Câsiye Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 37 âyetten oluşan, adını 28. âyette zikredilen ve “diz çöken” anlamındaki جَاثِيَة câsiyeh kelimesinden alan Câsiye sûresi, inişe göre 85, resmî sıralamada ise 45. sûredir.

Câsiye sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Dühân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Dühân 1; Câsiye 1); “vahyin kaynağı” (Dühân 3-8; Câsiye 2); “Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümranlığı” (Dühân 38-39; Câsiye 5, 12-13, 22); “inkârcıların mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etmeleri” (Dühân 34-35; Câsiye 24); “Yüce Allah’ın dirilten, öldüren ve mahşerde herkesi toplayacak olan kudret oluşu” (Dühân 8, 40; Câsiye 26); “İsrailoğullarına yer verilmesi” (Dühân 30-33; Câsiye 16-17); “kâinatta her şeyin bir anlam ve amaç için yaratıldığı” (Dühân 38-39; Câsiye 22); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Dühân 43-57; Câsiye 30-31) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Câsiye sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin Yüce Allah’ın katından oluşu gerçeği ile başlamakta, ardından insanların yaratılışındaki ibretler, gece-gündüz ve kâinattaki mutlak ilahi kudret, inkârcıların vahye karşı olumsuz ve alaycı tavırları ile mahşerde kendilerini bekleyen korkunç azaba dair bilgiler dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, gemilerin ve göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin insan hizmetine verilişi, sorumlulukların şahsi olduğu, İsrailoğullarına yönelik bildirimler, Hz. Peygamber’e verilen bu şeriata uymanın gerekliliği, inkârcıların onlara hiçbir zarar veremeyecekleri, birbirlerinin dostları olduğu, Yüce Allah’ın ise muttakilerin dostu olduğu, vahyin çeşitli özellikleri ile iyilerle kötülerin hayatlarının da ölümlerinin de bir olmayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

22. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her şeyi belli bir amaç için yarattığı, herkese dünyada yapıp ettiklerini karşılığının verileceği, heva ve arzularını ilah edinenlerin sapkınlığı, “dehr” denen zamana inananların bulunduğu, oysa Yüce Allah’ın bütün mahlûkata dair mutlak hükümranlığı ifade edilmektedir.

27. âyetten itibaren, mahşer şartlarında hak ve hakikatı iptal edenlerin ziyana uğrayacakları, her ümmetin diz çökmüş vaziyette duracakları, herkesin kendi kitabına çağrılacağı, iman edenlerin cennete girecekleri, diğerlerinin ise kibirlerinin ve suçlarının karşılığını görecekleri bildirilmektedir.

32. âyetten itibaren, Son Saat’le ilgili inkârı veya şüphesi bulunanların sözleri ele alınmakta, mahşeri unutanların o gün bu gerçekle yüzleşecekleri bildirilmekte, alaycılık edenlerin bunun hesabını verecekleri ifade edilmekte, göklerin, yerin, bütün âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’ın hamde layık olduğu, göklerde ve yerde büyüklenmenin sadece O’nun hakkı olduğu beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-20. âyetlerinde insanlara olan lütuflarından bir kısmını, müminlerin bağışlayıcı olmaları gerektiğini, sorumlulukların şahsiliğini, İsrailoğullarının olumsuz tavırlarını, Hz. Peygamber’e yönelik çeşitli şekillen dirici emirlerini, zalimlerin durumunu ve kesin inanmak isteyenler için vahyin birtakım özelliklerini dile getirmektedir.

a) Mahlukattan Sunulan İlâhi Lütuflar

Yüce Allah, sûrenin 12-13. âyetlerinde emri gereğince denizde gemilerin yüzmesini, lütfedip verdiği rızkı aramamız ve şükretmemiz için denizi insanların emrine sunduğunu beyan ettikten sonra şu bilrimine yer vermektedir: “O, göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütfu olmak üzere) sizin hizmetinize vermiştir. Muhakkak ki bunda düşünen bir toplum için nice deliller (dersler) vardır.”

ı. Denizlerin Emre Amade Kılınması

اَللّٰهُ الَّذ۪ي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ ف۪يهِ بِاَمْرِه۪ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Allah emri gereğince içinde gemilerin yüzmesi ve lütfedip verdiği rızkı aramanız için, (ayrıca) şükredesiniz diye denizi sizin hizmetinize verendir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâh kelimesi “Allah”; الَّذ۪ي سَخَّرَ ellezî sehhara ifadesi “emre ve hizmete verendir”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için, sizin hizmetinize verendir”; الْبَحْرَ el-bahra kelimesi “denizi”;لِتَجْرِيَ litecriye fiili “aksın, hareket etsin, yüzsün diye”; الْفُلْكُ el-fülkü sözcüğü “gemiler”; ف۪يهِ fîhî ifadesi “onda”;بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle”; وَلِتَبْتَغُوا ve li tebteğû ifadesi “ve edinmeniz, aramanız için”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun lütfundan, ihsanından”; وَلَعَلَّكُمْ ve le‘alleküm ifadesi “ve belki siz”; تَشْكُرُونَ teşkürûne fiili ise “şükredersiniz, şükredesiniz diye” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlığa sunduğu deniz ve gemi nimeti gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ الَّذ۪ي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ ف۪يهِ بِاَمْرِه۪ “(O) Allah ki emri gereğince içinde gemilerin yüzmesi için denizi sizin hizmetinize vermiştir.” Bu âyetin mesajının bir benzeri Hacc 22/65’te şu şekilde yer almaktadır. “Görmedin mi, Allah, yerdeki her şeyi ve emri uyarınca denizde yüzen gemileri sizin hizmetinize vermiştir.” Yüce Allah Bakara 2/164’te de beyan edildiği gibi, insanlara sunduğu çeşitli nimetler kapsamında verdiği emri doğrultusunda gemilerin denizlerde yüzmesini, hareket etmesini dile getirmektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/32’de şu bilgiler yer almaktadır: “İzni ile denizde gitmeleri için gemileri emrinize vermiştir.” Yüce Allah emri, yani tabiata yazdığı kanunlar gereği olarak gemilerin denizlerde hareket etmekte olduğunu beyan ederek bu nimetini hatırlatmış olmaktadır. Âyette yer alan بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle, izniyle, kanunlarıyla” şeklinde anlaşılabilir.

Bir sonraki âyette de ele alacağımız üzere, Yüce Allah’ın neleri insanların emrine verdiği, hizmetine sunduğu konusunda çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir. Yüce Allah kânattaki kudretinin bir gereği olarak gemileri insanların emrine verdiğini beyan etmekte, böylece yarattığı yasalara bağlı bir şekilde gemilerin denizde yüzmekte, yani akıp gitmekte olduklarını ifade etmektedir.

