Furkân Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 77 âyetten oluşan, adını ilk âyetinde zikredilen “ayıran ölçü” anlamındaki الْفُرْقَان el-furkân kelimesinden alan Furkân sûresi, inişe göre 40, resmî sıralamada ise 25. sûredir.

Furkân sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan ve Medine dönemi sûrelerinden olan Nûr sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Aslında Mekkî sûrelerle Medenî sûreler üslup ve içerik olarak birbirlerinden farklı olmalarına rağmen, resmî sıralamanın rastgele yapılmadığı, bu noktada vahyin belirleyici bir fonksiyon icra ettiği açık bir gerçektir. Buna göre, hem Nûr, hem de Furkân sûresinin ilk âyetlerinde vahye dikkat çekilme noktasında ortak bir içerik oluşturulmaktadır.

Mekkî sûrelerde hukukî ve toplumsal düzenle ilgili âyetler genelde bulunmadığı için, geri kalan konularda, mesela kâinat kitabına dikkat çeken Furkân 45-62. âyetleriyle Nûr 41-45. âyetleri birbiriyle uyum içerisindedir. Ayrıca Nûr 36-38. âyetleriyle Furkân 63-77. âyetlerinde Rahmân’ın yiğit kullarının özellikleri sıralanmakta, böylece her iki sûre konu birlikteliğine sahip bir içerik arz etmektedir.

Furkân sûresinin ilk âyetlerinde, tevhidle ilgili Allah tasavvuru ele alınmakta, O’nun ortaksız mutlak hükümranlığı gündeme getirilerek, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğu beyan edilmektedir. Yüce Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin tanrı tasavvuru da hatırlatılarak, onların nasıl derin bir yanılgı ve çelişkiler yumağı içerisinde oldukları bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kâfirlerin vahye karşı çıkışı ve peygamber algıları ele alınmakta, bir peygamberin nasıl özelliklerinin olması gerektiği konularındaki kanaatleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar hatırlatılmaktadır. Daha sonra müşriklerin Son Saat’i yalanlamaları ve buna karşılık kendileri için içinde ebedi kalacakları cehennemin hazırlandığı beyan edilmekte, bu arada cennetliklere de kısaca değinilmektedir.

17. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak çeşitli sorgulamalar gündeme getirilmekte, melekleri Yüce Allah’ın kızları sanıp onlara tapan müşriklerin ilahi huzurda mahcup edilecekleri beyan edilmektedir. Peygamberlerin çeşitli insani özellikleri hatırlatılarak müşriklerin peygamberlik ispatına dair son derece anlamsız istekleri gündeme getirilmekte ve içine düştükleri sapkınlık ve azgınlık hatırlatılmaktadır.

21. âyetten itibaren, inkârcı tipin mahşerde yaşayacağı çeşitli sıkıntılı süreçler ve dile getireceği pişmanlıklar beyan edilerek, “keşke, öğüt geldikten sonra beni ondan uzaklaştıran filancayı dost edinmeseydim” sözü aktarılmakta, şeytanın kişiyi yüzüstü bırakıcılığı ifade edilmektedir.

30. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in, “dünyadayken Kur’ân’ı yalnızlığa terk edenleri mahşerde şikâyeti” gündeme getirilmekte, böylece ümmetin vahiyle olan olumsuz ilişkisine dikkat çekilmektedir. Daha sonra inkârcıların düşmanlıklarına karşılık Yüce Allah’ın dost ve yardımcı olarak yeteceği ifade edilerek, vahyin topluca indirilmesi gerektiğini söyleyenlere karşı bunun bölümler halinde peyderpey indirilmesinin gerekçesi dile getirilmektedir.

35. âyetten itibaren, insanlık tarihinden Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Nûh, gibi peygamberler ve kavimleri ile Âd, Semûd, Ress ahalisi ve daha başka kavimlerden oluşan azgınların peygamberlere gönderilen ilahi öğretilere karşı çıkışlarından çeşitli örnekler verilmekte, onların tutumları ile yaşadıkları akıbetler dile getirilmekte, onların akıbetlerinden ibret almayanlar eleştirilmektedir.

41. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’le alay eden Mekkeli müşriklerin şu sözlerine yer verilmektedir: “(Müşrikler), ‘onları (savunmakta) sebat göstermemiş olsaydık, nerdeyse bizi ilahlarımızın (yolundan) saptıracaktı’ (diyorlar).” Bunun sonrasında inkârcıların yaşayacağı feci akıbete değinilmekte, heva ve heveslerini ilah edinenler akılsız ve iradesiz canlılara benzetilmekte, hatta onlardan daha şaşkın olarak tanıtılmaktadırlar.

45. âyetten itibaren, kâinat kitabından “gölge, Güneş, gece, gündüz, rüzgar, yağmur gibi çeşitli başlıklar ele alınmakta, bu arada Kur’ân’ı anlatmanın büyük bir cihad olduğu beyan edilmektedir. 53. âyetten itibaren, yine mahlükat âleminden olmak üzere denzilerin birbirine karışmaması, insanın yaratılışı, insanın nankörlüğü, risâlet görevinin ücret değil ecir endeksli olduğu hatırlatılmakta, kainatın yaratılışı, müşriklerin ilahi buyruklara karşı olumsuz tavırları, Rahmân’a boyun eğmeyenlerin nefretleri gibi konulara yer verilmektedir.

63. âyetten itibaren başlayan son grup âyette ise, Rahmân’ın has kullarının çeşitli özellikleri sıralanmakta, en sonunda ise duası ve ibadeti olmayan kulların Yüce Allah’ın rızasının ve cennet ödülünün dışında kalacakları beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde öncelikle “vahyin gönderiliş gayesi” ve “Allah tasavvuru” ile ilgili bilgi vermekte, ortaksız mutlak hükümranlığını gündeme getirmekte, her şeyi yaratan ve her şeye ölçü koyan kudretin O’na ait olduğunu beyan etmekte, Allah’ın peşi sıra ilahlar edinen müşriklerin ilah tasavvurunu ve vahiy hakkındaki çarpık anlayışlarını hatırlatarak kendilerine cevap vermektedir.

a) Tevhid İnancı ve Müşriklerin Tanrı Algısı

Yüce Allah, sûrenin ilk üç âyetinde Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e gönderiş gayesini ele almakta, peşinden tevhidin bazı özelliklerini ve müşriklerin ilah anlayışını bir anlamda mukayese etmekte, muhatapların zihninde doğru ve sağlam bir tevhid akidesi oluşturmayı hedeflemekte, bu amaçla şu bilgilere yer vermektedir:

“Âlemler (akıl sahipleri) için uyarıcı olsun diye kuluna (Muhammed’e) Furkân’ı indiren Allah, yüceler yücesidir. Göklerin ve yerin hâkimiyeti sadece O’na aittir; hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; hâkimiyette hiçbir ortağı yoktur ve her şeyi yaratıp belli bir ölçüye (veya fıtrata) kavuşturan da O’dur.”

Ardından, müşriklerin tapındığı putlarla ilgili olarak onların güçsüzlüğü ve insan üzerinde herhangi bir etkilerinin olmadığını beyan bağlamında şöyle bilgiler ifade edilmeketedir: “(Müşrikler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, peşi sıra) kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye hiçbir şekilde güçleri yetmeyen çeşitli tanrılar edindiler.”

ı. Vahyin Furkân Oluşu

تَبَارَكَ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلٰى عَبْدِه۪ لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يرًا “Âlemler (insanlar) için uyarıcı olsun diye kuluna Furkân’ı (Kur’an’ı) indiren (Allah) yüceler yücesidir.”

Âyetteki تَبَارَكَ tebârake fiili “ne yücedir, kutludur, yüceler yücesidir”;الَّذ۪ي نَزَّلَ ellezî nezzele ifadesi “indirmiş olan”; الْفُرْقَانَ el-furkâne kelimesi “doğruyu yanlıştan ayıran şeyi, Kur’ân’ı”; عَلٰى عَبْدِه ‘alâ ‘abdihî ifadesi “O’nun kendi kuluna”; لِيَكُونَ liyekûne ifadesi “(şöyle) olsun diye”;لِلْعَالَم۪ينَ li’l-‘âlemîne ifadesi “âlemlere, âlemler için, insanlar için, insanlara”; نَذ۪يرًا nezîran sözcüğü ise “uyarıcı” demektir.

Burada vahyin Hz. Peygaber’e indiriliş hayesi gündeme getirilmektedir.

1. تَبَارَكَ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلٰى عَبْدِه۪ “Kuluna Furkân’ı (Kur’an’ı) indiren (Allah) yüceler yücesidir.” Yüce Allah Furkân sûresinin ilk âyetinde Kur’ân’ın indiriliş gayesine değinerek, “bereket”, “furkân”, “Hz. Peygamber’in kul oluşu” ve “risâletin amacı”nı dile getirmektedir.

a) Tebârake İfadesinin Anlamı

“Hayrın çokluğu ve fazla oluşu”,(1) “yüce ve ulu olmak”(2) gibi anlamlara gelen ve Kur’ân’da 9 yerde(3) geçen تَبَارَكَ tebârake fiiline, “yüceler yücesidir”, “ne yücedir!”, “ne cömerttir!”, “şanı ne yücedir!”, “bereket kaynağıdır”, “cömertler cömerdidir” ve “kutludur” gibi anlamlar verilebilir. Bu kelime Kur’ân’daki kullanımlarında sadece Yüce Allah’a nispet edilmektedir ve yetebârakü şeklinde geniş zaman kalıbı kullanılmamaktadır. Bunun muhtemel sebebi Yüce Allah’ın bereketi kendi sisteminin bir parçası olarak belirlemesidir.

“Bereket kaynağı” oluşu anlamıyla tebârake fiili Yüce Allah’ın kâinata koyduğu ve işletmeye devam ettiği sistemindeki erişilmez gücünü ifade etmektedir. Yaratma ve idare etmedeki etkinliği ile varlıkların yaratılışına koyduğu kanunlardan söz eden âyetlerde geçen bu fiil, Yüce Allah’ın benzer konulardaki bereket kaynağı oluşunu da ortaya koymaktadır.

Hem kâinat sistemi, hem de mahşer şartlarının yegâne hâkimiyetini bildiren cümlelerin başında veya sonunda getirilen تَبَارَكَ tebârake fiili, kullanıldığı âyetlerde şu içeriklerde zikredilmektedir:

A‘râf 7/54’te “kainatın altı evrede yaratılışı, Yüce Allah’ın arşa istivası, geceyi gündüze dolamsı, gece ve gündüzün birbirini takip edişi, Güneş ve Ay’ın insanların hizmetine sunulması ve yaratmanın da yükümlülük vermenin de sadece Yüce Allah’a ait oluşu bağlamı”ndan sonra söz konu fiil zikredilmektedir.

Mü’minûn 23/14te “insanoğlunun hem elementer hem de biyolojik yaratılış aşamaları ile bambaşka bir yaratılışa sahip kılınışı beyanlarının peşinden Yüce Allah’ın yaratanların en güzeli olduğu” beyanında yer almaktadır.

Furkân 25/1’de “Furkân denen vahyi âlemler için uyarıcı olsun diye Hz. Peygamber’e Yüce Allah’ın indirdiği, göklerin ve yerin mülkünün Allah’a aidiyeti, çocuk edinmemesi, mahlukatı yaratmada herhangi bir ortağının bulunmaması, her şeyi yaratıp her bir mahluk için bir ölçü belirlemesi” bağlamında ifade edilmektedir.

Furkân 25/10’da “Hz. Peygamber’e nimet vermek üzere özel bahçeler ve saraylar yaratma kudreti”yle ilişkilendirilmektedir.

Furkân 25/61’de “gökte burçlar yaratması, orada ışık ve ısı kaynağı olan Güneş’i ve aydınlatıcı Ay’ı var etmesi” sıfatının başında zikredilmektedir.

Mü’min 40/64’te “yeryüzünün insanlar için yerleşim mekanı, gökyüzünün ise güçlü bir şekilde yaratılışı, ayrıca insanın en güzel şekilde yaratılışı ile insanların temiz nimetlerle rızıklandırılması” beyanlarıyla birlikte yer almaktadır.

Zuhruf 43/85’te “göklerin, yeryüzünün ve ikisinin arasında her ne varsa hepsinin hükümranlığının sadece Yüce Allah’a aidiyeti ile Son Saat’in bilgisinin sadece kendi katında oluşu” bilgilerinin ardından beyan edilmektedir.

Rahmân 55/78’de “Yüce Allah’ın mahşer şartlarının yegane sahibi ve işleticisi olması, isminin yüceliği, celal ve ikram sahibi oluşu” bağlamında zikredilmektedir.

Mülk 67/1’de ise “bütün mahlukatın hükümranlığının elinde bulunuşu, her şeye gücünün yetmekte olduğu, ölümü ve hayatı yaratma gayesi güçlü ve bağışlayıcı oluşu, kainatı belli bir sistemde ve kusursuz bir şekilde yaratması” konularıyla ilişkili bir içerikte ifade edilmektedir.

Âyetlerdeki içeriklerden de anlaşılabileceği üzere, ister yaratma, ister idare etme, ister nimet verme, isterse bilgilendirme vs. anlamında kabul edilsin, bu fiilin verdiği anlam Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bir kudretin sahibi ve benzersiz bereket kaynağı olduğunu göstermektedir; başka hiçbir varlık bu sıfatla anılamaz.

تَبَارَكَ tebârake fiiliyle aynı kökten gelen mübârak kelimesi Kur’ân’ın bir sıfatı olarak dört âyette zikredilmektedir. En‘âm 6/92, 155, Enbiyâ’ 21/50 ve Sâd 38/29’da geçen bu kelime, hem Kur’ân’ın bir sıfatıdır, hem de ilâhî bilgilendirmenin bir nimet olduğunun göstergesidir. Bu dört âyetin her birinde verilen mesaj üzerinde derin tahliller yapmak gerekir; ancak ilgili âyetlerden sadece bir tanesini kısaca hatırlatmakla yetineceğiz.

En‘âm 6/155’te Kur’ân’ın bereket kaynağı Yüce Allah tarafından indirilen bir kitap olduğu beyan edildikten sonra, ona uymak gerektiği, böylece takvâ sahibi olunacağı, sonuçta bu kişilerin merhamete erdirileceği bildirilmektedir. Demek ki Kur’ân bereket sahibi kılınmış bir rehberdir ve onun yol göstericiliği ile gerçek berekete ve üretkenliğe ulaşılabilecektir. Kur’ân’a tâbi olmak bereketten yararlanmayı sağlar ve sahibini sorumluluk bilinciyle donanımlı hale getirir.

Kur’ân demek bereket demektir, üretkenlik demektir, sorumluluk bilincine sahip olmak demektir ve sonuçta ilâhî merhametle buluşturulmak demektir. Kur’ân’da sadece Yüce Allah’a nispet edilen تَبَارَكَ tebârake fiiliyle aynı kökten gelen mübârak kelimesinin Kur’ân ile ilişkisinin oldukça derin olduğunu bu vesileyle tekrar hatırlatmak istiyoruz. Anlaşılan o ki, Kur’ân her türlü hayrın kaynağı ve bereketlerin en kapsamlısıdır; ilimlerin, bilgilerin ve hükümlerin kaynağıdır.

Bu arada Furkân sûresinin ilk âyetindeki تَبَارَكَ tebârake fiilinin vahiy göndermekle ilgili olduğu, Hz. Peygamber’in risâletle buluşturulmasının da bu bereket sayesinde tecelli ettiği anlaşılmaktadır. İşte bu tarifsiz bereketin bir ifadesi olarak vahyin adı burada الْفُرْقَان el-furkân olarak belirlenmektedir.

b) el-Furkân’ın İndirilmesi

ı. Âyette geçen نَزَّلَ nezzele fiili “indirmek, öğretmek” anlamlarının yanında “ikrâm etmek” manasına da gelmektedir. Vahyin, yani Furkân olan Kur’ân’ın inzâli de tenzîli de nüzûlü de aynı şeydir ve Yüce Allah’ın insanoğluna ikrâmını ve tenezzülünü ifade etmektedir. Bu nedenle, söz konusu fiil sadece “indirmek” anlamında değil, aynı zamanda “ikrâm etmek” manasında da yorumlanmalıdır.

ıı. Âyetteki الْفُرْقَان el-furkân kelimesi, tefsirimizin başında Giriş bölümünde genişçe anlattığımız gibi, “iyi ile kötüyü, doğru ile yanlışı, faydalı ile zararlıyı, hak ile bâtılı, karanlık ile aydınlığı vs ayıran değer, ölçü” veya “kişiyi şüphelerden çıkartan şey” anlamına gelmektedir.(4) Bizzat ayırana da, kendisi ile bunların ayırt edildiği şeye de aynı isim verilir. Bu itibarla, Kur’ân, hakkı bâtıldan ayırt etmede en önemli ölçüdür ve üç âyette(5) Kur’ân’ın ismi olarak yer almaktadır.

Furkân sûresinin ilk âyetinde geçen bu kelime aynı zamanda bu sûrenin ismidir. Ayrıca الْفُرْقَان el-furkân kelimesi, “Hz. Mûsâ’ya(6) ve Hz. Hârûn’a(7) verilen mesaj”, “Bedir”(8) ve ayrıca “hakkı bâtıldan ayıran güç”(9) anlamlarında da kullanılmaktadır.

