Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 30-40. âyetlerinde müşriklerin Hz. Peygamber’e tuzak kurma girişimlerini, bunları boşa çıkartıcı oluşunu, onların vahye karşı alaycılıklarını, azaptan kurtulamayacaklarını, ibadet sandıkları şeylerin asılsız oluşunu, imtihanın ayırıcı özelliğini, inkârdan vazgeçerlerse kâfirlerin bağışlanacaklarını ve Allah yolunda cihadın gerekliliğini dile getirmektedir.

a) Kâfirlerin Tuzakları ve Azap İstekleri

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde kâfirlerin Hz. Peygamber’i tutup bağlamaları veya öldürmeleri yahut yurdundan çıkarmak için tuzak kurduklarını, tuzak kurarlarken Allah’ın da onlara tuzak kurduğunu ve tuzakları boşa çıkaranların en hayırlısı olduğunu, kendilerine âyetler tilâvet edildiği yani aktarıldığı zaman: “(Evet) işittik; isteseydik biz de bunun benzerini elbette söyleyebilirdik. Bu öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” diye karşılık verdiklerini hatırlatmaktadır.

Ardından, o kâfirlerin bir zamanlar vahiy ile alay ederek “Ey Allah’ım! Eğer bu Kitap senin katından gelmiş bir gerçekse üzerimize gökten taş yağdır yahut bize elem verici bir azap getir!” dedikleri ve kendilerine şu cevabın verildiği aktarılmaktadır: “Allah, sen onların içinde iken onlara azap edecek değildir. Onlar mağfiret dilemektelerken de Allah onlara azap edici değildir.”

ı. Tuzaklar ve Yüce Allah’ın Onları İptali

وَاِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ اَوْ يَقْتُلُوكَ اَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللّٰهُ وَاللّٰهُ خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ “Hani kâfir olanlar seni tutup bağlamaları veya öldürmeleri veya seni (yurdundan) çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı. Onlar (sana) tuzak kuruyorlar(dı). Allah da (buna karşı) tuzak kuruyor(du). Allah tuzak kuranların (tuzakları boşa çıkaranların) en hayırlısıdır.”

Âyetteki وَاِذْ يَمْكُرُ ve iz yemküru ifadesi “ve hani tuzak kuruyorlardı”; بِكَ bike ifadesi “sana, sana yönelik, seninle ilgili”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkâr etmiş kişiler”; لِيُثْبِتُوكَ li yüsbitûke ifadesi “seni tutuklamak için”;اَوْ يَقْتُلُوكَ ev yaktülûke ifadesi “veya seni öldürmek için”;اَوْ يُخْرِجُوكَ ev yuhricûke ifadesi “veya seni sürgün etmek için”;وَيَمْكُرُونَ ve yemkürûne fiili “ve tuzak kuyorlar(dı)”; وَيَمْكُرُ ve yemküru fiili “ve tuzakları boşa çıkarıyor(du)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “ve Allah”; خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ hayru’l-mâkirîne tamlaması ise “tuzakları boşa çıkaranların en hayırlısı(dır)” demektir.

Burada inkârcıların Hz. Peygamber’e yönelik olarak kurmakta oldukları tuzaklar ve Yüce Allah’ın onları boşa çıkarmasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ اَوْ يَقْتُلُوكَ اَوْ يُخْرِجُوكَ “Hani kâfir olanlar seni tutup bağlamaları veya öldürmeleri veya seni (yurdundan) çıkarmaları için sana tuzak kuruyorlardı.” Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin Mekke döneminde Hz. Peygamber’e yönelik kurdukları tuzak bağlamında üç seçenek üzerinde durduklarını haber vermektedir. Bu çerçevede لِيُثْبِتُوكَ li yüsbitûke yani “seni tutup bağlamak”, “seni tutuklamak”, “seni hapsetmek”(1) veya يَقْتُلُوكَ yaktülûke “seni öldürmek” ya da يُخْرِجُوكَ yuhricûke “seni sürgüne göndermek” şeklinde Hz. Peygamber’e yönelik olarak üç plan üzerinde durmuşlardı.

Yaşanan olayın ne olduğu konusunda nakledilen şu rivayeti burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“İbn Abbâs, Mücâhid, Katâde ve benzeri müfessirler şöyle demişlerdir: Kureyşli müşrikler Daru’n-Nedve’de istişare ediyorlardı. Derken bir ihtiyar kılığına girmiş olan İblis onların yanlarına gelip kendisinin Necid’li olduğunu söylemişti. Oradakilerin bazıları ‘Onu (Hz. Peygamber’i) bağlayın ve onun başına zamanın felâketlerinin gelmesini bekleyelim’ demişler. İblis de ‘Böyle yapmada bir fayda yok. Çünkü bundan dolayı onun kavmi öfkelenir ve kan döker’ demişti. Bazıları da ‘Onu memleketinizden uzaklaştırın. Böylece onun eziyetinden kurtulur, rahata kavuşursunuz’ demişler. Bunun üzerine İblis ‘Böyle yapmada da bir fayda yok. Çünkü o zaman o etrafında bir grup toplar ve onlarla size karşı savaşır’ demişti.”

“Ebû Cehil ise şunu teklif etmişti: ‘Benim görüşüm şu: Her kabileden birer adam seçip toplayalım. Onlar ona saldırıp hep birden kılıçlarıyla vursunlar. Böylece onu öldürdükleri zaman kanı bütün kabilelere dağılmış olur ve Haşimoğulları bütün Kureyş kabileleriyle savaşmayı göze alamazlar; bundan dolayı da onun diyetini, yani kan bedelini almaya razı olurlar.”

“Bunun üzerine İblis ‘İşte bu doğru fikir’ demiş, Yüce Allah da Hz. Peygamber’e bu olayı vahiy ile bildirmiş ve ona Medine’ye hicret etme hususunda müsaade edip yatağında yatmamasını emretmişti. İşte böylece Yüce Allah, Hz, Peygamber’e hicret hususunda izin vermişti. Hz. Peygamber Hz. Ali’ye yatağında yatmasını emrederek ‘Cübbeme bürün. Bu işten sana hoşlanmadığın bir kötülük gelmeyecek’ demişti. Müşrikler gece boyu onun evini gözetlemişler; sabah olunca girip yatağına koşmuş, karşılarında Hz. Ali’yi görünce şaşıp kalmışlardı. Yüce Allah onların bu komplolarını boşa çıkarmıştı.”(2)

Bu rivayette İblis’in insan kılığına girme kısmı hariç, geri kalanlarda herhangi bir sorun görünmemekte, anlatılanlar büyük oranda Kur’ân’a uygunluk arz etmektedir.

2. وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللّٰهُ وَاللّٰهُ خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ “Onlar (sana) tuzak kuruyorlar(dı). Allah da (buna karşı) tuzak kuruyor(du). Allah tuzak kuranların (tuzakları boşa çıkaranların) en hayırlısıdır.” Bu ifadenin bir benzeri Hz. İsa’ya yönelik olarak Âl-i İmrân 3/54’te de yer almaktadır. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Mekke’de gerçekleştirme planları üzerinde çalıştıkları türden tuzaklara Medine döneminde de devam ettiklerini, muhtemelen yeni arayışlara girdiklerini haber vermekte, ancak Yüce Allah’ın da tuzaklara karşı plan yaptığını, çünkü tuzakları boşa çıkaran en güçlü kudretin kendisi olduğunu hatırlatmaktadır.

Mekkeli müşrikler ne kadar tuzak kurduysalar da Yüce Allah hepsini boşa çıkarmıştı. Nitekim onlar Hz. Peygamber’i Mekke’deyken tutuklama veya öldürme ya da sürgüne gönderme planı yaparken ona hicret imkânını vererek onların planlarını geçersiz kılmıştı. Ardından Medine döneminde müslümanları tamamen yok etmek için Bedir’e gelmelerine imkân vermişti.

Daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/44. âyette de belirtildiği gibi, müslümanları gözlerinde küçük görmelerini yani sayılarını çok az göstererek gevşemelerini sağlamıştı; ancak onları büyük bir hezimete uğratarak mağlup olmalarının önünü açmıştı. İşte bütün bunlar Yüce Allah’ın onlara kurduğu tuzağı yani başka bir ifadeyle Allah’ın onların tuzaklarını boşa çıkarmasını oluşturmuştu.

Âyetteki وَاللّٰهُ خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ beyanı gereği Yüce Allah tuzakları boşa çıkartanların en hayırlısıdır. “Tuzak kuran” anlamında mâkir veya “çok çok iyi ve sürekli tuzak kuran” anlamında mekkâr sıfatları Yüce Allah için kullanılmaz; çünkü O, tuzakları boşa çıkartandır; hayru’l-mâkirîn’dir. Allah’ın işi tuzak kurmak değildir; çünkü tuzak kurmak daha güçlüye karşı yapılan bir hiledir. Oysa Yüce Allah’tan daha güçlüsü yoktur.

Bu nedenle, Yüce Allah için tuzakları boşa çıkartıcılıktan söz etmek gerekmektedir. İnsanların tuzaklarında hayırdan söz edilmezken, Yüce Allah için “hayırlı” denmesi O’nun tuzak konusundaki durumunun insanlarınkinden farklı olduğunu ve hayır içerdiğini göstermektedir.(3)

Daha önce yorumladığımız Enfâl 8/18. âyette bu konudaki açıklamalarımızın bir kısmını yaptığımız için aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Vahiy İle Alay Edişleri

وَاِذَا تُتْلٰى عَلَيْهِمْ اٰيَاتُنَا قَالُوا قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَآءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هٰذَآ اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Onlara ayetlerimiz tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman şöyle demişlerdi: Elbette duyduk; isteseydik biz de bunun benzerini elbette söyleyebilirdik. Bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir.”

