Kâri‘a Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 11 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde geçen “büyük çarpma” anlamındaki اَلْقَارِعَة el-kâri‘ah kelimesinden alan Kâri‘a sûresi, inişe göre 22, resmî sıralamada ise 101. sûredir.

Kâri‘a sûresi, resmi sıralamada öncesindeki ‘Âdiyât sûresinin adeta devamı olarak, Son Saat’in ve kıyâmet-âhiret sürecinin durumuna dair çeşitli enstantaneler yer almakta ve olayın şiddeti ortaya konulmaktadır.

Âhiretteki sorgulanmada sevap tartıları ağır gelenlerin mutlu bir hayat yaşayacakları, hafif gelenlerin ise kasıp kavuran bir ateşe yaslanacakları bildirilmekte, özellikle böyle bir sondan uzak kalınması için insanlara öğüt verilmektedir.

İlk beş âyette, sûrede ele alınan iki temel konudan ilkine yer verilmekte, bu çerçevede Son Saat’in şiddeti bağlamında bazı hatırlatmalar yapılmakta, ardından kıyamet-âhiret sürecine dair çeşitli bilgiler verilmektedir.

a) el-Kâri‘ah ve Son Saat’in Dehşeti

Yüce Allah sûrenin 1-5. âyetlerinde el-kâri‘ah yani “şiddetli çarpma, çarpan şey” adını verdiği Son Saat’ten söz etmekte, Kur’ân’da pek çok âyette ele alınan Son Saat konusuna burada iki boyutuyla dikkat çekmekte, insanların pervaneler gibi olması ve dağların atılan yüne dönüşmesi beyanı ile bir anlamda önceki âyetteki mâ edrâke sorusunun cevabını vermektedir.

ı. Kâri‘a: Çarpan Şey

اَلْقَارِعَةُ مَا الْقَارِعَةُ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا الْقَارِعَةُ “Büyük çarpma! Nedir o büyük çarpma! O büyük çarpmanın ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!”

Buradaki اَلْقَارِعَةُ el-kâri‘atü kelimesi “çarpma, çarpan, çarpan bela”; مَا الْقَارِعَةُ me’l-kâri‘atü ifadesi “o çarpan şey ne yaman şeydir”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki”; مَا الْقَارِعَةُ me’l-kâri‘atü ifadesi “o çarpan şeyin ne olduğunu” demektir.

Burada Son Saat’in gerçekleşmesi manasındaki el-kâri‘ah denen olay gündeme getirilmektedir.

1. اَلْقَارِعَةُ “Büyük çarpma!” Burada اَلْقَارِعَة el-kâri‘atü kelimesi, “çarpan”, “alabildiğine vuran”, “yüklenen”, “aniden gelen”, “başlara çarpan”, “ödleri patlatan”, “çarpan bela” anlamlarına gelmektedir. Buradan hareketle, söz konusu âyetlerde geçen اَلْقَارِعَة el-kâri‘atü kelimesine “çarpan o korkunç şey” anlamı da elbette verilebilir.

Bu anlam dünyasıyla “Son Saat’in isimlerinden biri”ni de oluşturan اَلْقَارِعَة el-kâri‘atü kelimesi, Son Saat’in dehşetini, çarpan yapısını, korkunçluğunu, aniden gelişini ve sarsıcı özelliğini ifade etmektedir. Mesajında korkutma anlamı bulunan Kur’ân âyetlerine قوارع القرأن kavârı‘u’l-kur’ân denmesinin nedeni, kelimenin anlamından kaynaklanmaktadır.

Semûd ve ‘Âd kavimlerinin helak edilişinden söz eden Hâkka sûresinin ilk âyetlerinde, onların Kâri‘a’yı, yani Son Saat’i inkârları dile getirilmekte, bunun sonucunda Semûd kavminin şiddetli bir sarsıntıyla, ‘Âd kavminin ise uğultulu bir kasırgayla helak edildiği ifade edilmektedir. Ra‘d 13/31. âyete göre, azabı hak eden insanların başına gelen her çarpıcı felakete kâri‘ah adı verilmektedir.