Furkân olan Kur’ân, farkındalık oluşturan kitaptır. İşte En‘âm 6/155’te verilen bilgiler gereği, furkân olan Kur’ân’a tâbi olunursa bunu yapanların takva sahibi olacağı ve merhamete eriştirilecekeri bildirilmektedir. Bunun peşinden yani furkân olan Kur’ân’a tâbi olup mutakkî olununca, bu defa da Enfâl 8/29 gereği Yüce Allah bu kişiler için “doğruyu yanlıştan ayıran değer veya ölçü, güç” anlamında furkân yaratacağını müdelemektedir.

İsrâ’ 17/106’da geçen ve “peyderpey indirmek” manasına gelen feraknâ fiilinin işaretiyle, furkân kelimesinin yukarıdaki anlamlarının yanında “peyderpey indirilmiş olmak” manası da vardır. Bu anlam, inişi 23 yıl süren vahyin nüzûl sürecine de uygundur. Bunun yanı sıra Kur’ân’a furkân denmesinin muhtemel bir başka sebebi de “helal ile haramı birbirinden ayırması” olabilir.

Çoğunluk kullanımlarında eliflamlı olarak gelen الْفُرْقَان el-furkân kelimesi, ilâhî kaynaklı mesaj anlamında özel bir bilginin adıdır. Ayrıca hak ile bâtıl tarafın ayırt edildiği Bedir Savaşı için bu şekilde belirteç edatıyla kullanılması da, o günün ve taraflarının bilinirliğinden kaynaklanmaktadır.

Enfâl 8/29’daki kullanımda ise, bu kelime belirteç edatı olmadan, yani aliflâmsız olarak فُرْقَان furkân şeklinde gelmektedir. Bunun muhtemel sebebi ise, mutlak umum ifade etmesi ve din adına ortaya çıkabilecek her ihtiyaç için Kur’ân’ı bilen muttaki kullar için Yüce Allah’ın doğruyu yanlıştan ayırt edebilecekleri bir melekeyi onlara bahşedeceğini ortaya koymayı amaçlamasıdır.

Din adına neyin doğru, neyin yanlış; neyin yararlı, neyin zararlı; neyin tam, neyin eksik olduğunu belirlemede vazgeçilmez kaynak Furkân olan Kur’ân’dır. Din adına söylenecek sözlerin veya kabul edilecek esasların mutlak anlamda Kur’ân’a uygun olması gerekir.

Kur’ân’a sunulmadan, bir anlamda onun onayını almadan hiç kimsenin sözüne din adına itibar edilmemelidir. Rivayetlerde de ölçü aynıdır: Kur’ân’a uygun olanlar doğrudur ve Hz. Peygamber’e aittirler; Kur’ân’a aykırı olanlar ise Hz. Peygamber’e ait olamazlar; çünkü Hz. Peygamber Yüce Allah’ın kitabına aykırı şeyler söylemez.

ııı. Âyettekiعَلٰى عَبْدِه۪ ‘alâ ‘abdihî ifadesi “kuluna” manasına gelmektedir. Bu ifade Hz. Peygamber’in “risâlet” görevinden önce de “kul” olduğunu vurgulamaktadır. Kendisine gönderilen bütün prensipleri önce o kabul edip uygulayacak, ardından da diğer insanlara tebliğ edecektir. Bu ifadenin عَلٰى عَبْدِه۪ ‘alâ ‘abdihî “kuluna” şeklindeki tamlama ile getirilmesi ise Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i sahiplenmesinin bir göstergesi olarak görülmelidir.

2. لِيَكُونَ لِلْعَالَم۪ينَ نَذ۪يرًا “Âlemlere uyarıcı olsun diye.” Bu cümlede geçen “âlemler” ve “uyarıcı” ifadeleri hakkında bazı açıklamalar gerekmektedir.

a) Âyette de geçen n-z-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 130 âyette yer almakta, 5 yerde nezertü, nezr ve nüzûr kalıplarında “adamak”,(10) 125 yerde ise “korkutmak, uyarmak, sakındırmak, tebliğ etmek ve bu işi yapanlar” gibi anlamlara gelmektedir.

Bu cümlede uyarıcılığın kime ait olduğu noktasında farklı ihtimallerden söz edilebilir. Uyarıcının furkân olan “vahiy” olması ihtimali akla ilk gelen manadır;(11) çünkü “zamirin en yakınına gitmesi kuralı” bunu gerektirmektedir. Ayrıca İsrâ’ 17/9’daki beyana göre, Kur’ân insanları tek gerçek olan hakikat yoluna hidayet eder.

Vahyin bu özelliği onun uyarıcı oluşunun bir gereğidir. Bu yapısı nedeniyle, bizim tercihimiz de buradaki نَذ۪ير nezîr olan şeyin فُرْقَان furkân olan Kur’ân olduğu yönündedir. Ancak bu tercihin mecaz olduğunu, uyarıcılığın fiilen değil, hükmen gerçekleştirildiğini de belirtmemiz gerekmektedir.

Bazı âlimlerimizin dile getirdiği gibi, maksadı Hz. Peygamberle, hatta Yüce Allah ile ilişkilendirmek de mümkündür.(12) Peygamberlerin nezîr/nüzur ve münzirîne oluşları bunun bir delili olarak görülebilir. Hatta نَذ۪ير nezîr kelimesi faillik sıfatlarından olup, “uyarma, ikaz etme ve korkutma” manalarını ifade eder.

Bu durumda uyarıcılık fiilen Hz. Peygamber tarafından gerçekleştirilmiş olacağı için, bu anlam mecaz değil, hakikattir. Dahası, eğer nezîr kelimesinin “adamak” manası da hatırlanırsa, bu defa adamanın insanı ilgilendirdiğini, iradesi olmayan vahyin böyle bir özelliğinin bulunamayacağını da bir vesile ifade etmek durumundayız.

Yâsîn 36/70’teki kullanımda da söz konusu olduğu üzere, uyarıcıyı genel manada hem “vahiy” hem de “Hz. Peygamber” olarak kabul etmekte herhangi bir sakınca bulunmamaktadır. Çünkü her ikisinin nezîr oluşu Yüce Allah adınadır ve maksadın aslında Yüce Allah olduğundan şüphe yoktur; âyetin metni bu ihtimallere açıktır.

b) Âyette geçen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi, Kur’ân’da 73 yerde geçmekte ve genel olarak “Allah dışındaki bütün mahlûkat”, “âlemler” anlamına gelmektedir. Ayrıntılı olarak düşünüldüğünde ise bu kelime “insanlar ve cinler”,(13) “dönemler, zamanlar”,(14) “tüm kadınlar”,(15) “misafirler, insanlar”(16) gibi anlamlarda yer almaktadır.(17)

Yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/1’deki الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi, “insan ve cinlerin oluşturduğu âlemler” manasına alınmaktadır.(18) Fâtiha 1/1’de geçen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi ise tüm “ruh sahipleri” anlamında yorumlanmaktadır.(19) Bu arada söz konusu kelimeye “bütün mahlûkat” anlamı veren âlimlerimiz de vardır. Bu durumda ifade umumi olsa da maksat “insanlar“dır.(20)

Pek çok âyetin delaletiyle, Hz. Muhammed’in bütün insanlığa peygamber olarak gönderildiği bir gerçektir.(21) Cinlerin Hz. Peygamber’den vahiy dinledikleri Kur’ân’da haber verildiği halde,(22) Hz. Peygamber’in onlara da doğrudan peygamber olarak gönderildiğine dair Kur’ân’da herhangi bir delil yoktur.

Hz. Peygamber’in ümmete örnekliği ve rehber oluşu temel noktasından hareketle, doğrudan cinlerin de peygamberi olduğunu söylemek sıkıntılıdır; ancak onun getirdiği prensiplerden haberdar edilmeleri ve Hz. Musa’ya indirilen mesajlarla Kur’ân’ın aynı değerleri içerdiğini itiraf etmeleri(23) bu noktada herhangi bir sorun teşkil etmez. İnanç esasları noktasında bir rehberlik anlaşılabilir olsa da, uygulamada örnekliğin oluşması için cinlere de kendilerinden peygamberler geldiği Kur’ân’da beyan edilmektedir.(24)

Âyette geçen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesini “bütün mahlûkat” manasına aldığımızda, meleklerin, cansız varlıkların ve hayvanların da bu kapsama gireceği muhakkaktır. Oysa Hz. Peygamber’in söz konusu bu varlıklara peygamber olmadığı da herkesin malumudur.

Bütün bu saydığımız gerekçeler nedeniyle, âyette geçen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesinin akıl sahipleri manasında “insanları” ifade ettiğini, hatta Yüce Allah’ın bütün insanların inanmasını istediğini de bu vesileyle söyleyebiliriz. Zümer 39/6’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer küfrederseniz Allah size muhtaç değildir, (O’na zarar veremezsiniz); O, kullarından küfre razı değildir. Eğer şükrederseniz (mümin olursanız) bundan razı olacaktır.”

Bu âyet ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet arasında tam bir anlam uyumunun olduğunu belirtmeliyiz. Yüce Allah’ın kitap indirmesinin, peygamber görevlendirmesinin, insanlara akıl ve irade vermesinin de asıl sebebi bundan başka bir şey değildir.

ıı. Yüce Allah’ın Dört Sıfatı

اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يرًا “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir; çocuk edinmemiştir; otoritede ortağı yoktur; (O) her şeyi yaratmış ve belirli bir ölçüye kavuşturmuştur.”

Âyetteki اَلَّذ۪ي لَهُ ellezî lehû ifadesi “O, sadece kendisine ait olandır, sadece O’na aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti ifadesi “göklerin hükümranlığı, egemenliği”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünün (egemenliği)”; وَلَمْ يَتَّخِذْ ve lem yettehız fiili “ve edinmemiştir”;وَلَدًا veleden kelimesi “hiçbir çocuk”;وَلَمْ يَكُنْ ve lem yekün fiili “olmamıştır, yoktur”; لَهُ lehû ifadesi “O’nun için”; شَر۪يك şerîkün sözcüğü “ortak”; فِي الْمُلْكِ fi’l-mülki ifadesi “mülk(ün)de, otoritesinde, egemenliğinde”; وَخَلَقَ ve haleka fiili “ve yaratmış (olan)dır”; كُلَّ شَيْء külle şey’in tamlaması “her şeyi”; فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يرًا fe kadderahû takdîran ifadesi ise “onu tam anlamıyla ölçüye kavuşturmuştur, ona, her şeye tam bir ölçü koymuştur” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak ve eşsiz gücü ile, tekliği ve her şeyi yaratıcılığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin ilk âyetinde zikrettiği “vahyin göndericisi” sıfatının ardından, bu âyette zâtına ait ikisi olumlu, ikisi de olumsuz olmak üzere dört sıfatını hatırlatmaktadır. Öncelikle âyette sözü edilen sıfatlar hakkında bilgi verecek, sonrasında da vahyin “Allah tasavvuru”yla ilgili dile getirilen bazı âyetleri hatırlatacağız.

1. اَلَّذ۪ي لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah’ın bu âyette kendisiyle ilgili ilk zikrettiği sıfatı “ispat” yani sahip olduğu şeyle ilgili olmak üzere Yüce Allah’ın hâkimiyetiyle ilişkili olumlu içeriklidir.

a) Çeşitli âyetlerin tefsirinde dile getirildiği üzere, Yüce Allah, kendisini “göklerin ve yeryüzünün sahibi” olarak tanıtmaktadır. Âyette el-mâlik kelimesi değil, لَهُ مُلْكُ lehû mülkü ifadesi kullanılmaktadır ki bu sahipliğin Yüce Allah’ın el-mâlik sıfatının değişik bir ifadesi olduğu kesindir. Bu arada âyette hâkimiyetin sadece O’na ait olduğu da vurgulanmaktadır; zaten âyetteki devrik cümle bunun delilidir.

el-Mâlik ne anlama gelmektedir? Bu soruyu doğru cevaplayabilmek için söz konusu kelimenin Kur’ân’daki kullanımlarını kısaca hatırlatmak gerekmektedir.

مُلْك mülk kelimesi “siyasî güç, erk, idare”,(25) “peygamberlik”(26), “sahip, yönetici”,(27) “hükümranlık”,(28) “zenginlik, servet”,(29) “melek”,(30) “köle”,(31) “âmir, hükümdar, kral”,(32) “kudret”(33) ve “kanun”(34) gibi anlamlarda kullanılmaktadır. Bu anlamlarının dışında Furkân ve Burûc sûrelerinde de geçtiği üzere, “mülkün sahibi” veya mâlik kelimesi, “mutlak güç, Allah’ın sıfatı” olarak da pek çok âyette(35) kullanılmaktadır.

Furkân sûresinde yer alan “Yüce Allah’ın, göklerin ve yeryüzünün sahibi oluşu” ifadesi, hiç kimsenin kendisine ait olmayan bir âlemde hükümranlık yapma cüretinde bulunmaması gerektiğini öğretmektedir. İnsanlar da içinde yaşadıkları bu âlem de yaptıkları da hâsılı her nerede ne varsa hepsinin sahibi Yüce Allah’tır. O’nun olmayan hiçbir şey yoktur. Bu gerçek bir kez daha hatırlatılarak, insanlar bilgilendirilmekte ve buna göre tedbirli davranmaları kendilerinden istenmektedir.

b) Âyettekiالسَّمٰوَات es-semâvât kelimesi bütünüyle uzayı ve içindekileri, الْاَرْضِ el-ard kelimesi de bütünüyle yeryüzünü ve içindekileri kapsamaktadır. Dolayısıyla, bütün mahlükat Yüce Allah’ın yarattığı varlıklardır ve onlar sadece O’na aittirler. “Göklerin ve yerin hükümranlığı, egemenliği ve kontrolü sadece ve sadece Allah’a aittir” ifadesi mutlak gücün Yüce Allah’ın bir sıfatı olduğunu göstermektedir. Bu gerçek doğrultusunda, hiç kimse Yüce Allah’ın vermediği bir yetkiyi O’nun adına kullanamaz.

Yüce Allah, hiç kimseyle paylaşmadığı bu sahipliğini özellikle hatırlatmakta, O’nun mülkünde O’nun rızası dışında bir şeyler yapanların sonuçlarına katlanacakları bildirilmek istenmektedir. Devam eden cümlelerde ve âyetlerde verilen mesajlarla uyumlu olacak şekilde, ilâhî sistemde şirke ve putperestliğe kapı aralanmasının adeta önü kesilmek istenmekte, başka varlıklar mülkün sahibi olamadığına göre onlara ilahlık yakıştırmak da akıl kârı değildir; verilmek istenen mesaj budur.

2.وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا “O, hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir.” Yüce Allah’ın yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kendisiyle ilgili olarak ikinci sırada zikrettiği sıfatları ise “nefy” içeriklidir. Bu konuya geçmeden önce, Necm 53/21-22 ve İhlâs 112/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız “Yüce Allah’a çocuk isnadı” konusuna kısaca değinmek istiyoruz.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette(36) açık ifadeler yer almaktadır. Bilindiği üzere Mekkeliler, “Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları saymış ve O’na kız çocuklar isnat etmişlerdi.(37) Melekleri Yüce Allah’a kız çocukları isnat etmekle kalmamış, benzer bir iddiayı cinlerle de ilişkilendirerek daha ileri gitmişlerdi.(38)

Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’la ilgili bu yaklaşımlarında yalnız olmadıklarını biliyoruz. Nitekim bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(39) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(40) hatta birtakım Yahudî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(41) İşte çeşitli âyetlerde bütün bu iddiaların asılsız olduğu açıkça ortaya konulmaktadır.(42)

Müşrikler Yüce Allah ile cinler arasında da bir senep bağı olduğunu iddia etmişlerdi. Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/100-101’de şöyle buyrulmaktadır: “Cinleri Allah’a ortaklar koştular. Oysa onları da Allah yaratmıştı. Bilgisizce O’na oğullar ve kızlar yakıştırdılar. Hâşâ! O (Allah), onların ileri sürdüğü vasıflardan uzak ve yücedir. O, göklerin ve yerin yoktan (ve eşsiz) yaratıcısıdır. O’nun eşi (hanımı) olmadığı halde nasıl çocuğu olabilir ki! Her şeyi O yaratmıştır ve her şeyi hakkıyla bilen O’dur.”

Benzer bir içerik Sâffât 37/158-159’da da şu şekilde söz konusudur: “O’nunla (Allah ile) cinler arasında da bir nesep uydurdular. Andolsun ki cinler de (Allah’ın huzurunda) hazır kılınacaklarını bilirler. Allah, onların (müşriklerin) isnat edegeldikleri şeyden münezzehtir (uzaktır).”

İhlâs 112/3’teki لَمْ يَلِدْ lem yelid ifadesine “doğurmadı” değil de, “doğurtmadı” anlamını vermekteyiz. Çünkü doğurmak “dişi” varlığın sıfatıdır. Âyette لَمْ تلِدْ lem telid kalıbı kullanılmadığı için, burada kast edilen anlam Yüce Allah’ın -hâşâ- anne olmadığıyla değil, hiç kimseyi doğurtmayan varlık anlamında “baba” olmadığıyla ilgilidir. Yüce Allah ne anne ne de babadır.

