.

Sapıklığı tercih edenler hiçbir şekilde Yüce Allah’a zarar veremezler. Lokmân 31/12’de belirtildiği gibi, şükredenlerin şükrünün Yüce Allah’a hiçbir yararı olmadığı gibi küfredenlerin küfrünün de O’na hiçbir zararı olamaz. Daha önce yorumdığımız Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, insanlar küfrederlerse, bilsinler ki Yüce Allah onlardan zengindir, (imanlarına muhtaç değildir) ve kullarının küfrüne asla razı olmaz; eğer şükrederlerse buna rıza gösterir.

Hidayete erdirilmiş olanlar kendi lehlerine hidayete ermiş olurlar. Sebe’ 34/50’de yer aldığı üzere sapanlar da başkalarına zarar veremez, aksine kendileri zarara gömülmüş olurlar. Neml 27/92’de de belirtildiği gibi, hidayete erenler kendileri için ermiş olurlar; sapanların ise Mâide 5/105’te geçtiği gibi onlara hakikati tebliğ eden Hz. Peygamber’e ve müminlere hiçbir zararı dokunamayacaktır.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e bu âyette moral vermekte, hidayet kaynağı olan Kur’ân’dan yana tavır koymayıp sapkınlığı tercih edenler için üzülmemesini,(47) onlar üzerinde zorbalık yapmayacağını, pozisyonunun sadece ve sadece uyarıcılık olduğunu kendilerine iletmesini emretmektedir. Hak ve hakikatten uzak kalmayı tercih edenler kendi tercihlerinin sonucuna katlanırlar. Onlara tebliğde bulunan Hz. Peygamber de uyarıcılık görevini bilerek, başka arayışlara girmemesi gerektiği noktasında uyarılmış olmaktadır.

3. وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَك۪يلٍ “Sen onlar üzerinde asla vekil değilsin.” Yüce Allah Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e insanların istikameti için indirdiğini, hidayet ve dalaletle ilgili durumlarının kendileriyle ilişkili olduğunu beyan ettikten sonra, aynı şekilde Hz. Peygamber’in inkârcı muhataplarına vekil de olmadığını bildirmektedir. Bu ifadenin aynıları En‘âm 6/107 ve Şûrâ 42/6’da da geçmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in inkârcılara hiçbir şekilde kefil, gözetleyici ve koruyucu(48) olmadığını, onların inanç ve davranışlarından sorumlu tutulmayacağını söylemesini de kendisine emretmektedir. Bağlam gereği buradaki maksat Hz. Peygamber’in inkârcıları zorla imana getirmek ve durumlarının iyi olduğunu beyan etmek, istedikleri gibi başlarına azap getirmek veya başlarına gelebilecek bir azabı engellemek gibi bir görevinin olmadığını ifade etmektir.

وَك۪يل vekîl kelimesiyle ilgili olarak En‘âm 6/66, İsrâ’ 17/2 ve Müzzemmil 73/9 gibi âyetlerde de geniş bilgiler sunmakta olduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece âyetin mesajına kısaca değinmekle yetineceğiz.

Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı Hz. Peygamber’in hiç kimse üzerinde hiçbir şekilde vekil olmadığını göstermektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de yer almakta ve Hz. Peygamber’in hiç kimseye kefil olmadığı ifade edilmektedir.(49) Çünkü وَك۪يل vekîl yani güven kaynağı olarak Yüce Allah yeterlidir;(50) başka vekile gerek yoktur; yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede de verilen mesaj budur.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 2 - Taberî, age., I, 497. 3 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 4 - Âl-i İmrân 3/94.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 5 - Semerkandî, age., III, 186. 6 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 7 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 8 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62.
  • Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12
• 9 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40
• 10 - Ra‘d 13/23, 35; Nahl 16/31.
  • Ra‘d 13/23 Ra‘d 13/35 Nahl 16/31
• 11 - Ra‘d 13/35. 12 - Vâkı‘a 56/33. 13 - İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 14 - Yâsîn 36/57; Fussılet 41/31-32; Zuhruf 43/71; Rahmân 55/46-76; Vâkı‘a 56/15-37; Muhammed 47/12-15. 15 - Secde 32/17.
  • Ra‘d 13/35 Vâkı‘a 56/33 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Yâsîn 36/57 Fussilet 41/32 Zuhruf 43/71 Rahmân 55/76 Vâkı‘a 56/37 Muhammed 47/15 Secde 32/17
• 16 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, cennet ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39.
• 17 - Mâide 5/85; En‘âm 6/84; Yûsuf 12/22; Kasas 28/14; Sâffât 37/80; 105, 110, 121, 131; Murselât 77/44. 18 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 57; Ebû Dâvûd, Sünne, 16; Tirmizî, İmân, 4; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Ahmed b. Hanbel, I, 27, 51, 53, 319; II, 107, 426; IV, 129, 164.
  • Mâide 5/85 En‘âm 6/84 Yûsuf 12/22 Kasas 28/14 Sâffât 37/80 Mürselât 77/44
• 19 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/31; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Teğâbun 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 20 - Âl-i İmrân 3/156, 178; Nahl 16/39, 116, Kasas 28/8; Rûm 30/41; Zümer 39/35; Necm 53/31.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/31 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/178 Âl-i İmrân 3/156 Nahl 16/39 Kasas 28/8 Rûm 30/41 Zümer 39/35 Necm 53/31
• 21 - Bakara 2/271; Âl-i İmrân 3/195; Mâide 5/12, 65; Enfâl 8/29; ‘Ankebût 29/7; Zümer 39/35; Muhammed 47/2; Feth 48/5; Ahkâf 46/16; Teğâbün 64/9; Talâk 65/5; Tahrîm 66/8. 22 - Bakara 2/284; Âl-i İmrân 3/31, 129; Mâide 5/18, 40; Enfâl 8/70; Yûsuf 12/92; Ahzâb 33/71; Câsiye 45/14; Ahkâf 46/31; Feth 48/2, 14; Hadîd 57/28; Saff 61/12; Teğâbun 64/17.
  • Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/195 Mâide 5/12 Mâide 5/65 Enfâl 8/29 ‘Ankebût 29/7 Zümer 39/35 Muhammed 47/2 Fetih 48/5 Ahkâf 46/16 Teğâbun 64/9 Talâk 65/5 Tahrîm 66/8 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/31 Âl-i İmrân 3/129 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Enfâl 8/70 Yûsuf 12/92 Ahzâb 33/71 Câsiye 45/14 Ahkâf 46/31 Fetih 48/2 Fetih 48/14 Hadîd 57/28 Saff 61/12 Teğâbun 64/17
• 23 - Râzî, age., XX, 111. 24 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 25 - Semerkandî, age., III, 186; Taberî, age., XXIV, 5; Zemahşerî, age., IV, 124.
• 26 - Semerkandî, age., III, 186-187; Taberî, age., XXIV, 6; Zemahşerî, age., IV, 124; Râzî, age., XXVI, 281.
• 27 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8. 28 - Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95; İbrâhim 14/47; Zümer 39/37.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8 Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 İbrâhîm 14/47 İbrâhîm 14/47 Zümer 39/37
• 29 - Âl-i İmrân 3/4; Mâide 5/95; A‘râf 7/136; İbrâhim 14/47; Hıcr 15/79; Rûm 30/47; Secde 32/22; Zümer 39/37, 41; Zuhruf 43/25, 55; Dühân 44/16.
  • Âl-i İmrân 3/4 Mâide 5/95 A‘râf 7/136 İbrâhîm 14/47 Hicr 15/79 Rûm 30/47 Secde 32/22 Zümer 39/37 Zümer 39/41 Zuhruf 43/25 Zuhruf 43/55 Duhân 44/16
• 30 - Semerkandî, age., III, 187; Taberî, age., XXIV, 7.
• 31 - Necm 53/19-20.
  • Necm 53/20
• 32 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 33 - Âl-i İmrân 3/173; Mâide 5/104; Tevbe 9/59. 34 - Enfâl 8/62, 64. 35 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29.
  • Âl-i İmrân 3/173 Mâide 5/104 Tevbe 9/59 Enfâl 8/62 Enfâl 8/64 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29
• 36 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 37 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 38 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 39 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 40 - Semerkandî, age., II, 154; Taberî, age., XII, 36; Zemahşerî, age., II, 378-379. 41 - Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 42 - Mâide 5/37; Tevbe 9/21, 68; Hûd 11/39; İbrâhim 14/40; Hıcr 15/76; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45. 43 - Mâide 5/37; Tevbe 9/68; Hûd 11/39; Zümer 39/40; Şûrâ 42/45.
  • Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/21 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 İbrâhîm 14/40 Hicr 15/76 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45 Mâide 5/37 Tevbe 9/68 Hûd 11/39 Zümer 39/40 Şûrâ 42/45
• 44 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 45 - Taberî, age., XIV, 50; XXIII, 190. 46 - Taberî, age., VII, 239.
• 47 - Kehf 18/6; Şu‘arâ’ 26/3; Fâtır 35/8.
  • Kehf 18/6 Şu‘arâ 26/3 Fâtır 35/8
• 48 - Semerkandî, age., I, 457; Taberî, age., VII, 227; Zemahşerî, age., II, 33. 49 - Nisâ’ 4/109; En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Furkân 25/43; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6. 50 - Âl-i İmrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/2, 65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62.
  • Nisâ 4/109 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Furkân 25/43 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/2 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62