Âl-i İmrân Suresi 57. Ayet

Not Ekle

Kaydet

Âl-i İmrân Suresi Hakkında

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Ayetin Tefsiri

Yüce Allah, sûrenin 42-57. âyetlerinde Hz. Meryem ve Hz. İsa ile çeşitli bilgiler vermekte, havârilerin sözlerini, dualarını aktarmakta, Hz. İsa’ya yönelik özel hitabını zikretmekte, inkârcılara ve iman ehline yönelik vaadlerini dile getirmektedir.

a) Hz. Meryem’e Yönelik Hitaplar

Yüce Allah, sûrenin 42-44. âyetlerinde meleklerin “Ey Meryem! Muhakkak ki Allah seni seçkin kıldı; seni tertemiz yarattı ve seni âlemlerin (bütün dünya) kadınlarına seçkin kıldı. Rabbine boyun eğ! Secdeye kapan; (O’nun huzurunda) eğilenlerle beraber sen de eğil” dediğini, bütün bunların gayb haberlerinden olduğunu, içlerinden hangisinin Hz. Meryem’i himayesine alacağına dair kur’a çekmek üzere kalemlerini atarlarken Hz. Peygamber’in onların yanında olmadığını, bu yüzden çekişmelerini de bilmediğini ifade etmektedir.

ı. Hz. Meryem’in Seçkinliği

وَاِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِكَةُ يَا مَرْيَمُ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰيكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفٰيكِ عَلٰى نِسَآءِ الْعَالَم۪ينَ “Hani melekler şöyle demişlerdi: Ey Meryem! Şüphesiz ki Allah seni seçti; seni tertemiz yaptı (yarattı) ve seni âlemlerin kadınlarının üzerine seçti.”

Âyetteki وَاِذْ قَالَتِ ve iz kâlet ifadesi “ve hani demişti”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; يَا مَرْيَمُyâ meryemu hitabı “ey Meryem”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اصْطَفٰيكِ ıstafâki ifadesi “seni seçti”;وَطَهَّرَكِ ve tahheraki ifadesi “ve seni arındırdı”; وَاصْطَفٰيكِ va’stafâki ifadesi “ve seni seçkin kıldı”; عَلٰى نِسَآءِ الْعَالَم۪ينَ ‘alâ nisâi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin kadınlarına” demektir.

Burada meleklerin Hz. Meryem’e yönelik çeşitli konulardaki hitapları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِكَةُ “Hani, melekler (şöyle) demişlerdi:” Yüce Allah Hz. Hanne ve Hz. Zekeriyyâ ile çeşitli bilgileri zikrettikten sonra, Hz. Meryem’e gönderdiği meleklerin onu bilgilendirdiklerini beyan etmekte, bu bağlamda Allah’ın onu seçtiğini, arındırdığını ve döneminin kadınlarına üstün kıldığını bildirdiklerini hatırlatmaktadır.

Burada ilk bakışta önemli gibi görülmese de esasında vahyi doğru ve bütüncül anlamada çok büyük bir önem taşıyan bazı konulara açıklık getirmek gerekmektedir:

a) Âyette geçen الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi nedeniyle gelenlerin melekler olduğu anlaşılmakta, ancak Meryem 19/18’de ve başka bazı âyetlerde konuyla ilgili kullanımlarda tekil olarak قَالَ kâle fiilinin kullanılması nedeniyle maksadın sadece Hz. Cebrâîl olduğu da söylenebilmektedir. Biz her iki kullanımı da göz önünde bulundurarak gelenlerin melekler olduğunu, ancak Hz. Meryem’le Hz. Cebrâîl’in birebir diyalogda bulunduğunu söylebiliriz. Bu durum vahyin indirilip getirilişi esnasında da söz konusudur; nitekim Nahl 16/2 ve Cinn 72/27 gibi âyetlerde bu türden bir toplu gelişten söz edilmekte, ancak Hz. Peygamber’in kalbine vahyi indirenin de Hz. Cebrâîl olduğu Bakara 2/97 ve Şu‘arâ’ 26/193-194’te beyan edilmektedir. Demek ki geliş kalabalık bir seramoni şeklinde olsa da hitaplar birebir Cebrâîl (as) tarafından gerçekleştirilmiştir.

b) Hz. Meryem bir peygamber olmamasına rağmen, meleklerin ona hitabını Tâhâ 20/38 ve Kasas 28/7’de zikredildiği üzere Hz. Mûsâ’nın annesine hitabı gibi kabul etmek gerekir. Burada ya bir peygamberin tebliği söz konusudur veya kalbe doğan bir ilham var kabul edilmelidir. Dahası gayr-ı ilâhî vahyin dışında olmak üzere, vahiy fiili eğer Yüce Allah’a nispet ediliyor da muhatap bir peygamber değilse bu vahiy türüne ilahî vahyi denmektedir; ancak bunlar birer hakiki vahiy değillerdir. Çünkü hitaba konu meseleler sadece kendilerini ilgilendirmekte, ümmetin hayatı ve istikameti noktasında herhangi bir öğreti içermemektedirler. Hz. Mûsâ’nın annesine, arıya, meleklere, havârilere, yeryüzüne, gökyüzüne, çocukluğunda Hz. Yûsuf’a yönelik zikredilen vahiyler hep birer ilham ve ilahi vahiy kapsamında değerlendirilmelidir.

2. يَا مَرْيَمُ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰيكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفٰيكِ عَلٰى نِسَآءِ الْعَالَم۪ينَ “Ey Meryem! Muhakkak ki Allah seni seçkin kıldı; seni tertemiz yarattı ve seni âlemlerin (bütün dünya) kadınlarına seçkin kıldı.” Yüce Allah âyetin bu kısmında Hz. Meryem’e yönelik üç hitaba yer vermektedir.

a) Meleklerin hitabında Yüce Allah’ın Hz. Meryem’i seçtiği, onu temizleyip arındırdığı ve âlemin kadınlarına (üstün kılıp) seçtiği ifade edilmektedir. Âyette iki kez geçen اصْطَفٰيكِ ıstafâki ifadelerinden ilkinin daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/33’te yer alan “İmrân ailesini de seçmişti” ifadesine bir göndermedir ve onu te’kit etmekte, pekiştirmektedir. Bu seçme işleminin “ilki”ni Hz. Meryem’in doğumundaki sıra dışılıkla, kız olmasına rağmen mabede adanmasıyla, ibadete adanmış bir ömrün sahibi olmasıyla, orada Yüce Allah tarafından rızıklandırılmasıyla, meleklerle konuşmasıyla, “ikincisi”ni ise Hz. İsa’yı babasız doğurmasıyla ilişkilendirmek mümkündür.

b) Yüce Allah Hz. Meryem’i seçmesinin ardından وَطَهَّرَك ve tahheraki “seni seçti” beyanı gereği onu tertemiz kıldığını bildirmektedir. Bundan maksat, onu inkâr ve şirk günahlarından arındırması, yani iman açısından tertemiz kılması, erkeklerin kötü arzularını istismarlarından koruması, bir anlamda betûl kılması, kötü işlerden ve çirkin hareketlerden uzak tutması şeklinde yorumlanabilir. Dahası, Yahudilerin attığı zina iftirasından berî olmasının kast edilme ihtimali de elbette vardır.

c) Yüce Allah âyette ikinci kez Hz. Meryem’i seçtiğini, ancak bu defa وَاصْطَفٰيكِ عَلٰى نِسَآءِ الْعَالَم۪ينَ “Seni âlemlerin (bütün dünya) kadınlarına seçkin kıldı” ifadesi gereği, onu bütün kadınlar arasından seçip üstün kıldığını, farklı bir özellikte yarattığını belirtmek istemektedir. Hz. Meryem’in Hz. İsa’yı babasız bir şekilde dünyaya getirmesi çok büyük bir mucizedir; dahası onun gerçekleştirdiği sıra dışı annelik de kendisinin diğer bütün kadınlardan seçkin olduğunun bir delili olarak görülmelidir. Bu üstünlük sadece o dönemin kadınlarına değil, bütün kadınlara yöneliktir. Söz konusu özellikler bakımından Hz. Meryem diğer bütün kadınlardan seçkin kılınmıştır. Ancak başka kadınlar da başka özellikleriyle sıra dışı bir ayrıcalık sahibi olabilirler. Meselâ Firavun’un zülmü nedeniyle oğlunu ırmağa bırakmak zorunda kalan Hz. Mûsâ’nın annesi, onca zulme rağmen eşine karşı koyabilen Firavun’un hanımı Hz. Âsiye, peygamberlik döneminin ilk zamanlarında çok büyük bir fedakârlık ortaya koyan Hz. Peygamber’in eşi Hz. Hatice, sonralarda Hz. Fâtıma gibi kadınlar,(1) dahası korkunç bir iftiraya maruz bırakılan ve dik duruş ortaya koyabilen Hz. Ayşe gibi kadınlar da bu bağlamda hatırlanmalıdır.