2. مَا الْقَارِعَةُ “Ne yaman bir çarpmadır o!” Yüce Allah ikinci âyette, kelimenin sözlük anlamının dışında bir de terim ve ifade ettiği ayrı bir hakikat anlamının bulunduğunu hatırlatırcasına, kâri‘a’nın ne olduğunu ikinci kez gündeme getirmektedir. Bunun ne olduğunu ve nasıl gerçekleşeceğini hiç kimsenin bilemeyeceği âyetteki mâ edatına “taaccüb” anlamı verilerek hissettirilmekte, olayın şiddetine ve sıradışılığına dikkat çekilmektedir.

3. وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا الْقَارِعَةُ “O çarpanın ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki!” Kur’ân’da 13 kez(1) geçen مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke kullanımının ilk geçtiği yer olan Hâkka 69/3’te konuyla ilgili geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını ifadeyle yetinelim:

Kur’ân’da takip edilen anlatım üsluplarından birisi de, “soru sorarak meseleyi ortaya koymak”tır. Buna göre, soru cümleleri farklılık ve çeşitlilik arz eden yapılarda kullanılmaktadır. İşte bunlardan birisi de مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke şeklindeki sorudur. Sorunun bu şekilde sorulmasının nedeni, muhatapların dikkatini daha yoğun bir şekilde çekmek olabilir.

مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke ifadesi, “Sen nereden bilebilirsin ki!”, “Sana hangi şey bildiriyor ki!”, “Bilir misin!”, “(Bundan) maksat nedir!”, “Bildin mi!” şeklinde de tercüme edilebilir. Kur’ân’da bu tür soru ifadesiyle gündeme getirilen meseleyi Yüce Allah cevaplandırmadığı sürece, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği ortaya konulmaktadır.

Ayrıca bu tür ifadeler metni Arapça olan vahyin manasının Rabca olduğunu da öğretmektedir. Demek ki Yüce Allah bazı kavramların içini sıra dışı bir muhtevaya sahip kılmakta, onları sadece Arapça bilmekle anlamanın mümkün olmadığını muhataplara bildirmektedir.

İşte bu örneklrden birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz اَلْقَارِعَة el-kâri‘ah kelimesidir. Bu kelimenin lügat anlamının dışında bir de Rabca manasının bulunduğu ortaya konularak, ne anlama geldiği bir sonraki âyet grubunda ele alınmaktadır.

ıı. İnsanların Savrulması ve Dağların Yün Gibi Oluşu

يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ “O gün insanlar (dört bir yana) yayılmış pervaneler gibi olurlar. Dağlar da atılmış yün gibi olur.”

Buradaki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَكُونُ yekûnu fiili “(şöyle) olur, olacaktır”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar”; كَالْفَرَاشِ ke’l-ferâşi kelimesi “pervane gibi”; الْمَبْثُوثِ el-mebsûsi sözcüğü “yayılmış”; وَتَكُونُ ve tekûnu fiili “yine (şöyle) olur, olacaktır”; الْجِبَالُ el-cibâlü kelimesi “dağlar”; كَالْعِهْنِ ke’l-‘ıhni sözcüğü “yün gibi”; الْمَنْفُوشِel-menfûşi kelimesi ise “atılmış, savrulmuş” demektir.

Burada Son Saat’in insanlar ve dağlar üzerindeki dehşeti gündeme getirilmektedir.

1. يَوْمَ يَكُونُ النَّاسُ كَالْفَرَاشِ الْمَبْثُوثِ “O gün insanlar (dört bir yana) yayılmış pervaneler gibi olurlar.” Kur’ân’da sadece burada zikredilen الْفَرَاش el-ferâş kelimesi, “ışığın etrafında veya ateşin içinde uçuşan canlılar” demektir. Bir kez de Ğâşiye 88/16’da mebsûseh şeklinde zikredilen الْمَبْثُوث el-mebsûs sözcüğü de “saçılmış” demektir. Son Saat esnasında yaşanacak dehşet nedeniyle, insanlar etrafa yayılacak, yerlerinden savrulup çıkartılacak, Kamer 54/7’de beyan edildiği üzere “yayılmış çekirgeler” gibi olacaklardır.