Kur’ân’ın indirildiği dönemde Allah’a çocuk isnadında bulunanların maksadı, O’nu “baba” motifiyle buluşturmaktı. İşte hem İhlâs sûresinin bu cümlesi, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân sûresinin ikinci âyeti bu algıyı kökünden reddetmektedir. Eşi ve çocuğu olmayan Rabbimiz, hiç kimsenin doğmasına fiziksel olarak neden olmamıştır ve bu yüzden de O “baba” değildir. O sadece yaratandır; bütün babaları, anneleri, kızları ve erkek çocukları O yaratmıştır;(43) dolayısıyla annelik, babalık ve çocukluk sıfatlarından münezzehtir.

Yüce Allah, hiç kimseyi doğurtmadığı, hiç kimsenin babası olmadığı gibi, İhlâs 112/3’te hiç kimse tarafından doğrulmadığını da beyan etmektedir. Hiç kimseyi doğurmamış, yani “ana” veya “baba” olmamıştır; hiç kimse tarafından doğrulmadığı için başkasının “çocuğu” da olmamıştır. Ehad ve Samed olmak zaten bunu gerektirir. Başka bir varlığa ait olabilen sıfatlar, tek olan zâta ait olamaz. Çünkü başka varlıklarda bulunan sıfatlar bir başkası tarafından verilmiş demektir. Doğrulan fani olduğu gibi, doğuran veya doğurtan da fanidir ve Yüce Allah bu özelliklerden elbette münezzehtir.

Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/91’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir; O’nunla beraber hiçbir ilah da yoktur. Aksi takdirde, her ilah kendi yarattığına gider (onunla ilgilenir, onları sevk ve idare eder); mutlaka onlardan biri diğerine galip gelirdi.” Yüce Allah müşriklerin dile getirdiği “Allah çocuk edindi” yalanını bu âyette cevaplamakta ve “Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğini” işte bu ifadesiyle ortaya koymaktadır. Buradaki مَا mâ ve مِنْ min edatları cümleye “hiçbir şekilde” manası katmaktadır.

Nahl 16/57’de verilen bilgiler de bu noktada hatırlanmalıdır: “Onlar, kızları Allah’a nispet ediyorlar –Haşa! Allah bundan münezzehtir (uzaktır)–; beğendikleri de (erkek çocukları da) kendilerinin (oluyor).”

İsrâ’ 17/111’de şöyle buyrulmaktadır: “(Şöyle) De ki: Hamd (övgü), çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, acze (düşmekten kendisini kurtaracak) bir yardımcıya (da ihtiyacı) olmayan Allah’a aittir. O’nu gereği gibi yücelt!”

Hatta Zuhruf 43/1’de bunun ne kadar imkansız olduğu Hz. Peygamber üzerinden şu şekilde beyan edilmektedir: “De ki: Eğer Rahmân’ın bir çocuğu olsa(ydı), elbette (ona) kulluk edenlerin ilki ben olur(d)um!”

Yüce Allah’ın çocuk edinmediğiyle ilgili olarak muhataplara verilen cevaplar bağlamında Necm 53/21-22 ve İhlâs 112/3’de de oldukça etkili ve net bilgiler zikredilmektedir.

3. وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ “Otoritede ortağı yoktur.” Aynı şekilde İsrâ’ 17/111’de de geçen bu cümlede Yüce Allah’ın “nefy” içerikli sıfatlarından birisi olarak, “kâinatı yaratma ve idare etmede hiçbir ortağının bulunmadığı” beyan edilmektedir. Benzeri En‘âm 6/163’te de geçen bu ifade, geçmiş zaman kalıbında olduğu için, başlangıçtan itibâren Yüce Allah’ın kainatı idarede hiçbir ortağının bulunmadığı manasını içermekte, hiçbir zaman böyle bir şeyin olamayacağı mesajını da vermektedir. Mekkeli inkârcılar Yüce Allah’ı kabulde bir sorun yaşamamış, sadece O’nun bazı ortaklarının veya çocuklarının bulunduğunu ifade ederek şirke düşmüşlerdi.

Müşrik kelimesi “ortak koşan” anlamına geldiği için, Yüce Allah’ı kabulün yanında, bazı varlıkların da aracı ilahlar olduğunu benimsemişlerdi. Onlara göre, diğer ilahların farkı Yüce Allah’tan küçük olmaları ve O’nun peşi sıra, bir anlamda artçı ilahlar olmalarıdır. Kur’ân’daki dûnillâhi ifadesi “Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra, O’nun aşağı mertebesinde” gibi anlamlar vermekte ve Kur’ân’da sıklıkla kullanılmaktadır. Müşriklerin telbiyesinde de bu durum kendini şu şekilde göstermektedir:

لبيك اللهم لبيك لبيك لا شريك لك لبيك الا شريكا هو لك تملكه وما ملك “Ey Rabbimiz, emrine iki kez âmâdeyiz. Emrine âmâdeyiz; bir tanesi hariç ortağın yoktur ki o da sana aittir; sen ona da onun sahip olduklarına da sahipsin.” İşte müslümanların hacda söylediği telbiyeden farklı olarak bu telbiyede geçen الا شريكا هو لك تملكه وما ملك “Bir tanesi hariç, ortağın yoktur ki o da sana aittir; sen ona da onun sahip olduklarına da sahipsin”(44) anlamındaki ifade, onların şirk anlayışını yansıtmaktadır. Söylemek istedikleri şey şudur: Yüce Allah’ın bir ortağı vardır; ancak o da onun sahip olduğu şeyler de Allah’ındır; O’nun kontrolündedir.

Yüce Allah’ın hükümranlıkta ortağının bulunmaması kâinatı yoktan var etmede, onu idarede ve kıyâmet için yeniden dönüştürüp şekillendirmede başka hiçbir varlığa danışmak durumunda olmadığı manasına gelmektedir. Çünkü zâtının dışında kalan her şeyi Yüce Allah yaratmıştır; hiçbir konuda istişâre ve danışma ihtiyacı hissetmez. Kâinatın yaratılması ve idaresinde meleklerin istihdamı “bir danışma”, “yardım alma” veya “güçsüzlük” olarak değerlendirilmemelidir. Burada sadece sistemin işletiliş biçimi söz konusudur.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/111. âyeti ve ilişkili diğer âyetlerdeki bilgileri de zikretmekte yarar vardır. “Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifadede Yüce Allah “kâinatın yaratılışında ve idaresinde hiçbir şekilde ortağı bulunmadığı”dır.

Fâtır 35/40’te şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Yüce Allah tamamen aynısı Ahkâf 46/4’te de geçen bu cümlede, kendisi dışındaki varlıkların yeryüzünde hiçbir şey yaratamadıklarını, göklerin yaratılışında da hiçbir katkılarının veya ortaklıklarının bulunmadığını meydan okuma cümlesi ile ortaya koymaktadır.

Benzer bir soru Tûr 52/36’da “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı” şeklinde inkârî bir kalıpta getirilmektedir. A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır. Müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır.

Sebe’ 34/22’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Müşriklere) de ki: Allah’ın peşi sıra tanrı saydığınız şeyleri çağırın! Onlar ne göklerde ne de yerde zerre ağırlığınca bir şeye sahiptirler. Onların buralarda hiçbir ortaklığı yoktur; Allah’ın onlardan bir yardımcısı da yoktur.”

Bu konuda son derece önemli ve meseleyi tartışma dışına itecek olan Ra‘d 13/16. âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz. “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ De ki: ‘Allah’tır.’ O halde, de ki: ‘O’nu bırakıp da kendilerine fayda ya da zarar verme gücüne sahip olmayan dostlar mı edindiniz?’ De ki: ‘Körle gören bir olur mu hiç? Ya da karanlıklarla aydınlık eşit olur mu? Yoksa O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerine ayırt edilemeyecek kadar benzer mi göründü?’ De ki: Allah her şeyi yaratandır. O, tektir; karşı durulamaz güç sahibidir.”

Konuyla ilgili meallerini naklettiğimiz bu âyetlerin mesajlarının üzerine başka söz söylemeye bile gerek görmüyoruz. Sadece konuyla ilgili biraz daha farklı açıklamaların yer aldığı A‘râf 7/191-198, Nahl 16/17, 20, İsrâ’ 17/111, Hacc 22/73, Furkân 25/2. âyetlerin de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemekle yetinmek istiyoruz.

Son söz olarak şunu söyleyelim: Yüce Allah’ın kâinatın yaratılmasında ve idaresinde hiçbir ortağı yoktur. Çünkü bu noktada ortaklık ihtiyacı bir acziyet sonucudur. Hükümranlık alanı olan mahlûkatın yaratılmasında ve idaresinde Yüce Allah’ın ortağı yoktur; sadece görevlendirdiği melekleri vardır, vesselâm.

4. وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْد۪يرًا “(O) her şeyi yaratmış ve belli bir ölçüye (veya fıtrata) kavuşturmuştur.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu son kısmında Yüce Allah’ın zatı hakkındaki “ispat” sıfatlarından ikisi yer almaktadır. “İspat”la ilgili birtakım âyetleri aşağıda zikredeceğimiz için, burada birbirlerine yakın anlamlar veren ve fâ edatıyla bağlanan “yaratma” ve “takdir etme” fiilleri hakkında kısa bilgiler vereceğiz.

Âyette “her şeyi yaratan ve her şeyi bir ölçüye kavuşturan kudretin Yüce Allah’a ait olduğu” belirtilmektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın mutlak yaratıcı olduğunu beyan eden pek çok âyet(45) vardır.

Rahmân 55/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) göğü yükseltmiş ve dengeyi bozmayasınız diye (oraya) bir denge koymuştur.” Kamer 54/49’daki “Biz her şeyi bir ölçü ile yarattık” ifadesi ile A‘lâ 87/2-3’te yer alan “O, her şeyi yaratan, düzene koyan, ölçüye sahip kılan ve yaratılış amacına uygun şekillendirendir” cümlelerinde geçen خَلَقَ haleka ve قَدَّرَ kaddera fiilleri bu gerçeği dile getirmektedir.

A‘lâ 87/2-3’te خَلَقَ haleka ve قَدَّرَ kaddera fiilleri arasında bir de sevvâ fiili yer almaktadır ki, bu kelime “yaratılan şeylerin bir düzene ve bir şekle sahip kılındığı” manasını vermektedir. Demek ki sevvâ fiili قَدَّرَ kaddera fiiline göre daha genel bir düzenlemeyi ifade ederken, قَدَّرَ kaddera fiilinde daha ince bir düzenlemenin kast edildiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu gerçeği çeşitli şekillerde de ifade edilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah gökleri ve yeryüzünü yaratanın kendisi olduğunu bildirmektedir.(46) Esasında السَّمٰوَات es-semavât “gökler” ve الْاَرْض el-ard sözcüğü “yeryüzü” kelimelerinden sonra, bazı âyetlerde bir deمَا بَيْنَهُمَا mâ beynehumâ ifadesi yer almaktadır ki bu da söz konusu âyetlerde yaratılmışların tamamının kast edildiğini, bütün mahlukatın söz konusu edildiğini ortaya koymak için zikredilmiştir.

Yüce Allah her şeyin yaratıcısıdır ve yarattığı her şeyi güzel bir şekle kavuşturmuştur. Secde 32/7’de “Yüce Allah’ın her şeyin yaratılışını en güzel şekilde gerçekleştirdiği” beyan edilerek, bir anlamda yaratma sıfatının erişilmezliği ortaya konulmaktadır. Yüce Allah’ın yaratmasında hiçbir düzensizliğin bulunmadığının dile getirildiği Mülk 67/3-4’te ve daha pek çok âyette vurgulanan husus budur.

Kur’ân’ın inşa ettiği “Allah tasavvuru” hakkında Ihlâs 112/4’te oldukça geniş malumat vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ııı. Müşriklerin İlâh Anlayışının Temelsizliği

وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً لَا يَخْلُقُونَ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلَا يَمْلِكُونَ لِاَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيٰوةً وَلَا نُشُورًا “(Müşrikler) O’nun peşi sıra kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da yarar da sağlama imkânına sahip olamayan, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye de güçleri yetmeyen çeşitli ilahlar edindiler.”

Âyetteki وَاتَّخَذُوا vettehazû fiili “ve edinmişlerdi”; مِنْ دُونِه۪ٓ min dûnihî ifadesi “O’nun dışında, O’nun peşi sıra”; اٰلِهَة âliheten kelimesi “ilahlar, tanrılar”; لَا يَخْلُقُونَ lâ yahlukûne fiili “yaratamazlar”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يُخْلَقُونَ yuhlekûne edilgen fiili “yaratılıyorlar”; وَلَا يَمْلِكُونَ ve lâ yemlikûne fiili “ve sahip olamazlar”; لِاَنْفُسِهِمْ lienfüsihim ifadesi “kendi nefisleri için, kendilerine, kendileri için”; ضَرًّا darran kelimesi “herhangi bir zarar”; وَلَا نَفْعًا ve lâ nef‘an ifadesi “zarar vermeye de”; وَلَا يَمْلِكُونَ ve lâ yemlikûne fiili “ve yine sahip olamazlar”; مَوْتًا mevten sözcüğü “ne ölüme, öldürmeye”; وَلَا حَيٰوةً ve lâ hayâten kelimesi “ne hayata”; وَلَا نُشُورًا ve lâ nüşûran sözcüğü ise “ne de diriltmeye” demektir.

Burada müşriklerin ilah anlayışlarıyla ilgili algıları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin ilk iki âyetinde tevhidle ilgili bilgiler verdikten sonra, Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği, üçüncü âyette müşriklerin ilah anlayışını ele almakta, onları eleştirmekte ve ilah edindiklerinin nasıl yetkisiz ve güçsüz olduklarını ortaya koymaktadır. Bu sûrenin ilk âyetlerinde zikredilen ve iki başlıkta özetlemeye çalıştığımız özellikler ilah olmanın şartlarını oluşturmakta ve Yüce Allah’tan başkasına ilahlık isnadının yanlışlığı vurgulanmaktadır.

Rabbimiz kendi sıfatlarını anlattığı âyetlerinde müşriklerin şirk algısının yanlışlığını gündeme getirerek, onların tevhid üzere bir inanç biçimine sahip olmalarını istediğini ortaya koymaktadır. Ancak bu gerçeğe rağmen müşrikler tam tersi bir tutum içerisine girmişlerdi.

1. وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِه۪ٓ اٰلِهَةً “(Müşrikler) O’nun peşi sıra (Allah’ın aşağısında, O’ndan başka) çeşitli ilahlar edindiler.” Âyette دُونِه۪ dûnihî ifadesinin yer alması, bu ilahların “Allah’ın peşi sıra, O’dan daha düşük, daha aşağı seviyede” olduklarını kabul ettiklerini göstermektedir.

Müşriklik Allah tanımazlık değildir; aksine Allah’a ortak koşmak manasına geldiği için, söz konusu ifadeye “O’dan başka” şeklinde değil de, “O’nun peşi sıra, O’nun aşağısında” gibi manalar vermek, ilahlarını da “artçı tanrıcıklar” şeklinde isimlendirmek daha doğru olsa gerektir. Nitekim Furkân 25/68 ve Kâf 50/26 gibi âyetlerde de geçen me‘allâhi ilâhen âhara ifadeleri “Allah ile beraber başka bir ilâh” manasına gelmekte ve âyetler bu anlamda birbirini tefsir etmektedir.

Kur’ân’da ilâh kelimesi 111, ilâheyni kelimesi 2 kez,(47) âliheh kelimesi ise 34 kez yer almaktadır. Bu âyette ilâh edinmeleriyle ilgili olarak اٰلِهَة âliheh kelimesi kullanılarak, Mekkeli müşriklerin çoktanrıcı oldukları, taptıkları varlıkların birden fazla olduğu ifade edilmektedir. Onların edindikleri ilahlar ya tabiattaki güçlerin kişiselleştirilmesinden veya ilahlaştırılan insanlardan üretilmekte ya da bütün bunların dışında tamamen hayal ve tasavvurlarda yaşatılan birtakım mücerret unsurlardan oluşmaktaydı.(48)

Müşrikler, ilâhların sahip olduğu nitelikleri tek ilâha indirgemeyi kabul etmediler.(49) Oysa göklerde ve yerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı kaos olur, gökler de yer de bozulurdu.(50) İlâhlar tarafgirlik yapar, her ilâh kendi yarattığını sahiplenmek ister, üstünlük savaşı başlardı.(51) Kur’ân’ın verdiği habere göre Hz. Peygamber için şu ifade yer almaktadır: “Eğer Rahmân’ın çocuğu olsaydı ona ilk kulluk yapan ben olurdum.”(52)

İşte konuyu toparlayan ifade bu olsa gerektir. Çok tanrıcılık demek olan “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra ilahlar edinmek” eğer doğru ve mümkün olsaydı, “onun ilk taraftarı ve takipçisi elbette Hz. Peygamber olurdu” diyerek, bunun ne kadar imkânsız olduğu vurgulanmış olmaktadır.