Gemilerin denizlerde yüzmesi Yüce Allah’ın suya verdiği kaldırma kuvveti sayesinde gerçekleşmektedir. Vahyin indirildiği dönem itibariyle düşünüldüğünde deniz taşımacılığının ne kadar hayati bir önem arz ettiği görülecek ve hatırlatılan nimetler bazında gemilerin ilk sırada zikredilmesinin hikmeti de kolaylıkla kavranabilecektir.

Dahası Arabistan yarımadasında vahyin ilk muhataplarının gemilerle sınırlı ve dar anlamdaki ilişkisi, elbette dünyanın denize kıyısı olan veya yarımada, ada durumundaki bölgelerine göre çok kısıtlı idi. Bu gerçeğe rağmen Kur’ân’da deniz taşımacılığı bağlamında gemiler üzerinden verilen bilgiler vahyin evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

2. وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Lütfedip verdiği rızkı aramanız için, (ayrıca) şükredesiniz diye (denizi sizin hizmetinize sunmuştur).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde gemilerin denizlerde hareket etmesinin gerekçelerini, insanlara yönelik faydalarını dile getirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Gemilerin denizi yarıp orada gittiğini görürsün. (Bu durum, Allah’ın) nimetlerinden aramanız ve şükretmeniz içindir.” Önceki iki cümlede olduğu gibi, burada da denizlerden yararlanma çeşitlerinden bir bölümüne daha değinilmektedir. Deniz nimetinden yararlanmayla ilgili olarak İsrâ’ 17/66 ve Lokmân 31/31’de de bilgiler yer almaktadır.

a)وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه۪ “(Allah’ın yarattığı) rızıklardan edinmeniz için.” Âyette gemilerin denizlerde hareket edişi bir nimet olarak sunulduktan sonra, bir başka nimet ise Yüce Allah’ın orada yarattığı çeşitli nimetlerden istifade etmeleri olarak belirlenmektedir. Fâtır 35/12’de bu ifade, başında vâv harfi bulunmadan zikredilmektedir.

Bu nedenle yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette gemilerin denizlerdeki hareketinin gerekçesi “nimetlerden yararlanmak” şeklinde belirlenmişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise arada vâv harfi kullanırak bu cümle bağlamında nimetlerden istifade edebilme ikinci nimet olarak beyan edilmiş olmaktadır.

b) وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Umulur ki şükredersiniz.” Âyetin sonundaki bu ifade, sayılan bütün nimetlerin yaratılma ve insanın hizmetine sunulma gerekçesini ortaya koymaktadır. Nimetlere şükretmek, bunca nimetin sahibini bilmek ve O’nu tek ilah olarak kabul etmekle mümkündür.

Burada özellikle ve önemine binaen bir hususa tekrar dikkat çekmek, konuyu vurgulamak istiyoruz: Denize kıyısı olmayan Mekke ve Medine’de indirilen ve ilk muhatapları deniz kültürü gelişmemiş bir halk olan insanlara hitap eden bir kitapta denizlerden ve deniz ürünlerinden sıklıkla söz edilmesi Kur’ân’ın evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

ıı. Her Şeyin İnsanın Hizmetine Verilmesi

وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا مِنْهُ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “(O), göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütuf olarak) size boyun eğdirmiştir. Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki وَسَخَّرَ ve sehhara fiili “ve hizmete vermiştir, boyun eğdirmiştir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şeyi”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerdeki, yeryüzündeki şeyleri”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “nice deliller, ibderler, dersler”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَفَكَّرُونَ yetefekkerûne fiili ise “derin düşünmekte (olan)” demektir.

Burada kâinatta yaratılmış olan bütün mahlûkatın insanların hizmetine verilmesi gündeme getirilmektedir.

1.وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ جَم۪يعًا مِنْهُ “(O), göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütuf olarak) size boyun eğdirmiştir.” Yüce Allah bu âyette insanlara verdiği nimetlerinin bütününü beyan etmekte ve göklerde ve yerde ne varsa hepsini insanların hizmetine sunduğunu ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/29’da yeryüzündekilerin hepsinin insanlar için yaratıldığı beyan edilmektedir.

Yâsîn 36/72’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve herşeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, Güneş ve Ay’ın”,(1) “denizlerin”,(2) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(3) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir.

İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa, bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli, ihmal etmemelidir. Bu noktada Nahl 16/14, Hacc 22/36-37, Fâtır 35/12 ve Zuhruf 43/12-14’te zikredilen bilgileri de hatırlamalıyız.

2. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ “Şüphesiz ki bunda düşünen bir toplum için dersler vardır.” Buna benzer ifadeler âyeh veya âyât kalıplarında çeşitli âyetlerde(4) yer almaktadır. Yüce Allah insanlara verdiği deniz ve gemi nimetleri özelinden hareketle, göklerde ve yerde yaratılmış her ne varsa hepsini insanların hizmetine sunmasında tefekkür sahibi insanlar için nice nice deliller, dersler ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Bakıp görebilenler için kâinatta ibret içermeyen hiçbir şey yoktur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Câsiye sûresinin bu âyetlerinde bu bağlamda kâinat kitabından değişik başlıklar verilmekte ve insanların tefekkür dünyalarını çalıştırmaları kendilerinden beklenmektedir. Evrendeki âyetleri ve hakikatları tefekkür eden yiğitlere selam olsun.

b) İlâhi Buyruklar ve Prensiplerden Birkaçı

Yüce Allah, sûrenin 14-15. âyetlerinde iman edenlere hitaben “Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar. Sonuçta (Allah) her topluma yaptıklarının karşılığını verecektir” şeklinde bir buyruk gönderdiğini, sonrasında evrensel bir prensip olarak “kim iyi bir iş yaparsa, bunun kendi lehine olacağını, kim de kötülük yaparsa onun da aleyhine olacağını, sonuçta herkesin sadece Rabblerine döndürüleceğini” ifade etmektedir.

ı. Müminlerin Bağışlayıcı Olması Gerektiği

قُلْ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ اَيَّامَ اللّٰهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “İman edenlere söyle: Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar! Sonunda (Allah) her topluma kazandıklarının karşılığını verecektir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş kişilere”; يَغْفِرُوا yağfirû fiili “bağışlasınlar”; لِلَّذ۪ينَ lillezîne ifadesi “(şu) kişileri ki”; لَا يَرْجُونَ lâ yarcûne fiili “ummuyırlar, ummayanları”; اَيَّامَ اللّٰهِ eyyâmellâhi tamlaması “Allah’ın (ceza) günlerini”; لِيَجْزِيَ li yecziye ifadesi “karşılık versin diye”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavme, bir topluluğa”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kânû yeksibûne ifadesi “kazanmış oldukları şeylerin karşılığında” demektir.

Burada müminlerin kendilerine karşı duran inkârcılara karşı nasıl davranmaları gerektiğiyle ilgili bir tutum gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ اَيَّامَ اللّٰهِ “İman edenlere söyle: Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve müminlere “Allah’ın günlerinin geleceğini ummayanları şimdilik bağışlamalarını” söylemesini emretmektedir.