ıı. Yüce Allah’a Karşı Görevleri

يَا مَرْيَمُ اقْنُت۪ي لِرَبِّكِ وَاسْجُد۪ي وَارْكَع۪ي مَعَ الرَّاكِع۪ينَ “Ey Meryem! Rabbine gönülden itaat et! Secde et; rükû edenlerle birlikte rükû et!”

Âyetteki يَا مَرْيَمُ yâ meryemu hitabı “ey Meryem”; اقْنُت۪ي uknutî emri “gönülden boyun eğ”; لِرَبِّكِ li rabbiki ifadesi “senin Rabbine”; وَاسْجُد۪ي vescüdî emri “ve secde et”; وَارْكَع۪ي varke‘î emri “ve boyun eğ, rukü et”; مَعَ الرَّاكِع۪ينَ me‘a’r-râki‘îne ifadesi ise “eğ(il)enlerle beraber” demektir.

Burada Hz. Meryem’e yönelik üç emir daha zikredilmekte ve onun duruşunun nasıl olması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَا مَرْيَمُ اقْنُت۪ي لِرَبِّكِ “Ey Meryem! Rabbine boyun eğ!” Yüce Allah meleklerin Hz. Meryem’e hitaplarında üç hususa daha dikkat çektiklerini aktarmaktadır ki bunların ilki onun Allah’a boyun eğmesi gerektiğidir. Kendisine yönelik çeşitli nimetlerin bir karşlılığı olarak sadece ve sadece Yüce Allah’a boyun bükmek gerektiği Hz. Meryem örnekliğinde bütün muhataplara iletilmektedir. Hem bu âyetteki kullanım hem de Bakara 2/238’de yer alan “Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılın” beyanı, boyun eğilecek tek makamın Yüce Allah’a ait olduğunu göstermektedir. Bu arada Bakara 2/116, Nahl 16/120 ve Rûm 30/26’daki kullanımlarda da boyun bükülecek makamın sadece Yüce Allah olduğuna dikkat çekilmektedir.

Ahzâb 33/31’de Hz. Peygamber’in hanımlarına yönelik olarak özel bir konumda yer alan “her kim Allah’a ve Rasûlü’ne boyun eğerse” beyanındaki maksat da yine Allah’ın emirleridir ve onu aktaran rasûldür; yani sonuç olarak yine Allah’ın buyruklarına boyun eğilmesi manası devrededir. Buradan hareketle, söz konusu kelimenin çeşitli kalıplarda geçtiği Âl-i İmrân 3/17, Nisâ’ 4/34, Ahzâb 33/35, Zümer 39/9, Tahrîm 66/5 ve 12’de maksadın “Allah’a boyun bükmek” olduğu, bunun dışında kunût için başkalarının buna ortak kılınmaması gerektiği anlaşılmaktadır.

2. وَاسْجُد۪ي وَارْكَع۪ي مَعَ الرَّاكِع۪ينَ “Secdeye kapan; (O’nun huzurunda) eğilenlerle beraber sen de eğil!” Yüce Allah meleklerin Hz. Meryem’e ilettiği buyruklar bağlamında Allah’a secde etmesini ve boyun eğenlerle birlikte onun da boyun eğmesini emrettiğini beyan etmektedir. Âyetteki وَاسْجُد۪ي vescüdî emrinin başındaki vâv harfine eğer ma‘ıyye “beraberlik” manası verilirse önceki cümledeki emrin bunu da içerdiği anlaşılır. Çünkü Hz. Peygamber’in ifadesiyle “secde bir kulun Rabbine en yakın olduğu anıdır.”(2) Bu nedenle secde, “boyun bükme”nin hem fiziksel karşılığıdır hem de ruhsal teslimiyetin sembollerinden birisidir.

Âyette yer alan وَارْكَع۪ي مَعَ الرَّاكِع۪ين “rukû‘ edenlerle beraber sen de rukû‘ et” emri namazın evrensel bir ibadet olduğunun ve namazın cemaatle yani birileriyle beraber bir şekilde kılınmasına dair önemli delillerden birisidir. Buradaki maksadı “namaz” olarak almak elbette öncelikli tercihtir; ancak rukû‘ kelimesini “boyun eğmek” manasına almak da mümkündür. Bu durumda mesaj Hz. Meryem’in Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına boyun eğmesinin kendisine emredilmesidir. Bu bağlamda söylenebilecek sözlerden birisi de buradaki maksadın tevazu oluşudur. Her ibadetin anlam dünyasında bir tevazu vardır ve Hz. Meryem’e emredilen de bu tevazuyu uygulaması, elden bırakmamasıdır.

ııı. Hz. Meryem’in Bakımının Üstlenilmesi

ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ نُوح۪يهِ اِلَيْكَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يُلْقُونَ اَقْلَامَهُمْ اَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يَخْتَصِمُونَ “Bu(nlar), sana vahyetmekte olduğumuz gayb (bilinemeyen) haberlerindendir. İçlerinden hangisi Meryem’i himayesine alacak diye (kura çekmek için) kalemlerini atarlarken sen yanlarında değildin. Onlar (bu konuda) çekişirken de sen yanlarında değildin.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ min enbâi’l-ğaybi tamlaması “gayb haberlerinden(dir)”; نُوح۪يهِ nûhîhi ifadesi “vahyediyoruz”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمَا كُنْتَ ve mâ künte fiili “sen değildin”; لَدَيْهِمْ ledeyhim tamlaması “onların yanında”; اِذْ يُلْقُونَ iz yulkûne ifadesi “hani atıyorlardı”; اَقْلَامَهُمْ aklâmehum tamlaması “onların kalemlerini”; اَيُّهُمْ eyyuhum sorusu “hangisi”; يَكْفُلُ yekfülü fiili “kefil olacak, üstlenecek”; مَرْيَمَ meryeme kelimesi “Meryem’e”; وَمَا كُنْتَ ve mâ künte fiili “sen değildin”; لَدَيْهِمْ ledeyhim tamlaması “onların yanında”; اِذْ يَخْتَصِمُونَ iz yahtesımûne ifadesi ise “tartışıyorlarken” demektir.

Burada bazı peygamberlere ve şahıslara dair Hz. Peygamber’e verilen bilgilerin gayb haberlerinden olduğu gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ مِنْ اَنْبَآءِ الْغَيْبِ نُوح۪يهِ اِلَيْكَ “(Ey Peygamber!) Bunlar, bizim sana vahetmekte olduğumuz gayb haberlerindendir.” Yüce Allah Hz. Hanne, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ ve Hz. Meryem ile ilgili olarak verdiği bilgileri kastederek, bütün bunların Hz. Peygamber’e vahyedilmekte olan haberlerden bir kısmı olduğunu beyan etmekte, burada zikredilenlerin yaşananların tamamı olmadığına da dikkat çekilmiş olmaktadır.

Âyette geçen مِنْ اَنْبَآءِ min enbâi ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına geldiği için verilen bilgilerin, mevcudun sadece bir kısmı olduğunu göstermektedir. Bu arada âyette yer alan الْغَيْب el-ğayb kelimesi de “mutlak gayb” değil de yaşanan dönem itibariyle sonrakilerin bilmediği “mukayyed/göreceli gaybı” içermektedir. Çünkü mutlak gayb, Son Saat, Kıyamet, âhiret, mahşer, cennet, cehennem gibi zamanını ve mahiyetini sadece Yüce Allah’ın bildiği, başka hiçbir mahlûkun bilemediği hususlardır. Burada sözü edilen اَنْبَآء الْغَيْبِ enbâu’l-ğaybi yani “gayb haberleri” ise Hûd 11/49 ve Yûsuf 12/3’te zikredilen türdendir ve yaşanan tarihte olayların kahramanlarının değil de sonrakilerin bilmediği haberleri içermektedir ki buna “göreceli gayb” denmektedir.

2.وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يُلْقُونَ اَقْلَامَهُمْ اَيُّهُمْ يَكْفُلُ مَرْيَمَ “İçlerinden hangisi Meryem’i himayesine alacak diye (kur’a çekmek üzere) kalemlerini atarlarken sen onların yanında değildin.” Yüce Allah Hz. Meryem’in bakımıyla kimlerin ilgileneceği konusunun o dönemde kur’a ile belirlenmeye çalışıldığını beyan etmekte ve kalemler atılırken Hz. Peygamber’in onların yanlarında olmadığını bildirmektedir. Zaten bu yüzden konuyla ilgili yapılan bilgilendirmelere “gayb” denmektedir.