2. لَا يَخْلُقُونَ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلَا يَمْلِكُونَ لِاَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيٰوةً وَلَا نُشُورًا “(Müşrikler) kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da yarar da sağlama imkânına sahip olamayan, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye de güçleri yetmeyen (çeşitli ilahlar edindiler).” Yüce Allah âyetin devam eden üç cümlesinde bu ilahların üç özelliğini gündeme getirmekte, bir anlamda acizliklerini ortaya koymaktadır.

a) لَا يَخْلُقُونَ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ“Onlar hiçbir şey yaratamayan, kendileri yaratılmakta olan (şeylerdir).” İlâh olabilmenin ilk şartı “yaratmak”tır. İşte Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin ilahlarının bu en temel sıfattan yoksun olduğunu beyan ederek, yaratmaları bir yana, bizzat kendilerinin yaratılmakta olduklarını ifade ederek, başka varlıklara ilahlık isnat etmenin ne kadar hatalı bir anlayış olduğunu ortaya koymaktadır. Bu noktada bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

ı. Yüce Allah, A‘râf 7/191-198’de “kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan varlıkların kendisine ortak koşulmasını” soru cümlesi halinde vererek, bunun ne kadar yanlış bir kabul olduğunu ortaya koymakta, bu arada putlara isnat edilen birtakım özelliklerin yersizliğini hatırlatmaktadır. Putların, kendilerine de başkalarına da yardım edemeyeceği, doğru yolu göstermeleri istense bunu yapamayacakları, onlara yalvarıp yalvarmama arasında fark olmadığı, onların da birer yaratık oldukları, abartılmamaları gerektiği vs. hususlar dile getirilmektedir.

ıı. Yüce Allah, Ra‘d 13/16’da müşriklere çeşitli sorular sormakta ve şirkin ne kadar bozuk bir inanç biçimi olduğunu ortaya koymaktadır. İşte o sorulardan birisi de putların yaratmasıyla ilgilidir: “Yoksa onlar Allah’a O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar tespit ettiler de bu yaratılış kendilerine (Allah’ın yaratışından) ayırt edilemeyecek kadar benzer mi göründü!”

ııı. Nahl 16/17’de geçtiği gibi “(Her şeyi) yaratan (Allah, hiçbir şey) yaratamayan (ilahlar) gibi olur mu?” Böyle bir mukayese akla ziyandır. Ayrıca Nahl 16/20’de de beyan edildiği üzere, onların Allah’ın peşi sıra taptığı varlıklar yaratılmakta olan ve kendileri hiçbir şey yaratamayan varlıklardır. “Putların yaratılmakta oluşu” ifadesi, onların insanlar tarafından yapılıp üretilmeleri demektir. İnsanlar kendi elleriyle yaptıkları şeylere taparak korkunç bir hatanın içine girmiş olmaktadırlar. Yaratılan şey herhangi başka bir şey yaratamaz ve dolayısıyla ilah da olamaz.

ıv. Hacc 22/73’te müşriklerin taptığı putların hepsi bir araya gelseler de bir sivrisinek dahi yaratamayacağı, sivrisinek onlardan bir şey kapıp götürse onu ondan geri alamayacakları, çünkü tapanın da tapılanın da son derece zayıf olduğu bir örnek olarak bütün insanlığa sunulmaktadır. Bakara 2/26’da ise bu örneğin amacını anlamayanların onunla alay ettiği, sonuçta sapkınlıklarının daha da arttığı bildirilmektedir.

v. Fâtır 35/40 ve Ahkâf 46/4’te de benzer sorular sorulmakta, Yüce Allah’ın peşi sıra tapınılan putların neler yarattığının gösterilmesi istenmekte, göklerin ve yerin yaratılışında onların herhangi bir katkısının bulunup bulunmadığı alaycı bir ifadeyle kendilerine yönlendirilmektedir. Bu ve benzer pek çok âyette dile getirilen husus, Yüce Allah’tan başkasına ilahlık sıfatı vermenin yersizliği, şirkin bir bataklık olduğu, müşriklerin de derin bir inanç bataklığına saplandığı ortaya konulmaktadır.

Âyetteki وَهُمْ يُخْلَقُونَ ve hüm yuhlekûne cümlesi “putların yaratılmakta oldukları” manasına geldiği gibi, müşrikler tarafından “iftira olarak üretilmeleri” ve onlar tarafından “uydurulmaları” manasına da gelebilir.(53) İlahlar uydurmak onların düzmece şeyler olduğunu ve insanlar tarafından peydahlandıklarını(54) göstermektedir. Yüce Allah’tan başkasına ilahlık isnadı en büyük yalan ve en büyük iftiradır. Fiilin geniş zaman kalıbında getirilmiş olması, bu iftira işleminin daha sonra da devam edeceğini gösterdiği gibi, onlardan ileriye dönük beklentilerin de boş olduğunu bildirmektedir.

Artık insanlar belki kendi yaptıkları şeylere tapmamaktadır; ancak put yerine daha başka şeyler üretmektedirler. Nefis, arzu, para, makam, şöhret gibi geçici ve faydasız şeyler varlık amaçları doğrultusunda kullanılmayınca, onlara yönelik sevgi aşka veya tutkuya dönüştürülmekte ve sahibinin gözünü adeta kör etmektedir. Furkân sûresinin 43 ve Câsiye sûresinin 23. âyetinde dile getirilen “hevâsını ilâh edinmek” veya “ilâhını hevâsına dönüştürmek” ifadelerinin vermek istediği mesaj da budur.

b) وَلَا يَمْلِكُونَ لِاَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا “Onlar kendilerine zarar da fayda da vermeye sahip olamazlar.” Putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili başka âyetler de vardır.(55) Putlar başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celbedemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olamayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

c) وَلَا يَمْلِكُونَ مَوْتًا وَلَا حَيٰوةً وَلَا نُشُورًا “Onlar ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye de sahip olamazlar (onların buna güçleri yetmez).” Bu cümlede putların sahip olamayacağı başka özellikler dile getirilmekte, diriyi öldüremeyecekleri, ölüye hayat veremeyecekleri ve mahşer şartlarında da hiçbir insanı diriltemeyecekleri bildirilmektedir. Bu cümlenin tersinden manası ise, bütün bunları sadece Yüce Allah’ın yapabileceğinin beyan edilmesidir. Söylenmek istenen şudur: Ölüm, hayat ve diriltilme gibi bütünüyle Yüce Allah’a ait olan sıfatlar putlara ve dolayısıyla başka varlıklara verilemez, verilmemelidir.

Bu arada putlarla ilgili cümlelerde akıllılar için kullanılan sigaların (cem‘ müzekker sâlim) tercih edilmesinin muhtemel sebebi, müşriklerin onları akıllı varlıklar gibi kabul etmeleri olabilir. Ayrıca Ahkâf 46/5’te geçtiği üzere bu tür putlaştırılmış varlıklar arasında insanların da bulunması bu kullanımın gerekçesi olarak düşünülebilir.

b) Vahye Karşı İftiralar

Yüce Allah sûrenin 4-6. âyetlerinde kâfirlerin “Bu (vahiy), ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve bu konuda kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir yalandır” dediklerini, böylece büyük bir haksızlık ettiklerini ve yalan söylediklerini beyan etmektedir.

Ardından, müşriklerin “Bu (âyetler, başkasına) yazdırıp sabah-akşam kendisine okunmakta olan öncekilerin masallarıdır” dedikleri, buna karşılık kendilerine şu şekilde cevap verilmesi istenmektedir: “De ki: Onu (vahyi), göklerde ve yerdeki tüm gizlilikleri bilen, ğafûr (çok bağışlayan), rahîm (çok merhamet eden Allah) indirmiştir”

ı. “İnsan Uydurması” İftirası

وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اِفْكٌۨ افْتَرٰيهُ وَاَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ اٰخَرُونَۛ فَقَدْ جَآؤُ۫ ظُلْمًا وَزُورًا “Kâfir olanlar ‘Bu (vahiy) ancak o (Muhammed)’in uydurduğu ve kendisine başka bir grubun da yardım ettiği bir iftiradır.’ diyerek, elbette bir haksızlığa ve yalana vardılar.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demişti”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfirler, inkâr etmiş olanlar”; اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّآ اِفْكٌۨ illâ ifkün istisnası “bir iftiradan başka, bu sadece ve sadece bir iftiradır, uydurmadır, yalandır”; افْتَرٰيهُ ifterâhu fiili “onu o (kendisi) uydurmuştur”; وَاَعَانَهُ ve e‘ânehû fiili “ve ona yardım etmiştir”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; اٰخَرُون âharûne kelimesi “başka (bir topluluk), başkaları”; فَقَدْ جَآؤُ۫ fe kad câû fiili “muhakkak ki gelmişler, getirmişler, yapmışlardı”; ظُلْمًا zulmen kelimesi “zulüm, haksızlık”; وَزُورًا ve zûran sözcüğü ise “ve yalan” demektir.

Burada müşriklerin vahye iftiraları ve yaptıklarını haksızlıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette müşriklerin vahye karşı iftiraları bağlamında vahyin kaynağının ilâhî değil, beşerî olduğu suçlamalarını dile getirmekte, böylece Hz. Peygamber’i yalancılıkla suçladıklarını bildirmektedir. Âyette yer alan üç cümleyi ayrı ayrı ele almak istiyoruz.

1.وَقَالَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اِفْكٌۨ افْتَرٰيهُ “Kâfirler ‘Bu (vahiy), o (Muhammed)’in uydurduğu bir iftiradan başka bir şey değildir’ dediler.” Bu cümlede müşriklerin vurgulu bir ifade kullanarak, vahiy özelinde Hz. Peygamber’i yalancılıkla itham edişleri dile getirilmektedir. Cümlede nefy, yani “olumsuzluk” manasına gelen اِنْ in edatı ile olumsuzluğu olumluya çeviren اِلّا illâ edatının kullanılması hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden biridir.

Onlar bu ifadeleriyle vahyin bütünüyle uydurulmuş bir iftira olduğunu, başka hiçbir ihtimalin bulunmadığını dile getirme kararlılığını göstermişlerdi. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında çeşitli ifadeler yer almaktadır.(56)

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi kadîm peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(57) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(58)

Yüce Allah, söz konusu iftiralar bağlamında Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(59) “öncekilerin masalları”,(60) “geçmişten gelen büyü”,(61) “açık bir büyü”,(62) “karmakarışık rüyalar”,(63) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(64) “eski bir yalan, iftira”(65) veya “bir beşer sözü”(66) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(67) buna ilave olarak Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(68) “onu şeytanların indirmediği”ni,(69) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(70) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da cevap olarak kendilerine beyan etmektedir.(71)

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(72) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(73) “şâ‘ır (şâir)”,(74) “sâhır (büyücü)”,(75) “meshûr (büyülenmiş)”,(76) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(77) “müfterî (iftiracı)”,(78) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(79) “kezzâb (çok yalancı)”,(80) “dâllûn (sapkın(lar)”(81) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(82) diyorlardı. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşriklerin söz konusu suçlamaları bağlamında Hz. Peygamber’in iftiracı/müfteri oluşuyla ilgili sözleri beyan edilmektedir.

Esasında vahye “uydurma” diyen bu zihniyetin sahipleri, ilâh uydurmakta oldukça mahirdiler. Çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi,(83) müşrikler Yüce Allah’ın peşi sıra çeşitli varlıkları ilâh olarak isimlendirmiş, onların peşinden gitmişlerdi. Onların bu işlemi “ilâhların iftira olarak üretilmeleri”, bir anlamda onlar tarafından “uydurulmaları” manasına gelmektedir.

Kendi alışkın oldukları şeyi başkalarının da yaptığını düşünerek böyle bir ithamda bulunmuşlardı. Onlar indirilen değil, uydurulan bir inanca sahip oldukları için, Hz. Peygamber’i de vahyi de bu şekilde suçlamışlardı.

Aslında bu konunun ne kadar saçma bir iddia olduğu ve böyle bir uydurma girişiminde bulunulması durumunda faturasının korkunç olacağı Hâkka 69/44-47’de şu şekilde bildirilmektedir: “Eğer (o elçi) bize (atfen) bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu işi nedeniyle elbette (onu önce) kıskıvrak yakalar; sonra da bu yaptığından dolayı can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel de olamazdınız.”

2. وَاَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ اٰخَرُونَۛ “Bu konuda kendisine başka bir grup da yardım etmiştir.” Risâlet redlerine vahye “iftira” demekle başlamışlar, ancak bununla yetinmemişlerdi. Onlara göre, Muhammed (as) bunu tek başına uydurmamış, başka birileri de ona yardım etmişti. Bütün bu ifadeler esasında vahyin kaynağının ilâhî değil, beşerî olduğunu ortaya koyma arzularının sonucuydu.

a) En‘âm 6/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece biz âyetleri geniş geniş açıklıyoruz ki ‘Sen ders almışsın’ desinler de biz de bilen bir toplum için onu (Kur’an’ı) iyice açıklayalım.” Demek ki vahyin kaynağıyla ilgili olarak derin şüpheleri vardı.

b) Bu suçlamada Hz. Peygamber’e bunları öğretenin “bir kişi” olduğuna dair iddialar vardır. Bu bağlamda Nahl 16/103’te dile getirildiği üzere, vahyin kaynağı konusunu ele alan Mekkeli müşrikler, bunu Hz. Peygamber’e bir beşerin öğrettiğini söyleyerek, vahyin insan sözü olduğunu iddia etmişlerdir. Bu kişinin kim olduğu noktasında üzerinde ittifak edilmiş bir isim yoktur. Bu kişinin müşrik mi, Hıristiyan mı, Yahudi mi, Acem mi, hanîf mi vs. hangi mensubiyette olduğu konusunda çeşitli iddialar mevcuttur. Meselâ bunun Huvaytıb b. Abdiluzzâ’nın daha sonra Müslüman olan ‘Âiş (veya ‘Addâs)(84) adındaki İran’lı kölesi olduğu beyan edilmektedir.(85)

Elbette bu kişinin kim olduğu çok da önemli değildir; eğer önemli olsaydı Yüce Allah onun adını zikrederdi. Ancak bu kişinin konuştuğu dilin yabancı bir lisan olduğu Nahl 16/103. âyette beyan edilmektedir. Yüce Allah bu iddiayı cevaplarken söz konusu kişinin dilinin yabancı bir lisan olduğunu, Kur’ân’ın ise apaçık Arapça olduğunu beyan ederek onlara esaslı bir cevap vermiştir.

c) Yardım işinde sözü edilen grubun Cebr ve Yesâr adlı kişiler olduğu,(86) bunların Yahudi olduğu,(87) Nadr b. Hâris’e göre ise ‘Addâs, Yesâr ve Ebû Fükeyhe er-Rûmî’den oluştuğu iddia edilmiştir.(88) Âyette sözü edilenler قَوْمٌ اٰخَرُونَ kavmun âharûne ifadesiyle “başkalarından oluşan bir grup” şeklinde beyan edildiği için, bunu bir kişi değil de bir grup olarak anlamak zorundayız. Ancak yardımın farklı zamanlarda farklı kişilerden gerçekleştirildiği iddia edilirse, o zaman Nahl 16/103’teki ifade bu bağlamda düşünülebilir.

Duhân 44/14’te Hz. Peygamber için mu‘allem “öğretilmiş kişi” denmesinin arka planında da aynı suçlama duygusu yatmaktadır.

Mekkeli müşriklerin iddia ettiği gibi, bir kişi veya grubun yardımıyla vahiy oluşturulabiliyorsa, onların vahyi inkâr edip yalanlaması çok daha kolay olur. Nitekim birine öğreten başkaları varsa bu defa bir başka grup da benzer şeyler söyleyebilir, karşıdakinin iddiasını çürütebilir. Bu durumda Kur’ân’ın meydan okuma cümleleri de kolay bir şekilde karşılanıp Hz. Peygamber’in risâlet iddiası mahkûm edilebilirdi. Oysa böyle şeyler olmamış ve onun risâlet öğretileri hiç kimse tarafından ve hiçbir zamanda iptal edilememiştir; iptal edilemeyecektir de.(89)

3.فَقَدْ جَآؤُ۫ ظُلْمًا وَزُورًا “Mutlak surette bir haksızlığa ve yalana vardılar (haksızlık edip yalan söylediler).” Bu cümlede ظُلْم zulm kelimesinin başında gizli bir bâ edatı var kabul edilir.(90) Buna göre âyetin manası “Böylece onlar bir zulüm ve yalan getirdiler (zulmettiler ve yalan söylediler)” şeklini alır. Âyetin bu cümlesini iki farklı şekilde anlamamız mümkündür:

a) Bu cümle, önceki cümleler ve sonraki âyette geçen ifadeler gibi “müşriklere” ait olabilir. Buna göre, onların iddiası doğrultusunda Hz. Peygamber’e yardım edenler hakkı ve hakikati bozarak büyük bir haksızlık yapmış ve yalana ortak olmuşlardı. Kendi zanlarınca, tıpkı Mü’min 40/26’da belirtildiği üzere, Firavun’un Hz. Mûsâ için söylediği gibi, sahip oldukları dinî duruşlarının bozulmasından korkup rahatsızlık duymuş ve buna sebep olanları da zalimlik ve yalancılıkla suçlamışlardı.

Onlar kendilerince Yüce Allah’ı sahiplenme iddiasıyla Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasların Allah’a iftira olduğunu düşünmüşlerdi. Bu noktada, peygamberleri yalanlayan geçmişteki inkârcılar gibi Hz. Peygamber’i ve ona yardım ettiğini düşündükleri yardımcıları da iftiracılıkla itham emişlerdi.

b) Bu cümleyi “Yüce Allah” bir ara cümle olarak müşriklere cevap olsun diye söylemiş de olabilir. Bu durumda onların vahye “uydurulmuş iftira” demeleri ve “Hz. Peygamber’e bir grubun yardım ettiğini” iddia etmelerinin büyük bir haksızlık ve yalan olduğu beyan edilmiş olmaktadır.