Âyettekiوَاِذَا تُتْلٰى ve izâ tütlâ ifadesi “ve tilavet edildiği zaman, okunup aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُنَا âyâtünâ tamlaması “bizim âyetlerimiz, mesajlarımız”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; قَدْ سَمِعْنَا kad semı‘nâ fiili “muhakkak ki işitmiştik”; لَوْ نَشَآءُ lev neşâu ifadesi “eğer dileseydik”;لَقُلْنَا lekulnâ ifadesi “elbette biz de söyleyebilirdik”; مِثْلَ هٰذَا misle hâzâ ifadesi “bunun gibisini”; اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ illâ esâtîru’l-evvelîne istisnası ise “öncekilerin masallarından başka bir şey” demektir.

Burada inkârcıların vahiy hakkındaki olumsuz kanaatleri ve suçlamaları gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah inkârcılara âyetler aktarıldığında onların verdiği tepkiyi dile getirmekte, kendilerine aktarılan âyetleri veya onlara benzer ifadeleri daha önce de işittiklerini, dilemeleri halinde Kur’ân gibi şeyler söyleyebileceklerini, nihayetinde vahyin eskilerin masallarından başka bir şey olmadığını iddia ettiklerini aktarmaktadır. Bu konuda benzer bir mesaj içeren En‘âm 6/93’te verilen bilgiyi de mealen hatırlatmakta yarar vardır: “Allah’a yalan iftira edenden yahut kendisine hiçbir şey vahyedilmemişken ‘Bana da vahyolundu’ diyenden ve ‘Ben de Allah’ın indirdiği âyetlerin benzerini indireceğim’ diyenden daha zalim kim olabilir ki!”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen sözleri kimin söylediğiyle ilgili olarak öne çıkan isim Nadr b. Hâris’tir.(4) O ve ondan etkilenenler yıllarca uğraşmış olsalar da “biz de benzerini söyleyebiliriz” sözlerini ispat edememişlerdir. Dahası, bu âyet indirilmeden önce çeşitli âyetlerde meydan okumalarda bulunulmasına rağmen, herhangi bir teşebbüs veya uydurulan herhangi bir metin üretememişlerdir; bundan sonra da Kur’ân gibi bir metin getiremeyecekleri şeklindeki meydan okuması da kıyamete kadar devam etmektedir.

“Rivayet olunduğuna göre, Nadr b. Hâris, bir tacir olarak Hîre’ye gidiyor, orada ‘Kelile ve Dimne’ masallarını satın alıp öğreniyordu. Müslümanlarla alay edenlerle birlikte oturup kalkıyordu. Kendisi de alay edenlerden idi. Onlara geçmiş milletlerin uydurma masal ve efsanelerini okuyor, bunların tıpkı Hz. Muhammed’in geçmiş ümmetlerle ilgili olarak bildirdiği kıssalar gibi olduğunu iddia ediyordu.”(5)

Meydan okuma âyetlerinin birini yani Bakara 2/23-24’ü aktarmak istiyoruz: “Eğer kulumuza indirdiklerimizden herhangi bir şüphedeyseniz onun (vahyin) benzeri bir sûre getirin; eğer iddianızda doğru iseniz Allah’tan başka şahitlerinizi (yardımcılarınızı) da çağırın. (Bunu) yapamazsanız (yapamadıysanız) -ki asla ve asla yapamayacaksınız-, yakıtı insan(lar) ve taş(lar) olan, kâfirler için hazırlanmış (olacak cehennem) ateş(in)den korunun.”

Meydan okuma, İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/34’te olduğu gibi önce “60-70 arası sûre” ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için, meydan okuma da yaklaşık olarak 60-70 sûrelik bir bütünü içermektedir.

Daha sonra Hûd 11/13’te “on sûre” ve nihayet Yûnus 10/38. âyette de olduğu gibi “tek sûre”(6) getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır. Mekke dönemindeki sûrelerde yer alan bu ifadeler muhataplar tarafından yerine getirilemeyince Medine döneminde bu defa konu yeniden “bir sûre” üzerinden gündeme getirilmektedir. Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere yönelik meydan okumalar geçerliliğini sürdürmektedir.

Âyetlerdeki kullanım örneklerinden hareket ederek, ancak sadece kelimeleri değiştirerek kendilerince bazı söyler de şu şekilde sarf etmişlerdir: والزارعات زرعا والخابزات خبزا والطابخات طبخا واللاقمات لقما “Ekin ekenlere, ekmek yapanlara, yemek pişirenlere ve lokma ekenlere yemin olsun.” Sâffât, Zâriyât, Murselât ve Nâzi‘ât sûrelerinin ilk âyetlerinden kopya edip söyleyebildikleri işte bundan ibaretti.

Esasında Kur’ân’daki meydan okumalara rağmen, Mekkeli müşrikler bu kitap gibi bir kitap uydurabileceklerini söylemişlerdi. İşte Kur’ân’ı mağlup edebilmeleri için ellerine bir altın fırsat geçmişti. 60-70 veya 10 ya da en azından bir sûre uydursalardı ve onu Kur’ân ile yarıştırıp muhataplarını ikna etselerdi Kur’ân’ın meydan okuma âyetlerini cevaplamış olacaklardı. Böylece vahyin ilahi kaynaklı değil de beşer kaynaklı olduğunu ispatlamış ve Kur’ân’ı yalanlamayı başarmış olabileceklerdi. Ancak mucizevi bir şekilde bu türden meydan okumalar asla ve asla karşılanamamıştır ve karşılanamayacaktır.

2. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Hatta o kâfirler sana geldiklerinde ‘Bu (Kur’an) öncekilerin masallarından başka bir şey değildir’ diyerek seninle tartışırlar.” Yüce Allah bu cümlede Hz. Peygamber’in yanına geldiklerinde Mekkenin inkârcı elebaşlarının onunla tartışmaya başladıklarını ve kendilerine tebliğ ettiği bütün değerleri içeren vahiy için “bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” dediklerini haber vermektedir. Onların bu cümlesi sadece inkâr değil, aynı zamanda alaycılık da içermektedir.

İniş sırasına göre ilk geçtiği yer olan Kalem 68/15’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne tamlaması, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da 9 kez(7) geçmektedir. Bu tamlamaya “öncekilerin şiirleri ve kehanetleri” manası da verilmiştir.(8) Bu ifade bazı âyetlerde “mahşerle ilgili özel âyetler”,(9) bazılarında ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.(10) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise mesaj doğrudan vahiy ile ilişkilendirilmekte ve vahye “eskilerin masalları” dedikleri ifade edilmiş olmaktadır.

Bu arada inkârcıların vahye yönelik suçlayıcı beyanları bağlamında şu hakaretlerini de aktarmakta yarar görmekteyiz: Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin iler sürdüğü “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(11) “öncekilerin masalları”,(12) “geçmişten gelen büyü”,(13) “açık bir büyü”,(14) “karmakarışık rüyalar”,(15) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(16) “eski bir yalan, iftira”(17) veya “bir beşer sözü”(18) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(19) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(20) “onu şeytanların indirmediği”ni,(21) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(22) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı(23) da beyan etmektedir.

ııı. Alaycı Bir Şekilde Azap İstekleri

وَاِذْ قَالُوا اللّٰهُمَّ اِنْ كَانَ هٰذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَاَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَآءِ اَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “Hani (o kâfirler) bir zaman da şöyle demişlerdi: “Ey Allah’ım! Bu (Kur’an) senin katından ise üzerimize gökten taş yağdır veya bize elem verici bir azap getir!”

Âyettekiوَاِذْ قَالُوا ve iz kâlû ifadesi “hani (şöyle) demişlerdi”; اللّٰهُمَّ üllâhumme ifadesi “ey Allah’ım”; اِنْ كَانَ in kâne fiili “eğer (şöyle) olursa”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; هُوَ hüve zamiri “işte o”; الْحَقَّ el-hakka kelimesi “hakikat, gerçek”; مِنْ عِنْدِكَ min ‘ındike ifadesi “senin katından (gelen)”; فَاَمْطِرْ fe emtır duası “yağdır”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, bizim üzerimize”; حِجَارَة hıcâraten kelimesi “taş”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yukarıdan”; اَوِ ائْتِنَا ev i’tinâ isteği “veya bize getir”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin Kur’ân’ın Yüce Allah katından olması halinde kendilerine azap edilmesiyle ilgili istekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bir keresinde Mekkeli müşriklerin bir talebine yer vermekte ve eğer Kur’ân O’nun katından bir metin ise üzerlerine gökten taş yağdırmasını veya elem verici bir azapla kendilerini cezalandırmasını istediklerini hatırlatmaktadır. Kendilerince Kur’ân ilahi kaynaklı değildir. O nedenle, zanlarına göre Hz. Peygamber bu vahyi ya kendisi uydurmuştur ya da birileri ona öğretmiştir. Bu noktada müşriklerin Hz. Peygamber’e yönlendirdikleri suçlamaları da kısaca hatırlatmakta yarar vardır.