Âyette geçen وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ “yanlarında değildin” ifadesi Âl-i İmrân 3/44’te, ayrıca Yûsuf 12/102’de de geçmekte, ve mâ künte “değildin” şeklinde anlam içeriği noktasında benzeşmek üzere Kasas 28/44 ve 46’da da zikredilmektedir. Bazı olayların bildirilmesinin neden gayb olarak nitelendirildiği de bu vesileyle cevaplandırılmış olmaktadır. Esasında Hûd 11/49’da verilen bilgide de bu mana ortaya konulmaktadır.

Âyette sözü edilen اَقْلَام aklâm “kalemler”den maksat, Tevrat ve diğer kitapların yazıldığı “kalemler” olabileceği gibi “oklar” da olabilir.(3) “Kalemlerin atılması”ndan kasıt da muhtemelen kalemlerle isimlerin yazılması ve yazılanların kur’aya konu edinilmesidir. Sâffât 37/141’de de geçtiği üzere, Hz. Yûnus’la ilgili olarak gemiden kimin atılması gerektiği konusunda da benzer şekilde bir kur’a işlemi gerçekleştirilmişti.

Âl-i İmrân 3/37. âyette de kısmen değinildiği üzere, Hz. Hanne hamileyken mabede adadığı çocuğunu doğumundan belli bir süre sonra mabede adayınca onun bakımını orada kimin sağlayacağı noktasında dönemin din adamları arasında kur’a yöntemi uygulanmıştı.(4) İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette o din adamlarının kur’a atışlarında Hz. Peygamber’in onların yanında olmadığını beyan etmektedir. İşte bu kur’a işleminde anlaşılıyor ki birtakım tartışmalar yaşanmıştı; sonuçta 37. âyette de belirtildiği üzere, Hz. Meryem’in mabeddeki bakımını teyzesinin eşi olan Hz. Zekeriyyâ üstlenmişti.

3. وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ اِذْ يَخْتَصِمُونَ “Onlar (bu yüzden) çekişirken de sen yanlarında değildin.” Yüce Allah âyetin sonunda Hz. Meryem’in bakımıyla ilgili olarak dönemin din adamlarının veya ilgili muhatapların tartıştıklarını haber vermekte ve Hz. Peygamber’in elbette o dönemde orada bulunmadığını beyan etmektedir.

Râzî’nin beyanına göre ilgili muhatapların çekişmelerinin nedeni olarak şunlar söylenebilir:

“Âlimler, kendilerini tartışmaya götüren Hz. Meryem’e kefil olma arzularının sebebinin ne olduğu hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bu nedenle bazıları, Hz. Meryem’in babası İmran’ın onların başkanı ve ileri gelenleri olduğunu, babasının onun üzerindeki hakkından dolayı Hz. Meryem’e kefil olma hususunda istekli olduklarını iddia ederken, diğer bazıları annesinin onu Allah’a ibâdete ve Beyt-i Makdis’in hizmetine adamış olması, bu sebeple onların ona kefaleti istediklerini dile getirmişlerdir. Diğer bazıları da şöyle demişlerdir: Hayır, önceki ilâhî kitaplarda Hz. Meryem’in ve Hz. İsa’nın halleri haber verildiği için, bu sebepten dolayı onu ibâdet olsun diye himaye etmek istemişler ve bundan ötürü çekişmişlerdir.”

“Bu çekişmeden maksadın, kur'adan önceki durum olması muhtemel olduğu gibi, kur'adan sonra meydana gelen bir başka çekişme olması da muhtemeldir. Netice olarak diyebiliriz ki bu âyetten maksat, onların Hz. Meryem’i himaye hususunda çok arzulu olduklarını göstermektir. Bu da ancak annesi Hz. Hanne’nin duası sebebiyle olmuştur. Çünkü o, ‘Benden olan bu (adağı) kabul et. Muhakkak ki sen hakkıyla işitensin; hakkıyla bilensin’(5) ve ‘Ben onu da zürriyetini de o kovulmuş şeytandan sana sığındırırım’(6) demişti.”(7)

b) Hz. Meryem’e Hz. İsa ile İlgili Bilgi Verilmesi

Yüce Allah, sûrenin 45-47. âyetlerinde meleklerin “Ey Meryem! Muhakkak ki Allah sana kendisinden bir kelime’yi müjdeliyor ki adı Meryem oğlu İsa Mesîh’tir; dünyada da ahirette de itibarlıdır ve (Allah’a) yakın kılınanlardandır” dediğini, beşikte de yetişkinlik halinde de insanlara konuşacağını ve sâlihlerden olacağını söylediklerini, bunun üzerine Hz. Meryem’in “Ey Rabbim! Bana hiçbir insan dokunmamışken nasıl çocuğum olabilir ki!?” deyince, meleklerin de “Öyle, (haklısın, ama) Allah dilediğini yaratır. Bir işe hükmettiği zaman, ona sadece ‘ol’ der ve o da hemen olmaya başlar” şeklinde cevap verdiğini bildirmektedir.

ı. Hz. İsa’nın Müjdelenmesi

اِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِكَةُ يَا مَرْيَمُ اِنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ اِسْمُهُ الْمَس۪يحُ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَج۪يهًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ “Hani melekler şöyle demişlerdi: Ey Meryem! Şüphesiz ki Allah sana kendisinden bir kelimeyi müjdeliyor ki adı Mesih (yani) Meryem oğlu İsa’dır; dünyada da ahirette de itibarlıdır ve (Allah’a) yakın kılınanlardandır.”

Âyetteki اِذْ قَالَتِ iz kâlet ifadesi “hani demişti”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; يَا مَرْيَمُyâ meryemu hitabı “ey Meryem”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُبَشِّرُكِ yübeşşiruki cümlesi “seni müjdeliyor”; بِكَلِمَةٍ bi kelimetin ifadesi “(şöyle) bir kelime ile”; مِنْهُ minhu ifadesi “katından”; اِسْمُهُ ismuhû ifadesi “onun ismi”; الْمَس۪يح el-mesîhu sözcüğü “Mesih’(tir)”; ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ ‘îse’bnu meryeme tamlaması “Meryem oğlu İsa(dır)”;وَج۪يهًا vecîhen kelimesi “itibarlı(dır)”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “hem dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve (hem de) âhirette”; وَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ ve mine’l-mukarrabîne ifadesi ise “ve yakın kılınanlardan(dır)” demektir.

Burada meleklerin Hz. Meryem’e getirdikleri müjde yani Hz. İsa’nın doğacağı müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالَتِ الْمَلٰٓئِكَةُ يَا مَرْيَمُ اِنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِنْهُ “Hani, melekler (şöyle) demişlerdi: Ey Meryem! Muhakkak ki Allah sana kendisinden bir kelime’yi müjdeliyor.” Yüce Allah Hz. Meryem’le ilgili olarak çeşitli özelliklerini ve ona yönelik bazı buyruklarını dile getirdikten sonra, bu defa meleklerin kendisine bir çocuk müjdelediklerini haber vermektedir. Bu ifadenin bir benzeri Hz. Zekeriyya’ya yönelik olarak daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/39’da ve ayrıca Meryem 19/7’de de geçmektedir.

a) Yüce Allah bu âyette الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesini kullanarak Hz. Meryem’e bir çocuk müjdesinde bulunanların “melekler” olduğunu dile getirmektedir. Oysa aynı konunun işlendiği Meryem 19/17 ve 19’da bunun Yüce Allah’ın yarattığı ve kendisine “ruhumuz” dediği bir ruh yani bir elçi Cebrâîl (as) olduğu ortaya konulmaktadır. Âl-i İmrân 3/39. âyette Hz. Zekeriyya ile ilgili durumda da aynısı söz konusu olduğu için, gelenlerin melekler olduğu, ancak konuşan veya iletişimde bulunanın Hz. Cebrâîl olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca bulunmamaktadır.

b) Hz. Meryem’e çocuk müjdelenmesiyle ilgili olarak daha detaylı bilgiler Meryem sûresinde yer almaktadır. Buna göre Meryem 19/16-21’de şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Kitap’ta Meryem’i de an (onu insanlara anlat)! Hani o, ailesinden ayrılarak doğu tarafında bir yere gitmişti. Onların aşağısından (kendisini görmemeleri için) bir perde çekmişti. (O esnada), biz ona düzgün bir insan şeklinde görünen Rûhumuzu (Cebrâîl’i) göndermiştik. (Meryem), ‘Eğer muttakî (duyarlı) biriysen, senden Rahmân’a sığınıyorum’ deyince, (melek), ‘Ben sana tertemiz bir erkek çocuk vermem için Rabbin’in sadece ve sadece bir elçisiyim’ demişti. (Meryem), ‘Bana hiçbir insan dokunmamışken ve üstelik ben de iffetsiz olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir ki!’ diye sormuştu. (Melek) şöyle cevap vermişti: ‘Öyle (haklısın, ama) Rabbin, ‘Bu iş benim için kolaydır. Çünkü biz, onu insanlara bir mucize ve katımızdan bir rahmet kılmak için (böyle yapacağız. Zaten bu iş), karara bağlanmış (olmuş bitmiş) bir iştir’ buyurmuştur.”

c) Yüce Allah Hz. Meryem’e müjdelenen çocukla ilgili olarak كَلِمَةٍ مِنْهُ kelimetin minhu “katından bir kelime” yani “Allah’ın yarattığı bir kelime” ifadesini kullanmaktadır. Âl-i İmrân 3/39’da Hz. Zekeriyya’ya müjdelenen Hz. Yahya’nın özellikleri sayılırken “Allah’tan gelen bir kelimeyi tasdik edici” ifadesine yer verilmektedir. İşte hem orada hem de bu âyette, dahası Nisâ’ 4/171’de kendisinden söz edilen çocuk كَلِمَة kelimeh sözcüğüyle ifade edilmektedir. Bunun muhtemel sebebi şudur: Yüce Allah Hz. İsâ’yı sıra dışı bir şekilde dünyaya getirmesi için Hz. Meryem’in üriner sistemini mucizevi bir şekilde yaratmış, onun babasız bir şekilde doğmasını sağlamıştır.

