Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 17-22. âyetlerinde müşriklerin mabedle ilişkilerini, müslümanların mescitlere karşı yükümlülüklerini, çeşitli fedakârlık içeren sıfatlarını, mahşerdeki ödüllerini ele almakta ve onları müjdelemektedir.

a) Mabede Karşı Görevler

Yüce Allah, sûrenin 17-19. âyetlerinde, müşriklerin, kendilerinin kâfirliğine bizzat kendileri şahitlik ederlerken, Allah’ın mescitlerini ömürlendirme görevleri yani yetkileri olmadığını, onların bütün işlerinin boşa gittiğini, ateşte ebedî kalacaklarını bildirmekte, Allah’ın mescitlerini Allah’a ve ahiret gününe iman eden, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve Allah’tan başkasından çekinmeyenlerin ömürlendireceğini, bu sebeple de doğru yola ermişlerden olmalarının umulduğunu ifade etmektedir.

Ardından, müşriklerin bazı faaliyetleri hakkında bir mukayeseye şu şekilde değinilmektedir: “(Ey müşrikler!) Siz hacılara su vermeyi ve Mescid-i Haram’ı onarmayı, Allah’a ve ahiret gününe iman edip de Allah yolunda cihad edenlerin imanı ile bir mi tutuyorsunuz? Halbuki onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah zalimler topluluğunu hidâyete erdirmez.”

ı. Müşriklerin Yükümlü Olmamaları

مَا كَانَ لِلْمُشْرِك۪ينَ اَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللّٰهِ شَاهِد۪ينَ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ “Müşriklerin, kendilerinin kâfirliğine bizzat kendileri şahitlik ederlerken, Allah’ın mescitlerini imar etme görevleri yoktur. Onların bütün işleri boşa gitmiştir. Onlar, ateşte ebedî kalacaklardır.”

Âyetteki مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, söz konusu değildir”; لِلْمُشْرِك۪ينَ li’l-müşrikîne ifadesi “müşrikler, ortak koşanlar için”; اَنْ يَعْمُرُوا en ya‘murû ifadesi “iman etmeleri, ömürlendirmeleri”; مَسَاجِدَ اللّٰهِ mesâcidellâhi tamlaması “Allah’ın mescitlerini”; شَاهِد۪ينَ şâhidîne kelimesi “şahitler olarak, şahitlik ederek”; عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfüsihim ifadesi “kendi nefisleri aleyhine”; بِالْكُفْرِ bi’l-küfri ifadesi “küfürlerine, kafirliklerine”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar (var ya)”; حَبِطَتْ habitat fiili “silinmiştir”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühum tamlaması “onların amelleri”;وَفِي النَّارِ ve fi’n-nâri ifadesi “ateşte”; هُمْ hum zamiri “onlar”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedî kalacaklar(dır)” demektir.

Burada müşriklerin mescitleri imar görev ve yetkilerinin bulunmadığıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.مَا كَانَ لِلْمُشْرِك۪ينَ اَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللّٰهِ شَاهِد۪ينَ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ “Müşriklerin, kendilerinin kâfirliğine bizzat kendileri şahitlik ederlerken, Allah’ın mescitlerini imar etme görevleri yoktur.” Yüce Allah bu âyette müşriklerle iletişim konusunda çok önemli bir pasaja yer vermektedir.

a) Âyet hakkında şöyle değerlendirmeler yapılmıştır: Yüce Allah, sûreye, müşriklerden berî/uzak olunduğunu tekidli “pekiştirilmiş” olarak zikretmekle başladı. Sonra bu uzak durmaya sebebiyet veren kabahat ve rezaletlerine yer verdi. Ardından onların bu dışlamayı doğru bulmayıp kendileriyle birlikte yaşamanın gerektiği konusunda ileri sürdükleri şüphelerini nakletti. Bunlardan birincisi, bu ayette zikredilen husustur. Bu böyledir, çünkü onlar (kendilerine göre) güzel sıfatlara ve hoş hasletlere sahiptiler. Bu da onlarla içice bulunmayı, onlarla yardımlaşma ve dayanışmayı gerektirir. Mescid-i Harâm’ı imar eden kimseler olmaları işte bu sıfatlardan birisidir.