Kur’ân’da beş kez(24) geçen اللّٰهُمَّ allâhumme hitabı “ey Allah’ım”, “ya Rabbi” manasına gelmektedir. Bu ifadede bulunan mîm harfi yâ “ey” ünlemine karşılıktır. Bu nedenle hem mîm harfi hem de yâ ünlemi bir cümlede gelmeyeceği için yâ ünlemi düşürülmüştür.(25)

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(26) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(27) “şâ‘ır (şâir)”,(28) “sâhır (büyücü)”,(29) “meshûr (büyülenmiş)”,(30) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(31) “müfterî (iftiracı)”,(32) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(33) “kezzâb (çok yalancı)”,(34) “dâllûn (sapkın(lar)”(35) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir/mânı‘)”(36) diyorlardı.

İşte bu ifadelerden de anlaşılacağı gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in yalancı, iftiracı olduğunu dile getiriyorlardı. Bu kanaatlerine güveniyor olmalarının bir sonucu olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette açık azap isteklerini dile getirmişlerdi. “Elem verici azap” ifadesiyle ilgili çeşitli beyanlar Kur’ân’da 72 kez(37) geçmektedir.

Furkân 25/7-8’de de belirtildiği üzere, müşriklerin Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları beyan edilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği (özel) bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte müşriklerin bu ve benzer istekler dile getirmelerinin sebebi, Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçlamaları ve onun kendilerini tehdit ettiği azabı yapacak olan melekleri görme dilekleriydi.(38)

Peygamberliğin ispatı olarak müşriklerin ileri sürdüğü hususlardan birisi İsrâ’ 17/92’de şöyle dile getirilmektedir: “Veya bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırmadıkça veya Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe veya altından bir evin olmadıkça ya da göğe çıkmadıkça sana kesinlikle inanmayacağız.”

Konuyla ilgili Furkân 25/21-22’de şu ifadeler yer almaktadır: “Bizimle karşılaşmayı (âhireti) ummayanlar, ‘(İnanmamız için) ya bize de melekler indirilmeliydi ya da Rabbimizi görmeliydik’ dediler. Aslında onlar kendilerinde haksız büyüklük gördüler ve büyük bir azgınlığa düştüler. Melekleri görecekleri gün, işte o gün, suçlulara hiçbir müjde yoktur ve (o suçlular) ‘her yerden engellenmişiz’ diyeceklerdir.”

Bu konudaki ifadelerden farklı olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette azap isteklerine yer verilmektedir. Benzer içerikte bir istekleri Sâd 38/16’da şu şekilde yer almaktadır: “(Müşrikler, alay ederek), ‘Ey Rabbimiz! Bizim payımızı hesap gününden önce acele ver’ demişlerdi.”

Müşriklerin azapta acelecilikleri konusunu Meryem 19/84’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Burada sadece şunu söylemekle yetinelim: Yüce Allah Ra‘d 13/6, Hacc 22/47 ve ‘Ankebût 29/53 gibi âyetlerde müşriklerin bu türden çeşitli cümlelerini bizlere aktarmakta, alay ettikleri günün başlarına geleceğini de haber vermektedir.

ıv. Yüce Allah’ın Azapla İlgili Hükmü

وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَاَنْتَ ف۪يهِمْ وَمَا كَانَ اللّٰهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ “Sen onların içindeyken Allah onlara azap edecek değildir. Onlar bağışlanma dileğinde bulunuyorken de Allah onlara azap edici değildir.”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâkâne fiili “(şöyle) değildir, (şöyle) olmadı, (şunu yapacak) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُعَذِّبَهُمْ li yu‘zzibehum ifadesi “onlara azap edecek (değildir)”; وَاَنْتَ ve ente zamiri “ve sen (şöyle iken)”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onların içlerindeyken”; وَمَا كَانَ ve mâkâne fiili “ve yine (şöyle) değildir, (şöyle) olmadı, (şunu yapacak) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مُعَذِّبَهُمْ mu‘azzibehum ifadesi “onlara azap edici (değildir)”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; يَسْتَغْفِرُونَ yetağfirûne fiili ise “bağışlanma diliyorlar, istiğfar ediyorlarken” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müşriklerin istediği türden azap edici olmadığıyla ilgili olarak konu Hz. Peygamber ve istiğfar eden müminlerle ilişkilendirilerek gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendisinden acele azap isteyenlere bu âyetinde cevap vermekte ve Mekke şartlarında içlerinde Hz. Peygamber varken veya içlerinde istiğfar edenler bulunuyorken kimseye istedikleri türden azap etmeyeceğini bildirmektedir. Bu âyette Mekke’de müşriklerin dile getirdiği bir konu ele alındığı için, insanlar hakka ve hakikate yönelme sürecinde bulunuyorlarken onların azapla helak edilmelerinin doğru olmadığı ifade edilmektedir.

Çünkü başka bazı âyetlerde Yüce Allah kâfirlere zaman tanınmasını emrederek, muhtemelen içlerinden inananların bulunabileceğine dair bilgiler vermiş olmaktadır. Nitekim daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/38. âyette de bu istikamette bir çağrı yer almaktadır.

A‘râf 7/183, Kalem 68/45 ve Târık 86/17’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah, kâfirlerin nankörlüklerini hemen cezalandırmamakta ve onlara zaman tanımaktadır. Burada maksat muhatapların tevbe etmesi için kendilerine yeni fırsatlar verilmesi şeklinde anlaşılabilir.

Demek ki mutlak manada acele azap etmek ilahi sünnette yer almamaktadır. Bunun yerine, muhataplara zaman verilmesi benimsenerek, bazı insanların istiğfar ve tevbeyi gerçekleştirebileceklerini ihtimal dâhilinde bulundurmak istenmektedir. Nitekim Kur’ân kıssalarının hepsinde de görüleceği üzere, içlerinde peygamber varken azgın topluluklar helak edilmemiş, inananlar kurtarılmış, diğerleri azgınlıkta devam etmişlerse helak edilmişlerdir.

Konuyla ilgili olarak muhakkak bilinmesi gereken âyetler vardır. Bu bağlamda En‘âm 6/131’de Yüce Allah’ın “halkı gafilken, yani hakikatten habersizken ülkeleri ve halklarını zulüm ile helak edici olmadığı” beyan edilmektedir. Hûd 11/117’de şöyle buyrulmaktadır: “Halkı ıslah ediciler olduğu halde, Rabbin, haksızlıkla memleketleri (halklarını) helâk etmez.” Benzer şekilde Kasas 28/59’da şu bilgiler yer almaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.”

Konuyla ilgili bütün âyetleri göz önünde bulundurarak şunu söyleyebiliriz: İçlerinde peygamber veya Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunanlar varken ya da halkı gerçeklerden habersiz iken veya ıslah edici faaliyetler içerisindeyken bir şehrin helak edilmesi söz konusu değildir.

b) İnkârcılar, Sahte İbadetleri ve İnfaklarının Sonucu

Yüce Allah, sûrenin 34-37. âyetlerinde, kâfirlerin gerçek dostları olmadıkları halde Mescid-i Haram’dan Müslümanları engellediklerini, bu yüzden Allah’ın onlara azap etmemesinin söz konusu olmadığını bildirmekte, Beyt’in gerçek dostlarının takvâ sahiplerinden başkaları olmadığını, fakat inkârcıların çoğunun yani onların hiçbirinin bunu bilmediğini beyan etmekte, sonrasında onların Beyt’in yanındaki (sözde) ibadetlerinin yani tapınmalarının “ıslık çalmak” ve “el çırpmak”tan başka bir şey olmadığını ifade ederek kendilerine “inkâr etmekte olduğunuz şeylerden ötürü şimdi azabı tadın!” diyeceğini haber vermektedir.

Ardından, inkâr edenlerin mallarını, insanları Yüce Allah yolundan alıkoymak için harcadıkları, daha da harcayacakları, sonunda bunun onlara hasret yani yürek acısı olacağı ve en sonunda mağlûp edilecekleri, kâfirlikte ısrar edenlerin cehenneme sürülecekleri bildirilmekte ve bunun sebebi bağlamında şu beyana yer verilmektedir: “(Bu toplama) Allah’ın kirliyi temizden ayıklaması (mümini kâfirden ayırması) ve (bütün) kötülerin bir kısmını diğer bir kısmının üstüne koyup hepsini istifleyerek (grubu, hepsini) cehenneme atması içindir. İşte onlar ziyana uğrayanların ta kendileridir.”

ı. Kâbe’nin Dostu Olmayanlara Azap Edileceği

وَمَا لَهُمْ اَلَّا يُعَذِّبَهُمُ اللّٰهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُوٓا اَوْلِيَآءَهُ اِنْ اَوْلِيَآؤُ۬هُٓ اِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Onlar (Kâbe’nin) gerçek dostları olmadıkları hâlde Mescid-i Haram’dan (Müslümanları) engellerken Allah onlara ne diye azap etmeyecekmiş ki! Onun (Kâbe’nin) gerçek dostları, muttakîlerden başkası değildir. Fakat onların çoğu bilmez.”

Âyettekiوَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onlar için neden (şöyle) olmasın, (neden söz konusu olmasın ki)”; اَلَّا يُعَذِّبَهُمُ ellâ yu‘azzibehum ifadesi “onlara azap edecek (olmasın)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; يَصُدُّونَ yesuddûne ifadesi “engelliyorlar, engelliyorlarken”; عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ‘ani’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm’dan, saygın mescitten”; وَمَا كَانُوٓا ve mâ kânû ifadesi “ve (hâlbuki) onlar (şöyle) değillerdir”; اَوْلِيَآءَهُ evliyâehû ifadesi “onun, mescidin dostları”; اِنْ اَوْلِيَآؤُ۬هُٓ in evliyâuhû ifadesi “onun dostları (şunlardan başkası) değildir”; اِلَّا الْمُتَّقُونَ ille’l-muttekûne istisnası “takvâ sahiplerinden, duyarlı olanlardan başkası”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَهُمْ ekserahum tamlaması “onların çoğunluğu, çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne cümlesi ise “bilmiyorlar, (bunu) bilmezler” demektir.