Adâlet, “bir şeyi yerinde ve hak ettiği yerde kabul etmek”, zulüm ise bunun zıddına olarak, “bir şeyi yerinden etmek” demektir. Âyette ظُلْم zulm kelimesiyle birlikte kullanılan ve Kur’ân’da dört kez(91) zikredilen زُور zûr kelimesi de “bâtıl olan bir şeyin güzel gösterilmesi” manasına gelmektedir.(92) İşte “vahyi bu şekilde tanıtmaları nedeniyle asıl zulüm ve asıl yalan budur” denmek istenmektedir. Bu tür ithamlar hem söze, hem onu tebliğ eden elçiye, hem de yardım ettiği iddia edilen kişilere büyük bir haksızlıktır.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(93) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(94) فَآؤُ۫ fâû(95) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(96) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz.

Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ve vâv ile bitiyor oluşudur.

ıı. “Öncekilerin Masalları” Nitelemesi

وَقَالُوٓا اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلٰى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “(Müşrikler) ‘Bu (ayetler, başkasına) yazdırıp sabah akşam kendisine okunmakta olan öncekilerin masallarıdır!’ dediler.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne tamlaması “öncekilerin uydurmaları(dır), efsaneleri(dir), masalları(dır)”;اكْتَتَبَهَا iktetebehâ fiili “on(lar)ı yazdırmıştır”; فَهِيَ fe hiye zamiri “o, onlar”; تُمْلٰى tümlâ edilgen fiili “okunuyor, yazdırılıyor, imla ettiriliyor”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; بُكْرَةً bükraten kelimesi “sabahleyin”; وَاَص۪يلًا ve asîlen kelimesi ise “akşamleyin” demektir.

Burada müşriklerin vahye karşı ikinci suçlamaları bağlamında onun birileri tarafından Hz. Peygamber’e yazdırıldığı iddiaları gündeme getirilmektedir.

Âyetin Nüzûl Sebebi

Taberî’nin nakline göre, bu âyet Hz. Peygamber’e eziyet eden ve Kureyş’in şeytanlarından birisi olan Nadr b. Hâris hakkında indirilmiştir. Gittiği Hîre şehrinde İran hükümdarlarının, Rüstem ve İsfendiyar’ın haberlerini ve hikayelerini öğrenmişti. Hz. Peygamber bir mecliste oturmuş, çevresindekilere öğütler vererek, geçmiş ümmetlerin başına gelenleri kendilerine aktarmakta idi.

Bu sırada Nadr yerinden kalkarak ve Yüce Allah’a da yemin ederek, kendisinin çok daha güzel şeyler anlatacağını ifadeyle, öğrendiği bazı hikâyeleri ve efsaneleri oradakilere aktarmış ve anlattıklarının Hz. Muhammed’in anlattıklarından çok daha güzel olduğunu belirtmişti. Bunun üzerine Yüce Allah çeşitli zamanlarda ve sürelerde içerisinde esâtîru’l-evvelîn konusunun geçtiği sekiz âyeti Nadr hakkında indirmiştir.(97)

Âyette وَقَالَ ve kâle şeklinde tekil değil de وَقَالُوٓا ve kâlû şeklinde çoğul bir ifade kullanıldığı, dahası önceki ve sonraki âyetlerde de hep çoğul beyanlar söz konusu edildiği için âyetin bir tek kişiyle ilgili olarak indirildiği iddiası sorunlu bir hal almaktadır. Bu tür suçlamayı bir defa Nadr, başka zamanlarda da başkaları demişse o zaman bu rivayette de konuyla ilgili başka aktarımlarda da sorun kalmaz.

1. وَقَالُوٓا اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “(Bunlar) ‘öncekilerin masallarıdır’ dediler.” Kalem 68/15 ve benzer âyetlerde de yer aldığı üzere, اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne tamlaması, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da dokuz yerde(98) geçmektedir. Bu tamlamaya “öncekilerin şiirleri ve kehanetleri” manası da verilmiştir.(99) Bu ifade bazı âyetlerde(100) “mahşerle ilgili özel âyetler”, bazılarında(101) ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/5’te “vahyin insan kaynaklı bir iftira” olduğu iddiası veya suçlaması yer almakta, Furkân 25/6. âyette ise Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği beyan edilerek bu konudaki suçlama ve iftiralar bütünüyle reddedilmektedir.

Müşrikler vahyi, özellikle vahyin haber verdiği âhireti ve âhiretle ilgili uyarıları da inkâr etmişlerdi. Bu durumda, onların inançla ilgili mesajlar için “eskilerin masalları”, “öncekilerin yalanları”, “eskilerin dedikoduları” şeklindeki alaycı ifadeleri, bir bütünün parçasını oluşturmaktadır. Bu tipler, Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri gibi, peygamberlik kurumunu da reddediyorlardı.

Her ne vesileyle kendilerine bir gerçek hatırlatılmış olsa, tereddütsüz bir şekilde onu inkâr ediyorlar, hakikatin yanından geçmeye bile tahammül edemiyorlardı. Çünkü biliyorlardı ki, dinleseler inanacaklardı. İnanmamak için dinlememeyi tercih ediyor, dinleyenleri engelliyor, vahyin okunması esnasında gürültü çıkartarak onun sesini ve etkisini kısıp kapatma yolunu tercih ediyorlardı.(102)

2. اكْتَتَبَهَا “Onları yazdırmıştır.” Müşriklerin bu iftirası, önceki âyette dile getirdikleri suçlamaların bir devamıdır, hatta gerekçesidir. Müşriklere göre Hz. Peygamber vahiy adına söylediği şeyleri çeşitli insanlardan, hatta Yahudilerin kitaplarından öğrenmiş, onları yazmış veya başkasına yazdırmıştır.

Bazı müfessirlerimiz اكْتَتَبَ iktetebe fiiline “yazdırmak” değil, “yazmak” manası vermişlerdir.(103) Onlara göre Hz. Peygamber bu vahyi Cebr, Yesâr ya da Yahudilerden öğrenmiş ve bunları kendisi yazmıştır.(104) Bu durumda Hz. Peygamber’in ümmî oluşu, yani kabul edenlerine göre “okuma-yazma bilmediği” iddiası da boşa çıkmış olmaktadır. “Ümmîlik” konusunu Bakara 2/78’de geniş bir şekilde ele aldığımız gibi ümmiliğin “okuma-yazma bilmemek”le ilgisinin olmadığını, entelektüellik manasında “okur-yazar olmamak” anlamına geldiğini ispatlamaya çalışacağız.

Bu fiili ister “yazmak”, isterse “yazdırmak” manasına gelsin, bizce mesaj değişmemektedir. Müşriklerin iddiasına göre, Hz. Peygamber bütün bunları ya bir başka topluluğun yardımıyla kendisi uydurmuş ya da kendisine birisi tarafından öğretilmiştir. O okuyup yazsa da okuyup yazamasa da sonuç değişmemektedir; çünkü müşriklerin meselesi bunları kimin nasıl bir şekilde okuyup yazdığı veya yazdırdığı değildi; onlar vahyin kaynağının ilâhî olmadığını, beşerî olduğunu iddia ediyorlardı.

3. فَهِيَ تُمْلٰى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَاَص۪يلًا “Onlar kendisine sabah-akşam (sürekli) okunmaktadır.” Buradaki تُمْلٰى tümlâ edilgen fiili “okunmak, imlâ ettirilmek”, bir başka anlam olarak da “yazdırılmak” demektir.(105) Bu ifade, müşriklerin, “Hz. Peygamber’in kendisi için yazdığı veya yazdırdığı şeylerin sabah-akşam kendisine okunmakta olduğu” iddialarını oluşturmaktadır. “İmlâ etmek, imlâ ettirilmek” aslında “yazmak, yazdırılmak” manasına gelse de, âyette daha önce “yazmak, yazdırılmak” anlamında اكْتَتَبَ iktetebe fiili geçtiği için, kelimede bulunan “okunmak” manasını tercih ettik.

Söylenmek istenen şudur: Müşriklerin iddiasına göre, Hz. Peygamber vahyi başkalarından öğreniyor, onu yazıyor veya yazdırıyordu; sonra da bu bilgiler kendisine sabah-akşam okunuyor, imlâ ettiriliyordu. Yüce Allah bu asılsız iddiayı bir sonraki âyette cevaplamaktadır.

Kur’ân’da yedi kez(106) geçen بُكْرَة bükrah kelimesi “sabah”, “sabah namazı”, “erken vakit” gibi anlamlara gelebileceği gibi, Elmalılı’nın da belirttiği üzere, “sabahtan öğleye kadarki zaman” anlamına da gelmektedir. Ayrıca Kur’ân’da dört âyette(107) yer alan اَص۪يل asîl kelimesi de “ikindi”, “akşamüzeri” demek olduğu gibi, “öğleden akşama kadarki zaman” anlamını da vermektedir. Bu kelimenin çoğulu olan el-âsâl sözcüğü de Kur’ân’da üç kez(108) zikredilmektedir.

Bu durumda âyetin anlamını sadece “sabah ve akşam” vakitlerinde Hz. Peygamber’e bir şeylerin yazdırılması, imlâ ettirilmesi değil de gündüz ve gece her zaman bu imla işleminin sürdürülmekte olduğu iftiralarını dile getirmeleri söz konusu edilmiş olmaktadır.

ııı. Yüce Allah’ın Cevabı

قُلْ اَنْزَلَهُ الَّذ۪ي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ اِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “De ki: Onu (Kur’an’ı) göklerde ve yerdeki gizliliği bilen (Allah) indirmiştir. Şüphesiz ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”;اَنْزَلَهُ enzelehû fiili “onu indirmiştir, öğretmiştir, ikrâm etmiştir”; الَّذ۪ي يَعْلَمُ ellezî ya‘lemu ifadesi “bilen, bilmekte olan”; السِّرَ es-sirra kelimesi “sır(lar)ı, gizem(ler)i, gizlilik(ler)i”; فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti sözcüğü “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerde, yeryüzünde”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki O (şöyle) olandır”; غَفُورًا ğafûran sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمًا rahîmen sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada vahyi Yüce Allah’ın indirdiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Müşriklerin iki temel suçlamasını bizzat Yüce Allah reddetmekte ve vahyini sahiplenmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet bununla ilgilidir.

1.قُلْ اَنْزَلَهُ الَّذ۪ي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “De ki: Onu (Kur’an’ı) göklerde ve yerdeki gizliliği bilen (Allah) indirmiştir.” Yüce Allah tıpkı Necm sûresinin ilk âyetlerinde ve daha başka âyetlerde olduğu gibi, âyetin bu cümlesinde vahyin kaynağının herhangi bir beşer değil, kendisi olduğunu beyan ederek başkasına söz bırakmamaktadır.

Âyette yer alan اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek”, “bildirmek”, “öğretmek”, “vahyetmek” ve “ikrâm etmek” manalarına gelmektedir. Dolayısıyla vahyin inzâli hem bir “indirme”, hem bir “öğretim faaliyeti”, hem de “Yüce Allah’ın insanoğluna büyük bir ikrâmı”dır.

Bu âyet, vahiy göndermenin âdeta bir şartını ortaya koymakta ve bunun “göklerde ve yerdeki bütün gizemleri, sırları bilmek” olduğunu beyan etmektedir. Bazı müfessirlerimiz buradaki السِّرَ es-sırr kelimesinin beraberinde ‘alâniyeh, yani “açıklık” manası veren bir kelimenin bulunduğunu düşünerek âyeti yorumlamışlardır.(109) Buna göre, sadece açık-gizli her ne varsa onları bilen bir zat vahiy gönderebilir.

Bakara 2/33’te ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın göklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini içeren çeşitli âyetler(110) vardır. Hiçbir mahlûk kâinata dair sınırsız bilginin sahibi olamayacağı için, vahyin kaynağını onlarda, yani bir mahlûk olan insanda aramak, Furkân 25/4. âyette de belirttiğimiz gibi vahye de kaynağına da saygısızlıktır.

Hâkka 69/44-47’de beyan edildiği gibi, eğer elçi Yüce Allah’a herhangi bir sözü isnat etseydi, güçlü bir şekilde yakalanacağı, şah damarının kesilip parçalanacağı ve buna hiç kimsenin de engel olamayacağı bildirilmektedir. Başta Hz. Peygamber ve Hz. Cebrâîl olmak üzere, hiçbir mahlûk vahyin kaynağı olamaz ve Yüce Allah adına herhangi bir iftirada da bulunamaz.

Müddessir 74/24-25’te açık ifadelerle zikredildiği gibi, Velîd b. Muğîra başta olmak üzere Mekkeli müşrikler vahyin kaynağını ilâhî irade olarak görmemekte, onu eskilerden aktarılagelen bir büyü veya bir beşer sözü olarak tanıtmaya çalışmaktaydılar. Kabul etmek istemedikleri gerçek, vahyin Allah kaynaklı bir öğreti olduğuydu. Yüce Allah çeşitli âyetlerde vahyin uydurma olmadığını ve onu kendisinin vahyettiğini beyan ederek,(111) vahye uydurma yapması durumunda elçiyi “şah damarını kesmekle” tehdit etmiştir.(112)

Vahye “beşer sözü” iftirasında bulunmak, onun üretilebilir olduğunu kabul etmek demektir. Oysa Kur’ân’da yer alan ve adına tehaddî denen “meydan okuma” âyetleri, indirildiği dönemde olduğu gibi kıyâmete kadar bütün insanları muhatap almaya devam edecektir.

İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/34’te “60-70 sûre”, Hûd 11/13’te “on sûre” ve nihayet Yûnus 10/38 ve Bakara 2/23’te “tek sûre” getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır. Sonunda Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere yönelik meydan okuma geçerliliğini sürdürmektedir.

Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir, ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd ve onun gibilerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir.

2. اِنَّهُ كَانَ غَفُورًا رَح۪يمًا “Muhakkak ki O, ğafûr’dur (çok bağışlayandir); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Âyetin bu iki sıfatla bitmesi çok anlamlıdır. Çünkü bu sıfatlar vahyin Yüce Allah’ın merhamet ve bağışlamasının sonucu olduğunu ortaya koymakta, bu sıfatları bulunmayan mahlûkun vahyin kaynağı olamayacağı bildirilmek istenmektedir.

Öte yandan, vahye karşı olumsuz bir tavır içerisinde bulunanların hemen helak edilmeyecekleri ve kendilerine aceleyle azap edilmeyeceği haber verilmektedir. Çünkü Yüce Allah’ın kendilerine zaman tanımasının sebebi çok bağışlayıcı ve çok merhamet edici olmasıdır. Bugün inkâr edenler yarın tevbe edebilir; bugün düşman olanlar yarın dost olabilir; bugün bâtıldan yana olanlar yarın hakkın yanında yer alabilir. Bunun sayısız örnekleri vardır.

c) Müşriklerin Peygamber Tasavvuru

Yüce Allah sûrenin 7-8. âyetlerinde müşriklerin vahye karşı olumsuz tutumlarını şu şekilde dile getirdiklerini bildirmektedir: “(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?”

Ardından, yine bu inkârcı zalimlerin Hz. Peygamber’e tâbi olanlara yönelik olarak şöyle dediklerini aktarmaktadır: “(Ayrıca) o zalimler, (müminlere yönelik olarak da), ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!’ dediler.”

Âyetlerin Nüzûl Sebebi

Yorumunu yapacağımız 7 ve 8. âyetlerin inişiyle ilgili şöyle bilgiler nakledilmektedir: “Kureyşliler bir gün bir evde toplanmışlardı; Hz. Peygamber’i yanlarına çağırdılar ve ‘Âs b. Vâil es-Sehmî ile Kureyşliler kendisine şöyle dediler: Ey Muhammed, biliyorsun ki şehrimiz daracık; ırmaklarımız ve ziraat imkânlarımız çok az; çok zor şartlarda yaşıyoruz. Rabbine dua et de bu dağlardan imkânlarımızı genişletsin; bizim için nehirler fışkırtsın. Böylece senin değerini veya üstünlüğünü anlamış olalım. Bizimle birlikte daha rahat yaşayabilmek için caddelerde dolaştığını görüyoruz. Rabbine dua et de sana saraylar ve bahçeler versin. Seninle birlikte seni tasdik edecek bir de melek göndersin.”(113)

Tefsirlerimizde bu ve benzer başka rivayetlerin de yer aldığını görmekteyiz.(114) Rivayetlerdeki bilgilerle âyetlerin mesajları birbiriyle uyumlu olduğu için bu noktada başka açıklamalara girmektense konuyla ilgili diğer âyetleri de zikrederek mesajı daha rahat kavramaya çalışacağız.