İbn Abbas şöyle demiştir: ‘Hz. Abbâs, Bedir Savaşı’nda esir edildiğinde, müslümanlar onun yanına gelerek ‘Allah’ı inkâr ettiği ve akrabayla irtibatı kestiği için’ onu ayıpladılar. Hz. Ali, ona sert bir biçimde konuşarak ‘Sizin, övgüye değer hasletleriniz yok mudur?’ deyince, Abbâs ‘Biz, Mescid-i Harâm’ı imar ederiz; Kâbe’ye perde takarız; hacılara su dağıtırız; köleleri esirlikten kurtarırız’ cevabını vermişti. Bunun üzerine Yüce Allah Abbâs’ın sözünü reddederek ‘Allah’a şirk koşanların Allah’ın mescidlerini imar etmeye ehliyetleri yoktur!’ ayetini indirmiştir.”(1)

b) Âyette kendi kâfirliklerine kendilerinin şahit olduğu bir süreçte ve ortamda, böyle bir zamanda müşriklerin Yüce Allah’ın mescitlerini imar etmek gibi bir görevlerinin bulunmadığını, mescit imarının onların işi olmadığını beyan etmektedir. Esasında daha sonra ele alacağımız Tevbe 9/28’de müşriklerin maddeten pis, necis oldukları, bu yüzden de Mescid-i Harâm’a yaklaşmalarının yasaklandığı belirtilmektedir. Mescitler ibadet yerleri olduğu için o mekânların temizlenmesinin Hz. İbrâhim’den beri müslümanlara yönelik bir görev olduğu Bakara 2/125 ve Hacc 22/26’da ifade edilmektedir.

c) Âyette geçen يَعْمُرُوا ya‘murû fiili “ömür vermek”, “yaşatmak” manasında bir fiildir ve mescitleri hem fiziksel manada yaşatmanın, hem de manevi hayatta onları şenlik ve canlı tutmanın müşriklerin hakkı ve görevi olmadığı belirtilmektedir. Bu fiile eğer a‘mera (dört harfli, if‘âl) kalıbından mana verilirse, o zaman mesaj, mescitlerin imar edilmesi, yapılması ve inşa edilmesiyle ilişkili olur.

Bu arada söz konusu fiili ‘ammera (ta‘mîr) kalıbından yorumlarsak, o zaman da mana mescitlerin tamiri ve onarımıyla ilişkili olur ki bütün bu üç yorum gereği bunları yapmanın müşriklerin işi, görevi olmadığı, onların böyle bir hakkının bulunmadığı ifade edilmiş olmaktadır. Bir sonraki âyette bütün bu görevlerin kimlere yönelik olduğu açıkça zikredilmektedir. Sözün burasında belirtelim ki, umreye bu ismin verilmesinin nedeni, inanç ve uygulamadaki arızaları tamir ederek ve değerlerle buluşturarak hayatı anlamlı, bilinçli, kıymetli ve donanıl bir ömre dönüştürmesi hedefiyle yapılmasıdır.

d) Âyette zikredilenشَاهِد۪ينَ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ ifadesi “kâfirliklerine kendileri şahit iken”, “nefislerinin küfrünü, inkârını göre göre” manasına gelmekte, putlara tapmaları, vahyi inkâr etmeleri, Hz. Peygamber’in risaletini reddetmeleri vs. hususlar ortada dururken, onların Yüce Allah’ın mescitlerini inşaya, imara, onları yaşatmaya hiçbir şekilde haklarının bulunmadığı, onların böyle bir işinin ve görevinin olamayacağı belirtilmektedir. Bu ifadeye “müşriklerin Hz. Peygamber’e kâfir suçlamasında bulunmaları” manası da verilmektedir; ancak bu yaklaşım kabul gören görüş değildir.

2.اُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ “Onların bütün işleri boşa gitmiştir. Onlar, ateşte ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah müşriklerin herhangi bir şekilde mescit imarıyla ilgilenmeleri durumunda bunun kendilerine hiçbir faydasının olmayacağını, çünkü onların tevhide inanmayan durumları nedeniyle, dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin silinip gideceğini ve ateş azabında ebedi olarak kalacaklarını bildirmektedir.