Burada Mescid-i Harâm’a engel olanların azaba uğratılabilecekleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا لَهُمْ اَلَّا يُعَذِّبَهُمُ اللّٰهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُوٓا اَوْلِيَآءَهُ “Onlar (Kâbe’nin) gerçek dostları olmadıkları hâlde Mescid-i Haram’dan (Müslümanları) engellerken Allah onlara ne diye azap etmeyecekmiş ki!” Yüce Allah kendilerine güvendikleri için Kur’ân’ın Allah katından olması durumunda üzerlerine gökten taş yadırmasını veya elem verici bir azapla cezalandırılmalarını istediklerini, buna karşılık içlerinde Hz. Peygamber ve istiğfar eden müminler bulunduğu sürece istedikleri gibi bir azapla cezalandırılmayacaklarını beyan ettikten sonra, bu defa sözü onların hiçbir şekilde cezalandırılmayacakları zanlarına getirmektedir.

Anlaşılan o ki, Hz. Peygamber aralarından ayrılınca ve içlerinde istiğfar edenler de kalmayınca onlara azap edilecektir. Zaten Bedir ve sonrasında yaşananlar da bunun gerçekleştiğinin birer göstergesidir.

Âyetin başında yer alan وَمَا لَهُمْ ve mâ lehum ifadesi “onların leyhinde ne var ki”, “ellerinde güvence mi var”, “ne gibi bir gerekçeleri var” şeklinde anlamlar içermekte ve esasında hiçbir delil ve güvencelerinin olmadığını göstermektedir. Demek ki Yüce Allah bunlara azap edebilir; çünkü onlar müslümanları Mescid-i Harâm’dan alıkoymakta oldukları gibi, aynı zamanda kendileri de Mescid’in evliyâsı değillerdi.

Burada geçen اَوْلِيَآءَهُ evliyâehû tamlaması “dostları”, “yârânları”, “gönülden bağımlıları”, “hizmetkârları”, “gerçek sahipleri”, “mütevellileri”, “hizmete ehliyetli ve liyakatlileri”, “velayet hakkının sahipleri” gibi manalar içermekte, her durumda onların Mescid-i Harâm için uygun dostlar olmadıkları gösterilmek istenmektedir. Mekkeli müşriklerin “Biz Beytullâh’ın ve Harem’in sahipleriyiz, yöneticileriyiz. Bundan dolayı, biz istediklerimizi oraya girmekten engelleriz, istediklerimizin de oraya girmesine izin veririz” dedikleri de rivayet edilmektedir.(39) İşte Yüce Allah onların bu sözlerini reddetmekte, onların Mescid’in gerçek dostları olmadığını ilan etmektedir.

Bu arada, bir ihtimal olarak اَوْلِيَآءَهُ evliyâehû tamlamasındaki zamirin Yüce Allah’a ait olması ve müşriklerin Allah’ın dostları olmadıkları mesajının verildiğini de söylemek mümkündür.(40) Sonuçta her iki durumda da mesaj aynı yere çıkmaktadır. Çünkü Yüce Allah’ın dostu olmayanlar mabedin de dostu olamazlar. Yüce Allah’ın dostlarının muttakiler olduğu ise zaten Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir.(41)

Mekkeli müşriklerin müslümanların Mescid-i Harâm’da ibadetlerine engel olmaları Mekke döneminde yaşanan bir vakıa idi. Hz. İbrâhim’den kalma şifahi birtakım dini kanaatleri olsa da, bütünüyle tevhidi kaybetmiş oldukları için bir bakıma tevhidin mekânı olan Mescid-i Harâm’ın gerçek dostları da değillerdi. Oranın hizmetini yapmaya ehil de değillerdi; çünkü kendi kabulleriyle tevhidin merkezi olmak durumunda olan ve tek Allah’a ibadetin mekânı olan mabede onların dostluğundan da hizmetinden de söz edilemezdi. İşte bu durumda olanların kendilerini azaptan garantide görmesi olacak şey değildi.

Bu nedenle, Yüce Allah’ın onlara azap etmeyeceğine dair ellerinde hiçbir delilin ve güvencenin bulunmadığı özellikle dile getirilmiş olmakta, bu haliyle evrensel bir mesaja daha yer verilmektedir. Bakara 2/114’te de dile getirildiği gibi, Allah’ın mescidlerinde O’nun adının anılmasına engel olan ve o mabedlerin tahribi için çalışanlardan daha zalim kimse yoktur. İşte bu yönüyle âyetteki mesajın evrensel olduğunu ve mabedlerde Allah’a ibadete engel olanların hem en zalimler olduğu, hem de ilahi azabı hak ettikleri mesajı verilmektedir diyebiliriz.

2. اِنْ اَوْلِيَآؤُ۬هُٓ اِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “Onun (Kâbe’nin) gerçek dostları, muttakîlerden başkası değildir. Fakat onların çoğu bilmez.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Mescid-i Harâm’ın gerçek dostları olmadığını beyan ettikten sonra, bu defa Mescid’in gerçek sahiplerinin ve yârânlarının takvâ sahipleri olduğunu, ancak bu gerçeği insanların çoğunun bilmediğini beyan etmektedir.

Âyette verilmek istenen mesaj açıktır: Tevhidin yaşandığı ve haykırıldığı mekânlar olan mescidlerin gerçek dostları sadece ve sadece takvâ sahibi müminlerdir. Bu anlam âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımıyla elde edilen hasr/kasr denen “vurgulu” ifadenin de bir gereğidir. Âyetteki الْمُتَّقُون el-muttekûne kelimesi “takvâ sahipleri”, “takvâlı kişiler”, “sorumluluklarını bilip sorumlu davrananlar”, “duyarlılık gösterenler” gibi anlamlar vermektedir.

a) Cinn 72/18’de beyan edildiği gibi, “mescidler sadece ve sadece Allah’ındır ve orada Allah ile beraber başkalarına asla ve asla yalvarılmamalıdır.” İşte bu temel gerçeklikten hareketle, Yüce Allah ile beraber başka varlıklara da yalvarıp duran müşriklerin Mescid-i Harâm’ın dostları olduğu asla ve asla düşünülemez, söylenemez.

Yüce Allah mescidleri “evim”(42) diye nitelendirince, evin sahibi olarak kendisine başka ortakların isnat edilmesini hiçbir şekilde hoş görmez. Buradan hareketle, mescidleri birer tevhid mekânı olarak görüp oraya yaraşmayan tavırlardan kaçınmak gerektiği evrensel manada âyetin vermek istediği mesaj olarak okunmalıdır.

b) Âyetin sonundaki وَلٰكِنَّ اَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ “onların çoğu bilmezler” ifadesinden maksat, müşriklerin çoğunluğunun bunu bilmediği şeklindedir. Ancak müşrik olarak kalanların hepsinin bu durumda olduğu gerçeği düşünüldüğünde, âyetteki mesajın “onların hiçbiri bu gerçeği bilmezler” şeklinde olması da elbette mümkündür.(43) Her iki durumda da çoğunluğun hak ve hakikatten yana tavır almadıkları, hakkın ve hakikatin yanında saf tutmadıkları, dolayısıyla tuttukları yolun yol olmadığı, nihayetinde de azaba çarptırılacakları çeşitli âyetlerde dile getirilmekte, çoğunluk kınanmaktadır.

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk”, hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(44) Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığına ve kadimliğine yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına ve referansına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak, bilgi ve görüşlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden fikir yürütülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşıldığına göre, “çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir.” Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(45)

Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını onlara karşı savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

ıı. İnkârcıların Sahte İbadetleri: Islık ve El Çırpma

وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ اِلَّا مُكَآءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “O Ev’in (Kâbe’nin) yanındaki (sözde) ibadetleri, ıslık çalmak ve el çırpmaktan başka bir şey değildi. İnkâr etmiş olduğunuz şeyler nedeniyle azabı tadın!”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve (şöyle) olmadı, (şöyle) değildi”; صَلَاتُهُمْ salâtühum tamlaması “onların salatı, ibadeti (şundan başka bir şey) değildi”; عِنْدَ الْبَيْتِ ‘ınde’l-beyti ifadesi “Beyt’in yanındaki, Kâbe’nin yanındaki”;اِلَّا مُكَآءً illâ mükâen istisnası “ıslık çalmaktan başka (bir şey)”; وَتَصْدِيَةً ve tasdiyeten sözcüğü “ve el çırpmak(tan başka bir şey)”; فَذُوقُوا fe zûkû emri “ve tadın”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı”; بِمَا كُنْتُمْ bimâ küntüm ifadesi “(şöyle) olmanızın karşılığında”; تَكْفُرُونَ tekfurûne fiili ise “inkâr etmektesiniz, inkâr etmiş olmanızdan dolayı” demektir.

Burada müşriklerin Beytüllah’ta yaptıkları sözde ibadetler ve sonuçta azabı hak edişleri gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ اِلَّا مُكَآءً وَتَصْدِيَةً “O Ev’in (Kâbe’nin) yanındaki (sözde) ibadetleri, ıslık çalmak ve el çırpmaktan başka bir şey değildi.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Mescid-i Haram yanındaki sözde ibadetlerinin bulunduğunu, ancak bunların ıslık çalmak ve el çırpmaktan başka da bir şey olmadığını beyan etmektedir ki din adına böyle pratiklerin hiçbir değeri yoktur.