ı. Peygamberlik İçin İleri Sürdükleri Beş Sıfat

وَقَالُوا مَا لِ‌هٰذَا الرَّسُولِ يَاْكُلُ الطَّعَامَ وَيَمْش۪ي فِي الْاَسْوَاقِ لَوْلَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذ۪يرًا اَوْ يُلْقٰىٓ اِلَيْهِ كَنْزٌ اَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَاْكُلُ مِنْهَا “(Kâfirler) şöyle dediler: Bu ne biçim elçi! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli ya da beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve demişlerdi ki”; مَا لِ‌هٰذَا الرَّسُولِ mâ li hâze’r-Resüli sorusu “bu peygambere, bu elçiye ne oluyor da”; يَاْكُلُ ye’külü fiili “yiyor”; الطَّعَام et-ta‘âme kelimesi “yiyecek, gıda”; وَيَمْش۪ي ve yemşî fiili “ve yürüyor”; فِي الْاَسْوَاقِ fi’l-esvâkı kelimesi “sokaklarda, çarşılarda”; لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile ifadesi “indirilmeli değil miydi, gönderilseydi ya”; اِلَيْهِ ileyhi edilgen ifadesi “ona, kendisine”; مَلَك melekün sözcüğü “bir melek”; فَيَكُونَ fe yekûne fiili “olurdu, olsun diye”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”;نَذ۪يرًا nezîran kelimesi “uyarıcı, tebliğci”; اَوْ يُلْقٰىٓ ev yulkâ ifadesi “veya atılsaydı, verilseydi, bırakılsaydı”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”; كَنْز kenzün kelimesi “herhangi bir hazine”; اَوْ تَكُونُ ev tekekûnu ifadesi “veya olsaydı”; لَهُ lehû ifadesi “onun için, kendisi için”; جَنَّة cennetün sözcüğü “herhangi bir bahçe”; يَاْكُلُ ye’külü fiili “yeseydi”;مِنْهَا minhâ ifadesi ise “ondan, o bahçeden” demektir.

Burada müşriklerin peygamber algısına dair kabullerinin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette müşriklerin peygamber algısını gündeme getirmekte, onun normal insanlar gibi davranmasını doğru bulmadıklarını ve beraberinde bir meleğin görevlendirilmesi gerektiği şeklindeki kanaatlerini dile getirmektedir.

- Peygamberlik İçin İddia Edilen Özellikler

Konuyu izah ederken bir taraftan yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde sayılan özellikleri ele alacak, diğer taraftan da konuyla ilgili Kur’ân’da yer alan diğer âyetleri hatırlatmaya çalışacağız. Müşriklere göre bir peygamberde bulunması gereken şartlar şunlardır:

1. Yemek Yememek

وَقَالُوا مَا لِ‌هٰذَا الرَّسُولِ يَاْكُلُ الطَّعَامَ “(Kâfirler şöyle dediler): ‘Bu ne biçim Resül/elçi! Yemek yiyor!’ dediler.” Müşrikler Hz. Peygamber’in risâletiyle ilgili karşı çıkışlarını zaman zaman onun yüzüne söyledikleri gibi, bu âyetlerde olduğu gibi zaman zaman da gıyabında dile getirmekteydiler. مَا لِ‌هٰذَا الرَّسُولِ “Şu kendini peygamber sanan adama ne oluyor da” diyerek, onun risâletiyle alay etmişler ve Hz. Peygamber’in yemek yemesini kendisine hiçbir şekilde yakıştıramamışlardı.

Âyetteki مَالِ‌هٰذَا ifadesinin bu şeklide yazılmasının sebebi bizce malum değildir. İfade edildiğine göre, bu lâm harfi, Hz. Osmân’ın mushafında ayrı yazılmış ve o zamandan beri böyle aktarılagelmiştir.(115) Bu tür yazım farklılıkları, kendisine gösterilen büyük saygı nedeniyle,(116) vahyin yazımının değiştirilmediğini ve Müslümanların bu noktada hiçbir art niyet taşımadan onu nesillere aktardıklarını bize göstermektedir.

Müşrikler Hz. Peygamber’in risâletinin gerçek olmadığını ifade bağlamında “eğer gerçekten peygamber ise, o zaman ne diye onun durumu da bizimki gibidir; bizim gibi yemek yiyor, rızık temini için çalışıyor” diyorlardı. Maksatları, onun yeme içme ve hayat gereksinimlerine muhtaç olmaması gerektiğini beyan etmeleriydi. Onların peygamberlikle ilgili beklentilerinin ilki diğer normal insanlar gibi açlık duygusu hissederek “yemek yememesi”ydi.

2. Çarşıda Dolaşmamak

وَيَمْش۪ي فِي الْاَسْوَاقِ “Çarşılarda dolaşıyor.” Müşrikler peygamberin diğer insanlar gibi rızık temini için çalışmasını, gayret sarf etmesini, caddelerde ve sokaklarda dolaşmasını uygun görmemiş, böyle tavırların peygambere yakışmayacağını beyan etmişlerdi. Onlara göre peygamber olacak kişinin bakımı da özel olmalı, diğer insanlar gibi rızık kazanma vs. ihtiyaçlar için çarşılarda dolaşma ihtiyacı hissetmemesiydi.

3. Beraberinde Melek Olması

لَوْلَآ اُنْزِلَ اِلَيْهِ مَلَكٌ فَيَكُونَ مَعَهُ نَذ۪يرًا “Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi?” Bu âyetteki لَوْلَا levlâ edatı teşvik anlamında هلا hellâ manasına gelmektedir.(117) Onlar “Haydi, onunla birlikte bir melek indirilseydi ya” demek istemişlerdi. İnsanların peygambere karşı tepki göstermesi durumunda kendisine yardım edecek bir desteğe ihtiyacı olacaktı ki müşriklere göre bu işi ancak melekler yapabilirdi. Bu nedenle, bir peygamberin yanında mutlaka bir de uyarıcı melek bulunmalıydı.

ı. Müşriklerin melek peygamber beklentisi daha önce Hz. Nûh’un kavminin de dile getirdiği bir husustur. Konuyla ilgili olarak Mü’minûn 23/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Bunun üzerine, kavminin inkârcı ileri gelenleri şöyle demişlerdi: ‘Bu, tıpkı sizin gibi bir insan olmaktan başka bir şey değildir. Size üstün (hâkim) olmak istiyor. Eğer Allah (peygamber göndermek) isteseydi, elbette melekleri gönderirdi. Biz, önceki atalarımızdan böyle bir şey duymadık.”

ıı. Melek peygamber beklentisi veya peygamberle birlikte bir de meleğin bulunması gerektiği Zuhruf 43/53’te benzer şekilde Firavun tarafından şu şekilde dile getirilmektedir: “Ona altından bilezikler verilmeli veya beraberinde (kendisine yardımcı) melekler gelmeli değil miydi?”

ııı. Bu durum aslında bütün peygamberler tarihinde risâleti inkâr edenlerin dile getirdiği bir beklentiydi. İşte Fussilet 41/41’de şöyle bir beyana yer verilmektedir: “Hani, rasuller/elçiler onlara önlerinden ve arkalarından gelerek ‘Allah’tan başkasına kulluk etmeyin!’ dedikleri zaman, (onlar) ‘Rabbimiz (peygamber göndermek) isteseydi elbette melekleri gönderirdi. Onun için biz, sizinle gönderilen şeyleri inkâr ediyoruz!’ demişlerdi.”

ıv. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istekleri bağlamında bu taleplerinde ne kadar hadlerini aştıklarını, ne kadar hadsiz davrandıklarını ortaya koymaktadır. Onların bu isteğiyle ve iddiasıyla ilgili olarak bazı âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

En‘âm 6/8: “(Müşrikler) ‘Ona (Muhammed’e görebileceğimiz) bir melek indirilseydi ya!’ demişlerdi.”

Hıcr 15/7: “Eğer (peygamberlik iddianda) doğru söyleyenlerden isen, haydi bize melekleri getirsene!”

İsrâ’ 17/92: “Veya iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırıncaya veya Allah’ı ve melekleri önümüze getirinceye kadar (sana inanmayacağız).”

Bakara 2/55 ve Nisâ’ 4/153’te dile getirildiği gibi, daha önce İsrailoğulları’nın Hz. Mûsâ’dan istedikleri gibi Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’den Yüce Allah’ı ve melekleri önlerine getirmesini talep etmişlerdi.

Bütün bu âyetlerden anlaşılıyor ki Mekkeli müşrikler de tıpkı Hz. Nûh’un inkârcı kavmi, diğer azgın kavimler ve Firavun gibilerin izini takip etmiş ve risâletle ilgili melek beklentisi isteklerini dile getirmişlerdi.

Müşriklerin melek peygamber beklentisinde oluşlarının sebebi insandan peygamber olamayacağını dile getirmeleriydi. Bu konuda İsrâ’ 17/94’te şu bilgilere yer verilmektedir: “(Zaten), kendilerine hidayet geldiğinde, insanların inanmalarını sadece ‘Allah, Rasul/Elçi olarak bir beşer (insan) mı gönderdi?’ demeleri engellemiştir.” İnkarcıların insan peygamberle alay edişleriyle ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin bulunduğunu belirtelim.(118)

Yüce Allah inkârcıların ve müşriklerin “melek peygamber” beklentisi şeklindeki bu hadsiz isteklerini cevaplamak üzere şöyle buyurmaktadır:

En‘âm 6/8-9: “Eğer biz öyle bir melek indirseydik elbette iş bitirilmiş olur, artık kendilerine göz bile açtırılmaz(dı). Eğer onu (peygamberi) bir melek kılsaydık şüphesiz ki onu bir erkek (insan sûretinde) yapar, düşmekte oldukları kuşkuya onları yine düşürürdük.”

İsrâ’ 17/95: “De ki: Eğer yeryüzünde yerleşip yürüyenler melekler olsaydı, elbette gökten onlara Rasul/Elçi olarak bir melek gönderirdik.”

Konunun sonunda şunu belirtelim: İnsanlara insan peygamber gönderilmesinin nedeni onun örnek alınması ve ilahi prensiplerin insanlar tarafından uygulanabilir olduğunu gösterip öğretmektir. Müşriklerin melek peygamber beklentisinin muhtemel sebebi, mahşerde “biz melek değiliz ki melekleri nasıl örnek alalım” demeleri, böyle bir bahaneye sığınmalarıdır. Yüce Allah onların bu türden beklentilerini reddetmektedir.

4. Özel Hazinesinin Bulunması

اَوْ يُلْقٰىٓ اِلَيْهِ كَنْزٌ“Veya kendisine bir hazine verilmeli.” Buradaki ifade, hazinenin yukarıdan, yani gökten bırakılması beklentisini içermektedir. Müşriklerin algısına göre, ilâhî irade yukarılardan bir yerden özel içeriklerle dolu bir hazineyi peygambere vermeli, böylece sıra dışı bir insan olduğu ispatlanmalıydı.

Müşriklerin bu isteğinin bir benzeri daha önce Firavun tarafından da peygamberliğin bir şartı olarak Zuhruf 43/53’te şu şekilde dile getirilmiştir: “Ona altından bilezikler verilmeli veya beraberinde kendisine yardımcı melekler gelmeli değil miydi?”

5. Özel Bir Bahçesinin Olması

اَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَاْكُلُ مِنْهَا “Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi?)” Müşriklere göre bütün bunlar olmazsa bile, hiç olmazsa bir peygamberin kendine özel bir bağı-bahçesi olmalı, bir anlamda oradan özel bir şekilde beslenmeli, çarşı pazar dolaşıp rızık teminine muhtaç olmamalıydı.

Âyetteki “yesin” anlamına gelen يَاْكُلُ ye’külü fiilini bazı kıraat âlimlerimiz “yiyelim” manasında ناْكُلُ ne’külü şeklinde okumuşlardır. Buna göre, müşrikler peygamber için olmasını istedikleri bahçeden kendilerinin beslenebilmelerini dile getirmekteydiler.

Âyetin bu okunuşundan çıkartılması gereken ders kanaatimizce şudur: Risâlet ve onun evrensel öğretilerine destek olup onlara katkı sağlamak yerine, risâlet kurumundan beslenip onu adeta tüketmeye çalışmamak gerekir. Çünkü bu şekildeki bir davranış insanın menfaatperestliğini ve bencilliğini öncelemesini, bu noktada sınır tanımazlığını göstermektedir. Peygamberini tüketmek böyle bir şeydir. Değer üretmeyip değerden nemalananlar bir taraftan onu tüketmekte olduklarını asla ve asla unutmamalıdırlar.

Furkân sûresinin bu iki âyetinde dile getirilen sıfatlar müşriklerin peygamberlik kurumu hakkındaki ifadelerinin tamamı değildir. Onların daha başka şartlar ileri sürdüklerini de Kur’ân’dan öğrenmekteyiz. Bu bağlamda bazı âyetleri hatırlatmak istiyoruz:

a) Elçinin İnsan Olmaması

“Allah, peygamber olarak bir beşer mi gönderdi?”(119) Belli ki müşrikler kendi türlerinden ümitlerini kesmiş, bu noktada anlaşılmaz bir tutum sergilemişlerdi.

b) İki Şehirden İki Büyük İnsan Olması

“Dediler ki: Bu Kur’an iki şehirden bir büyük adama indirilse olmaz mıydı?”(120) Bu iki şehirdeki iki kişi Mekke’den Velîd b. Muğîra ve Tâif’ten Urve es-Sekafî olarak dillendirilmekteydi. Onlara göre, garip, yetim, sosyal ve ekonomik nüfuzu olmayan bir kişi peygamber olamazdı. Bu nedenle, -hâşâ- Yüce Allah’a akıl verir gibi, “Sen kimi peygamber yapacağını bilememişsin, aslında şunlar olmalıydı!” şeklinde bir densizlik içerisine girmişlerdi.

Mekkeli müşrikler, Hz. Peygamber’in risâletine inanmaları için de çeşitli şartlar ileri sürmüşlerdi. Bu bağlamda birtakım âyetleri hatırlatarak ileri sürdükleri şartları sıralamakta yarar vardır:

ı. Allah’ın görülmesi,(121)

ıı. Meleklerin indirilmesi,(122)

ııı. Allah’ın onlara konuşması ve özel mucizeler gönderilmesi,(123)

ıv. Kendilerine özel sahifeler verilmesi,(124)

v. Başka bir Kur’ân getirilmesi veya mevcudun değiştirilmesi,(125)

vı. Yerden bolca su fışkırtılması,(126)

vıı. Hurma ve üzüm bahçelerinin arasından ırmaklar akıtılması,(127)

vııı. Göğün başlarına indirilmesi,(128)

ıx. Karşılarına Allah’ın ve meleklerin getirilmesi,(129)

x. Mücevherden bir sarayının olması,(130)

xı. Göğe yükselmesi,(131)

xıı. Okuyabilecekleri özel bir kitabın indirilmesi,(132)

xııı. Kur’ân’ın dağları yürütmesi,(133)

xıv. Vahiy sayesinde yeryüzünün yarılıp parçalanması ve kendilerine ölülerin konuşması,(134)

xv. Peygamberlere verilenler gibi kendilerine de ayrıca sıra dışı şeylerin verilmesi.(135)

Yüce Allah, müşriklerin bu ve benzer beklentilerine şu şekilde cevaplar vermektedir:

- Onlara melekler inse de, ölüler kendilerine konuşsa da, istedikleri her şey önlerine toplansa da yine de inanmazlar.(136)

- İnsanların melek peygamberi olmaz; çünkü yeryüzünün sakinleri melekler değildir.(137)

- Allah istediğine risâlet görevini kendisi verir.(138)

Yüce Allah, bu ve benzer âyetlerde Mekkeli müşriklerin beklediği türden değil, sünnetullâh gereği peygamber gönderme ve görevlendirme sistemini devam ettirmiş, bunun bir gereği olarak da Hz. Muhammed’i son peygamber olarak seçmiştir.

Yüce Allah onların bu beklentilerine karşılık, Hz. Peygamber ve bütün peygamberler için şu sıfatları zikretmektedir:

- Beşer olması,(139)

- Yemek yemesi,(140)

- Sokaklarda dolaşması,(141)

- Yemek yemeyen ceset olmaması,(142)

- Çok çok uzun yaşamamaları,(143)

- Eşlerinin ve nesillerinin olması,(144)

- Misyonlarının olması,(145)

- Müjdeci ve uyarıcı olması,(146)

- Allah’a davet edici olması,(147)

- Aydınlatıcı bir kandil olması,(148)

- Örnek olması,(149)

- Şahit ve model olması,(150)

- Tâbî olunması gereken bir misyonunun bulunması.(151)

Risâlet konusuyla ilgili bu detay denebilecek bilgileri ifade ettikten sonra şimdi konunun devam edenlerini incelemeye devam etmek istiyoruz.

ıı. Hz. Peygamber’e “Büyülenmiş Adam” Suçlaması

وَقَالَ الظَّالِمُونَ اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا “(Ayrıca) o zalimler “Siz sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!” dediler.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi “o zalimler, haksızlık edenler”;اِنْ تَتَّبِعُونَ in tettebi‘ûne fiili “siz uymuyorsunuz, tâbî olmuyorsunuz”; اِلَّا رَجُلًا مَسْحُورًا illâ racülen meshûran istisnası ise “büyülenmiş bir adamdan, kişiden başkasına” demektir.

Burada inkârcı zalimlerin müminlere yönelik suçlamaları gündeme getirilmektedir.

Bir benzeri de İsrâ’ 17/47’de yer almakta olan bu cümle çerçevesinde şunu belirtelim: Başta Nadr b. Hâris, Abdullah b. Übeyy, Ümeyye b. Halef ve Nevfel b. Huveylid olmak üzere, Mekkeli müşrik ileri gelenler bu âyette de dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber’i büyülenmiş bir kişi olarak tanıtmakta ve hem onunla hem de ona tâbî olanlarla alay etmekteydiler. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik alaycı ve suçlayıcı sözlerini Kur’ân’da haber vermektedir.