Küfür her bir hayırdan daha kapsamlıdır ve sahibinin yapıp ettiği iyilikleri yok edip giderir; sahibini ebedi cehennemde bırakır.(2) Âyetin son cümlesindeki ifade takdîm-te’hîr tekniği gereği hasr/kasr denen “vurgulu” mesaja sahiptir ve inkârcıların cehennemde ebedi kalacakları manası pekiştirilmektedir.

Mâide 5/5’te de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah çeşitli âyetlerde kâfirlerin ve münafıkların amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19, Muhammed 47/9, 28 ve 32’de geçen ve “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(3) gibi anlamlar içeren يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri gereği bu durum dile getirilmektedir. Dahası habita,(4) habitat,(5) tahbeta(6) ve yahbeta(7) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen اَحْبَطَ veya حَبِطَ habita(t) fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ıı. Mescitleri Ömürlendireceklerin Nitelikleri

اِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَاَقَامَ الصَّلٰوةَ وَاٰتَى الزَّكٰوةَ وَلَمْ يَخْشَ اِلَّا اللّٰهَ فَعَسٰىٓ اُو۬لٰٓئِكَ اَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ “Allah’ın mescitlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe iman eden, namazı kılan, zekâtı veren ve Allah’tan başkasından korkmayan (kişiler) ömürlendirir. İşte doğru yola ulaşanlardan olmaları umulanlar bunlardır.”

Âyetteki اِنَّمَا يَعْمُرُ innemâ ya‘muru ifadesi “ancak ve ancak imar eder, ömürlendir, şenlik tutar”; مَسَاجِدَ اللّٰهِ mesâcidellâhi tamlaması “Allah’ın mescitlerini”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “iman etmiş olan(lar)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; وَاَقَامَ ve ekâme fiili “ve ikame etmiş (olan), kılmış (olan)”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتَى ve âtâ fiili “ve vermiş (olan)”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekâtı”; وَلَمْ يَخْشَ ve lem yahşe fiili “ve çekinmemiş (olanlar)”; اِلَّا اللّٰهَ illellâhe istisnası “Allah’tan başkasından”; فَعَسٰىٓ اُو۬لٰٓئِكَ fe ‘asâ ülâike ifadesi “umulur ki onlar”; اَنْ يَكُونُوا en yekûnû ifadesi “(şöyle) olmaları”; مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ mine’l-mühtedîne ifadesi ise “hideyet edilenlerden, doğru yola ulaştırılmış olanlardan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mescitlerini kimlerin imar edeceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَاَقَامَ الصَّلٰوةَ وَاٰتَى الزَّكٰوةَ وَلَمْ يَخْشَ اِلَّا اللّٰهَ “Allah’ın mescitlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe iman eden, namazı kılan, zekâtı veren ve Allah’tan başkasından korkmayan (kişiler) ömürlendirir.” Yüce Allah önceki âyette müşriklerin Allah’ın mescitlerini imara yetkili ve hak sahibi olmadıklarını beyan ettikten sonra, bu âyette bu görev ve sorumluluğun müminlere ait olduğunu onların çeşitli sıfatlarını zikrederek dile getirmektedir.

a) اِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّٰهِ مَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Allah’ın mescitlerini ancak Allah’a ve ahiret gününe iman eden(ler) ömürlendirir.” Bu çerçevede mescitlerin imarını yapacak kişilerin öncelikle imanlı insanlar olması gerektiği belirtilmekte, “Allah’a ve âhiret gününe iman” şeklinde imanın en temel iki unsuruna yer verilerek elbette diğer esaslar da bu kapsamda değerlendirilmektedir. Çünkü imanın iman olabilmesi, vahyi, peygamberi ve meleği zorunlu kılmaktadır. Zira bu değerler ancak bu sayede öğretilmektedir.