Hz. İsa’nın doğumunda Yüce Allah Hz. İsa’nın yaratılması için kün “ol” emrini vermiş ve babasız bir şekilde o da Hz. Meryem’in karnındaki oluşum sürecine girmiştir. Burada konuyla ilgili olarak geçen كَلِمَة kelimeh sözcüğü çoğul kalıpta kelimât şeklinde Bakara 2/37 ve Kehf 18/109’da Yüce Allah’ın “bilgisi, buyrukları, pensipleri, ilkeleri” gibi anlamlar içermekte, bu nedenle Hz. İsa’nın yaratılmasında ilahi buyruğun özel olarak devrede olduğu anlaşılmaktadır. Zaten hem Hz. Meryem’in hem de Hz İsa’nın birer âyet yani delil, ders, ibret, mucize oldukları Enbiyâ’ 21/91 ve Mü’minûn 23/50’de açıkça belirtilmektedir. Âl-i İmrân 3/59. âyette de belirtildiği gibi, Hz. İsa’nın durumu Hz. Âdem’in durumu gibidir. Yani her ikisi de babasız bir şekilde dünyaya getirilmiştir. Her ikisine de Yüce Allah kün “ol” emrini vermiş ve babasız bir şekilde dünyaya gelmelerini sağlamıştır.(8)

Hz. İsa’nın babasız bir şekilde dünyaya getirilmesi elbette onun Yüce Allah tarafından, O’nun yanından, ilahi bir özelliğin parçası olarak, -hâşâ- Yüce Allah’ın oğlu olarak değil, yarattığı bir beşer olarak dünyaya getirildiği ifade edilmektedir. Hatta bazı görüşlere göre, buradaki كَلِمَة kelimeh sözcüğü “risalet” manasına gelmekte ve Hz. İsa’nın peygamberliğine dikkat çekilmiş olmaktadır.(9) Bu beyan aslında Hz. İsa’ya ilahlık isnat edenlere verilmiş en esaslı cevaplardan birisidir. Çünkü Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın oğlu olduğunu söyleyen bölgedeki Hıristiyanlara karşı onu Hz. Meryem’in dünyaya getirdiği bildirilerek onda ilahi bir taraf arama, görme veya kabul etme hezeyanları reddedilmiş olmaktadır.

2. اِسْمُهُ الْمَس۪يحُ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَج۪يهًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ “Adı Mesîh (yani) Meryem oğlu İsa’dır; dünyada da ahirette de itibarlıdır ve (Allah’a) yakın kılınanlardandır.” Yüce Allah Hz. İsa ile ilgili olarak âyetin bu kısmında üç hususa değinmektedir.

a) اِسْمُهُ الْمَس۪يحُ ع۪يسَى ابْنُ مَرْيَمَ “Adı Mesîh (yani) Meryem oğlu İsa’dır.” Âyette Hz. İsa ile ilgili olarak öncelikle onun ismi hakkında bilgi verilmektedir. Önemine binaen önce lakabı, sonra da özel ismi getirilmiştir.

ı. Kur’ân’da hepsi de Hz. İsa için olmak üzere 11 kez(10) geçen الْمَس۪يح el-mesîh kelimesi İbranice’de “mübarek” manasında meşîh/meşîha kelimesinden alınmıştır ve Hz. İsa’nın “lakabı” olarak kullanılmaktadır.(11) Bu yaklaşım Meryem 19/31’deki mübârak kelimesinden de destek alabilir. Bu arada söz konusu kelimenin Arapça ve türetilen kelimelerden olduğu da kabul edilen görüşler arasında yer almaktadır. Buna göre الْمَس۪يح el-mesîh kelimesinin anlamı “Hz. İsa’nın dokunduğu hastaları iyileştirmesi”, “yeryüzünde çok seyahat etmesi”, “yetimlerin başını okşaması”, “kötülükleri dokunup silmesi”, “düztaban oluşu”, “kendisine peygamberlere özel çok güzel bir koku sürülmüş olması” vs. şeklinde hem ism-i fâil hem de ism-i mef‘ûl manasında kabul edilebilen bir kelimedir.(12)

ıı. Bu arada hem bu âyette hem de daha başka âyetlerde Hz. İsa ile ilgili olarak onun Hz. Meryem’in oğlu olduğunun vurgulanmasının muhtemel bazı sebepleri, Yahudilerin Hz. Meryem’i zina ile suçlamaları, Hz. İsa’nın Yüce Allah’ın oğlu olduğu kabulü ve erkek egemen Roma kültürüne karşı açık reddiyeler oluşturmasıdır. Zaten lakabının el-mesîh yani “mübarek” oluşu da Yüce Allah tarafından bereketlere muhatap kılınmış olması manasına gelmektedir.

b) وَج۪يهًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Dünyada da ahirette de itibarlıdır.” Yüce Allah Hz. İsa’nın dünyada da âhirette de vecîh olduğunu bildirmektedir. Bir kez de Ahzâb 33/69’da Hz. Mûsâ için kullanılan وَج۪يه vecîh sözcüğü “yüz” manasındaki vech kelimesiyle aynı kökten gelmekte ve “yüzü olan, yüz sahibi”, “itibarlı”, “şeref sahibi”, “gözde”, “kadir ve kıymet sahibi”, “makam sahibi”(13) gibi manalar içermekte, böylece Hz. Musa’nın ve Hz. İsa’nın hem peygamberlik gibi büyük bir onurla dünyada buluşturulmaları hem de mahşerde ilahi huzurdaki değerleri ortaya konulmuş olmaktadır.

c) وَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ “(Allah’a) yakın kılınanlardandır.” Yüce Allah Hz. İsa’nın bir başka sıfatını ise الْمُقَرَّب۪ين el-mukarrabî(û)n denen “hakka yakınlaştırılmış kişiler”den olması şeklinde belirlemektedir. Bu kelime Nisâ’ 4/172’de melekler için kullanılmışken, Vâkı‘a 56/10-11, 88 ve Mütaffifûn 83/21, 28’de iyi kullar için zikredilmektedir. Bu kişiler ilgili âyetlerde beyan edildiği gibi fedakârlıkta öncü ve önde olanların ödülde de önde olup kendilerinin hakka, hakikate ve ödüle yakınlaştırılmış kişiler olacakları bildirilmektedir. Demek ki Hz. İsa da bu yiğitler arasında yer alacaktır. Böylece ona yönelik “ilah” veya “tanrı parçası”, “ilahi bir varlık”, “Allah’ın oğlu” gibi yakıştırmalar bir kez daha reddedilmekte, onun da diğer mahlûk yiğitler gibi ödüllendirileceği, dolayısıyla yaratılmış bir kul olduğu vurgulanmış olmaktadır. Ayrıca الْمُقَرَّب۪ين el-mukarrabî(û)ne kelimesi “yakınlaştırılanlar” manasında A‘râf 7/114 ve Şu‘arâ’ 26/42’de de sözlük anlamında geçmektedir.

ıı. Hz. İsa’ya Dair Bazı Sıra Dışı bilgiler

وَيُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “O, beşikte de yetişkinliğinde de insanlara konuşacak ve iyilerden (olacak).”

Âyettekiوَيُكَلِّمُ ve yükellimu fiili “ve konuşacak”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanlara”; فِي الْمَهْدِ fi’l-mehdi ifadesi “beşikte”;وَكَهْلًا ve kehlen kelimesi “ve yetişkinken de”; وَمِنَ الصَّالِح۪ينَ ve mine’s-sâlihîne ifadesi ise “ve sâlihlerden (olacak)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın başka bazı özellikleri gündeme getirilmektedir. Yüce Allah Hz. İsa’nın özellikleri bağlamında onun hem beşikte hem de yetişkinlik çağında insanlara konuşacağını ve salih kimselerden olacağını bildirmektedir.

1. وَيُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ “O, beşikte insanlara konuşacak.” Açıklanması ve doğru anlaşılması gerektiği halde üzerinde düşünülmeden yapılan yorumlar nedeniyle çeşitli sıkıntıların yaşandığı bu konuyla ilgili olarak Meryem 19/27-29’da şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet çocuğunu (kucağında) taşıyarak kavmine getirdi. Dediler ki: ‘Ey Meryem! Sen, gerçekten çok iğrenç bir şey yaptın! Ey Hârûn’un kız kardeşi! Baban kötü bir insan değildi; annen de iffetsiz değildi (nasıl oldu da böyle bir ahlaksızlık yaptın).’ Bunun üzerine (Meryem), çocuğu gösterdi. (Büsbütün kızan kavmi, ‘bu yaptığın yetmiyormuş gibi bir de bizimle dalga geçerek çocuğu gösteriyorsun’ dercesine), ‘Beşikteki bir bebek ile nasıl konuşalım?’ dediler.” Burada kavminin iyice kızdığı ve bunun artık bardağı taşıran son damla olduğu anlaşılmaktadır. Oldukça kızgın bir üslup takındıkları tahmin edilen bu kavim Hz. Meryem’e çok sert bir çıkış yapmış ve “yaptığın yetmiyormuş gibi, bir de bizimle alay ederek bir çocukla konuşmamızı istemektesin” demek istemişlerdi.

Meryem 19/27-29’daki kullanımda da ifade ettiğimiz üzere bu ifadenin iki farklı yorumu yapılabilir:

a) İlk yoruma göre, Hz. Meryem çocuğu kucağında getirdiği gün onlarla konuşmama orucunda olduğu için kavmine beşikteki çocukla konuşmalarını işaret etmişti. “Beşikteki çocuk veya bebek nasıl konuşur?” sorusu bu noktada “mucize olarak” cevabıyla karşılanmaktadır. Burada geçen الْمَهْد el-mehd kelimesini bilinen manada “beşik” olarak kabul eder ve öyle anlarsak o zaman maksat Hz. İsa’nın mucizevi bir şekilde beşikte konuştuğunu söylemek durumunda oluruz.

Hz. İsa eğer beşikte konuştuysa, bunun muhtemel sebebi, annesine yönelik dayanılmaz boyuttaki suçlamalara ancak bu şekilde çok büyük bir mucize ile karşılık verilmesi ihtiyacıdır. Sıradan bir olay değil, son derece sıkıntılı bir ortam söz konusu edildiği için, onlara verilecek cevabın da elbette sıra dışı olması gerekiyordu ki beşikteki konuşma bunun en güzel şeklini oluşturmuştur diyebiliriz.

Konuya mucize şeklinde bakınca soru sormanın da cevap beklemenin de hiçbir anlamı olmayacaktır. Annesinin hamile kalışı sıra dışı olduğu gibi, oğlunun beşikte konuşması da aynı şekilde sıra dışı bir olay olarak kabul edilmiş olur. Genelde müfessirlerimizin görüşü bu doğrultudadır.(14) Hatta bazı âlimlerimiz Hz. İsa’nın sadece bir kez beşikte konuştuğunu, normal konuşma çağına kadar bir daha konuşmadığını beyan etmişlerdir.(15)

Bu arada durum eğer Hz. Meryem çocuğu yani Hz. İsa’yı kavmine getirdiği günle ilgiliyse o zaman الْمَهْد el-mehd kelimesini “beşik” değil, “kucak” manasına almak gerekecektir.(16) Bu arada eğer Hz. İsa çok küçükken konuştuysa, onun da tıpkı Hz. Yahyâ gibi sabi yaşta muhakemeli bir çocuk olduğunu belirtmek de herhangi bir şekilde yanlış olmasa gerektir.

Bu görüş doğrultusunda düşündüğümüzde, Hz. İsa’ya “Mehdi İsa” denmesinin bir sebebi de onun beşikte konuşmasından kaynaklanmış olabilir. Bu durumda, Meryem 19/29. âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin “idi” manasında değil de “dır”, yani “o beşiktedir, beşikteki” manasına geldiği kabul edilmiş olur.

Bu açıklamaya göre, Meryem 19/30-33. âyetlerdeki “geçmiş zaman” kalıbındaki cümlelerin “gelecek zaman” manasında yorumlanması da kaçınılmaz olmaktadır. “Allah bana şunu şunu verecektir” demek bir zorunluluktur. Çünkü söz konusu âyetlerde kendisine kitap verilmesi, peygamber olarak görevlendirilmesi, hayatta olduğu sürece ibadet yapması, zekât vermesi, annesine iyilik yapması vs. konular zikredilmektedir. Bütün bunlar beşikteki bir bebeğin yapacağı işler olmadığına göre, ilgili fiilleri “gelecek zaman”la ilişkili olarak yorumlamak gerekmektedir.

b) Konuyla ilgili bir diğer izah şu şekildedir: Meryem 19/27-33’ten oluşan pasajda anlatılan olayın aynı gün gerçekleşmesi şart değildir. Nitekim belli ki Hz. Meryem çocuğu eve getirmiş, onu beşiğe koymuştu. Bu durumda “bugün hiçbir insanla konuşmayacağım” sözü “bir süre konuşmama” manasına alınmış olur.(17) Söylenmek istenen şudur: “Bu konuyla ilgili sana biri bir şey sorduğunda (hangi gün olursa olsun) ona ‘bugün konuşmayacağım’ de ve cevap verme!” İnsanlarla karşılaşmadığı herhangi bir gün konuşmamasının bir anlamı olmayacağı için maksadın böyle olduğunda şüphe yoktur.

Çocuk doğmuş, eve getirilmiş, belli bir yaşa gelmiş de olabilir. Arada neler olduğunun zikredilmeme sebebi, o süreçte yaşananların bir ibret değeri taşımaması olarak düşünülebilir. Nitekim Hz. Meryem’in hamile kalışı ile doğum zamanı arasında geçen yaklaşık dokuz aylık bir süreden hemen hemen hiç söz edilmemektedir.

Genç yaşta olan bir delikanlının konuşmasında herhangi bir sorun olmayacağı için âyetteki “beşikteki çocuk” sözlerine açıklık getirmek gerekmektedir. Bu ifade, Meryem 19/29. âyette yer alan كَانَ kâne fiilinin de işaretiyle “daha dün beşikte olan” manasına gelebilir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/46 ve Mâide 5/110’daki cümlelerde كَانَ kâne olmaması nedeniyle söz konusu iki âyeti Meryem 19/29. âyetin ışığında anlamak gerektiğini belirtmeliyiz. Bu doğrultuda الْمَهْد el-mehd kelimesiyle ilgili olarak şöyle bir yaklaşımda da bulunmak mümkündür: “(Kıdemli Yahudi din adamları sınıfı tarafından) daha dünkü süt bebesi olarak görüldüğü ilk gençlik döneminde de erişkin iken de insanlara hakkı konuşacak.”(18)

Bu arada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz bir başka nokta ise Mâide 5/110’da yer almaktadır. Buna göre Yüce Allah Hz. İsa’nın beşikte ve yetişkin iken insanlara konuştuğu ifadesini onu Rûhu’l-Kudüs ile yani Hz. Cebrâîl ile desteklemesinden sonra getirmektedir. Buna göre anlaşılıyor ki Hz. İsa’nın bu konuşmaları onun peygamber olarak görevlendirilişinden sonraya denk gelmektedir. Aksi takdirde, Cebrâîl (as) ile desteklenmesinin hiçbir anlamı kalmamaktadır; gerçeği Yüce Allah bilimektedir.

Hz. Meryem’in kavmi, Hz. İsa hangi yaşta olursa olsun onu “daha dünkü çocuk, dün beşikteki çocuk, ağzı süt kokan bir çocuk” vs. şeklindeki küçümseyici ifadelerle değerlendirmiş olabilirler. Toplumlarda durum hep böyledir. Eğer birileri kendilerinden yaşça küçük olan birinden beğenmedikleri herhangi bir şey duyarlarsa ilk tepkileri hep böyle olur. “Daha dün beşikteki çocuk” sözünde özellikle الْمَهْد el-mehd “beşik” kelimesini kullanmalarının sebebi de muhatabı çok daha fazla küçük gördüklerini beyan olabilir.