Râzî’nin de belirttiği gibi, bu âyetteki “pervane” benzetmesinin nedeni Hz. Peygamber’in şu hadisidir: “İnsanlar ya bilgindir ya da öğrencidir. Diğerleri ise sefildirler.”(2) Bu rivayetteki bilgilere uygun olarak, insanların çoğunluğu âhirette böyle olacak, adeta pervane veya yayılmış çekirgeler gibi sağa sola savrulacaklardır.

2. وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ “Dağlar da atılmış yün gibi olur.” Bu âyette ifade edilen “dağların atılmış yün gibi oluşu”, Kur’ân’da Son Saat’in anlatıldığı pek çok âyetteki anlatımların bir benzerini oluşturmaktadır. Son Saat’te dağların nasıl bir şekil alacağı ve olaydan nasıl etkilenecekleri noktasında Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bir kez de Me‘âric 70/9’da geçen الْعِهْن el-‘ıhn kelimesi “yün” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan الْمَنْفُوش el-menfûş sözcüğü ise “atılmış” anlamını vermektedir.

Müzzemmil 73/14 gibi çeşitli âyetlerde de açıkladığımız üzere, “dağların yürütülmesi”,(3) “un ufak edilip savrulması”,(4) “tıpkı bulutlar gibi hareket etmesi”,(5) “serpilmesi”,(6) “yeryüzü ve dağların birbirine şiddetli bir şekilde çarpılması”,(7) “dağların yüne dönüşmesi”,(8) “etrafa saçılması”,(9) “yürütülüp yerlerinin serap olması”,(10) “dağların erimiş kum yığınına dönmesi”(11) ve “çalkalanması”(12) gibi olaylar, o günün dehşetini ortaya koymaktadır.

Bütün azamet ve kudretiyle sarsılmaz gibi duran bu büyük kütlelerin, yaşanacak dehşet nedeniyle yün gibi savrulacakları, etrafa saçılacakları ve varlıklarını koruyamayıp un ufak, toz toprak haline gelecekleri ifade edilmektedir. En büyük nesnelerin bu hale geldiği bir olayda insanları nasıl bir sonun beklediği, Yüce Allah hariç hiç kimse tarafından bilinemez. Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de belirtildiği üzere, Yüce Allah bu esnada yaşanacak korkunç sahnelerden dilediği bazı kulları istisna edip korkudan emin kılınacaklardır.

b) Amellerin Tartılması

Yüce Allah sûrenin 6-11. âyetlerinde amel tartılarında sevapları ağır gelenlerle hafif gelenlerin nasıl bir akıbet yaşayacaklarını ele almakta, “(Hayırlı, sevap) tartıları ağır gelen kişi, hoşnut edici bir yaşayış içinde olacaktır” ifadesi gereği sevap tartısı ağır gelenlerin mutlu bir hayat yaşayacağını müjdelemektedir.

Ardından, hafif gelenlerin ise “Tartıları hafif olana gelince, işte onun anası (yeri, yurdu) Hâviye (uçurum)’dur. O (Hâviye)’nin ne olduğunu sana bildiren nedir ki! Kızgın ateş!” beyanı gereği anasının ağlayacağı, varıp gidecekleri yerin kavuran bir ateş azabı olacağı haber verilmektedir.

ı. Sevap Tartısı Ağır Gelenlerin Ödülleri

فَهُوَ ف۪ي ع۪يشَةٍ رَاضِيَةٍ فَاَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ مَوَاز۪ينُهُ “Terazi(de sevap)ları ağır gelen kişi, memnun olacağı bir hayat içinde (olacak)tır. ”

Buradaki فَاَمَّا مَنْ ثَقُلَتْ fe emmâ men sekulet fiili “ağır gelen kişi”; مَوَاز۪ينُهُ mevâzînuhû tamlaması “onun (sevap) tartıları”; فَهُوَ fe huve zamiri “işte o”; ف۪ي ع۪يشَةٍ fî ‘îşetin kelimesi “(şöyle bir) yaşantıda, hayatta”; رَاضِيَةٍ râdıyetin kelimesi ise “mutlu, hoşnut” demektir.

Bu âyetlerde mahşerde gerçekleşecek tartı meselesinde sevap tartıları ağır gelenlerin mutluluğu gündeme getirilmektedir.