İmanı olmayanın bu tür mabedlerde bulunması ne görevidir ne da hakkıdır. Bu sebeple önceki âyette de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah mescitlere ömür verecek kişilerin hem fiziksel olarak inşa, imar ve tamir, hem de manevi açıdan şenlik tutup ömür vermek, onları yaşatmakla görevli olduklarını ifade etmiş olmaktadır. Yapılan işlerin değerlendirilmesinde en önemli unsur, işi yapanın imanlı olup olmamasıdır. Eğer iman yoksa o işin sahibine hiçbir faydası da olmayacaktır. Mescitlerin imarı işi bir ibadettir; çünkü bu ilahi bir emirdir. Bu durumda ibadetin makbul olması da imanlı olarak yapılmasına bağlı olduğu için âyette ilk sırada iman esası getirilmiştir.

b)وَاَقَامَ الصَّلٰوةَ وَاٰتَى الزَّكٰوةَ “(Onlar) namazı dosdoğru kılan(lar) ve zekâtı veren(ler)dir.” Yüce Allah mescitlere ömür vermek durumunda olacak kişilerin diğer iki sıfatını “namaz kılmaları” ve “zekât vermeleri” şeklinde belirlemektedir. Bu ifade müminlerin hem bedensel manada fedakârlıktan kaçınmadıklarını, hem de maddî sorumlulukları yerine getirdiklerini göstermektedir. Kendisi namaz kılmayan ve gerek ekonomik olarak, gerekse ahlaki bakımdan arınmak gibi bir davası bulunmayan kişilerin Yüce Allah’ın mescitlerini imarından söz edilemez. Zekâtını varenlerle zekât almak durumunda olanların toplanma yerlerinden birisi de hiç şüphe yok ki mescitlerdir. Böylece mescitler bir anlamda ekonomik anlamda da hayata ömür kazandıran mekânlardır.

c)وَلَمْ يَخْشَ اِلَّا اللّٰهَ “(Onlar) Allah’tan başkasından çekinmeyen kimse(ler)dir.” Yüce Allah mescitlerin imarıyla ilgili olarak üçüncü sırada sadece ve sadece Allah’a saygı ve derin duyarlılık beslemeyi zikretmektedir. Mescit inşası ve imarı bir iman ve ibadet duyarlılığı gerektirmektedir ki bunların elde edilebilmesinin tek yolu sadece ve sadece Allah rızasına yönelmektir. Bu sebeple, Yüce Allah âyette başka hiçbir beklentiyle değil, sadece ilahi rızayı kazanmak için, sadece Yüce Allah’a haşyet yani derin saygı duyanların mescitleri imar edeceğini beyan etmiş olmaktadır.

Burada zikredilen “iman”, “ibadet” ve sadece ve sadece Yüce Allah’a duyulan derin saygı demek olan “haşyet”in müşriklerde olmadığı dolaylı yoldan ortaya konulmuş olmaktadır. Bunun tersinden hareket ederek, hakiki ve duyarlı mümin olabilmek için bu çok çok önemli üç özelliğin kişide bulunmasının şart olduğunu beyan etmemiz gerekmektedir.

2. فَعَسٰىٓ اُو۬لٰٓئِكَ اَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَد۪ينَ “İşte doğru yola ulaşanlardan olmaları umulanlar bunlardır.” Yüce Allah mescitlerin imarında önce imanı, ardından bedensel ve ekonomik fedakârlıkları, sonrasında ise sadece ve sadece Allah’a derin saygıyı zikrettikten sonra, bu üç temel özelliğe sahip olan kişilerin yapıp ettikleri fedakârlıklar nedeniyle hidayete erdirilmiş olmalarının umulduğunu beyan etmektedir.

Bu cümlenin izahında şöyle bir değerlendirme son derece isabetli bir ufuk kazandırmaktadır: “Ebû Müslim şöyle demektedir: Bu ayette geçen عَسٰى ‘asâ kelimesi kullarla ilgilidir. Dolayısıyla bu kelime, burada ‘ummak’ manasını ifade eder. Bu nedenle, mana ‘Bu taatları yapanlar, onları sırf hidayet elde etme ümidiyle yapmışlardır’ şeklinde olur. Zira Yüce Allah ‘Korku ve ümit ile Rablerine duâ ederler’(8) buyurmuştur.