Kendilerini haklı, bilgili ve üstün gören bu toplumun söylemek istediği şudur: “İsa da kimmiş! Onu niye muhatap alacakmışız ki! Daha dün beşikteki bir çocukla niye konuşalım ki! Daha dün beşikteki bir çocukla biz nasıl konuşuruz! Sen ey Meryem, bizi dünkü bir bebekle mi muhatap ediyorsun! Biz bununla niye konuşalım k!” Bu cümlelerin hepsinde “Hz. İsa ile konuşmama, onu adamdan saymama, onu beğenmeme, onu küçümseme ve aşağılama” söz konusudur; yoksa beşikte olduğu için bir bebekle “konuşamama” söz konusu olmayabilir.

Bu arada hatırlatalım ki, muhataplar “beşikteki biriyle nasıl konuşalım” derken, bu konuşma eğer ilk görüşte verdiğimiz türden mucizevî bir mahiyet arz ediyorsa, o zaman öncelikli olarak bu kişilerin “o beşikteki çocuk nasıl konuşacak” diye bir soru sormaları gerekirdi ki konuyla ilgili âyetlerde böyle bir ifade yer almamaktadır.

Bu yoruma göre, Meryem 19/30-33. âyetlerde dile getirilen hususlar için âyetlerde geçtiği kalıpta yani “geçmiş zaman” manası verilmelidir. Buna göre “Ben, Allah’ın kuluyum; bana kitap vermiştir ve beni peygamberlerden kılmıştır... Hayatta olduğum sürece ibadet etmemi, zekât vermemi ve anneme iyilik yapmamı bana emretmiştir.” Bütün bu konuşmaların onun gençken peygamber olduğunu, olayın peygamberliğinden sonra gerçekleştiğini, gelecekte meydana gelecek şeylerin haber verilmesi değil, zaten gerçekleşmiş bir görevlendirmenin bir anlamda tebliğinin yapıldığı bu şekilde ifade edilmiş olur.

Bu arada hiçbir şekilde unutulmaması gereken bir nokta daha vardır. Hz. Meryem oğluna işaret ettiğine göre, onun konuştuğunu biliyor olmalıdır. Aksi takdirde işaretinin hiçbir anlamı olmayacaktır. Belli ki Hz. İsa büyümüş ve konuşmalarıyla muhataplarına da seslenip tebliğini yapmıştı zaten. Durum bilindiği için Hz. Meryem ona işaret etmiş ve o da söylenmesi gerekenleri muhataplarına söylemişti. Konuşup konuşamadığı bilinmeyen bir çocuğa işaret etmenin herhangi bir anlamı olmasa gerektir. Belki de kavminin Hz. Meryem’e yönelik suçlamaları onun tebliğinden sonra depreşmiş olabilir. Allah doğrusunu en iyi bilendir.

Sonuçta şunu beyan edelim: Hz. İsa eğer beşikte gerçekten konuştuysa ve bu Kur’ân’ın açık ifadesiyse buna iman ederiz; eğer böyle bir kesinlik yoksa konuyu yetişkin iken konuşma şeklinde kabul eder ve bunun nasıl olduğunu anlamaya çalışır, böyle yorumlamaya gayret ederiz.

2.وَكَهْلًا “(O), yetişkinlik halinde de (insanlara konuşacak).” Yüce Allah Hz. İsa’nın muhataplarına yetişkinlik döneminde de konuşacağını haber vermektedir. “Erişkin”, “yetişkin” gibi anlamlar içeren bu ifadeyi “30 yaş civarı dönem” olarak yorumlayanlar da vardır;(19) hatta ihtiyarlık öncesi dönem manası da söz konusu edilmektedir.(20)

3. وَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “(O), sâlihlerden (olacak).” Yüce Allah Hz. İsa’nın bir başka özelliğini ise onun salihlerden olacağını müjdelemesi şeklinde belirlemektedir ki bu sıfat En‘âm 6/85 ve Enbiyâ’ 21/72, 75, 86 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi bütün peygamberlerin ortak niteliğidir.

Hz. İsa ile ilgili olarak bu âyette verilen bilgilerin hangisi esas alınırsa alınsın, âyette verilmek istenen asıl mesaj, Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu sananlara onun bir insan olduğunu göstermek ve öğretmektir. Her bir peygamber gibi Hz. İsa da peygamberdir, beşerdir, doğumludur, ölümlüdür ve herkes gibi mahşerde o da diriltilecektir.

ııı. Hz. Meryem’in Şaşkınlı ve Yüce Allah’ın Kudreti

قَالَتْ رَبِّ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْن۪ي بَشَرٌ قَالَ كَذٰلِكِ اللّٰهُ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ اِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “(Meryem) ‘Rabbim! Bana hiçbir insan dokunmamışken nasıl (bir) çocuğum olabilir ki?’ demiş, (melekler ise) şöyle demişlerdi: Öyle, (ama) Allah dilediğini yaratır. Bir işe hükmettiği zaman ona sadece ‘Ol!’ der, o da hemen olmaya başlar.”

Âyetteki قَالَتْ kâlet fiili “(şöyle) dedi”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اَنّٰى يَكُونُ ennâ yekûnu ifadesi “nasıl (mümkün) olur”; ل۪ي lî ifadesi “benim için”; وَلَد veledün kelimesi “bir çocuk”; وَلَمْ يَمْسَسْن۪ي ve lem yemsesnî fiili “bana dokunmamış (iken)”; بَشَرٌ beşerun kelimesi “hiçbir beşer, herhangi bir insan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; كَذٰلِكِ kezâlike kelimesi “işte öylece, haklısın”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَخْلُقُ yahlüku fiili “yaratır”; مَا يَشَآءُ mâ yeşâu ifadesi “dilediğini”; اِذَا قَضٰىٓ izâ kadâ fiili “hüküm verdiği zaman”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir işte, herhangi bir konuda”; فَاِنَّمَا يَقُولُ fe innemâ yekûlü ifadesi “ancak ve ancak (şöyle) der”; لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için”; كُنْ kün emri “ol”; فَيَكُونُ fe yekûnu fiili ise “hemen oluşmaya başlar” demektir.

Burada Hz. Meryem’in şaşkınlığı ile kendisine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَتْ رَبِّ اَنّٰى يَكُونُ ل۪ي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْن۪ي بَشَرٌ “(Meryem) ‘Ey Rabbim! Bana hiçbir insan dokunmamışken nasıl çocuğum olabilir ki!’ demişti.” Melekler Hz. Meryem’i çeşitli sıfatlarını sayarak bir çocukla müjdeledikten sonra Hz. Meryem büyük bir şaşkınlık içerisinde bunun olamayacağını söylercesine o döneme kadar kendisine hiçbir insanın yani erkeğin elinin değmediğini beyan etmektedir. Âyette yer alan اَنّٰى ennâ soru edatı aslında soru manasından ziyade bir şaşkınlık anlamı içerdiği için, biz de tercümeyi “nasıl olabilir ki!” şeklinde vermeyi tercih ettik.

Konuyla ilgili olarak Meryem 19/20’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Meryem), ‘Bana hiçbir insan dokunmamışken ve üstelik ben de iffetsiz olmadığım halde benim nasıl çocuğum olabilir ki!’ diye sormuştu.” Bu sorunun bir benzerini Meryem 19/8. âyette geçtiği gibi Hz. Zekeriyyâ da sormuştu. O elbette çocuğunun olmasını istediği için hayret ve şaşkınlıkla, biraz da olayın hikmetini merak ederek “acaba nasıl olacak bu iş” duygusuyla bu soruyu sormuştu. Onun sorusunda meraklı bir bekleyiş söz konusu iken, Hz. Meryem’in sorusunda tam bir şaşkınlık ve “böyle bir şey nasıl olur? Böyle bir şey olamaz” manası söz konusudur.

Bu konuda Yüce Allah Hz. Meryem’i de bir namus ve iffet âbidesi olarak tanıtmakta ve Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de de belirttiği gibi onun namusunu bir kale gibi koruduğunu beyan etmekte, cinsel anlamda helal veya haram hiçbir beşerin kendisine dokunmadığını haber vermektedir. Âyetteki cümlelerde lem edatı kullanarak, hayatının hiçbir aşamasında böyle şeylerin yaşamadığını, kendisine cinsellikle hiçbir insanın dokunmadığını, dolayısıyla kendisinin de azgın ve iffetsiz biri olmadığını açık yüreklilikle ortaya koymuştu.

Hz. Meryem de tıpkı Hz. Zekeriyyâ gibi gerekçe sunarak konuşmayı bizlere öğretmektedir. “Böyle şey olamaz” diyerek konuyu kapatmıyor; olayın gerekçelerini sıralıyor. Hz. Meryem kendisinin çocuk sahibi olmasının imkânsız olduğunu beyan için iki gerekçe sunmaktadır: Bunlardan ilki “kendisine hiçbir beşerin, hiçbir erkeğin (cinsel anlamda) el sürmemesi”, diğeri ise “kendisinin iffetsiz bir kadın olmadığı”dır.