Amel Tartılmasının Anlamı

Yüce Allah sûrenin son grup âyetinde amel tartılarında sevapları ağır gelenlerle hafif gelenlerin nasıl bir akıbet yaşayacaklarını ele almakta, sevap tartısı ağır gelenlerin mutlu bir hayat yaşayacağını, hafif gelenlerin ise anasının ağlayacağını, varıp gidecekleri yerin kavuran bir ateş azabı olacağını haber vermektedir.

Sûrenin ikinci ve son bölümünde, mahşerde gündeme gelecek sevap tartıları konusu ele alınmaktadır. Tartı meselesine, öncelikle sevap tartıları ağır gelenlerden başlanmakta, ardından sevap tartıları hafif gelenler zikredilmekte ve bu arada her iki grubun yaşayacağı akıbete değinilmektedir.

A‘râf 7/8’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah, âhiret sürecinde insanlara “yedi aşama” yaşatacaktır. Bunlar, “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “ödül ya da azap yerine sevk edilme”dir.(13) İşte bu yedi aşama içerisinde yaşanacak “değerlendirme”nin bir parçası da “mîzân/tartı”dır.

İlâhî kararda, dünyadayken insanların anlayabileceği en kestirme yargılama usulü “tartı”dır. İnsanlar, adaleti terazi ile sembolize ederler. Nitekim Hukuk Fakültelerinin sembolü de genellikle terazidir. Hâkimin adaleti, iki kefesi dengede duran teraziye benzetilir. Kur’ân’da sözü edilen terazi ile âhirette Yüce Allah’ın şaşmaz adaleti anlatılmak istenmektedir.

İnsanlar gündelik hayatlarında ticari ihtiyaçlarını genellikle terazi kullanarak veya bu işlevi görecek başka bir yöntemle giderirler. Neyin fazla, neyin az olduğunu mukayese ederek hayatlarını bu şekilde devam ettirirler. Ölçünün kullanılması, adaleti temine ve haksızlığı önlemeye yöneliktir. Sevap-günah mukayesesi de aynı şekilde terazinin iki kefesiyle karşılaştırılarak öğrenilebilir. Bu nedenle, Yüce Allah nasıllığını dünya hayatında kavrayamayacağımız bir biçimde terazi sistemi kuracağını beyan etmektedir.

Kur’ân’da zikri geçen mevâzîn kelimesi, mîzân kelimesinin çoğuludur. Mîzân, “tartı aleti veya terazi”, mevzûn ise “tartılan şey”, yani özellikle bu tür âyetlerde “insanların dünya hayatlarında yaptıkları davranışlar” anlamına gelmektedir. Yüce Allah, mevâzîn denen tartı âletleriyle, insanların dünyada yaptıklarını kıyâmette/mahşerde tartacak veya tarttıracaktır. Bazı kaynaklarda, tartılan şeylerin ameller değil, onların kaydedildiği sayfalar, yani amel defterleri olduğu ifade edilmektedir.

Her ne tartılırsa ve nasıl tartılırsa tartılsın, kıyâmet gününde insanlar hakkındaki değerlendirmenin bu tartıdan sonra gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır. Mîzândan asıl kasıt, adaletin tecellisidir. Kıyâmette mutlak adalet sağlanacak ve her hak sahibine hak ettiği tastamam verilecektir.(14) A‘râf 7/8 ve Enbiyâ’ 21/47’de de vurgulandığı gibi âhirette mîzân kurulacağı bir gerçektir.

Öte yandan, Yüce Allah’ın âyetlerini ve âhireti inkâr edenlerin bütün amelleri silinmiş olacağından, kıyâmette onlar için teraziye gerek kalmayacaktır.(15) Bu insanlar zor ölecekleri gibi,(16) diriltilirken de irkilerek ve derin pişmanlıklar içerisinde haşr edileceklerdir.(17) Ardından amel defterleri kendilerine sol arka taraflarından verilecek,(18) kendileri suçluluklarını bilip görecekler,(19) dahası bu durumları adeta simalarından okunacaktır.(20)

Çünkü yüzlerini toz toprak kaplamış olarak karardıkça kararacak,(21) umutsuzca donup kalacaktır.(22) Başları arkaya düşmüş, gözleri hareketsiz kalmış,(23) yılgın ve bitkin gözlerle(24) savrulmuş çekirge sürüsü gibi yerlerinden çıkacaklar, panik içinde davetçiye doğru koşacaklardır.(25)

İşte böyleleri için mizana gerek kalmayacaktır; çünkü o aşamaya kadar çoktan sonucun nasıl olacağı anlaşılmış olacaktır. Demek ki, bu tür insanlar yargılanmaya layık bile bulunmayacak, Allah katında hiçbir değer ve kıymetleri olmayacaktır.