Bu hususta sözün hakikati şudur: Kul bu amelleri yerine getirirken, ödül elde edeceğine kesinkes hükmedemez. Çünkü onun, kabulün gerçekleşmesinde dikkate alınan şartlardan herhangi birini ihlâl etmesi daima mümkündür.”(9)

ııı. Müşriklerin Çabalarının Yetersizliği

اَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَآجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَجَاهَدَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ لَا يَسْتَوُ۫نَ عِنْدَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “(Ey müşrikler)! Siz hacılara su vermeyi ve Mescid-i Haram’ı onarmayı, Allah’a ve ahiret gününe iman edip Allah yolunda cihad edenlerin (fedakârlık yapanların) imanı ile bir mi tutuyorsunuz? (Oysa) onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah o zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki اَجَعَلْتُمْ ece‘altüm sorusu “yaptınız mı, saydınız mı”; سِقَايَةَ الْحَآجِّ sikâyete’l-hâcci tamlaması “hacılara su vermeyi”; وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ve ‘ımârate’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “ve Mescid-i Harâm’ın imarını, bakımını, tamirini”; كَمَنْ اٰمَنَ kemen âmene ifadesi “iman etmiş olan(lar) gibi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; وَجَاهَدَ ve câhede fiili “ve cihad etmiş (olanlar gibi)”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; لَا يَسْتَوُ۫نَ lâ yestevûne fiili “eşit, bir olmazlar, eşit olmayacaklar”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidâyete erdirmez, doğru yola ulaştırmaz”; الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ el-kavme’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimler topluluğunu, haksızlık eden topluma” demektir.

Burada müşriklerin kabullleri ile Yüce Allah’ın o konudaki değerlendirmesi gündeme getirilmektedir.

1. اَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَآجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ اٰمَنَ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَجَاهَدَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “(Ey müşrikler)! Siz hacılara su vermeyi ve Mescid-i Haram’ı onarmayı, Allah’a ve ahiret gününe iman edip Allah yolunda cihad edenlerin (fedakârlık yapanların) imanı ile bir mi tutuyorsunuz?” Yüce Allah mescitlerin ömürlendirilmesinin müşriklerin değil, duyarlı müminlerin görevi olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa kendilerince yaptıkları bazı hizmetleri abartılı gösterenlerin algısını şiddetle eleştirmektedir.

Bu çerçevede hac mevsiminde hacılara su hizmeti vermekle Mescid-i Harâm’ı tamir etmeyi Yüce Allah’a ve âhiret gününe iman ile Allah yolunda cihad etmeyi bir sayanların bu kabulünü reddetmektedir. Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir.(10) Biz daha önce Tevbe 9/17. âyette aktardığımız rivayetin bu noktada yeterli olduğu kanaatindeyiz.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سِقَايَةَ الْحَآجِّ sikâyete’l-hâcci tamlaması “hacıların su ihtiyacını karşılamak” manasına gelmektedir. Kur’ân’da yine sadece bu âyette geçen عِمَارَة ‘ımârah szcüğü de bilinen manada “onarım” demektir. İşte Yüce Allah Mekkeli müşriklerin kendilerince yapıp yeterli gördükleri bu iki işle birlikte, müslümanların Yüce Allah’a ve âhiret gününe imanlı bir şekilde Allah yolunda yapıp ettikleri her türlü fedakârlığı aynı düzeyde kabul etmeyi şiddetle reddetmektedir.

Burada zikredilen “Allah yolunda cihad” kavramının içini “Allah rızası için yapıp edilen her bir davranış” olarak doldurmak gerekmektedir. Özü kaybetmiş olarak şekle yönelik yapılanlar ile özünü koruyarak gerçekleştirilen fedakârlıklar hiçbir şekilde bir ve aynı değerde tutulamaz. Zaten âyetin başındaki اَجَعَلْتُمْ e ce‘altüm ifadesindeki hemze de inkârî bir manadadır ve böyle bir mukayesenin kesinlikle doğru olmadığı mesajını vermeyi amaçlamaktadır.

2. لَا يَسْتَوُ۫نَ عِنْدَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِم۪ينَ “(Oysa) onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah o zalimler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Kur’ân’da pek çok âyette(11) yer alan bu ifadede Yüce Allah hak ve hakikatin karşısına dikilip hakkı mağlup etmeye çalışanlara zalim sıfatını vermekte ve zalimliği tercih ettikleri sürece onları hidayete erdirmeyeceğini haber vermekte, mukayaseye konu meselelerin Allah katında hiçbir şekilde eşit olamayacaklarını bildirmektedir. Bu türden haksız değerlendirmelerde bulunanların zalimler olduğunu ifade ederek onlara hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir.