Kalem 68/2 gibi çeşitli âyetlerde yer aldığı üzere, keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıra dışı bir fert olan Hz. Muhammed, ne zaman ki peygamberlikle buluşturuldu, müşriklerin düşmanlığı da o zaman başlamış oldu. “Pasif iyi”den “aktif iyi”ye dönüş gerçekleşince, işin rengi de değişti. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmamışlardı. Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(152) “öncekilerin masalları”,(153) “geçmişten gelen büyü”(154) veya “bir beşer sözü”(155) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(156) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın”,(157) “hiçbir şairin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”nı,(158) “onu şeytanların indirmediği”ni,(159) sonuçta “hiçbir şekilde şaka ve lakırdıdan oluşmadığı”nı(160) da beyan etmektedir.

Daha önce dördüncü âyette de ifade ettiğimiz üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(161) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(162) “şâ‘ır (şâir)”,(163) “sâhır (büyücü)”,(164) “meshûr (büyülenmiş)”,(165) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(166) “müfterî (iftiracı)”,(167) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(168) “kezzâb (çok yalancı)”,(169) “dâllûn (sapkın(lar)”(170) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(171) diyorlardı.

Tekvîr 81/22 ve Kalem 68/2. âyetler, aslında Hıcr 15/6. âyetteki suçlama veya hakaretin cevabıdır. Orada Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e hitaben, “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun” demişlerdi. İşte bu açık suçlamanın cevabını Yüce Allah vermekte ve Tûr 52/29’da da dile getirdiği üzere, onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığını” beyan etmektedir.

Bizzat kendilerinin el-emîn dedikleri ve güvenleri nedeniyle kıymetli eşyalarını kendisine emanet ettikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve nasıl bir yanılgı yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Furkân 25/8’de de benzer şekilde Hz. Peygamber’e yönelik bir suçlama yer almakta, onun “büyülenmiş bir kişi” olduğu ifade edilmektedir. Bunu söyleyenlere Yüce Allah “zalimler” diyerek, “bir şeyi yerinden etmek” anlamına gelen zulüm sıfatını bu kişilere layık görmektedir. Muhataplardan beklenen şey, Hz. Peygamber’in risâletini kabul edip onu izlemeleri olmasına rağmen, onlar bunun zıddına bir tutum takip etmişler, bu nedenle de “zalimler” sıfatıyla anılmayı hak etmişlerdi.

Zâlimlik yapan müşrikler bu ifadelerinde o kadar kararlılık göstermişler ki, tıpkı Müddessir 74/24-25’te olduğu gibi in ve illâ edatlarını kullanarak hasr/kasr denen “vurgulu bir ifade tekniği” tercih etmişlerdi. Demek istedikleri şuydu: “Siz, ey onun peşinden gidenler! Sadece ve sadece büyülenmiş bir adamın peşinden gidiyorsunuz; onu takip etmeyin!”

Furkân sûresinin yedinci âyetinde الرَّسُول er-Resül kelimesini kullanmış olmalarına rağmen, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “büyülenmiş bir kişi” anlamına gelen رَجُلًا مَسْحُورًا racülen meshûran tamlamasını kullanmaları, bir anlamda Hz. Peygamber’i küçümseyip onunla alay etme manasını da içermektedir.

Zira onlar Hz. Peygamber’i bu şekilde nitelendirerek, aslında onun “melek” değil, “insan” olmasını eleştiri konusu yapmak istemekteydiler. Çünkü onlar ısrarla ve inatla beşer peygamber değil, melek peygamber istiyor ve bekliyorlardı. Onlar مَسْحُور meshûr kelimesini kullanarak Hz. Peygamber’in aklının giderildiğini, bir anlamda onun cinlenmiş olduğunu ifade etmekteydiler.

d) Yüce Allah’ın Cevabı

Yüce Allah, sûrenin 9-10. âyetlerinde müşriklerin dile getirdiği hususların ne kadar yersiz olduğunu, nasıl bir çaresizlik içerisinde bulunduklarını “(Ey Peygamber!) Senin için bak ne biçim örnekler verdiler! (Sonuçta) onlar zaten sapmışlardı ve (artık) gerçeğe giden yolu da bulamazlar” şeklinde beyan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın dilemesi halinde onların teklif ettiklerinden çok daha iyisini verebileceğini ise şu şekilde bildirmektedir: “Şanı yüce Allah, dilerse sana bunların söylediklerinden çok daha iyisini, altlarından ırmaklar akan bahçeler ve sana özel saraylar da verir.”

ı. Örneklerin Saçmalığının Vurgulanması

اُنْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْاَمْثَالَ فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ سَب۪يلًا “Senin için bak ne biçim örnekler verdiler! Onlar zaten sapmışlardı ve (artık) gerçeğe giden yolu da bulamazlar.”

Âyetteki اُنْظُرْ unzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl?”; ضَرَبُوا darabû fiili “örnek verdiler”; لَكَ leke ifadesi “senin için, sana”; الْاَمْثَالَ el-emsâle kelimesi “örnekler, misaller”;فَضَلُّوا fe dallû fiili “ve (böylece) saptılar, sapıyorlar”; فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ fe lâ yestetî‘ûne fiili “ve güç yetiremiyorlar, güç yetiremezler”; سَب۪يلًا sebîlen kelimesi ise “hiçbir yola, yolu bulmaya” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili dile getirdiklerinin yanlışlığı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrâ’ 17/48’de de geçen bu âyette Mekkeli müşriklerin peygamberlik kurumuna dair ileri sürdükleri sıfatları eleştiri konusu yapmakta, verdikleri örneklerin aslında kendi sapkınlıklarını arttırmaktan başka bir işe yaramadığını, sonrasında da hakikate dönmelerini engelleyeceğini haber vermektedir. Gerçekten de âyetin nüzûl sebebi rivayetlerinde adı geçen şahısların hiçbirisi bu âyetler indirildiği dönemde de sonrasında da iman etmemişler ve küfür üzere ölmüşlerdi.

1. اُنْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الْاَمْثَالَ “(Ey Peygamber!) Senin için bak ne biçim örnekler verdiler!” Âyetin bu kısmına, “Seni benzettikleri şeye bak!” manası da verilebilir.(172) Bu anlam doğrultusunda müşriklerin peygamber algısında dile getirdikleri “yemek yememek”, “çarşılarda dolaşmamak”, “beraberinde melek bulunması” veya “özel bir bahçesinin ya da saraylarının olması” gibi özellikler, Hz. Peygamber’i ve dolayısıyla bütün peygamberleri nasıl bir varlığa benzettiklerini göstermektedir.

Burada sözü edilen husus, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber için “mecnun, şair, sâhır, yalancı, iftiracı” gibi suçlamaları da olabilir. Her halü kârda sonuç aynıdır ve burada müşriklerin alaycı-suçlayıcı üslupları hatırlatılmaktadır.

2. فَضَلُّوا فَلَا يَسْتَط۪يعُونَ سَب۪يلًا “(Sonuçta) onlar zaten sapmışlardı ve (artık) gerçeğe giden yolu da bulamazlar.” Bu ifadeye “Onların dile getirdiği suçlayıcı ve alaycı ifadeler hedefini şaşırdı; böylece hakikati ifadeye hiçbir şekilde güç bulamadılar” şeklinde de bir yorum yapabiliriz. Hz. Nûh’un, kavmi için “Tuzaklarının şaşkınlığını daha da arttır”(173) şeklindeki duası gibi, burada da Hz. Peygamber’e yönelik suçlamaların başarısız olması hedeflenmiş olabilir.

Müşriklerin dile getirdiği bu özellikler bir taraftan kendilerinin sapmasını arttırmış, diğer taraftan da artık doğru yolu bulamamalarına sebep olmuştu. Onlar verdikleri örneklerle muhakemelerini yitirmiş olduklarını, bu sebeple hakikat yolunu bulamayacaklarını göstermiş oldular.

İsrâ’ 17/47’de beyan edildiği üzere, onların bu şaşkın ve sapkın durumu hem Kur’ân’ı, hem de Hz. Peygamber’i dinledikten sonra kafadarlarıyla baş başa kaldıklarında, “Eğer buna uyarsanız, sadece büyülenmiş bir adama uymuş olursunuz” sözlerinde de görülmektedir. Anlaşılıyor ki, müşrikler bir taraftan İsrâ’ 17/47’de olduğu gibi kendileri gibi düşünenleri kaybetmeyi istememektelerdi; diğer taraftan da yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi muhatapları ayıplayıp onlarla alay etmektelerdi.

Müşriklerin “insanüstü bir peygamber tasavvuru”, aslında “kıskanma, ayıplama ve örnek almama” gayesine hizmet etsin diye geliştirilmişti. Kendi türlerinden ümidini kesen bu insanlar insan peygambere rıza göstermemişler, ille de insan olacaksa Mekke veya Tâif’ten kendi belirledikleri hatırlı ve zengin iki kişiden birinin peygamber olması gerektiğini beyan etmişlerdi.(174) Bütün mesele Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği esasları hayatlarında uygulamak istememekten ve onu örnek almaya yanaşmamaktan kaynaklanmaktaydı.

Kendilerince ürettikleri muhtemel zihni bahaneleri ise, “melek bir peygamberi veya şu şu özelliklerde olan birisini nasıl örnek alalım ki!” şeklindeydi. Aslında Mekke’li müşrikler Hz. Peygamber’in peygamber olduğunu biliyorlardı; ancak dünyevî saltanatlarının ve başına buyruk hayat standartlarının değişmesini, başkalarına karşı da yükümlülüklerinin bulunmasını kabul etmiyorlardı. Bu ve benzer nedenlerle Yüce Allah’ın prensiplerini ve Hz. Peygamber’i hayatlarına katmak istemiyorlardı.

Meseleyi günümüze getirirsek şunları söyleyebiliriz: Bir insan kendi algısına göre peygamber tasavvuru oluşturamaz, oluşturmamalıdır. Peygamberlik Yüce Allah’ın oluşturduğu, seçtiği ve görevlendirdiği bir kurumdur. Rabbimiz peygamberini nasıl tanıtmışsa biz de öyle kabul etmeli, ona yakıştırmalarda bulunmamalıyız. Hz. Peygamber’e O’nun vermediği sıfatları biz ilave etmemeliyiz. Uçurulan peygamber algısı, örnek alınamayıp gerçek hayattan uzaklaştığı için risâlet kurumunun gayesini ve hikmetini kavrayamamanın ya da kötü niyetin bir sonucudur.

Şimdilerde sunulan peygamber algısı ise bunun değişik bir şeklini oluşturmaktadır. Buna göre, günümüz Müslümanları aşırı ve abartılı sevgi sonucu aynı şekilde Hz. Peygamber’i örnek almama ve hayatın dışına itme tehlikesiyle baş başadır. Onların sunduğu peygamber algısı da anlaşılabilir ve örnek alınabilir bir mahiyet arz etmemektedir.

Peygamberlik öncesi de dâhil, hayatının her aşaması sıra dışılıklarla dolu bir peygamber sunumu ile karşı karşıyayız. Aktarılan malumata bakıldığında, Hz. Peygamber’i hayatın içine almak ve onunla birlikte yaşamak hiçbir şekilde mümkün görünmemektedir. Bu nedenle, adeta platonik bir aşkla onu uzaklardan sevmek onunla birlikte yaşamaya tercih edilmektedir; çünkü bu çok daha kolaydır.

Ülkesinde, ilinde, ilçesinde, köyünde veya semtinde onu yanı başında göremeyenler, onunla bir gün dahi geçirmeyi hayal bile edememektedirler. Onu evine götürmeye, helal kazançlardan elde edildiğinden emin oldukları bir sofrayı onunla paylaşmayı hiç kimse tahayyül edememektedir. İşte bütün bunlar, üretilen bir peygamber algısının sonucudur.

Onu hayranlıkla izlemektense onu hayata getirmek çok daha anlamlıydı. Tesbihi eline alıp şu kadar sayıda salat ve selam getirmeyi ona ve davasına yönelik desteğe dönüştürmek çok daha yararlıydı ve doğruydu. Onu sevip örnek almak Allah’ın sevgisini kazanmayı beraberinde getirecek olmasına rağmen,(175) onunla aramıza mesafeler koyduğumuzu görmezlikten gelmekteyiz.

Bir hafta veya bazı özel gecelerde onu anmayı yeterli görüp, anlamaya ve hayata taşımaya yanaşmamaktayız. Böyle olunca Hucürât 49/7’de beyan edildiği gibi, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği değerlerle aramızda oluşu mesajını ısrarla ve inatla anlamamaya devam etmekteyiz.

Sevmek fedakârlık gerektirir; o nedenle peygamber sevgisi hayatın içinde kendisini göstermeli, onunla yaşamak gibi bir ideal olarak pratiğe dökülmeye çalışılmalıdır. Asr-ı saadette yaşamamış olmayı genelde bir pişmanlık nedeni olarak görür, o dönemde yaşamış olmaya dair bir özlem ortaya koyarız. Oysa hayatın her anında, her zamanda ve mekânda Hz. Peygamber’in örnekliği söz konusudur.

Olmayacak bir şeyi istemektense, bize sunulmuş olan ebedi risâlet öğretilerini hayatımıza tatbik edebiliriz. O dönemde yaşamamız mümkün değildir; ancak o dönemin değerlerini bugün yaşatmamız mümkündür ki bunun yolu Hz. Peygamber’i hayata taşımaktan geçmektedir.

Konuyla ilgili son söz olarak şunu belirtelim: Yüce Allah’ın tanıttığı gibi bir peygamber tasavvuru ideal olandır ve insanlığa hizmet edecek olan da budur.

ıı. İstenenlerden Daha Hayırlısının Verilebilmesi

تَبَارَكَ الَّذ۪يٓ اِنْ شَآءَ جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِنْ ذٰلِكَ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَيَجْعَلْ لَكَ قُصُورًا “Şanı yüce olan (Allah), dilerse sana bun(ların söylemekte oldukların)dan çok daha iyisini, (onların dediği gibi bir tane de değil) altlarından ırmaklar akan (nice) bahçeler verir ve senin için saraylar da yaratır.”

Âyetteki تَبَارَكَ tebârake fiili “ne yücedir, kutludur, yüceler yücesidir”; الَّذ۪يٓ ellezi kelimesi “şu (kudret) ki”; اِنْ شَآءَ in şâe fiili “eğer dilerse”; جَعَلَ ce‘ale fiili “kılar, yapar”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı olanı”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan”; جَنَّات cennâtin sözcüğü “bahçeler, bağlar”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru sözcüğü “ırmaklar”; وَيَجْعَلْ ve yec‘al fiili “ve kılar, yapar, yaratır”; لَكَ leke ifadesi “senin için”; قُصُورًا kusûran kelimesi ise “saraylar, köşkler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik verebileceği sıra dışı nimetlerin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette daha önce Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’de olmamasını eleştirdikleri ve peygamberin sahip olması gerektiğini düşündükleri bazı hususları cevaplamaktadır. Onlar Hz. Peygamber’in özel bir bahçesinin olmasını veya kendisine hazinelerin verilmesi gerektiğini ifade etmişlerdi.

Yüce Allah, işte bu isteklere karşı, dilemesi halinde onların dediklerinden çok daha hayırlısını verebileceğini beyan etmektedir. Bu bağlamda sekizinci âyetin tefsirinde detaylandırarak verdiğimiz üzere, Yüce Allah onların isteklerini çeşitli ifadelerle cevaplamıştı. Burada ise onların iki sözü cevaplandırılmaktadır.

1. تَبَارَكَ الَّذ۪يٓ اِنْ شَآءَ جَعَلَ لَكَ خَيْرًا مِنْ ذٰلِكَ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Şanı yüce olan (Allah), dilerse sana bun(ların söylemekte oldukların)dan çok daha iyisini, (onların dediği gibi bir tane de değil) altlarından ırmaklar akan (nice) bahçeler verir.” Âyetin başındaki تَبَارَكَ tebârake fiili hakkında detaylı bilgiyi Furkân sûresinin birinci âyetinde vermiştik. تَبَارَكَ tebârake fiili bu âyette Yüce Allah’ın cömertliğinin ve bereket kaynağı oluşunun bir ifadesidir.

Bereket kaynağı olması itibariyle Yüce Allah insanların istediklerinden çok daha fazlasını ve hayırlısını verebilecek güçtedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde bu husus dile getirilmekte ve dilemesi halinde müşriklerin teklif ettiğinden çok daha iyisini verebileceğini beyan etmektedir.

Müşrikler Furkân sûresinin sekizinci âyetinde Hz. Peygamber’in özel bir bahçenin olması ve ondan özel olarak beslenmesi gerektiğini dile getirmişlerdi. İşte onun cevabı olarak Yüce Allah dilemesi halinde onların söylediklerinden çok daha iyisini ve hayırlısını verebileceğini beyan ederek, onların istediği gibi “bir bahçe” değil, “pek çok bahçe” verebileceğini haber vermektedir.