A‘râf 7/8 ve Mü’minûn 23/102’de, kurtuluşun bu tartıdaki ağırlıkla şekilleneceği belirtilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Kâri‘a 101/6-7’de de insanların, dünya hayatındaki hayır ve sevap değeri taşıyan davranışları ağır gelirse, âhirette hoşnut ve huzurlu bir hayat yaşayacakları ifade edilmektedir.

ıı. Sevap Tartısı Hafif Gelenlerin Sonucu

وَاَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَاز۪ينُهُ فَاُمُّهُ هَاوِيَةٌ وَمَآ اَدْرٰيكَ مَا هِيَهْ نَارٌ حَامِيَةٌ “Terazi(de sevap)ları hafif olana gelince, işte onun anası (yeri) Hâviye’dir. Onun (Hâviye’nin) ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O), kızgın bir ateş(tir)!”

Âyetteki وَاَمَّا مَنْ خَفَّتْ ve emmâ men haffet fiili “hafif gelen ise”; مَوَاز۪ينُهُ mevâzînuhû tamlaması “onun (sevap) tartıları”;فَاُمُّهُ fe ümmuhû tamlaması “onun anası, sığınağı”; هَاوِيَةٌ hâviyetün kelimesi “uçurum(dur)”; وَمَآ اَدْرٰيكَ ve mâ edrâke ifadesi “sana bildiren ne olabilir ki”; مَا هِيَهْ mâ hiyeh ifadesi “onun mahiyetini, ne olduğunu”; نَارٌ nârun kelimesi “(şöyle bir) ateş(tir)”; حَامِيَةٌ hâmiyetün sözcüğü ise “kızgın” demektir.

Sûrenin bu son grup âyetlerinde Kur’ân’ın “mesânî” oluşu gereği, söz, ödülün karşıtı olacak şekilde sevap tartıları hafif gelenlere getirilmektedir. A‘râf 7/9 ve Mü’minûn 23/103’te de ifade edildiği gibi, sevap tartıları hafif gelip değerlendirmeyi kaybedenleri maalesef ziyan ve hüsran beklemektedir.

1. Tefsirini yaptığımız Kâri‘a 101/9’da bu tür insanların âhirette varacakları “yer”den bahsedilmektedir. Asıl anlamı “ana” demek olan اُمّ ümm kelimesine, eski âlimlerimiz “varılacak yer, yatak, kucak, sığınak ve anavatan” gibi anlamlar vermişlerdir. اُمّ ümm kelimesi elbette “anne” demektir. Burada ise beraberinde kullanılan هَاوِيَة hâviyeh kelimesi ve konu gereği “varılacak yer, sığınak” anlamı öne çıkmaktadır. Böylece kelimelerin, bulundukları bağlama göre anlam kazanacakları gerçeğine örnek verilmiş olmaktadır.

2. Râzî’nin belirttiğine göre hâviyeh, cehennemin isimlerindendir. “Anası ölsün” şeklindeki beddua cümlesinde de bu iki kelime kullanılmaktadır.(26) Bu durumda, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen فَاُمُّهُ هَاوِيَةٌ cümlesi için, “(Sevap tartıları hafif gelen kişinin) anası ağlamıştır, perişan olmuştur, tepetaklak ateşe yuvarlanmıştır” ifadelerini kullanmak yanlış olmasa gerektir.