Bu kişilerin “zalim” olarak nitelendirilmesinin nedeni, hem tevhide karşı şirki benimsemeleri, hem Kâbe’yi amacı dışında kullanmaları, hem de haksız değerlendirmelerde bulunmalarıdır. Bilindiği üzere, zulüm “bir şeyi yerinden etmektir”; bu nedenle şirk de Lokmân 31/13’te belirtildiği gibi “büyük bir zulüm”dür.

Fâtiha 1/6’da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene, layık gördüğüne hidayet verir; isteyeni layık gördüğünü de sapıklıkta bırakır.(12) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda Bakara 2/26’da “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14/24’de “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40/34’te “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40/74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir. Ayrıca pek çok âyette zikredildiği üzere, “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(13) “yalancı müsriflere”(14) ve “nankör yalancılara”(15) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(16) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır belirler ve sonucuna katlanır.

b) Fedâkarlıklar ve Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 20-22. âyetlerinde iman edip hicret eden ve mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad edenlerin Allah katında derecelerinin yüksek olacağını, bu kişilerin kurtuluşa ereceklerini bildirmekte, Rablerinin onlara, tarafından bir rahmet ve hoşnutluk ile kendileri için, içinde tükenmez nimetler bulunan cennetler müjdelediğini, orada ebedî kalacaklarını müjdelemektedir.

ı. İman, Hicret ve Cihâd

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ اَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّٰهِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَآئِزُونَ “İman edip hicret edenler ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad edenler (fedakârlık yapanlar), derece bakımından Allah katında daha üstündürler. İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَهَاجَرُوا ve hâcerû fiili “ve hicret ettiler, edenler”; وَجَاهَدُوا ve câhedû fiili “ve cihad ettiler, edenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların (kendi) mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve onların (kendi) canlarıyla”; اَعْظَمُ a‘zemu kelimesi “daha büyüktür(ler), daha yüksektirler”; دَرَجَةً deraceten kelimesi “dereceler bakımından”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi tamlaması “Allah katında dereceleri yüksektir”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike humu ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْفَآئِزُونَ el-fâizûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler, (başarıya ulaşanlar)” demektir.

Burada mahşerde kurtuluşa erebilmenin üç şartıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ “İman edip hicret edenler ve Allah yolunda mallarıyla, canlarıyla cihad edenler (fedakârlık yapanlar).” Yüce Allah önceki âyette hacılara su vermeyle Kâbe’yi tamirin/imarın iman ve cihaddan daha iyi olduğunu sananları reddettikten sonra, orada sözünü ettiği iman ve cihadla ilgili daha açık beyanlara yer vermekte, sonuçta bu özelliklere sahip olanların Allah katında derecelerinin yüksek olacağını ve bu kişilerin kurtuluşa ereceklerini müjdelemektedir.

a) Daha önce yorumladığımız Enfâl 8/72’de de benzeri geçen bu âyette, Yüce Allah kurtuluş için “ilk” sırayı “iman”a vermektedir. İman, dört boyutu olan bir kavramdır. Buna göre iman “inanılması gereken her şeye inanmak, inanılan değerlere güvenmek, bu sayede kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir. Mümin de bu özelliklere sahip kişi manasına gelmektedir.

b) İmanın peşinden zikredilen “ikinci” değer “hicret” olarak belirlenmektedir. Kur’ân’da bu fedakarlığı yapanlarla ilgili çeşitli âyetler zikredilmektedir.(17) Bu ifade hem inançta hem de uygulamada yanlış, kötü ve zararlı şeylerden ayrılıp doğru, iyi ve yararlı olanlara yönelmek manasındadır. Bu bağlamda geri dönmek üzere çıkılan yolculuğa “hicret” dendiği gibi, terim olarak da “hicret” müslümanların 622 yılında Mekke’den Medine’ye yaptıkları göçün adıdır. Burada sözü edilenler Mekke’den Medine’ye hicret eden muhacirlerdir.

c) Âyette iman ve hicretten sonra “üçüncü” sırada söz “cihad”a getirilmektedir. Bakara 2/218, Enfâl 8/72, Tevbe 9/20, 88, Hucürât 49/15 ve Saff 61/11’de aynısı veya benzeri geçen bu ifade ise Yüce Allah için ve O’nun emirleri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere çalışmalar yapanları içermektedir.