Kur’ân’da sadece burada geçen مُكَآء mükâen kelimesi “ıslık çalmak”, تَصْدِيَة tasdiyeten sözcüğü ise “ses çıkarmak”, “engelleyip vazgeçirmek”, “el çırpmak” gibi anlamlar içermektedir.(46) Zuhruf 43/57’de geçen yesıddûne fiili de bu manadadır.

Bu olayın tarihi arka planıyla ilgili olarak şu bilgilerin nakledilmesinde yarar görmekteyiz:

“İbn Abbâs şöyle demektedir: ‘Kureyşliler, Kâbe’yi çıplak olarak, ıslık çalıp el çırparak tavaf ediyorlardı.’(47) Mücâhid şunları dile getirmiştir: ‘Onlar tavafta Hz. Peygamber’e muhalefet ediyor, onunla alay ediyor, ıslık çalıyor ve onun namaz ve tavafını karıştırıyorlardı. Mukâtil de şöyle demiştir: ‘Hz. Peygamber mescidde namaz kıldığında o müşrikler Hz. Peygamber’in namazını bozmak için onun sağında ve solunda ıslık çalıyorlar, el çırpıyorlardı. Bu durumda İbn Abbas’ın görüşüne göre ıslık çalıp el çırpma işi müşrikler için bir tür ibâdet olmuş olur. Mûcâhid ve Mukâtil’in görüşüne göre ise el çırpıp ıslık çalma işi Hz. Peygamber’e eziyet vermek için yapılıyordu. Âyet metninden dolayı birinci görüş doğru olmaya daha yakındır.”(48)

Onların ıslık çalarak ve el çırparak bu türden tapınmaları, manevi ve ruhi öğelerden yoksun, derinliksiz ve şekilci eylemler ve tapınma formları olmaktan başka bir değer ve içerik taşımamaktadır. Müşrikler Kâbe’nin çevresinde yaptıkları hareketleri ibadet sanıyor, böylece kulluk gerçekleştirdiklerini zannediyorlardı. Islık çalmak ve el çırpmak müşriklerin bir tapınma biçimi olduğu kadar, “vahyi susturmak için gürültü çıkarmak ve müslümanların ibadetine engel olmak” şeklinde de düşünülebilir. Zira hem önceki âyette onların müslümanları Mescid’den engelledikleri beyan edilmkete, hem de Fussılet 41/26’da onların vahyin sesini bastırmak için gürültü çıkartılmasını istedikleri dile getirilmektedir.

Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, müşriklerin müslümanların ibadetlerine engel olduklarını ve ıslık çalarak, el çırparak gürültü yapmak suretiyle vahyin sesini kısmayı hedeflediklerini söyleyebiliriz. Mâ‘ûn sûresinde kınanan “sözde ibadet edenler”den kasıt da, işte bu âyette dile getirilen uygunsuz davranışları yapanlardır.

2. فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “İnkâr etmiş olduğunuz şeyler nedeniyle azabı tadın!” Yüce Allah inkârda ısrarcı olan ve inkâra devam eden müşriklere hitap etmekte, yaptıkları inkârın bir karşılığı olarak azabı tatmalarını emretmektedir ki burada kast edilen öncelikli azap, onların Bedir’de yaşadığı korkunç yenilgidir.(49) Sonrasında mahşerdeki azap da böylelerini beklemektedir.

Azabın tadılması, elbette bir alay ifadesidir; çünkü müslümanlarla ve onların değerleriyle dünyada alay eden müşriklere onların yaptığı gibi hak ettikleri türden olmak üzere mahşerde alay edilecektir.

ııı. Yanlış İnfakın Feci Akıbeti

اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ “Şüphesiz ki kâfir olanlar, mallarını (insanları) Allah yolundan alıkoymak için harcıyorlar; daha da harcayacaklar. Sonunda bu, onlara pişmanlık olacak ve en sonunda yenileceklerdir. Kâfirler cehenneme sürüleceklerdir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا innellezîne keferû ifadesi “muhakkak ki kâfir olanlar, inkâr etmiş olanlar”; يُنْفِقُونَ yünfikûne fiili “infak ederler, verirler”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “onların mallarını”; لِيَصُدُّوا li yesuddû ifadesi “engellesinler diye”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; فَسَيُنْفِقُونَهَا fe seyunfikûnehâ ifadesi “onu ileride de infak edecekler”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَكُونُ tekûnu fiili “olacaktır”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlar üzerinde, onlar aleyhinde”; حَسْرَةً hasraten kelimesi “hasret sebebi”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُغْلَبُونَ yuğlebûne dilgen fiili “mağlup edilecekler(dir)”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kâfir, inkâr etmiş olanlar ise”; اِلٰى جَهَنَّمَ ilâ cehenneme ifadesi “cehenneme, cehennemde”; يُحْشَرُونَ yuhşerûne edilgen fiili ise “sürüleceklerdir, toplanacaklardır” demektir.

Burada yanlış yere infak edenlerin dünyadaki mağlubiyetleri ile mahşerdeki azap yeri gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا “Şüphesiz ki kâfir olanlar, mallarını (insanları) Allah yolundan alıkoymak için harcıyorlar; daha da harcayacaklar.” Yüce Allah inkârcıların mallarını ve servetlerini veriliş amacı olan “hak yolunda” değil de “insanları Allah’ın yolundan engellemek için” harcadıklarını ve bunu böyle yapmaya devam edeceklerini haber vermektedir.

Müfessirlerimiz bu âyetin iniş sebebi olarak şu bilgileri vermişlerdir:

“Mukâtil ve Kelbî şöyle demişlerdir: Bu ayet Bedir günü kâfirlere yemek yediren kâfirler hakkında nazil olmuştur ki bunlar Kureyş’in ileri gelen on iki kişisidir. Bu kişiler Ebû Cehil, kardeşi Hâris, Hişâm’ın iki oğlu Utbe ve Şeybe, Rabî‘a’nın iki oğlu, Haccâc’ın iki oğlu, Ebu’l-Buhterî b. Hişâm, Hakîm b. Huzâm, Übeyy b. Halef ve diğerleridir.”(50)

“Sa‘îd b. Cübeyr ve Mücâhid ise şöyle demiştir: Bu ayet, Ebû Süfyân ve onun Uhud Günü Hz. Muhammed’e karşı savaşmak için harcadığı malları hakkında nazil olmuştu. O, Araplardan meydana getirdiği ordunun dışında Habeşlilerden de iki bin kişi kiralamış ve onlara kırk okka infakta bulunmuştu.”(51)

Âyetin iniş sebebi bu veya benzer olaylar olsa da, nihayetinde mallarını ve servetlerini Allah yolunda değil de bu yolun dışındaki bâtıl işler için harcarlarsa, burada sözü edilen tehdit hepsini beklemektedir demektir. Âyette kâfirlerin bu türden harcamalar yaptıkları beyan edildiği gibi, ilerde de bunu yapmaya devam edecekleri mucizevi bir şekilde haber verilmektedir.

Elbette âyetlerin iniş sebeplerinin özel olması mesajlarının genel olmasına engel değildir. Bu sebeple verilmek istenen mesajı hayata ve güne taşımak, vahyin kavranmasında, yaşanmasında ve hayata taşınmasında son derece etkin bir okuma biçimidir. Vahyin indirildiği dönemde ve sonrasında hatta Son Saat’e kadar her kim mallarını bâtıl yollarda harcarsa sonuçlarına katlanacağını bilmelidir.

2.ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ “Sonunda bu, onlara pişmanlık olacak ve en sonunda yenileceklerdir.” Yüce Allah mal ve servetlerini insanları Allah yolundan engellemek üzere harcayanlara bu yaptıklarının bir hasret sebebi olacağını, sonunda mutlaka mağlup edileceklerini haber vermektedir. Kur’ân’da beş kez(52) geçen حَسْرَة hasrah kelimesi “derin ıstırap, derin sızı”, “yerinme sebebi”, “hayal kırıklığı”, “dert” gibi anlamlar içermekte, bu yapılanların yapanların başına dert olacağını bildirmektedir. Bu durum Hâkka 69/50’de de beyan edildiği gibi kâfirlere hasret sebebi olacaktır.

Yüce Allah kendi yolunun dışında yapılan harcamaların kişiler için bir hasret sebebi olacağını beyan ettikten sonra, nihayetinde mutlak sûrette yenileceklerini de haber vermekte, geçici bazı üstünlükler olsa da sonuç itibariyle kâfirlerin mağlup edileceğini bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/36’da bu kişilerin “hasret içerisinde mağlup edilip cehenneme sürülecekleri” bildirilmektedir. Konunun diğer âyetlerle izahını daha önce yorumladığımız Enfâl 8/19. âyette yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istememekteyiz.

3. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ “ Kâfirler cehenneme sürüleceklerdir.” Yüce Allah inkârcıların dünya hayatında hasret çekeceklerini ve nihayetinde mağlup edileceklerini beyan ettikten sonra, bunların mahşerde de cehennemde toplanacaklarını, oraya sürükleneceklerini, sevk edileceklerini yani ebedi duraklarının cehennem ateşi olacağını haber vererek muhataplarını uyarmak istemektedir. İnkârcıların “cehenneme sürüklenecekleri”yle ilgili olarak Enfâl 8/36, Âl-i İmrân 3/12 ve Mü’min 40/71-72’de, “yüzüstü sürüklenecekleri”yle ilgili olarak da Furkân 25/34. âyette de bilgi verilmektedir.