3. Yüce Allah, sûrenin son iki âyetinde ise önce هَاوِيَة hâviyeh kelimesinin âhirete yönelik hakikat anlamını Hz. Peygamber’in bile bilemeyeceğini belirtmekte, ardından soruyu cevaplayıp, kavramın içini bizzat kendisi doldurmaktadır. Buna göre هَاوِيَة hâviyetün, “dağlayan, kızgın ve hararetli bir ateş” demektir. Bir kez de Ğâşiye 88/4’te geçen حَامِيَة hâmiyetün kelimesi, cehennem ateşinin niteliğini insan zihninde tanımlamak üzere kullanılmaktadır. “Kızışmak, kızartmak, kızgın” anlamıyla o ateşin dehşetinin zihinlerde yer etmesi, buna göre insanların ateşten uzak kalmak için çaba sarf etmeleri kendilerinden istenmektedir.

Burada yer alan مَا هِيَهْ mâ hiyeh ifadesindeki hâ harfi zamir değil, tıpkı Bakara 2/259, En‘âm 6/90 ve Hâkka 69/19, 20, 25, 26, 28, 29’da âyet sonlarındaki hâ’lar gibi hâ-i sektedir. Hâkka 69/19’da da belirttiğimiz üzere, hâ-i sekte devamlı sakin, yani üzerinde dururken de geçerken de sakin okunur. Bazılarında göre üzerinde vakfederken okunur, geçerken düşürülür.(27)

Mahşerde kızgın ateşe sığınmamak için, dünyada Yüce Allah’a sığınmak ve O’nun emirlerine sarılmak gerekmektedir. “Yaslanmak” anlamına gelen salâh kelimesi, Yüce Allah’a yaslanmayı öğretir. Dünyada Allah’a, yani vahye yaslanmayanlar, âhirette ateşe yaslanmak zorunda kalacaklardır. Ana sıcaklığının âhirete taşınması vahye sarılmakla mümkündür. Bunu yapmayanlar kızgın ateşe mecbur ve mahkûm olacaklardır.

Dipnotlar

• 1 - Bu 13 kullanım için bk. Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Târık 86/2; Beled 90/12; Kadr 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5.
  • Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Târık 86/2 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hümeze 104/5
• 2 - Dârimî, Mukaddime, 32.
• 3 - Kehf 18/47; Tekvîr 81/3. 4 - Tâhâ 20/105. 5 - Neml 27/88. 6 - Vâkı‘a 56/5. 7 - Hâkka 69/14. 8 - Me‘âric 70/9. 9 - Murselât 77/10. 10 - Nebe’ 78/20. 11 - Müzzemmil 73/14. 12 - Tûr 52/9.
  • Kehf 18/47 Tekvîr 81/3 Tâhâ 20/105 Neml 27/88 Vâkı‘a 56/5 Hâkka 69/14 Me‘âric 70/9 Mürselât 77/10 Nebe' 78/20 Müzzemmil 73/14 Tûr 52/9
• 13 - Âhirette yaşanacak aşamalar hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün Yayınları, 2015.
• 14 - Bu konuda geniş açıklamalar için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci, s. 573-578. 15 - Kehf 18/105. 16 - En‘âm 6/39; Enfâl 8/50; Muhammed 47/27. 17 - Yâsîn 36/52. 18 - Vâkı‘a 56/41; Hâkka 69/25-27; İnşikâk 84/10; Beled 90/19. 19 - İsrâ’ 17/14; Kehf 18/49; Kıyâmet 75/14. 20 - Rahmân 55/39-41; Kasas 28/78.
  • Kehf 18/105 En‘âm 6/39 Enfâl 8/50 Muhammed 47/27 Yâsîn 36/52 Vâkı‘a 56/41 Hâkka 69/27 İnşikâk 84/10 Beled 90/19 İsrâ 17/14 Kehf 18/49 Kıyâmet 75/14 Rahmân 55/41 Kasas 28/78
• 21 - ‘Abese 80/40-41. 22 - Kıyâmet 75/24. 23 - İbrâhim 14/43. 24 - Kalem 68/43; Me‘âric 70/44; Ğâşiye 88/2. 25 - Kamer 54/7-8.
  • ‘Abese 80/41 Kıyâmet 75/24 İbrâhîm 14/43 Kalem 68/43 Me‘âric 70/44 Ğâşiye 88/2 Kamer 54/8
• 26 - Râzî, age., XXXII, 74.
• 27 - Zemahşerî, age., IV, 590-591.