2.قَالَ كَذٰلِكِ اللّٰهُ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ “(Melekler) şöyle demişlerdi: Öyle, (haklısın, ama) Allah dilediğini yaratır.” Yüce Allah Hz. Zekeriyyâ gibi Hz. Meryem’in de şaşkınlığını gidermek üzere “dilediğini yapabileceğini kendisine hatırlattığını” bildirmektedir.

a) قَالَ كَذٰلِكِ “(Melekler) şöyle demişlerdi: Öyle, (haklısın, ama).” Hz. Zekeriyya ile ilgili bir bağlamda daha önce yorumunu yaptığımız Âl-i İmrân 3/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) şöyle buyurmuştu: Öyle, (haklısın, ama) Allah dilediğini yapar.” Âyetteki كَذٰلِكَ kezâlik kelimesine genellikle “işte böyle, işte” gibi anlamlar verilse de, maksadı soruyla ilişkilendirerek, “haklısın”, “öyledir ama”, “orası öyle”, “ancak pekâlâ olur” şeklinde kabul etmek daha doğrudur. Hz. Meryem’e yönelik olarak söylenmek istenen şudur: “Sen baktığın taraftan haklısın. Elbette doğru söylüyorsun; sana hiçbir erkek eli değmemiş, hiçbir insanla cinsel içerikli bir ilişkin olmamıştır. Ancak Yüce Allah’ın kuvveti ve kudreti senin bildiğinin çok ötesindedir; çünkü senin gördüğün ve bildiğin şey olanın tamamı değildir; baktığın kadar görürsün; ama hepsi bundan ibaret değildir.”

b) اللّٰهُ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ “Allah dilediğini yaratır.” Âyetin bu cümlesiyle yani “Yüce Allah’ın dilediğini yapabilmesi”yle benzeşen ifadeler Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, 47, Hûd 11/107, İbrâhim 14/27, Hacc 22/14, 18 ve Burûc 85/16’da da beyan edilmektedir. Konuyla ilgili olarak Hûd 11/107’de şöyle buyurulmaktadır: “Muhakkak ki Rabbin, istediğini hakkıyla yapandır.” Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve kudretinin eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Konu yaratma olunca her şeyin mutlak hâkimi olan Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi yaptığı nedeniyle O’nu hiç kimsenin sorgulayamayacağı ortaya konulmaktadır.

Bağlam gereği bu cümelede verilmek istenen öncelikli mesaj Hz. Meryem’e yöneliktir. Melekler sıra dışı çeşitli özelliklerini sayarak kendisine bir çocuk müjdeleyince, bunu öncelikle algılayamayan ve kendisine hiçbir insan eli değmemişken çocuğunun olamayacağını ifade eden Hz. Meryem’e Yüce Allah’ın yaratma konusundaki eşsiz ve erişilmez kudreti hatırlatılmakta, dilediğini, dilediği şekilde yaratabileceği özellikle beyan edilmektedir.

Yüce Allah yaratma sisteminde nasıl bir yol izlediğini ise devam eden cümlede şu şekilde dile getirmektedir:

3. اِذَا قَضٰىٓ اَمْرًا فَاِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ “Bir işe hükmettiği zaman, ona sadece ‘ol’ der ve o da hemen olmaya başlar.” Kur’ân’da bu kalıpta 14 kez(21) geçen قَضٰى kadâ fiili “hükmetmek, kesin olarak emretmek, buyurmak, tamamlamak, bitirmek” gibi manalara gelmektedir.(22) Çeşitli âyetlerde(23) ele aldığımız üzere, burada geçen فَيَكُونُ كُنْ kün fe yekûnu ifadesindeki كُنْkün “ol” deyince فَيَكُونُfe yekûnu şeklinde hemen olup bitmek gibi anlaşılmaktadır. Hâlbuki فَيَكُونُ fe yekûnu ifadesi “olup bitme”yi değil, “oluşumun başladığı”nı göstermektedir. Çünkü sünnetüllâh denen “Yüce Allah’ın yasası” bu noktada tedrîcilik (aşamalılık) esasına göre bir özellik arz etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle Yüce Allah’ın yaratma sistemi hakkında bilgi içermekte, Hz. Meryem’in babasız bir şekilde nasıl çocuk sahibi olacağıyla ilgili şaşkınlığına cevap teşkil etmektedir. Yüce Allah analı ve babalı bir şekilde çocuk yaratma sistemini kurduğu gibi ilk insan neslinde olduğu gibi anasız-babasız bir şekilde de insan yaratmaya kadirdir. Bunlara ilave olarak anneli ancak babasız da çocuk yaratmaya kâdirdir. Hem bu şekilde erkek egemen algı şiddetle reddedilmekte hem de Yüce Allah’ın kudretinin eşsizliği ve erişilmezliği bir kez daha ortaya konulmuş olmaktadır.

c) Hz. İsa’nın Çeşitli Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 48-51. âyetlerinde meleklerin “Allah ona el-kitâb’ı (vahyi), el-hikmet’i (vahyi uygulama biçimini), (kısaca) Tevrat’ı ve İncil’i öğretecek” dediğini, Allah’ın, İsa’yı İsrailoğullarına bir elçi olarak görevlendireceğini, onun da kendilerine şöyle dediğini ifade etmektedir: “Muhakkak ki ben size Rabbinizden (nice) âyet(ler) getirmiş (olacağım). Muhakkak ki ben size çamurdan bir kuşun benzeri gibi (suret) yaparım, hemen ona üflerim ve Allah’ın izni ile o da kuş oluverir. (Yine) Allah’ın izni ile körü ve alacalıyı iyileştirir, ölüleri diriltirim. (Ayrıca) evlerinizde ne yiyip ne biriktirdiğinizi (sakladıklarınızı) size haber vereceğim. Eğer inanmış kimseler iseniz sizin için bunda muhakkak ki nice delil(ler) vardır. Önümdeki (bana ulaşan) Tevrat’ı doğrulayıcı olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri de helâl kılmam için (gönderildim). Size Rabbinizden (nice) âyet(ler, deliller) getirdim. O halde Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana da itaat edin. Muhakkak ki Allah, benim de Rabbim’dir, sizin de Rabbinizdir. Öyle ise O’na kulluk ediniz. İşte dosdoğru yol budur.”

ı. Yüce Allah’ın Onu Bilgilendirmesi

وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرٰيةَ وَالْاِنْج۪يلَ “(Allah) ona Kitabı, hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini), Tevrat’ı ve İncil’i öğretecek.”

Âyettekiوَيُعَلِّمُهُ ve yu‘allimuhû fiili “ve ona öğretecek”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı”; وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete sözcüğü “ve hikmeti”; وَالتَّوْرٰيةَ ve’t-tevrâte kelimesi “ve Tevrat’ı”; وَالْاِنْج۪يلَ ve’l-incîle sözcüğü ise “ve İncil’i” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. İsa’ya yönelik bilgilendirme sıfatı gereği bir beyanı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Hz. Meryem’e meleklerinin müjdelediği çocukla ilgili olarak zikrettiği çeşitli sıfatlara ilave olarak, onun bir başka özelliğini daha dile getirmekte, onu öğretime ve eğitime tâbi tutacağını bildirmektedir. Hz. İsa ile ilgili bu durumun fiilen gerçekleştirildiği Mâide 5/110’da beyan edilmektedir. Burada sözü edilen el-kitâb ile Meryem 19/30’da zikredilen aynıdır.

Yüce Allah, Hz. İsa’ya kitâbı, hikmeti, Tevrât’ı ve İncîl’i öğreteceğini beyan etmektedir ki bu durum Hz. Peygamber’le ilgili olarak da Bakara 2/129, 151, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Bir peygamberin ümmetine الْكِتَاب el-kitâb’ı ve الْحِكْمَة el-hıkmeh denilen şeyi öğretmesi, öncelikle ilahi mesajların mana ve mesajlarını muhataplarına iletmeleri, ayrıca o mesajların hayata nasıl taşınması gerektiğini uygulamalı olarak göstermeleridir. Bu açıdan bakıldığında, “kitap” ve “hikmet”in ayrı ayrı şeyler olduğu sanılsa da esasında böyle bir ayrılık söz konusu değildir.