ıv. Uygulamaların Gerçek Nedeni

لِيَم۪يزَ اللّٰهُ الْخَب۪يثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَيَجْعَلَ الْخَب۪يثَ بَعْضَهُ عَلٰى بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَم۪يعًا فَيَجْعَلَهُ ف۪ي جَهَنَّمَ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “(Bu toplama), Allah’ın kirliyi (kâfiri) temizden (müminden) ayıklaması ve (bütün) kötülerin bir kısmını diğer bir kısmının üstüne koyup hepsini istifleyerek cehenneme atması içindir. İşte onlar, kaybedenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki لِيَم۪يزَ liyemîze ifadesi “ayırsın diye, sonunda ayıracaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْخَب۪يثَ el-habîse kelimesi “pis olanı, çirkin olanı”; مِنَ الطَّيِّبِ mine’t-tayyibi ifadesi “temiz olandan”; وَيَجْعَلَ ve yec‘ale fiili “ve yapsın, kılsın diye, yapacaktır”; الْخَب۪يث el-habîse kelimesi “pisi, pis olanı”; بَعْضَهُ ba‘dahû tamlaması “onun, (onların) bir kısmını”; عَلٰى بَعْضٍ ‘alâ ba‘dın ifadesi “bir kısmının üzerine, birbirinin üstüne”;فَيَرْكُمَهُ fe yerkümehû fiili “ve onu istifleyecek”; جَم۪يعًا cemî‘an ifadesi “hepsini”; فَيَجْعَلَهُ fe yac‘alehû fiili “ve onu kılacaktır, (hepsini) yapacaktır”; ف۪ي جَهَنَّمَ fî cehenneme ifadesi “cehennemde, (hepsini cehenneme atacak(tır)”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike humu ifadesi “işte onlardır sadece ve sadece onlar”; الْخَاسِرُونَ el-hâsirûne kelimesi ise “kaybedenler, ziyana uğrayanlar(ın ta kendileri)” demektir.

Burada inkârcılara uygulananların sebebinin ne olduğuyla ilgili olarak iki gerekçe ve sonucu gündeme getirilmektedir.

1. لِيَم۪يزَ اللّٰهُ الْخَب۪يثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَيَجْعَلَ الْخَب۪يثَ بَعْضَهُ عَلٰى بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَم۪يعًا فَيَجْعَلَهُ ف۪ي جَهَنَّمَ “(Bu toplama), Allah’ın kirliyi (kâfiri) temizden (müminden) ayıklaması ve (bütün) kötülerin bir kısmını diğer bir kısmının üstüne koyup hepsini istifleyerek cehenneme atması içindir.” Yüce Allah inkârcılara neden hasret çektireceğini, onların neden mağlup edileceklerini ve neden cehenneme sürüleceklerini, bir anlamda onları neden çeşitli imtihan konularıyla denediğini beyan etmek üzere bazı gerekçeler saymaktadır.

a) لِيَم۪يزَ اللّٰهُ الْخَب۪يثَ مِنَ الطَّيِّبِ “(Bu toplama) Allah’ın kirliyi temizden ayıklaması (mümini kâfirden ayırması) içindir.” Bu cümle vahyin indirilişinin gayesi ve dönüştürücülüğü bağlamında Âl-i İmrân 3/179’da benzer bir şekilde zikredilmektedir. Bu çerçevede öncelikli olarak الْخَب۪يث el-habîs denen “pis”, “kötü”, “bayağı” olanları yani “yapılan pislikleri ve onları yapan inkârcı kâfirleri ve müşrikleri”, الطَّيِّب et-tayyib denen “iyi” ve “temiz” olanlardan yani iyiliklerden ve onları yapan müminlerden ayırt etmeyi, tam anlamıyla onları birbirinden ayrıştırmayı zikretmektedir. Âyetteki الْخَب۪يث el-habîs kelimesi Kur’ân’da yedi,(53) الطَّيِّب/ طَيِّبet-tayyib/tayyib sözcüğü ise 13 kez(54) zikredilmektedir.

Âyetteki لِيَم۪يزَ liyemîze fiilindeki lâm/li edatı âkıbet yani “sonuçta” manasında da yorumlanabilir. Bu durumda âyet şöyle tercüme edilebilir: “Sonuçta, Allah kirliyi temizden ayıklayacak (mümini kâfirden ayıracak) ve (bütün) kötülerin bir kısmını diğer bir kısmının üstüne koyup hepsini istifleyerek, onu (hepsini) cehenneme atacaktır. İşte onlar, ziyana uğrayanların ta kendileridir.”

Buradaki لِيَم۪يزَ li yemîze ifadesi li yümeyyize şeklinde de okunmakta, “ayırmak”, “ayrıştırmak”, “seçmek”, “ayıklamak” manalarına gelmekte ve mutlak manada bir ayrışma anlamı vermektedir.(55) Bu fiil bir kez de Âl-i İmrân 3/179’da geçen bu ifadesi gereği, Yüce Allah bu şekilde bir ayırıma tâbi tutarak herkesi hak ettiği akıbetle buluşturacaktır.

b) وَيَجْعَلَ الْخَب۪يثَ بَعْضَهُ عَلٰى بَعْضٍ فَيَرْكُمَهُ جَم۪يعًا “(Bütün) kötülerin bir kısmını diğer bir kısmının üstüne koyup hepsini istifleyecek.” Yüce Allah söz konusu gerekçelerin ikincisini ise bütün pis, kötü ve çirkinlerin yani inkârcı kâfirlerin bir araya getirilmesi ve onları birbirinin üstüne kümelendirmesiyle ilişkilendirmektedir. Demek ki dünya hayatında kötülüklerden yana tavır alanlar bu tercihlerinin sonucunda mahşerde bir araya getirilecek, cehenneme atılmadan önce adeta üst üste istifleneceklerdir.

Âyette geçen يَرْكُمَ yarküme fiili Tûr 52/44’te “bulutların birbirine istiflenmesi” anlamında merkûm kalıbında, Nûr 24/43’te ise yine bulutların bu durumuyla ilgili olarak rukâm kalıbında kullanılmaktadır. Kur’ân’da yer alan bu üç kullanımda da aynı mana geçerlidir ve “birbiri üzerine istiflenmiş olmak”, “birbirine katmak”, “birbirine eklemek” manası söz konusu edilmektedir. Yani esasında burada cehenneme atılma öncesinde de muhataplara eziyet edileceğine dair bir de işaret yer almaktadır.

c) فَيَجْعَلَهُ ف۪ي جَهَنَّمَ “Onu (grubu, hepsini) cehenneme atması (içindir).” İnkârcıların biraraya getirilip birbirleri üzerine istiflenmesinin sonucu bu cümlede zikredilmekte ve nihayetinde hepsinin birden cehenneme atılacağı haber verilmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ “İşte onlar, kaybedenlerin ta kendileridir.” Yüce Allah işte bu durumun gerçek zarar ve ziyan olduğunu ve bu durumdakilerin de mutlak surette zarar ve ziyana uğrayacaklarını zamir-i fasl kullanımı gereği hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifade tekniğiyle dile getirmektedir. Gerçek ziyanda olanlar ziyanda olduklarını Yüce Allah’ın haber verdiği kişilerdir. Bu türden vurgulu ifadelerin tercih edilme sebebi, insanların böyle feci ve korkunç akıbetleri hak edecek bir hayat yaşamamalarını kendilerine tenbihlemektir.

c) Kâfirlere Ve Müminlere Yönelik Hatırlatmalar

Yüce Allah, sûrenin 38-40. âyetlerinde inkâr edenlere seslenmekte, eğer inkârdan vazgeçerlerse, geçmiş günahlarını bağışlayacağını, eğer inkâra geri dönerlerse öncekilere uygulanan sünnetin yani ilâhî kanunun geçtiğini, yani nelerin olduğunu görüp bildiklerini hatırlatmakta, sonrasında bu türden saldırgan ve zalim inkârcılara karşı olmak üzere müslümanlara şu emri verdiğini bildirmektedir:

“Fitne (baskı ve zulüm) kalmayıncaya ve bütünüyle din (kulluk ve hesap) da yalnız Allah için oluncaya kadar onlarla savaşın. Vazgeçerlerse (inkâra son verirlerse) muhakkak ki Allah onların yaptıklarını çok iyi görendir. Eğer (hakikatlerden) yüz çevirirlerse, bilin ki muhakkak ki Allah sizin mevlânızdır (dostunuz ve sahibinizdir). O ne güzel dost ve ne güzel yardımcıdır!”

ı. Vazgeçerlerse Bağışlanacakları

قُلْ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ وَاِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْاَوَّل۪ينَ “Kâfir olanlara de ki: (İnkârdan) vazgeçerlerse, geçmiş (günahları) bağışlanacaktır. (İnkâra) geri dönerlerse öncekilere (uygulanan ilahi) kanun elbette geçmiştir (onlar için de geçerlidir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوا lillezîne keferû ifadesi “kâfir olanlara, inkâr etmiş kişilere”; اِنْ يَنْتَهُوا in yentehû ifadesi “eğer vazgeçerlerse”; يُغْفَرْ yuğfer edilgen fiili “bağışlanır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مَا قَدْ سَلَفَ mâ kad selefe ifadesi “daha önce geçenler, daha önceden yapıp ettikleri”;وَاِنْ يَعُودُوا ve in ye‘ûdû ifadesi “ve eğer dönerlerse”; فَقَدْ مَضَتْ fe kad medat ifadesi “elbette geçmiştir”;سُنَّتُ الْاَوَّل۪ينَ sünnetü’l-evvelîne ifadesi ise “öncekilere (uygulanan) sünnet, öncekilerin sünneti, uygulaması” demektir.