Buradaki bağışlanma duası esasında bu kişilerin bağışlanmaya müsait bir hale gelmeleriyle ilgili olmalıdır. Aksi takdirde Tevbe 9/113’te beyan edildiği üzere, şirk üzere ölenlerin bağışlanması için duada bulunmak yasaklanmıştır. Konu eğer duygusal manada bir boyutta düşünülürse, bu defa da Hz. İbrâhim’in(5) ve Hz. İsa’nın(6) şefkat içerikli beyanları hatırlanabilir.

Âyette geçen اَيَّامَ اللّٰهِ eyyâmellâhi “Allah’ın günleri” tamlaması bir kez İbrâhim 14/5’te Hz. Mûsâ’nın kavmine hatırlatması emredilen bir içerikte geçmektedir. Âyet şöyledir: “Yemin olsun ki Mûsâ’yı da ‘Kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkar ve onlara Allah’ın (geçmiş kavimlerin başına getirdiği felâket) günlerini hatırlat’ diye âyetlerimizle göndermiştik.”

İslam öncesi Araplarında اَيَّام eyyâm kelimesi önemli günler için kullanılmaktaydı. Meselâ İslam öncesi dönemlerde kabileler arasında yaptıkları savaşlar için eyyâmu’l-‘arab tamlaması kullanmaları bunun bir örneğidir.(7) Bu çerçevede اَيَّام اللّٰهِ eyyâmullâhi “Allah’ın günleri” tamlaması, Yüce Allah’ın geçmişte kafirleri nasıl helak ettiğiyle veya insanlara nasıl nimetler verdiğiyle ilgili olarak yorumlanabilir.(8)

Konunun eski kavimlerin helakiyle ilgili olması durumunda Mü’min 40/30-31’de verilen şu bilgiler hatırlanabilir: “İman eden kişi şöyle demişti: Ey kavmim! Doğrusu ben üzerinize önceki toplulukların günü gibi (bir günün gelmesinden) korkuyorum. Nûh kavminin, ‘Âd, Semûd (kavimleri) ve onlardan sonra gelenlerin durumu gibi. Allah, kullarına zulüm dilemez.”

Bu bağlamda söz konusu günlerin felaket içerikli olanlarıyla ilgili olarak ayrıca Fussılet 41/16, Kamer 54/19 ve Hâkka 69/7 gibi âyetler de hatırlanabilir. Burada verilmek istenen mesaj bağlamında Âl-i İmrân 3/140’ta geçen “Biz (iyi ve kötü) günleri insanlar arasında döndürür dururuz” ifadesi de gözönünde bulundurulmalıdır.

Yüce Allah işte bu bağlamda “Allah’ın günleri” dediği azap veya nimet günlerine inanmayanları bağışlaması gerektiğini müminlere bildirmektedir. Bunun sebebi, onlarla şimdilik kaydıyla didişmemeleridir; çünkü daha sonra onlarla savaşılması izni geldiğinde gerekli mücadele elbette yapılacaktır. Bu âyette bir anlamda onlara karşılık verilmemesi, dediklerine sabredilmesi, aldırış edilmemesi gerektiğine dair bildirimde bulunulmaktadır.

Bu âyetteki mesaj, Kasas 28/55’le birilikte de anlaşılabilir: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.” Yüce Allah Furkân 25/63’te de kendisinin has kullarının özelliklerini sayarken ilk sıralarda yer verdiği özelliklerden birisi budur: “Câhiller (kendini bilmezler) onlara laf attığında (muhatapları incitmeksizin), ‘Selam!’ der (geçer)ler.”

Bu konuda Yûnus 10/41, Şu‘arâ’ 26/261, Sebe’ 34/25, Şûrâ 42/15, Mümtehıne 60/4 ve Kâfirûn 109/6 gibi âyetlerde verilen mesajlar da aynı noktada ele alınabilir. Bütün bu âyetlere bakıldığında müslümanarın karşıtlarına aldırış etmemeleri, onlarla didişmemeleri ve kendi işleriyle ilgilenmeleri gerektiği üzerinde duruluyor denebilir. Hıcr 15/95’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah hakikatlerle alay edenlere kendisinin yeteceğini, çünkü bunların hesabını onlara soracağını ifade etmektedir.

2. لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Sonunda (Allah) her topluma kazandıklarının karşılığını verecektir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında müminlere moral vermeyi amaçlamakta, herkese dünyada yapıp ettiklerinin tastamam karşılığını vereceğini bildirmektedir.

Âyette geçen لِيَجْزِيَ li yecziye ifadesinin başındaki lâm/li edatı “gerekçe” bildirmekten ziyade, “sonuç/akıbet” manasında alınmalıdır. Bu yüzden biz de tercümede “sonuçta” kelimesine yer verdik. Ancak buna ta‘lîl yani “gerekçe” bildirme manası verilmesi de mümündür ki bu durumda Yüce Allah’ın müminlerin diğerlerini bağışlamalarını istemesinin sebebi onlara mahşerde kendisinin hesap soracak olmasıdır.

ıı. Sorumlulukların Şahsiliği

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ اَسَآءَ فَعَلَيْهَاۘ ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ “Kim iyi bir iş yaparsa (bu) kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa kendi aleyhinedir. Sonra sadece Rabbinize döndürüleceksiniz.”

Âyetteki مَنْ عَمِلَ men ‘amile ifadesi “her kim yaparsa, işlerse”; صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih bir amel, iyi ve yararlı iş”; فَلِنَفْسِه fe linefsihî ifadesi “(bu yaptığı) onun nefsi içindir, kendisi için(dir)”; وَمَنْ اَسَآءَ ve men esâe fiili “ve kim de kötülük yaparsa”; فَعَلَيْهَا fe ‘aleyhâ ifadesi “kendi aleyhine (yapmış olur)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلٰى رَبِّكُمْ ilâ rabbiküm ifadesi “sadece ve sadece sizin Rabbinize”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada sorumlulukların şahsiliği ve insanların sonuçta Yüce Allah’a döndürülecekleri gündeme getirilmektedir.

1.مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِه۪ وَمَنْ اَسَآءَ فَعَلَيْهَا “Kim iyi bir iş yaparsa (bu) kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa kendi aleyhinedir.” Bir benzeri de Fussılet 41/46’da geçen bu iki cümlede Yüce Allah Hz. Peygamber’i ve müminleri rahatlatıp kendilerine moral vermek istemekte ve sorumlulukların şahsi olduğuna dair muhataplarını bilgilendirmektedir. Bağlam dikkate alındığında burada sözü edilen “salih amel”den maksadın tevhid içerikli eylemler, “kötülük”lerden maksadın ise şirk ve inkâr olduğu söylenebilir. Daha genel ve serbest bir okumayla düşünülürse maksadın bütün insanların eylemlerini kapsadığı da ifade edilmelidir.