Elbette öncelikli mesaj savaş ortamında gereken yiğitliği göstermektir; ancak terim olarak cihâd, esasında mutlak manada insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa bir kişiyi de içerse insan kazanma çabasıdır. Nihayetinde hedef insan kazanmak olduğu için gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır.

2. اَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللّٰهِ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْفَآئِزُونَ “(Bunlar) derece bakımından Allah katında daha üstündürler. İşte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Yüce Allah işte sözünü ettiği bu üç özelliği Allah katında yüksek dereceler elde etmenin ve sonuçta kurtuluşa ermenin önşartları olarak belirlemektedir. Bu noktada içerikleri değişik olsa da farklı derecelendirmeler Nisâ’ 4/95-96 ve Hadîd 57/10’da da zikredilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan ve “kurtuluşa erenler”, “başarıya ulaşanlar”, “esenliğe erişenler”, “bahtiyarlığa erenler”, “zafere kavuşanlar” gibi anlamlara gelen الْفَآئِزُون el-fâizûne kelimesi Kur’ân’da “itaat-haşyet-takvâ”nın,(18) “iman-hicret-cihâd”ın,(19) “iman-takvâ-âhiret için hazırlık yapanlar”ın(20) ve “iman-sabır-fedakârlık”ın(21) sonucu olarak zikredilmekte, bütün bunların sahiplerine erdemi ve mutluluğu getireceği beyan edilmek istenmektedir. Burada kullanılan هُمُ hum zamir-i faslı, cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmakta ve gerçek manada kurtuluşa ve başarıya erişenlerin işte bu kişiler olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

ıı. Ebedi Nimet Yurdu: Cennetler

يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ ف۪يهَا نَع۪يمٌ مُق۪يمٌ خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Rableri onlara, tarafından bir merhamet ve hoşnutluk ile kendileri için içinde kalıcı (tükenmez) nimetler bulunan cennetler müjdeler. Onlar orada ebedî kalacaklardır. Şüphesiz ki büyük ödül yalnızca Allah’ın katındadır.”

Âyetteki يُبَشِّرُهُمْ yubeşşıruhum ifadesi “onları müjdelemektedir”; رَبُّهُمْ rabbuhum ifadesi “onların Rabbi”; بِرَحْمَةٍ bi rahmetin ifadesi “(şöyle) bir rahmetle, bir merhametle”; مِنْهُ minhu ifadesi “katından bir”; وَرِضْوَانٍ ve rıdvânin ifadesi “ve bir razı oluşla”; وَجَنَّاتٍ ve cennâtin kelimesi “ve cennetlerle”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; نَع۪يمٌ مُق۪يمٌ na‘îmun mukîmun tamlaması “kalıcı nimetler vardır, nimetler olacaktır”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَآ fîhâ ifadesi “orada”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebediyyen”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عِنْدَهُٓ ‘ındehû ifadesi “sadece O’nun katındadır, O’nun katında olacaktır”; اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması ise “büyük ödül” demektir.

Burada fedakârlık yapan yiğitlerin mahşerde çeşitli şekillerde ödüllendirilecekleri gündeme getirilmektedir.

1. يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَرِضْوَانٍ وَجَنَّاتٍ لَهُمْ ف۪يهَا نَع۪يمٌ مُق۪يمٌ “Rableri onlara, tarafından bir merhamet ve hoşnutluk ile kendileri için içinde kalıcı (tükenmez) nimetler bulunan cennetler müjdeler.” Yüce Allah iman edip hicret eden, bununla birlikte mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunca cihad edenlerin yüksek derecelerle ödüllendirileceğini beyan ettikten sonra, bu ödüllerle ilgili daha da açıklamalar yapmaktadır. Bu çerçevede kendisinin bu kişileri katından bir rahmetle, razı oluşla ve içinde ebedi olarak kalacakları nimet yurdu cennetlerle ödüllendireceğini müjdelemektedir.