Onlar bahçenin sadece gıda amacını dile getirmişken, Yüce Allah verebileceği bahçelerin görsel olarak da güzellikler içerebileceğini ve altlarından ırmaklar çağıldayan bir mahiyet arz edebileceğini ifade etmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(176)

2. وَيَجْعَلْ لَكَ قُصُورًا “Senin için saraylar da yaratır.” Bu cümle bir taraftan sekizinci âyetteki peygamberliğin ispatı için ona “hazineler verilmesi” şartını, diğer taraftan da İsrâ’ 17/93’te dile getirilen “altından yapılmış bir ev” isteğini karşılamaktadır. Onlar “bir hazine” ve “bir ev”den söz ederken, Yüce Allah çoğul ifade kullanarak Hz. Peygamber’e çok sayıda “saraylar ve köşkler” verebileceğini beyan etmektedir.

Bu âyette sözü edilen bahçelerin ve köşklerin âhirette verileceğini ifade edenler olmuşsa da, maksat bu isteklerin dünyada da verilebileceğini beyan etmektir. Çünkü müşrikler Hz. Peygamber’e şunu teklif etmişlerdi: “Dilersen sana daha önce hiçbir peygambere verilmeyen, senden sonra da kimseye verilmeyecek olan yeryüzünün hazinelerinden ve anahtarlarından bir kısmını verelim; üstelik bunlar sana Allah’ın vereceklerinden hiçbir şeyi eksiltmez de.” Bunun üzerine Hz. Peygamber, “siz onları benim için âhirette toplayın” cevabını vermiş ve işte bu âyet nâzil olmuştur.(177)

Benzer bir başka rivayette ise bu teklif Hz. Cebrâîl ile ilişkilendirilmekte ve Hz. Peygamber’in bu noktada dünya nimetleri ile âhirettekileri tercih noktasında serbest bırakılmış, o ise âhirettekileri yeğlemiştir.(178) Dahası, bolca nimet teklifinde bulunulduğunda, Hz. Peygamber’in bir gün tok, üç gün aç kalmayı tercih ettiği, çünkü açlığın Allah’ı zikretmeye ve O’ndan daha çok isteklerde bulunmaya vesile olduğunu söylediği de nakledilmektedir.(179)

Yüce Allah, Hz. Peygamber’e âhirette vaadettiği “altlarından ırmaklar akan bahçeler ve saraylar”ın benzerlerini bu dünyada da elbette verebilir. O’nun bereket kaynağı oluşunun hikmetlerinden birisi de insanın aklına hayaline gelmeyecek şeyleri yaratması ve insanın hizmetine vermesidir. İmâm Mücâhid, altlarından ırmaklar akan bahçelerin âhirette, sarayların ise dünyada verilebileceği yorumunu yapmıştır.(180)

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., III, 255. 2 - Semerkandî, age., II, 552. 3 - A‘râf 7/54; Mü’minûn 23/14; Furkân 25/1, 10, 61; Mü’min 40/64; Zuhruf 43/85; Rahmân 55/78; Mülk 67/1.
  • A‘râf 7/54 Mü'minûn 23/14 Furkân 25/1 Furkân 25/10 Furkân 25/61 Mü'min 40/64 Zuhruf 43/85 Rahmân 55/78 Mülk 67/1
• 4 - Semerkandî, age., II, 552. 5 - Bakara 2/185; Âl-i İmrân 3/4; Furkân 25/1.
  • Bakara 2/185 Âl-i İmrân 3/4 Furkân 25/1
• 6 - Bakara 2/53; Enbiyâ’ 21/48. 7 - Enbiyâ’ 21/48. 8 - Enfâl 8/41. 9 - Enfâl 8/29.
  • Bakara 2/53 Enbiyâ 21/48 Enbiyâ 21/48 Enfâl 8/41 Enfâl 8/29
• 10 - “Adamak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/270; Âl-i İmrân 3/35; Meryem 19/26; Hacc 22/29; İnsân 76/7. 11 - Semerkandî, age., II, 552.
  • Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/35 Meryem 19/26 Hacc 22/29 İnsân 76/7
• 12 - Taberî, age., XVIII, 179; Semerkandî, age., II, 552.
• 13 - Furkân 25/1. 14 - Bakara 2/47; Sâffât 37/79. 15 - Âl-i İmrân 3/42. 16 - Hıcr 15/70. 17 - Bu kelimenin geniş izahı için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 292-293. 18 - Mukâtil, Vucûh, s. 100; Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 331. 19 - İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 446. 20 - Semerkandî, age., II, 552. 21 - En‘âm 6/19; A‘râf 7/157-158; Sebe’ 34/28; Fâtır 35/24; Cum‘a 62/2. 22 - Ahkâf 46/29-32; Cin 72/1-20.
  • Furkân 25/1 Bakara 2/47 Sâffât 37/79 Âl-i İmrân 3/42 Hicr 15/70 En‘âm 6/19 A‘râf 7/158 Sebe' 34/28 Fâtır 35/24 Cum‘a 62/2 Ahkâf 46/32 Cinn 72/20
• 23 - Ahkâf 46/30. 24 - En‘âm 6/130.
  • Ahkâf 46/30 En‘âm 6/130
• 25 - Nisâ’ 4/53; En‘âm 6/73; A‘râf 7/185; Yûsuf 12/101; İsrâ’ 17/111; Tâhâ 20/114; Hacc 22/56; Mü’minûn 23/88, 116; Furkân 25/2; Fâtır 35/13; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1. 26 - Bakara 2/251. 27 - Âl-i İmrân 3/26, 189; Mâide 5/17-18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkân 25/2; Yâsîn 36/71; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9. 28 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 29 - Mâide 5/20. Benzer bir âyet için de bk. Tâhâ 20/87. 30 - Zuhruf 43/77; Secde 32/11. 31 - Nahl 16/75. 32 - Yûsuf 12/50. Benzer kullanımlar için de bk. Bakara 2/246, 247; Yûsuf 12/43, 54, 72, 76; Kehf 18/79; Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Neml 27/34; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1. 33 - Tâhâ 20/87. 34 - En‘âm 6/75. 35 - Tâhâ 20/114; Mü’minûn 23/116; Kamer 54/54-55; Haşr 59/23; Cum‘a 62/1; Nâs 114/2.
  • Nisâ 4/53 En‘âm 6/73 A‘râf 7/185 Yûsuf 12/101 İsrâ 17/111 Tâhâ 20/114 Hacc 22/56 Mü'minûn 23/88 Mü'minûn 23/116 Furkân 25/2 Fâtır 35/13 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Bakara 2/251 Âl-i İmrân 3/26 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Yâsîn 36/71 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mâide 5/20 Tâhâ 20/87 Zuhruf 43/77 Secde 32/11 Nahl 16/75 Yûsuf 12/50 Bakara 2/246 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/43 Yûsuf 12/54 Yûsuf 12/72 Yûsuf 12/76 Kehf 18/79 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Neml 27/34 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Tâhâ 20/87 En‘âm 6/75 Tâhâ 20/114 Mü'minûn 23/116 Kamer 54/55 Haşr 59/23 Cum‘a 62/1 Nâs 114/2
• 36 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 37 - Nisâ’ 4/171; Nahl 16/57-59; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/90-92; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-20; Necm 53/21; Cinn 72/3. 38 - En’âm 6/100-101; Sâffât 37/158-160. 39 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 40 - Tevbe 9/30. 41 - Mâide 5/18. 42 - Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Necm 53/21-22; İhlâs 112/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Nisâ 4/171 Nahl 16/59 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/20 Necm 53/21 Cinn 72/3 En‘âm 6/101 Sâffât 37/160 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Necm 53/22 İhlâs 112/3
• 43 - Şûrâ 42/49.
  • Şûrâ 42/49
• 44 - Taberî, age., XVIII, 180.
• 45 - En‘âm 6/101-102; Yâsîn 36/81; Zümer 39/62; Haşr 59/24; ‘Alak 96/1.
  • En‘âm 6/102 Yâsîn 36/81 Zümer 39/62 Haşr 59/24 ‘Alak 96/1
• 46 - Mâide 5/17, 18; A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Hıcr 15/85; Meryem 19/65; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/16; Furkân 25/59; Şu‘arâ’ 26/24, 28; Rûm 30/8; Secde 32/4; Sâffât 37/5; Sâd 38/10, 27, 66; Zuhruf 43/85; Dühân 44/7, 38; Ahkâf 42/3; Kâf 50/38; Hadîd 57/4; Nebe’ 78/37.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/18 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Hicr 15/85 Meryem 19/65 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/16 Furkân 25/59 Şu‘arâ 26/24 Şu‘arâ 26/28 Rûm 30/8 Secde 32/4 Sâffât 37/5 Sâd 38/10 Sâd 38/27 Sâd 38/66 Zuhruf 43/85 Duhân 44/7 Duhân 44/38 Şûrâ 42/3 Kâf 50/38 Hadîd 57/4 Nebe' 78/37
• 47 - Mâide 5/116; Nahl 16/51. 48 - Esed, age., s. 727’de 4. not. 49 - Sâd 38/5. 50 - Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 23/71. 51 - Mü’minûn 23/91. 52 - Zuhruf 43/81.
  • Mâide 5/116 Nahl 16/51 Sâd 38/5 Enbiyâ 21/22 Mü'minûn 23/71 Mü'minûn 23/91 Zuhruf 43/81
• 53 - ‘Ankebût 29/17; Sâffât 37/86, 151; Ahkâf 46/28. 54 - İslâmoğlu, age., s. 699.
  • ‘Ankebût 29/17 Sâffât 37/86 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/28
• 55 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43, 66; Hacc 22/12; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22, 42; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/66 Hacc 22/12 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Sebe' 34/42 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38
• 56 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 57 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 58 - Yâsîn 36/15. 59 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 60 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15. 61 - Müddessir 74/24. 62 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 63 - Enbiyâ’ 21/5. 64 - Sebe’ 34/43. 65 - Ahkâf 46/11. 66 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 67 - Furkân 25/4-6. 68 - Tekvîr 81/25. 69 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 70 - Hâkka 69/41-42. 71 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Enbiyâ 21/5 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 72 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 73 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 74 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 75 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 76 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 77 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 78 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 79 - Dühân 44/14. 80 - Sâd 38/4. 81 - Mutaffifûn 83/32. 82 - Sebe’ 34/43. 83 - ‘Ankebût 29/17; Sâffât 37/86, 151; Ahkâf 46/28.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 ‘Ankebût 29/17 Sâffât 37/86 Sâffât 37/151 Ahkâf 46/28
• 84 - Zemahşerî, age., III, 256. 85 - Ferrâ, age., II, 113.
• 86 - Semerkandî, age., II, 553. 87 - Taberî, age., XVIII, 181. 88 - Zemahşerî, age., III, 256.
• 89 - Fussılet 41/42. 90 - Zemahşerî, age., III, 257; Râzî, age., XXIV, 50.
  • Fussilet 41/42
• 91 - Hacc 22/30; Furkân 25/4, 72; Mücâdile 58/2. 92 - Taberî, age., XVIII, 181.
  • Hacc 22/30 Furkân 25/4 Furkân 25/72 Mücâdele 58/2
• 93 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 94 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 95 - Bakara 2/226. 96 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 97 - Taberî, age., XVIII, 182.
• 98 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13. 99 - Taberî, age., XVIII, 182. 100 - Mü’minûn 23/83; Neml 27/68; Ahkâf 46/17. 101 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 Mü'minûn 23/83 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15
• 102 - Fussılet 41/26.
  • Fussilet 41/26
• 103 - Semerkandî, age., II, 554; Zemahşerî, age., III, 257. 104 - Semerkandî, age., II, 554.
• 105 - Semerkandî, age., II, 554; Taberî, age., XVIII, 183.
• 106 - Meryem 19/11, 62; Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; Kamer 54/38; İnsân 76/25. 107 - Furkân 25/5; Ahzâb 33/42; Feth 48/9; İnsân 76/25. 108 - A‘râf 7/206; Ra‘d 13/15; Nûr 24/36.
  • Meryem 19/11 Meryem 19/62 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 Kamer 54/38 İnsân 76/25 Furkân 25/5 Ahzâb 33/42 Fetih 48/9 İnsân 76/25 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/15 Nûr 24/36
• 109 - Semerkandî, age., II, 554. 110 - Âl-i İmrân 3/29; Mâide 5/97; Enbiyâ’ 21/4; Hacc 22/70; Furkân 25/6; ‘Ankebût 29/52; Fâtır 35/38; Hucürât 49/16, 18; Mücâdile 58/7.
  • Âl-i İmrân 3/29 Mâide 5/97 Enbiyâ 21/4 Hacc 22/70 Furkân 25/6 ‘Ankebût 29/52 Fâtır 35/38 Hucurât 49/16 Hucurât 49/18 Mücâdele 58/7
• 111 - Yûnus 10/15-16, 37; Yûsuf 12/111; Nahl 16/103; Necm 53/1-6. 112 - Hâkka 69/44-47.
  • Yûnus 10/16 Yûnus 10/37 Yûsuf 12/111 Nahl 16/103 Necm 53/6 Hâkka 69/47
• 113 - Semerkandî, age., II, 554.
• 114 - Taberî, age., XVIII, 183-184; Suyûtî, ed-Dürru’l-Mensûr, VI, 236-237.
• 115 - Yazır, age., VI, 56. 116 - Zemahşerî, age., III, 258.
• 117 - Zemahşerî, age., III, 258.
• 118 - İnkarcıların insan peygamberle alay edişleriyle ilgili benzer mesajlar için bkz. Hûd 11:27; İbrâhim 14:10-11; Enbiyâ’ 21:3; Mü’minûn 23:24, 33-34, 47; Furkân 25:41; Şu‘arâ 26:154, 186; Yâsîn 36:15; Sâd 38:8; Kamer 54:24-25; Teğâbun 64:6.
• 119 - İsrâ’ 17/94. 120 - Zuhruf 43/31.
  • İsrâ 17/94 Zuhruf 43/31
• 121 - Furkân 25/21. 122 - Hıcr 15/7; Furkân 25/21. 123 - Bakara 2/118, En‘âm 6/108; Ra‘d 13/7, 27; ‘Ankebût 29/50. 124 - Müddessir 74/52. 125 - Yûnus 10/15. 126 - İsrâ’ 17/90. 127 - İsrâ’ 17/91. 128 - İsrâ’ 17/92. 129 - İsrâ’ 17/92. 130 - İsrâ’ 17/93. 131 - İsrâ’ 17/93.
  • Furkân 25/21 Hicr 15/7 Furkân 25/21 Bakara 2/118 En‘âm 6/108 Ra‘d 13/7 Ra‘d 13/7 Ra‘d 13/27 ‘Ankebût 29/50 Müddessir 74/52 Yûnus 10/15 İsrâ 17/90 İsrâ 17/91 İsrâ 17/92 İsrâ 17/92 İsrâ 17/93 İsrâ 17/93
• 132 - İsrâ’ 17/93. 133 - Ra‘d 13/31. 134 - Ra‘d 13/31. 135 - En‘âm 6/124. 136 - En‘âm 6/7-8, 111. 137 - İsrâ’ 17/95. 138 - Bakara 2/105; En‘âm 6/124; Hacc 22/75; Kasas 28/68; Şûrâ 42/13.
  • İsrâ 17/93 Ra‘d 13/31 Ra‘d 13/31 En‘âm 6/124 En‘âm 6/8 En‘âm 6/111 İsrâ 17/95 Bakara 2/105 En‘âm 6/124 Hacc 22/75 Kasas 28/68 Şûrâ 42/13
• 139 - Kehf 18/110. 140 - Furkân 25/20. 141 - Furkân 25/20. 142 - Enbiyâ’ 21/8. 143 - Enbiyâ’ 21/8. 144 - Ra‘d 13/38. 145 - Ahzâb 33/45-46. 146 - Bakara 2/213; Nisâ’ 4/165; Ahzâb 33/45; Feth 48/8. 147 - Ahzâb 33/46. 148 - Ahzâb 33/46. 149 - Ahzâb 33/21. 150 - Bakara 2/143. 151 - Âl-i İmrân 3/31; A‘râf 7/158.
  • Kehf 18/110 Furkân 25/20 Furkân 25/20 Enbiyâ 21/8 Enbiyâ 21/8 Ra‘d 13/38 Ahzâb 33/46 Bakara 2/213 Nisâ 4/165 Ahzâb 33/45 Fetih 48/8 Ahzâb 33/46 Ahzâb 33/46 Ahzâb 33/21 Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/31 A‘râf 7/158
• 152 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 153 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 154 - Müddessir 74/24. 155 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 156 - Furkân 25/4-6. 157 - Tekvîr 81/25. 158 - Hâkka 69/41-42. 159 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 160 - Târık 86/14.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Hâkka 69/42 Şu‘arâ 26/212 Târık 86/14
• 161 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 162 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 163 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 164 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 165 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 166 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 167 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 168 - Dühân 44/14. 169 - Sâd 38/4. 170 - Mutaffifûn 83/32. 171 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 172 - Esed, age., s. 727. 173 - Nûh 71/24, 28.
  • Nûh 71/24 Nûh 71/28
• 174 - Zuhruf 43/31.
  • Zuhruf 43/31
• 175 - Âl-i İmrân 3/29; Ahzâb 33/21.
  • Âl-i İmrân 3/29 Ahzâb 33/21
• 176 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 177 - Semerkandî, age., II, 555; Taberî, age., XVIII, 186.
• 178 - Râzî, age., XXIV, 54. 179 - Tirmizî, Zühd, 35; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 254. 180 - Râzî, age., XXIV, 54.