“Sorumluluğun şahsiliği” konusunu çeşitli âyetlerde olduğu gibi, özellikle Mâide 5/105’te de geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şu kadarını söylemekle yetinelim: Günah ve sorumluluklar şahsidir; çünkü insan için kendi yaptığından başka bir şey söz konusu olmayacaktır. Pek çok âyette(9) de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunmayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır.

Necm 53/37-38’de de yer alan mesajlarda, insan sorumluluğuyla ilgili temel ilkenin bütün peygamberlerin risalet öğretilerinde aynı olduğu, aynı kaynaktan geldikleri için ilâhî mesajların ruh birlikteliğine sahip oldukları, böylece aynı değerleri insanlığa sundukları beyan edilmek istenmektedir. Bu âyetlerin anlamı Kur’ân’da geçen “kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(10) ifadeleriyle tam bir uyum arz etmektedir.

2. ثُمَّ اِلٰى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ “Sonra sadece Rabbinize döndürüleceksiniz.” Yüce Allah sorumlulukların şahsiliğini beyan ettikten sonra, âyetin sonunda muhataplara ahiret bilinci kazandırmayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede müminlerin morallerinin bozulmamasını istemekte, çünkü uğradıkları haksızlıkların hesabının mutlak surette sorulacağını kendilerine bir anlamda müjdelemektedir.

Burada yer alan takdîm-te’hîr yoluyla elde edilen “devrik” cümle sayesinde, huzuruna varılıp durulacak makamın sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu, başka kuvvetlere aldırış edilmemesi gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Bütün dönüşlerin sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleşeceğiyle ilgili pek çok âyette(11) bilgi verilmekte olduğunu hatırlatalım.

c) İsrailoğullarının Durumu

Yüce Allah, sûrenin 16-17. âyetlerinde İsrailoğullarına Kitap, hüküm ve peygamberlik verdiğini, onlara temiz nimetlerden rızık ihsan ettiğini, onları dönemlerindeki diğer inançsız insanlara üstün kıldığını beyan etmekte, kendilerine apaçık deliller verdiğini, ancak onların kendilerine ilim geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düştüklerini, sonuçta kıyamet günü aralarında ihtilaf ettikleri şeyler hakkında hükmedeceğini haber vermektedir.

ı. İsrailoğullarına Çeşitli İkramlar

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Yemin olsun ki biz, İsrailoğulları’na Kitap, (doğru) hüküm (verme yeteneği) ve peygamberlik vermiştik. Onlara temiz şeylerden rızık vermiş ve onları âlemlere (inançsızlara) üstün kılmıştık.”

Âyettekiوَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”; وَالْحُكْمَ ve’l-hukme sözcüğü “ve hüküm, muhakeme”; وَالنُّبُوَّةَ ve’n-nübüvvete kelimesi “ve peygamberliği”;وَرَزَقْنَاهُمْ ve razaknâhum fiili “ve onlara rızık vermiştik”; مِنَ الطَّيِّبَاتِ mine’t-tayyibâti sözcüğü “temiz ve helal şeylerden”;وَفَضَّلْنَاهُمْ ve faddalnâhum fiili “ve onları üstün ve farklı tutmuştuk”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlere, âlemlerin üzerine, dönemlerindekilere, inançsızlara” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik ihsan ettiği çeşitli nimetler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اٰتَيْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ “Yemin olsun ki biz, İsrailoğulları’na Kitap, (doğru) hüküm (verme yeteneği) ve peygamberlik vermiştik.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek üzere Mekkelilerin inkârcı tutumundan dolayı üzülmemesi gerektiğini, çünkü onların da çok iyi bildikleri üzere, geçmiş kavimlerden onlar gibi sapkınlık içerisinde olanların bulunduğunu haber vermektedir.

Bu çerçevede bir örnek olması bakımından İsrailoğullarına kitap, hüküm ve peygamberlik verdiğini beyan etmekte, kendilerine çeşitli rızıklar ihsan ettiğini, sonrasında ise onları dönemlerindeki diğer insanlara yani inançsızlara üstün kıldığını bildirmektedir.

Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesi “kitap, vahiy”, “Tevrât, İncîl, Zebûr”, الْحُكْم el-hukm sözcüğü “devlet, yönetim gücü”, “derin muhakeme gücü”, “ilim, anlayış, vahyi uygulama”, النُّبُوَّة en-nübüvveh kelimesi ise kendilerine peygamberlik görevi verilmiş pek çok nebi görevlendirilmesi manasına gelmektedir.(12)

İsrailoğullarına verilen bu üç özellik, aslında En‘âm 6/89’da belirtildiği gibi, bütünüyle risaletin beraberinde taşıdığı unsurlardır ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette kast edilen de İsrailoğullarına gönderilen peygaberlere verilen üç değerdir. Yüce Allah İsrailoğullarına öncelikle ihsan ettiği dini yani manevi nimetlerini hatırlatarak, asıl nimetlerin de bunlar olduğunu mutaplarına kavratmak istemektedir.

2. وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Onlara temiz şeylerden rızık vermiş ve onları âlemlere (inançsızlara) üstün kılmıştık.” Yüce Allah İsrailoğullarına verdiği kitap, hüküm ve nübüvvet nimetlerinden sonra kendilerine tertemiz ve helal rızıklar verdiğini, böylece onları dönemlerindeki diğer insanlara yani inançsızlara üstün kıldığını hatırlatmaktadır.

Onlara “Güzel ve temiz rızıklar verilmesi” ifadesi Yûnus 10/93’te de bildirmektedir. Bu âyetlerde geçen الطَّيِّبَات et-tayyibât kelimesi Kur’ân’da 20 kez(13) yer almakta ve “güzel, temiz, helal” manalarını içermektedir.(14) Bu bağlamda kendilerine verilen “kudret helvası” ve “bıldırcın eti” de hatırlanabilir.(15)

Yüce Allah İsrailoğullarına tertemiz, güzel, helal ve hoş şeylerden rızıklar verdiğini beyan etmektedir. Âyette sözü edilen İsrailoğulları Hz. Mûsâ’nın zamanında yaşayanlar ise onların yerleştirildiği Şam ve Mısır bolluk ve bereketle anılan yerlerdir. A‘râf 7/137 ve İsrâ’ 17/1’de de dikkat çekilen husus budur.

Maksat eğer Medine ve Şam arasına yerleştirilen Hz. Muhammed zamanındaki Yahudiler ise bu yörelerde lezzet bakımından diğer bölgelerde bulunmayan yaş ve kuru hurmalar kast edilmiş olabilir. Burada kast edilen “temiz ve bol rızıklar” Mısır Kıptîlerinin denizde boğulmasından sonra İsrailoğullarına miras bırakılan şeyler de olabilir ki bunlar hakkında Dühân 44/25-28’de gerekli açıklamaları yapmıştık.

“İsrailoğullarının âlemlere üstün kılınması” konusunda Dühân 44/32’da şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz bilerek, onlara (İsrailoğullarına kendi zamanlarında) âlemlerin üstünde bir imtiyaz vermiştik.” İsrailoğullarının âlemlere üstün kılınması konusunda Bakara 2/47, 122, A‘râf 7/140 ve Dühân 44/32 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır.