Burada inkârcılara yönelik tevbe çağrısı ve eğer inkârda ısrar ederlerse karşılaşacakları akıbet gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لِلَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ “Kâfir olanlara de ki: (İnkârdan) vazgeçerlerse, geçmiş (günahları) bağışlanacaktır.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Enfâl 8/33. âyette içlerinde istiğfar edenler varken kendilerine azap etmeyeceğini beyan ederken, esasında bu âyetteki çağrıya dolaylı gönderme yapmaktadır. Buna göre, Yüce Allah eğer inkârcılar bu inkârcılıklarından vazgeçerlerse, daha önce geçip giden uygulamalarının bağışlanacağını söylemesini Hz. Peygamber’e emretmektedir. Demek ki iman en büyük imkândır ve imana erişmek, öncesindeki hataların kapatılıp silinme vesilesidir.(56)

Eğer duyarlılık gösterirler de inkârdan, müslümanlara savaş açmaktan, müslümanları Yüce Allah’ın yolundan engellemekten vs. kötülüklerden vazgeçerlerse, dolayısıyla istikamet sahibi bir müslüman olurlarsa, artık öncelerinde yaşanmış olanların geçip gittiği, kendileriyle ilgili herhangi bir şey yapmaya gerek olmadığı bildirilmekte, onunla ilgili nihai kararın Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmekte, bir anlamda muhataplara müjde verilmektedir.

Burada geçen سَلَفَ selefe fiili başka bazı âyetlerde(57) de zikredilmekte ve öncekilerin affedilmesi manasına gelmektedir. İfadede yer alan يُغْفَرْ لَهُمْ yuğfar lehum “onlar için bağışlanır” ifadesi zaten bağışlamanın gerçekleşeceğini göstermektedir. Bakara 2/275 ve Mâide 5/95’deki kullanımlarda da “uyarı öncesi işlene hataların bağışlandığı” ifade edilmektedir.

2.وَاِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْاَوَّل۪ينَ “(İnkâra) geri dönerlerse öncekilere (uygulanan ilahi) kanun elbette geçmiştir (onlar için de geçerlidir).” Yüce Allah bu uyarının ardından, söz konusu inkârcılar inkâra dönerler ve inkâra devam ederlerse, bu defa önceki inkârcı, azgın ve sapkınlara uygulananların kendilerine de uygulanacağını, ilâhî sünnetin ortada olduğunu, Allah’ın kanununda herhangi bir değişiklik olmayacağını yeni bir uyarı olarak inkârcı muhataplara iletmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Kur’ân’da 14 kez(58) geçen geçen سُنَّة sünneh kelimesi “uygulama”, “kanun”, “perosedür”, “gelenek”, “âdet” gibi anlamlar içermektedir. Bu âyette önceki inkârcılara uygulanan ne ise inkâra dönenlere de aynısının uygulanacağı haber verilmektedir. Enfâl 8/38, Hıcr 15/13, Kehf 18/55, Fâtır 35/43. âyetlerde sözü edilen سُنَّتَ الْاَوَّل۪ين sünnete’l-evvelîne tamlaması “öncekilerin sünneti” anlamında Yüce Allah’ın onlara uyguladığı kanunu demektir.

Âyette zikredilenفَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْاَوَّل۪ينَ “Öncekilerin sünneti geçmiştir” ifadesi, onlara uygulanan şeyi biliyorlar, zaten kalıntıları gözleri önünde durmaktadır demektir. Bu nedenle, âyette “eski azgınlara uygulananın aynısı berikilere de uygulanacaktır” mesajı verilmektedir, diyebiliriz.

Daha önce yorumladığımız Enfâl 8/36. âyette de belirttiğimiz üzere, peygamberlerin ve müminlerin yolu sonuç itibariyle Yüce Allah’ın yardım ve zafer garantisi verdiği yoldur. Bu yolu izleyenler mutlaka galip gelecekleri için, onların karşısında yer alanlar da elbette ve elbette mağlup olacaklar, sonuçta dünyada helaki yaşayacakları gibi mahşerde de ebedi azaba çarptırılacaklardır.

ıı. Saldırganlara Karşı Savaş Emri

وَقَاتِلُوهُمْ حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدّ۪ينُ كُلُّهُ لِلّٰهِ فَاِنِ انْتَهَوْا فَاِنَّ اللّٰهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Fitne (baskı ve zulüm) kalmayıncaya ve bütünüyle din de yalnızca Allah için oluncaya kadar onlarla (zalim müşriklerle) savaşın! (İnkârdan) vazgeçerlerse şüphesiz ki Allah onların yaptıklarını çok iyi görendir.”

Âyettekiوَقَاتِلُوهُمْ ve kâtilûhum emri “ve onlarla savaşın”; حَتّٰى لَا تَكُونَ hattâ lâ tekûne ifadesi “olmayıncaya kadar, kalmayıncaya kadar”; فِتْنَةٌ fitnetün ifadesi “herhangi bir baskı”; وَيَكُونَ ve yekûne fiili “ve olsun diye, oluncaya kadar, ait oluncaya kadar”; الدّ۪ينُ ed-dînu kelimesi “din, kulluk”; كُلُّهُ küllühû ifadesi “hepsi”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a, Allah için”; فَاِنِ انْتَهَوْا fe in intehev cümlesi “ve eğer vazgeçerlerse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi “yapmakta oldukları şeyleri”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada savaşın yapılabilmesinin gerekçeleri ve vazgeçerlerse Yüce Allah’ın yapılanları gören olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَقَاتِلُوهُمْ حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدّ۪ينُ كُلُّهُ لِلّٰهِ “Fitne (baskı ve zulüm) kalmayıncaya ve bütünüyle din de yalnızca Allah için oluncaya kadar onlarla (zalim müşriklerle) savaşın!” Bir benzeri de Bakara 2/193’te de geçmekte olan bu âyette Yüce Allah müslümanların öteki ile ilişkisini düzenleme bağlamında bir hususa değinmekte ve “fitne kalmayıncaya”, bir de “bütünüyle din Allah’ın oluncaya” kadar onlarla savaşılması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Burada dikkat çeken en önemli nokta, âyette kimlerle savaşılacağının unutulmamasıdır. Çünkü eğer âyette geçen هُمْ hum “onlar” zamirinin kimleri karşıladığı bilinmez ve görülmezse, bu defa durduğu yerde duran, kimseyle savaşmamış, hiç kimseyi yerinden yurdundan etmemiş kişilerle de savaşılması gerektiği sanılabilmektedir.

Oysa burada âyet bir bağlam içerisinde zikredilmekte ve müslümanlarla savaşan, onları yurtlarından çıkaran, dahası küfür ve şirkten vazgeçmeyip bunlarda ve düşmanlıkta kararlı ve ısrarcı olan, mabedden ve Allah yolundan engelleyen söz konusu saldırgan müşrik Mekkelilerle savaşılması gerektiği hükmü verilmektedir.

a) حَتّٰى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ “Fitne olmayıncaya kadar.” Daha önce yorumunu yaptığımız Enfâl 8/25 ve 28. âyette de geçen فِتْنَة fitneh kelimesi, bağlam gereği “baskı, zulüm” gibi anlamlar içermekte ve müşriklerin müslümanlara inanç ve ibadet baskısı uyguladıkları eylemelerini ifade etmektedir. Ebû Müslim el-Isfehânî’nin de dediği gibi, buradaki فِتْنَة fitneh kelimesi müslümanlara karşı işlenen “suç” manasına gelmektedir.(59) İşte bu kişilerle savaşılmalı ki ortada baskı, zulüm olmasın; din de yani insanları yargılama prensibi sadece Yüce Allah’ın olsun.

b) وَيَكُونَ الدّ۪ينُ كُلُّهُ لِلّٰهِ “Bütünüyle din Allah için olunca(ya kadar).” Buradaki الدّ۪ين ed-dîn kelimesi “borç, hesap” anlamları nedeniyle âyetteki mesaj din adına hesabın sadece ve sadece Allah’a verilmesi doğrultusunda anlaşılmalıdır. Bu ifade, insanlar Yüce Allah’a iman edip sadece O’na ibadet etmeleri halinde kendilerine başka hiçbir insanın ceza veremeyeceğine inanması demektir.

Bu cümle “herkes Allah’a kulluk etsin” manasında bir zorlama içermemekte, Allah’a kulluk etmek isteyenlerin önüne engeller çıkartılmaması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu iki cümle hakkında Bakara 2/193’te açıklama yaptığımız için aynı bilgileri burada tekrarlamak istemiyoruz.

c) Bütün bu ifadelerden sonra, âyette dikkat çekilmek istenen asıl mesajın şu olduğunu söyleyebiliriz: İnsanlar inançlarından dolayı sadece Yüce Allah’a hesap vereceklerini bilmeli, bu doğrultuda dinlerini özgürce yaşayabilmelerinin karşısındaki engeller mutlaka kaldırılmalıdır. Bunu engelleyecek her bir faaliyet bir anlamda fitne olacağı için, fitnenin kaldırılması ve din özgürlüğünün sağlanması gerektiği âyetin temel mesajıdır.