Âyette geçen رَحْمَةٍ مِنْهُ rahmetin minhu ifadesi “Allah’ın rahmeti, merhameti”, رِضْوَان rıdvân sözcüğü “Yüce Allah’ın kulundan razı oluşu” manasına gelmektedir. Şüphesiz bunların gerçekleştirilme yeri cennetlerdir ki âyette cennetlerin نَع۪يم na‘îm yani “nimetlerle dolu olduğu”, nimetlerin ise مُق۪يم mukîm yani “devamlı olacağı” müjdelenmektedir. Nimetlerin devamlı oluşu ifadesi konuyla ilgili bilgi içeren Ra‘d 13/35 ve Vâkı‘a 56/33’ta verilen bilgilerle de uyumludur.

2. خَالِد۪ينَ ف۪يهَآ اَبَدًا اِنَّ اللّٰهَ عِنْدَهُٓ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Onlar orada ebedî kalacaklardır. Şüphesiz ki büyük ödül yalnızca Allah’ın katındadır.” Yüce Allah cennetliklerin orada ebedi olarak kalıcı olacaklarını beyan etmektedir ki cennetin ebedi oluşu Kur’ân’da pek çok âyette(22) zikredilmektedir. “Büyük ödülün Yüce Allah’ın katında oluşu”yla iligli olarak Enfâl 8/28 ve Teğâbun 64/15’te de beyanlar yer almaktadır.

Asıl büyük ödül Yüce Allah’ın katında ve huzurunda gerçekleşecektir. Burada sözü edilen “büyük ödül”, elbette Allah’ın razı oluşu, O’nun mağfireti ve sonunda ikram edeceği “cennet”tir.(23) Âyetteki devrik cümle yapısı, manayı vurgulu hale getirmekte ve büyük ödülün sadece ve sadece Yüce Allah’ın katında olduğu manasını pekiştirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 46; Zemahşerî, age., II, 245-246; Râzî, age., XVI, 7.
• 2 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6. 3 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 4 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 5 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 6 - Hucürât 49/2. 7 - Zümer 39/65.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6 Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 8 - Secde 32/16.
  • Secde 32/16
• 9 - Râzî, age., XVI, 10.
• 10 - Taberî, age., X, 95-96; Zemahşerî, age., II, 248; Râzî, age., XVI, 11-12.
• 11 - Bakara 2/285; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 109; Kasas 28/50; Ahkâf 46/10; Saff 61/7; Cum‘a 62/5.
  • Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/109 Kasas 28/50 Ahkâf 46/10 Saff 61/7 Cum‘a 62/5
• 12 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31. 13 - Bakara 2/258, 264; Âl-i İmrân 3/86; Mâide 5/51, 67, 108; En‘âm 6/144; Tevbe 9/19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16/37, 107; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Ahkâf 46/10; Saff 61/5, 7; Cum‘a 62/5; Münâfikûn 63/6; Müddessir 74/31. 14 - Mü’min 40/28. 15 - Zümer 39/3. 16 - Hacc 22/16.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31 Bakara 2/258 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 Mâide 5/67 Mâide 5/108 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Tevbe 9/24 Tevbe 9/37 Tevbe 9/80 Tevbe 9/109 Nahl 16/37 Nahl 16/107 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Saff 61/7 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16
• 17 - Bakara 2/218; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/89, 97, 100; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/20, 100, 117; Nahl 16/41, 110; Hacc 22/58; Nûr 24/22; Ahzâb 33/6, 50; Haşr 59/8, 9; Mümtehıne 60/10.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/89 Nisâ 4/97 Nisâ 4/100 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/20 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Nahl 16/41 Nahl 16/110 Hacc 22/58 Nûr 24/22 Ahzâb 33/6 Ahzâb 33/50 Haşr 59/8 Haşr 59/9 Mümtehine 60/10
• 18 - Nûr 24/52. 19 - Tevbe 9/20. 20 - Haşr 59/18-20. 21 - Mü’minûn 23/111.
  • Nûr 24/52 Tevbe 9/20 Haşr 59/20 Mü'minûn 23/111
• 22 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8. 23 - Taberî, age., XXVIII, 126.
  • Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8