Burada sözü edilen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi “âlemler” manasının ötesinde, “o dönemdekiler”,(16) özellikle de “inançsızlar” manasına alınmalıdır. Çünkü sözü edilen tafdîl eğer bilinen anlamda “üstünlük” ise müminler kâfirlerden zaten üstündür; yoksa bütün âlemlerdeki insanlardan üstünlük söz konusu değildir. Nitekim Âl-i İmrân 3/110’da da bu son ümmet için en hayırlı denmesinin nedeni, onların iyiliği emretmeleri, kötülükten menetmeleri ve Yüce Allah’a iman edip güvenmeleri şeklinde dile getirilmektedir.

ıı. İsrailoğullarının İhtilaf Nedeni

وَاٰتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْاَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوٓا اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “İş(lerle) ilgili onlara apaçık deliller vermiştik. (Ancak) onlar, kendilerine bilgi geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi. Şüphesiz ki senin Rabbin, anlaşmazlığa düştüğü şeyler hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.”

Âyetteki وَاٰتَيْنَاهُمْ ve âteynahum fiili “ve onlara vermiştik”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “apaçık belgeler”; مِنَ الْاَمْرِ mine’l-emri ifadesi “hüküm(ler)den, işlerden oluşan”;فَمَا اخْتَلَفُوا fe ma’htelefû fiili “ihtilaf etmemişlerdi”; اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا illâ min ba‘di mâ istisnası “ancak şundan sonrası hariç”; جَآءَهُمُ câehum ifadesi “kendilerine gelmişti”; الْعِلْم el-‘ılmu kelimesi “ilim, bilgi”; بَغْيًا bağyen kelimesi “kıskançlık nedeniyle”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarındaki”;اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakakk ki senin Rabbin”; يَقْض۪ي yakdî fiili “hüküm vermektedir, verecektir”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların aralarında”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti ifadesi “Kıyamet gününde”; ف۪يمَا كَانُوا fî mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyde”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda, hakkında”; يَخْتَلِفُونَ yahtelifûne fiili ise “ihtilafa düşmektedirler, ihtilafa düşmekte oldukları” demektir.

Burada İsrailoğullarına verilen apaçık hakikatler ve sonrasında onların takındığı tavır ile Yüce Allah’ın Kıyamet günü onlar hakkında hüküm vereceği gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰتَيْنَاهُمْ بَيِّنَاتٍ مِنَ الْاَمْرِ “İş(lerle) ilgili onlara apaçık deliller vermiştik.” Yüce Allah hem dini hükümlerle, hem de dünyevî uygulamalarla ilgili olarak gerekli olan her şeyi apaçık hakikatler olarak İsrailoğullarına verdiğini beyan etmektedir. Onlara verildiği bildirilen الْاَمْر el-emr kelimesinden maksat Kasas 28/44’te de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ’ya ve dolayısıyla onun vasıtasıyla İsrailoğullarına verilmiş olan görev ve sorumluklar ile üstlendikleri misyon olabilir.

Önceki âyette de belirtildiği üzere, İsrailoğullarına verilen çeşitli nimetler arasında “huküm” ve “nübüvvet” de yer almaktaydı ki bu kelimeler bir anlamda peygamberliğin içerdiği emir-yasak, helal-haram vs. bütün prensipleri(17) ve dünyalık olarak da devlet idaresiyle ilgili apaçık hakikatleri kapsamalıdır.

Durum böyle olunca, buradaki maksadı aynı doğrultuda dini ve dünyevi anlamda emir ve buyruk gerektiren her bir şey olarak anlamamızda herhangi bir sorun olmasa gerektir.(18) Kendilerine iktidar verilmiş olan bu kavmin devlet idaresiyle ilgili bilgilerle donanımlı hale getirilmiş olmalarında anlaşılmayacak herhangi bir şey yoktur.

2. فَمَا اخْتَلَفُوٓا اِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ “(Ancak) onlar, kendilerine bilgi geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi.” Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/93’te açıkladığımız üzere şu bilgi yer almaktadır: “Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi.”

Bunlar eğer Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğulları ise ihtilafa düşmeleri Hz. Mûsâ’nın vahyi tebliğinden sonra gerçekleşmiştir. Eğer Hz. Peygamber zamanındakiler ise bu defa ihtilafa düşmelerinden maksat ise Kur’ân geldikten sonra yaşanan fikir ayrılıkları olarak yorumlanabilir ki bu yorum mesajın evrensele taşınmasının da yolunu açmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/19, Yûnus 10/93, Şûrâ 42/14 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Câsiye 45/17’de de geçen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi, peygamberlerin tebliğ ettiği “vahye dayalı hakikat bilgileri”dir. En başta da elbette Yüce Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti bağlamındaki esaslar ile risalet ve âhiret konularındaki prensiplerdir. Burada geçen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi Bakara 2/213’te el-beyyinât ve Beyyine 98/4’te el-beyyineh kelimesiyle karşılanmaktadır ki sonuçta içerdikleri mana aynı kapıya çıkmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Aralarındaki kıskançlık” ifadesi Bakara 2/90, 213, Âl-i İmrân 3/19 ve Şûrâ 42/14 gibi âyetlerde dile getirilmekte ve hem inkarın, hem de tefrika ve ihtilafın sebebi olarak sunulmaktadır. İncelemeye çalıştığımız bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Din adına ortalarda dolaşan kabullerin ve kanaatlerin doğruluk veya yanlışlığı peygamberlere vahyedilen bilgiden, yani hakikatin belgelerinden sonra ortaya çıkmaktadır. Çok açık bir gerçektir ki bu tür bilgilerin doğruluk değeri vahye uygunluk şartına bağlıdır.

Vahyin hakemliği işte burada devreye girmekte, onun şaşmaz ölçüsüne vurulan bilgi ve kabullerin doğru mu yanlış mı olduğu kesin olarak belirginleşmektedir. Vahyin indirildiği günlerde yaşanan bu ölçü elbette Son Saat’e kadar da devam edecek, din adına neyin doğru, neyin yanlış olduğu vahyin hakemliğinde görülebilecektir. Desteğini ve onayını vahiyden almayan fikirler vahyin aynasında hemen ayırt edilebilecek ve müminler de hak ve hakikatin yegâne belgesi olan vahyi hayatlarının rehberi edineceklerdir.

3. اِنَّ رَبَّكَ يَقْض۪ي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ ف۪يمَا كَانُوا ف۪يهِ يَخْتَلِفُونَ “Şüphesiz ki senin Rabbin, anlaşmazlığa düştüğü şeyler hakkında kıyamet günü aralarında hükmedecektir.” Bu ifade Yûnus 10/93’te de aynı konu içeriğinde zikredilmektedir. Secde 32/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(19) Yüce Allah vahyini göndererek insanların ihtilaflarının ortadan kaldırılmasını amaçlamaktadır.