Hacc 22/40’ta da beyan edildiği gibi, insanlar başka değil, sadece “Rabbimiz Allah’tır” dedikleri için yerlerinden yurtlarından çıkarılmışlardı. İşte böyle bir korku ve baskı ortamının kalmaması için yani Allah’a iman ve ibadet edilmesi halinde başkalarından gelebilecek herhangi bir ceza korkusu kalmayıncaya kadar böyle bir baskı uygulayanlara karşı savaşılması gerektiği âyetin vermek istediği en önemli mesaj olsa gerektir.

2. فَاِنِ انْتَهَوْا فَاِنَّ اللّٰهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “(İnkârdan) vazgeçerlerse şüphesiz ki Allah onların yaptıklarını çok iyi görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(60) Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği gibi, bu âyette de inkârcılara fırsat tanıdığını, eğer inkârlarından vazgeçerlerse onlarla savaşılmaması gerektiğini, çünkü onların yapıp ettiği her ne varsa hepsini görmekte olduğunu haber vermekte, onlarla ilgili kararı kendisinin vereceği mesajını dile getirmektedir.

Yüce Allah kimin, neyi, niçin, hangi niyetle, ne kadar, nerede ve nasıl yaptığını, hangi niyetleri taşıdığını gayet iyi bir şekilde bilip gördüğünü ifade ederek muhataplarla ilgili hiçbir durumun kendisine gizli kalmayacağını beyan etmiş olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Dostluğu ve Yardımcılığı

وَاِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَوْلٰيكُمْ نِعْمَ الْمَوْلٰى وَنِعْمَ النَّص۪يرُ “Yüz çevirirlerse, bilin ki Allah mevlanızdır (efendinizdir). Ne güzel mevla (efendi)dir ve ne güzel yardımcıdır!”

Âyetteki وَاِنْ تَوَلَّوْا ve in tevellev ifadesi “ve eğer dönerlerse, vazgeçerlerse”; فَاعْلَمُوا fa‘lemû emri “bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَوْلٰيكُمْ mevlâküm tamlaması “sizin mevlânız(dır), sizin dostunuzdur”; نِعْمَ nı‘me edatı “(O) ne güzel”; الْمَوْلٰى el-mevlâ kelimesi “dost(tur), veli(dir)”; وَنِعْمَ ve nı‘me edatı “ve yine (O) ne güzel”; النَّص۪يرُ en-nesîru kelimesi ise “yardımcı(dır)” demektir.

Burada inkârcıların inkâra devam etmesi durumunda Yüce Allah’ın müslümanlara yönelik moral ifadeleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah söz konusu inkârcıların hak ve hakikatten yüz çevirmeleri durumunda bu defa da kendisinin müslümanların مَوْلٰي mevlâsı yani “dostu, yârânı ve yardımcısı” olduğunu beyan etmekte, dostluğunun da yardım ediciliğinin de son derece güzel olduğunu ifade etmektedir. Yüce Allah’ın dostluğunun ve yardım ediciliğinin hatırlatılmasından da anlaşılacağı gibi, inkârcıların yüz çevirmelerinden maksat, yeniden saldırganlık yapmaları ve müslümanlarla savaşmaya devam etme kararlılığı içerisine girmeleridir. Eğer onlar böyle bir dönüş yaparlarsa Yüce Allah müslümanlara yardım edeceğini dolaylı olarak belirtmiş olmaktadır ki daha önce yorumladığımız Enfâl 8/19. âyette verilmek istenen mesaj da bu istikamettedir.

Bakara 2/286’da da ele aldığımız üzere, burada geçen مَوْلٰي mevlâ kelimesi “efendi”, “yardımcı”, “işleri çekip çeviren”,(61) “sahip”, “mâlik”, “dost”,(62) “koruyucu”(63) gibi manalar içermektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde el-mevlâ,(64) mevlâ,(65) mevlâküm,(66) mevlâhu,(67) mevlâhum(68) ve mevlânâ(69) kalıplarında geçmekte ve dört âyetteki kullanım hariç(70) hepsinde de Yüce Allah için kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki bu kelime olumlu manada Yüce Allah için kullanıldığı için bunun başka insanlara sıfat olarak verilmesi son derece sakıncalı bir durumdur.

Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(71) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(72) Yüce Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(73) dünyanın sonu olarak cennet,(74) sevap,(75) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(76) Hz. Süleyman,(77) Hz. Eyyûb,(78) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(79) ve kudreti(80) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 18; Taberî, age., IX, 226; Zemahşerî, age., II, 209.
• 2 - Râzî, age., XV, 155. Benzer rivayetlerle ilgili olarak ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 17-18; Taberî, age., IX, 226-230; Zemahşerî, age., II, 208-209.
• 3 - Râzî, age., XV, 156.
• 4 - Semerkandî, age., II, 18; Taberî, age., IX, 231-232; Zemahşerî, age., II, 209.
• 5 - Râzî, age., XV, 156.
• 6 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 7 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13. 8 - Taberî, age., XVIII, 182. 9 - Mü’minûn 23/83; Neml 27/68; Ahkâf 46/17. 10 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 11 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 12 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13. 13 - Müddessir 74/24. 14 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 15 - Enbiyâ’ 21/5. 16 - Sebe’ 34/43. 17 - Ahkâf 46/11. 18 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 19 - Furkân 25/4-6. 20 - Tekvîr 81/25. 21 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 22 - Hâkka 69/41-42. 23 - Târık 86/14.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 Mü'minûn 23/83 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 24 - Âl-i İmrân 3/26; Mâide 5/114; Enfâl 8/32; Yûnus 10/10; Zümer 39/46. 25 - Taberî, age., III, 220; Zemahşerî, age., I, 344.
  • Âl-i İmrân 3/26 Mâide 5/114 Enfâl 8/32 Yûnus 10/10 Zümer 39/46
• 26 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 27 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 28 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 29 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 30 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 31 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 32 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 33 - Dühân 44/14. 34 - Sâd 38/4. 35 - Mutaffifûn 83/32. 36 - Sebe’ 34/43. 37 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 38 - Semerkandî, age., II, 262.
• 39 - Zemahşerî, age., II, 211.
• 40 - Semerkandî, age., II, 19; Taberî, age., IX, 239. 41 - Bakara 2/257; Mâide 5/55-56; Yûnus 10/62-63.
  • Bakara 2/257 Mâide 5/56 Yûnus 10/63
• 42 - Bakara 2/125; Hacc 22/26. 43 - Zemahşerî, age., II, 211.
  • Bakara 2/125 Hacc 22/26
• 44 - Konuyl/a ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24. 45 - Zemahşerî, age., II, 57.
  • Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 46 - Semerkandî, age., II, 19; Taberî, age., IX, 240-244. 47 - Zemahşerî, age., II, 211. 48 - Râzî, age., XV, 159-160.
• 49 - Taberî, age., IX, 244; Zemahşerî, age., II, 211.
• 50 - Semerkandî, age., II, 20.
• 51 - Taberî, age., IX, 244-245; Zemahşerî, age., II, 212; Râzî, age., XV, 160.
• 52 - Âl-i İmrân 3/156; Enfâl 8/36; Meryem 1939; Yâsîn 36/30; Hâkka 69/50.
  • Âl-i İmrân 3/156 Enfâl 8/36 Yâsîn 36/30 Hâkka 69/50
• 53 - Bakara 2/267; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/100; Enfâl 8/37. 54 - Bakara 2/168; Nisâ’ 4/2, 43; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/6, 88, 100; A‘râf 5/58; Enfâl 8/37, 69; Nahl 16/114; Hacc 22/24; Fâtır 35/10.
  • Bakara 2/267 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/100 Enfâl 8/37 Bakara 2/168 Nisâ 4/2 Nisâ 4/43 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/6 Mâide 5/88 Mâide 5/100 Mâide 5/58 Enfâl 8/37 Enfâl 8/69 Nahl 16/114 Hacc 22/24 Fâtır 35/10
• 55 - Semerkandî, age., II, 20; Taberî, age., IX, 246-247; Zemahşerî, age., II, 212.
• 56 - Ahmed b. Hanbel, IV, 199.
• 57 - Bakara 2/275; Nisâ’ 4/22, 23; Mâide 5/95; Enfâl 8/38.
  • Bakara 2/275 Nisâ 4/22 Nisâ 4/23 Mâide 5/95 Enfâl 8/38
• 58 - Enfâl 8/38; Hıcr 15/13; İsrâ’ 17/77; Kehf 18/55; Ahzâb 33/38, 62; Fâtır 35/43; Mü’min 40/85; Feth 48/23.
  • Enfâl 8/38 Hicr 15/13 İsrâ 17/77 Kehf 18/55 Ahzâb 33/38 Ahzâb 33/62 Fâtır 35/43 Mü'min 40/85 Fetih 48/23
• 59 - Râzî, age., V, 132.
• 60 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 61 - Zemahşerî, age., I, 328. 62 - Taberî, age., III, 159. 63 - Semerkandî, age., I, 190. 64 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 65 - Muhammed 47/11. 66 - Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2. 67 - Tahrîm 66/4. 68 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30. 69 - Bakara 2/286; Tevbe 9/51. 70 - Nahl 16/76; Hacc 22/13; Dühân 44/41; Hadîd 57/15. 71 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 72 - Âl-i İmrân 3/173. 73 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 74 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 75 - Kehf 18/31. 76 - Sâffât 37/75. 77 - Sâd 38/30. 78 - Sâd 38/44. 79 - Zâriyât 51/48. 80 - Murselât 77/23.
  • Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Muhammed 47/11 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Bakara 2/286 Tevbe 9/51 Nahl 16/76 Hacc 22/13 Duhân 44/41 Hadîd 57/15 Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23