Vahyin bu misyonu hakkında Nahl 16/64’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz bu Kitab’ı sana sırf hakkında ihtilafa düştükleri şeyi insanlara açıklayasın ve iman eden bir topluma da hidâyet ve rahmet olsun diye indirdik.” İşte hakem olarak vahyi benimsemeyenler hak ve hakikat karşısında elbette fikir ayrılıklarına düşmeye devam edecek, sonuçta kıyamet ortamında bu yanlış gidişatın hesabını vereceklerdir. Mahşerdeki yargılamada hakka tâbi olanla bâtılı tercih edenler, gerçekleri tasdik edenlerle tasdik etmeyip dinsiz olmayı yeğleyenler elbette ayrılacaklardır.

d) Hz. Peygamber’in İnşası ve Vahyin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde Hz. Peygamber’i din konusunda bir şeriat sahibi kıldığını, şeriata uyması gerektiğini, bilmeyenlerin isteklerine uymamasının zorunlu olduğunu, çünkü onların Allah’a karşı kendisine hiçbir fayda veremeyeceklerini, zalimlerin birbirlerinin dostları olmasına karşılık Allah’ın da takvâ sahiplerinin dostu olduğunu bildirmektedir.

Ardından, bu Kur’ân’ın bütün insanlar için ne ifade ettiği, onu nasıl anlamak ve ondan nasıl istifade edilmesi gerektiğine dair bilgiler şu şekilde beyan edilmektedir: “Bu (Kur’an), bütün insanlar için basiret (nur)ları, (ayrıca) kesin olarak inanan bir toplum için hidâyet ve rahmettir.”

ı. Hz. Peygamber’e Yönelik Buyruklar

ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلٰى شَر۪يعَةٍ مِنَ الْاَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “Sonra da seni iş (din) konusunda bir şeriat (kanun) sahibi kıldık. Sen ona uy; bilmeyenlerin isteklerine uyma!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَعَلْنَاكَ ce‘alnâke filili “seni kılmıştık”; عَلٰى شَر۪يعَةٍ ‘alâ şerî‘atin ifadesi “bir şeriat üzerine”; مِنَ الْاَمْرِ mine’l-emri ifadesi “emirlerden oluşan, işle ilgili, dinle ilgili”; فَاتَّبِعْهَا fettebı‘hâ emri “ona uy”; وَلَا تَتَّبِعْ ve lâ tettebı‘ emri “ve sakın uyma”; اَهْوَآءَ الَّذ۪ينَ ehvâellezîne tamlaması “(şu) kişilerin arzularına”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler, bilmeyenlerin” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şeriat sahibi kılınışı, ona uyması ve başkalarına uymaması gerektiğiyle ilgili buyruklar gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلٰى شَر۪يعَةٍ مِنَ الْاَمْرِ “Sonra da seni iş (din) konusunda bir şeriat (kanun) sahibi kıldık.” Yüce Allah önceki âyetlerde İsrailoğullarına kitap, hüküm ve pek çok nebi gönderdiğini, ancak onların ihtilafa düştüklerini beyan ettikten sonra, bu âyette sözü Hz. Peygamber’e ve son ümmete getirmektedir.

Yüce Allah önceki ümmetlerin peşi sıra gelen İsrailoğullarının ardından Hz. Peygamber’e de bir şeriat belirlediğini beyan etmektedir. “Şerîat” kavramı Mâide 5/48’de bu anlamada şir‘ah kalıbında geçmekte, Şûrâ 42/13’te de fiil olarak şera‘a kalbında yer almaktadr.

Bu kelime Arap dilinde sözlük olarak “su kaynağına giden yol”, “insanların ırmaklardan ve benzeri şeylerden su almaya vardıkları yer” anlamına gelmektedir. Bu anlamıyla “şeriat”, suyun canlı hayat için vazgeçilmezliği noktasında insan hayatı için ruhi tatmin ve sosyal refah yolunu gösteren ahlaki ve pratik hayata dair kurallar sistemini ifade eden “kanun”, “hukuk”, “dini ve dünyevî bir nizam”, “hayata dair emirler”, “ilkeler”, “esaslar”, “prensipler” gibi manalar içermektedir.

Şeriat sayesinde insanlar Yüce Allah’ın emrilerine, rahmetine ve yakınına ererler. Şerî‘, şir‘ah ve şeriat dinde “açık ve geniş yol” demektir.(20) Bu da daha sonra dinde “Allah’ın yolu” anlamında kullanılır olmuştur. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’e de bütün bunlardan oluşan ve en geniş anlamıyla bütün dini kuralları içeren bir kavram anlamında bir şeriat belirlediğini ifade etmektedir.

2. فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ اَهْوَآءَ الَّذ۪ينَ لَا يَعْلَمُونَ “Sen ona uy; bilmeyenlerin isteklerine uyma!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlara emrederek belirlediği şeriata uymaları, vahyi, tevhidi, risaleti yani gerçekleri bilmeyenlerin heva ve heveslerine uymamaları gerektiğini beyan etmektedir.

Bu âyetin Kureyşlilerin Hz. Peygamber’e “Atalarının dinine dön. Çünkü onlar, senden daha hayırlı ve daha tecrubeliydiler” demeleri üzerine indirildiği rivayet edilmekte,(21) dolayısıyla tıpkı Furkân 25/52, Ahzâb 33/1 ve Kalem 7/8-13 gibi âyetlerde olduğu gibi Hz. Peygamber ve bütün müminler uyarılmaktadır.

ıı. Yüce Allah’ın Dostluğu

اِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ وَاللّٰهُ وَلِيُّ الْمُتَّق۪ينَ “Şüphesiz ki onlar Allah’tan (gelecek olanda) senden hiçbir şey gideremezler. Şüphesiz ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da muttakîlerin (duyarlı olanların) dostudur.”

Âyetteki اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakakk ki onlar”; لَنْ يُغْنُوا len yuğnû fiili “asla ve asla gideremezler”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelecek)”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şeyi, herhangi bir şeyde, konuda, gelecek azapta”;وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ ve inne’z-zâlimîne ifadesi “muhakkak ki zalimler, haksızlık edenler”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ evliyâu ba‘dın tamlaması “bir kısmının dostlarıdır, birbirlerinin dostlarıdırlar”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah da”; وَلِيُّ الْمُتَّق۪ينَ veliyyu’l-muttakîne tamlaması ise “takva sahiplerinin, duyarlı olanların dostu(dur)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in başkalarını dost edinmemesinin gerekçesi ve zalimlerin sahte dostluklarına karşılık gerçek dostun Yüce Allah olduğu gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللّٰهِ شَيْـًٔا “Şüphesiz ki onlar Allah’tan (gelecek olanda) senden hiçbir şey gideremezler.” Bu cümle şöyle det tercüme edilebilir: “Muhakkak ki onlar, Allah’tan (gelecek herhangi bir şeyde) senden hiçbir şey gideremezler (Allah’a karşı sana hiçbir fayda veremezler).” Burada önceki âyette yer alan uyarının tersinin olması durumunda nelerin yaşanacağı dile getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirmeye devam etmekte, Mekkeli inkârcıların dediklerini yapması durumunda onların da putlarının da Allah’tan gelecek herhangi bir sıkıntı durumunda dünyada da âhirette de kendisine hiçbir faydasının dokunamayacağını, ondan hiçbir şey gideremeyeceklerini haber vermektedir.

Fâtır 35/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.” Bu âyet mahşerdeki durumun ciddiliğini, adaletin hakkaniyet üzere tecelli ettirileceğini ve günahlara dair sorumlulukların şahsiliğini açıkça ortaya koymaktadır.

Burada verilen bilgiye göre, mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır. Hiç kimse hiç kimsenin yükünü hiçbir şekilde taşıyamayacaktır. Nitekim ‘Ankebût 29/12’deki “Oysa onlar berikilerin hiçbir günahını yüklenemezler; yalan konuşuyorlar” ifadesi, bu noktadaki farklı kanaatlerin ne kadar hatalı olduğunu ortaya koymaktadır.

Bunun gerekçesi bu tür günaha dalmış ve tevbe etmeden ölmüş kişilerin mahşerde birbirlerinden kaçacak oluşlarıdır: “Kişi işte o gün, kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”(22)

Bu arada konuyla ilgili çok önemli bir başka âyeti daha hatırlatarak toparlamak istiyoruz: “Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu yüklenemeyecektir. Yükü ağır gelen kimse onu taşımak için yardım iste(meye kalk)sa bile yakını da olsa (bir başkası) onun yükünün (en küçük) bir kısmını dahi taşıyamaz.”(23) Burada verilen bilgiye göre, mahşerdeki yargılama esnasında ve sonrasında, günah yüklü kişi en yakınları bile olsa başkasından yardım alamayacaktır.

‘Abese 80/34-37’de de zikredildiği üzere, mahşerde başkasına yardım etmek bir tarafa, kişinin kendi yakınlarıyla bile ilgilenemeyecek oluşu, yargılamada insanların birbirleriyle kesinlikle yardımlaşamayacağını göstermektedir. Bu durum, pek çok âyette dile getirilmektedir. Hiç kimse bir başkasının sorumluluğunu taşıyamayacaktır; hiç kimse başkasının günah yükünü çekemeyecek,(24) hiç kimse başkasından,(25) hiçbir baba oğlundan, oğul da babasından bir şey gideremeyecektir.(26)

Daha önce yorumladığımız Câsiye 45/10’da bu konuya dair yani sorumlulukların şahsî olduğunu ve hesabın da herkesein kendisine yönelik olacağına dair açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Sorumluluklar herkesin kendisiyle ilgili olduğu unutulmamalı, hiç kimsenin başkasının hesabından sorgulanmayacağı, hiç kimsenin hiç kimseyi savunamayacağı akıldan çıkartılmamalıdır.

2. وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ وَاللّٰهُ وَلِيُّ الْمُتَّق۪ينَ “Şüphesiz ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır; Allah da muttakîlerin (duyarlı olanların) dostudur.” Bu cümleyi iki başlıkta ele alacağız:

a) وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ بَعْضُهُمْ اَوْلِيَآءُ بَعْضٍ “Şüphesiz ki zalimler birbirlerinin dostlarıdır.” Yüce Allah zalimlerin birbirlerine tabi olacağını, onların birbirlerinin dostu olduğunu ifade etmekte, ancak takvâ sahiplerinin dostunun ise kendisi olduğunu ifade etmektedir. Mâide 5/51’de de belirtildiği gibi nasıl ki Yahudiler ve Hıristiyanlar birbirlerinin dostuysalar zalimler de yani inkârcılar ve müşrikler de sadece birbirlerini dost edinir, birbirlerinin yanında olur, görünüşte birbirlerine destek verir, birbirlerini korurlar.

Tevbe 9/67’de Yüce Allah münafık erkeklerin ve münafık kadınların birbirlerinden yana olduklarını bildirmekte, ancak münafık oldukları için birbirlerine karşı aynı münafıklık içerisinde olduklarına dikkat çekilmiş olmaktadır. Nitekim Haşr 59/14’te onların bir ve beraber görünmelerine rağmen aralarında şiddetli düşmanlık bulunduğu ve kalplerinin köstebek yuvası gibi delik deşik olduğu bildirilmektedir.

b) وَاللّٰهُ وَلِيُّ الْمُتَّق۪ينَ “Allah da muttakîlerin (duyarlı olanların) dostudur.” Zalimlerin birbirlerinin dostları olmasına karşılık, takva sahibi müminlerin yani sorumluluğunu bilen duyarlı müminlerin dostunun ise Yüce Allah olduğu ilan edilerek, gerçek dostun O olduğunu, gerçek ve etkili yardımı O’nun yapacağı bildirilerek müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Tevbe 9/71’de mümin erkek ve kadınların birbirlerini dostu olduğu, Yûnus 10/62-63’te iman edip muttaki olanların dostunun ise Yüce Allah olduğu ifade edilmekte, Mâide 5/55’te bu husus özellikle vurgulanmaktadır. Bu arada Bakara 2/257’de Yüce Allah’ın iman edenlerin dostu olduğu bir kez daha ilan edilmektedir.

Esasında Zuhruf 43/57’de beyan edildiği üzere, takva sahipleri hariç dünyadaki sahte dostluklar mahşerde düşmanlığa dönüşecek, Dühân 44/41-42’de belirtildiği üzere hiçbir dostun diğerinden hiçbir şey gideremeyeceği, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç kendilerine yardım da edilmeyeceği haber verilmektedir.

Konuyu toparlamak bakımından Mâide 5/55-56’daki mesajı burada hatırlatmakta yarar görmekteyiz: “Sizin dostunuz (veliniz) sadece ve sadece Allah’tır, Rasûlü’dür, (Allah’ın emirlerine) boyun eğerek namazı kılan ve zekâtı veren müminlerdir. Kim(ler) Allah’ı, Rasûlü’nü ve iman edenleri dost edinirse, (bilsinler ki) galip gelecek olanlar muhakkak ki sadece ve sadece Allah’ın taraftarı olanlardır.”

ııı. Vahyin Özellikleri

هٰذَا بَصَآئِرُ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “Bu (Kur’an), bütün insanlar için öngörüler, (ayrıca) kesin bir şekilde inanan toplum için bir rehber ve rahmettir.”

Âyetteki هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; بَصَآئِر besâir kelimesi “basiretler, öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler(dir)”; لِلنَّاسِ li’n-nâs ifadesi “insanlar için”; وَهُدًى ve hüden kelimesi “ve hidayet rehberi(dir)”; وَرَحْمَةٌ ve rahmetün sözcüğü “ve rahmet(tir), merhamet(tir)”; لِقَوْمٍ li kavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُوقِنُونَ yûkınûne fiili ise “kesin iman etmekte (olan)” demektir.

Burada önclikle vahyi ve vahyin kaynağını kabul etmeyen müşriklere, ardından bütün muhataplara yönelik Kur’ân’ın üç sıfatıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin risalete ve vahye dair takındığı olumsuz tavrı karşılamak ve müminlere moral verip onları donanımlı bir hale getirmek için bilgilendirme yapmaktadır. Konuyla ilgili olarak benzer bir cümle de A‘râf 7/203’te şu şekilde zikredilmektedir: “Bu (Kur’an da), Rabbinizden gelen basîretlerdir; ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir.” Yüce Allah vahyi ve vahyin kaynağını kabul etmeyenlere Kur’ân’ın üç sıfatını bildirmektedir.

1. هٰذَا بَصَآئِرُ لِلنَّاسِ “Bu (Kur’an), bütün insanlar için basiret (nur)larıdır.” En‘âm 6/104’te belirtildiği gibi, Kur’ân’daki بَصَآئِر besâir(27) ve tebsırah(28) kelimeleri basiretler, öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler” anlamına gelmektedir. Kur’ân Yüce Allah’tan gelen basiretler kaynağıdır. Kıyâmet 75/14’te geçen basîrah sözcüğü de “gerçeğin farkına varma, gerçeği anlama” manasına gelmektedir.

Kur’ân Yüce Allah’tan gelen basiretler kaynağıdır ve âyette kast edilen basiretler de Kur’ân mesajlarıdır.(29) Bunun anlamı bağlamında besâir kelimesi kalplerde hakkı görmeye, doğruyu anlamaya, onu kavramaya yardımcı olan basiretler, hakikatin gözleri demektir. Kur’ân akılların tevhid, nübüvvet ve âhiret delillerini görmelerinin sebebidir. Kur’ân hakikatlerin kaynağıdır, ölçüsüdür; gerçekler Kur’ân’la görülebilir, vesselâm.

2. وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ “Kesin olarak inanan bir toplum için hidâyet ve rahmettir.” Kur’ân hidayettir; îkân sahiplerine yani kesinkes iman edenlere doğru yolun rehberliğini yapar. Kur’ân aynı zamanda bir rahmettir; Yüce Allah’ın müminlere yönelik merhametinin tecellisidir.

Kur’ân’ın bu ve benzer isimleri ile sıfatları hakkında tefsirimizin Birinci Cildin Giriş bölümünde geniş bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’ın sunduğu basiretler, ortaya koyduğu hidayet rehberlikleri ve merhamet ilkeleri olmadan insanların gerçeği bilmesi ve bulması mümkün değildir. Müşriklerin vahye düşmanlıklarına işte bu şekilde cevap verilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik sataşmaları ve mucize isteklerini reddederek “istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa, bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım” demesini istemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 2 - Nahl 16/13; Câsiye 45/12. 3 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/13 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 4 - Ra‘d 13/3; Nahl 16/69; Rûm 30/21; Zümer 39/42; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/3 Nahl 16/69 Rûm 30/21 Zümer 39/42 Câsiye 45/13
• 5 - İbrâhim 14/36. 6 - Mâide 5/118.
  • İbrâhîm 14/36 Mâide 5/118
• 7 - Zemahşerî, age., II, 519. 8 - Semerkandî, age., II, 245; Taberî, age., XIII, 182-184; Zemahşerî, age., II, 519.
• 9 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8. 10 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussılet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 11 - Bütün dönüşlerin Allah’a olacağıyla ilgili âyetler için bk. Bakara 2/28, 156, 210, 245, 281, 285; Âl-i İmrân 3/28, 55, 83, 109, 162; Nisa 4/97, 115; Mâide 5/18, 48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Enfâl 8/16, 44; Tevbe 9/73; Yûnus 10/4, 23, 56, 46, 70; Hûd 11/4, 34, 123; İbrahim 14/30; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Hacc 22/48, 72, 76; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/42, 57, 64; Furkân 25/15; Kasas 28/70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/14, 15, 23; Secde 32/11; Fâtır 35/4, 18; Yâsîn 36/22, 83; Sâffât 37/68; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/3, 77; Fussılet 41/21; Şûrâ 42/15; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; Fetih 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/5, 15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6; Târık 86/8; ‘Alak 96/8.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/156 Bakara 2/210 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Enfâl 8/16 Enfâl 8/44 Tevbe 9/73 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/56 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Hûd 11/123 İbrâhîm 14/30 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Hacc 22/76 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Nûr 24/64 Furkân 25/15 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/14 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Fâtır 35/4 Fâtır 35/18 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/68 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/3 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Şûrâ 42/15 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/5 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Târık 86/8 ‘Alak 96/8
• 12 - Semerkandî, age., III, 278; Taberî, age., XXV, 146; Zemahşerî, age., IV, 282.
• 13 - Bakara 2/57, 172, 267; Nisâ’ 4/160; Mâide 5/4, 5, 87; A‘râf 7/32, 157, 160; Enfâl 8/26; Yûnus 10/93; Nahl 16/72; İsrâ’ 17/70; Tâhâ 20/81; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/26; Mü’min 40/64; Câsiye 45/16; Ahkâf 46/20. 14 - Semerkandî, age., II, 338; Taberî, age., XV, 125. 15 - Semerkandî, age., III, 278; Taberî, age., XXV, 146.
  • Bakara 2/57 Bakara 2/172 Bakara 2/267 Nisâ 4/160 Mâide 5/4 Mâide 5/5 Mâide 5/87 A‘râf 7/32 A‘râf 7/157 A‘râf 7/160 Enfâl 8/26 Yûnus 10/93 Nahl 16/72 İsrâ 17/70 Tâhâ 20/81 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/26 Mü'min 40/64 Câsiye 45/16 Ahkâf 46/20
• 16 - Semerkandî, age., III, 278; Taberî, age., XXV, 146.
• 17 - Semerkandî, age., III, 278; Zemahşerî, age., IV, 282.
• 18 - Taberî, age., XXV, 146.
• 19 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 20 - Semerkandî, age., III, 278; Taberî, age., XXV, 146-147; Zemahşerî, age., IV, 282. 21 - Zemahşerî, age., IV, 282; Râzî, age., XXVII, 265.
• 22 - ‘Abese 80/34-37. 23 - Fâtır 35/18. 24 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38. 25 - Bakara 2/48, 123. 26 - Lokmân 31/33.
  • ‘Abese 80/37 Fâtır 35/18 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38 Bakara 2/48 Bakara 2/123 Lokmân 31/33
• 27 - En‘âm 6/104; A‘râf 7/203; İsrâ’ 17/102; Kasas 28/43; Câsiye 45/20. 28 - Kâf 50/8.
  • En‘âm 6/104 A‘râf 7/203 İsrâ 17/102 Kasas 28/43 Câsiye 45/20 Kâf 50/8
• 29 - Semerkandî, age., I, 473; Zemahşerî, age., II, 52.