Kur’ân’da pek çok ayette geçen الْكِتَاب el-ktâb kelimesi “ilahi vahyi” ifade ederken, الْحِكْمَة el-hıkmeh sözcüğü ise o vahyin bir sıfatı olarak “hikmeti yani hayata nasıl tanışacağını” göstermektedir. Yâsîn 36/2’de geçen el-hakîm sıfatı nasıl ki Kur’ân’ı nitelendiriyorsa, bu tür âyetlerde geçen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimeleri de müstakil bir başka kaynak değil, vahyin uygulamaya yönelik tarafını gösteren ve adına “sünnet” denen uygulamalardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, yine pek çok peygamberin anıldığı En‘âm 6/83-89’da her bir peygambere kitap ve hikmet verildiği bildirilmektedir. Demek ki “kitap” vahyi karşılamakta, “hikmet” ise onun yorumlanma ve uygulanma şeklini içermektedir. Başka bir ifadeyle, “hikmet” aktarılan ve öğretilen ilahi mesajların hayata taşınmasıdır diyebiliriz. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “kitap” bir kaynak, “sünnet” başka bir kaynak değildir; aksine “kitap” bir mesajın teorik beyanıdır; “hikmet” ise onun hayata taşınarak pratiğe dökülmesi olarak anlaşılabilir.

Yüce Allah Hz. İsa’ya kitap ve hikmeti öğreteceğini beyan ettikten sonra, yeniden Tevrât ve İncîl’i zikrederek esasında vahye dair bir açıklamada bulunmakta, genelde el-kitâb diyerek kastının Tevrât ve İncîl olduğunu âyetin devamında bu şekilde dile getirmiş olmaktadır. Yani Tevrat ve İncîl zaten “vahiy” manasında el-kitâb ve “anlayış, uygulama” anlamında el-hikmet kavramında bulundukları için, burada bir açıklama veya örneklendirmede bulunulduğunu söyleyebiliriz.

Bazı âlimlerimiz ise buradaki el-kitâb kelimesine “yazı yazma”, el-hikmeh sözcüğüne ise “ahlakı güzelleştirme”, “sünnet” manası vererek, daha sonra Tevrat ve İncîl’in zikredildiğini belirtmişlerdir.(24) Diğer bazıları ise bu iki kelimeden maksadın önceki peygamberlere verilen bütün kitaplar ve onların anlaşılması olduğunu belirtmişlerdir.(25) Kanaatimize göre bunlar birer zorlamadır; bizim tercihimiz ilk yaklaşımdan yanadır.

ıı. Sıra Dışı Bazı Faaliyetleri

وَرَسُولًا اِلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَنّ۪ي قَدْ جِئْتُكُمْ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ اَنّ۪يٓ اَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطّ۪ينِ كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ فَاَنْفُخُ ف۪يهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِاِذْنِ اللّٰهِ وَاُبْرِئُ الْاَكْمَهَ وَالْاَبْرَصَ وَاُحْيِ الْمَوْتٰى بِاِذْنِ اللّٰهِ وَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَاْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ ف۪ي بُيُوتِكُمْ اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “İsrailoğulları’na bir elçi olarak (görevlendirilecek olan İsa şöyle demişti): Şüphesiz ki ben size Rabbinizden elbette delil getirmiş (olacağım). Şüphesiz ki ben size çamurdan bir kuş şeklinde (suret, heykel) yapacağım, ona üfleyeceğim, o da Allah’ın izni ile kuş olacaktır. (Yine) Allah’ın izni ile körü ve (teni) alacalıyı iyileştireceğim, ölüleri dirilteceğim. Evlerinizde ne yiyip ne biriktirdiğinizi size bildirereceğim. İnananlarsanız şüphesiz ki bunda sizin için bir delil vardır.”

Âyettekiوَرَسُولًا ve rasûlen kelimesi “ve elçi olarak”; اِلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ ilâ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; قَدْ جِئْتُكُمْ kad ci’tüküm fiili “size elbette getirdim”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “bir ayet, delil, mucize”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخْلُقُ ahlüku fiili “yaratacağım, üreteceğim”, yapacağım”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ الطّ۪ينِ mine’t-tîni ifadesi “çamurdan”; كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ kehey’eti’t-tayri tamlaması “kuş şekline benzer”; فَاَنْفُخُ fe enfuhu fiili “üfleyeceğim”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “ona”; فَيَكُونُ fe yekûnu fiili “olacak”;طَيْرًا tayran kelimesi “kuş”; بِاِذْنِ اللّٰهِ biiznillâhi tamlaması “Allah’ın izniyle”;وَاُبْرِئُ ve übriu fiili “ve iyileştireceğim”; الْاَكْمَه el-ekmehe kelimesi “körü”; وَالْاَبْرَصَ ve’l-ebrasa sözcüğü “ve alacalıyı”; وَاُحْيِ ve uhyî fiili “ve dirilteceğim, yaşatacağım”; الْمَوْتٰى el-mevtâ ifadesi “ölüyü”; بِاِذْنِ اللّٰهِ biiznillâhi tamlaması “Allah’ın izniyle”; وَاُنَبِّئُكُمْ ve ünebbiuküm ifadesi “ve size haber vereceğim”; بِمَا تَاْكُلُونَ bimâ te’külûne ifadesi “yediğiniz, yemekte olduğunuz şeyleri”;وَمَا تَدَّخِرُونَ ve mâ teddehırûne ifadesi “ve birktirdiğiniz şeyleri”; ف۪ي بُيُوتِكُمْ fî buyûtiküm ifadesi “sizin evlerinizde”; اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً le âyeten ifadesi “bir ayet, delil, ders, ibret”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar” demektir.

Burada Hz. İsa’nın peygamber olarak görevlendirilmesi ve onun ümmetine yönelik bazı söylemleri ele alınmaktadır.

1. وَرَسُولًا اِلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اَنّ۪ي قَدْ جِئْتُكُمْ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ “(Allah, İsa’yı) İsrailoğullarına bir elçi olarak (görevlendirecek, o da kavmine şöyle diyecektir): Muhakkak ki ben size Rabbinizden (nice) âyet(ler) getirmiş (olacağım).” Yüce Allah meleklerin Hz. Meryem’e verdiği bilgileri devam ettirmekte, Hz. İsa’nın risalet durumunu ve kendilerine getireceğini söylediği âyeti dile getirmektedir.

a) وَرَسُولًا اِلٰى بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “(Onu, İsa’yı) İsrailoğullarına bir elçi olarak (görevlendirecektir).” Meleklerin Hz. Meryem’e yönelik bilgilendirmesinde Yüce Allah’ın Hz. İsa’yı İsrailoğullarına peygamber olarak görevlendireceğini söyledikleri dile getirilmektedir. Buradaki وَرَسُولًا ve rasûlen ifadesi 45. âyette Hz. İsa’nın özelliklerinin sayıldığı vecîhen kelimesine ve sonrasına atıf olarak yorumlanmalıdır.

Âyetin başındaki ifade Hz. İsa’nın henüz doğmadan önce peygamber olarak görevlendirileceği bilgisinin Hz. Meryem’e verildiğini ortaya koymaktadır. Bu durumun gerçekleştirildiğiyle ilgili olarak Meryem 19/30’da şu bilgi yer almaktadır: “(İsa, şöyle) demişti: Ben, Allah’ın kuluyum. O, bana Kitâb’ı verdi ve beni nebî (peygamber) yaptı.” Hz. İsa’ya yönelik bu sözler Kasas 28/7’de belirtildiği gibi, tıpkı Hz. Mûsâ’nın annesine verilen bilgi gibi Hz. Meryem’e müjdelenen çocuğun İsrailoğullarına peygamber kılınacağı mesajını içermektedir.

b) اَنّ۪ي قَدْ جِئْتُكُمْ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ “Muhakkak ki ben size Rabbinizden (nice) âyet(ler) getirmiş (olacağım).” Bu ifade, bir sonraki âyette de zikredilmektedir. Yüce Allah, Hz. İsa’yı peygamber olarak görevlendireceğini beyan ettikten sonra, onun kavmine hitap edeceğini bildirmekte ve öncelikle İsrailoğullarına yönelik olarak bir âyet yani bir delil, ders, ibret, mucize getirdiğini söyleyeceğini ifade etmektedir. Buradaki اٰيَة âyeh kelimesi nekra olduğu için, bunun “nice deliller” gibi bir anlamı vardır. Zaten bu bağlamda beş tane sıra dışı olayın zikredilmesi de bunu göstermektedir. Burada sözü edilen “âyeti” Zuhruf 43/63’ten destek alarak “hikmet” olarak da yorumlanabilirse de bu yorum çok ikna edici değildir.

Âyetteki cümle قَدْ جِئْتُكُمْ kad ci’tüküm “size getirdim” şeklinde “geçmiş zaman” kalıbında olsa da manası “gelecek zaman” içerikli olarak anlaşılmalıdır; çünkü olup biten bir şey değil, doğumundan sonra ve muhtemelen peygamberlik döneminde Hz. İsa’nın bir mucize olarak neleri yapacağı melekler tarafından önceden Hz. Meryem’e bildirilmektedir. Hz. İsa’nın sözünü ettiği “âyet”in yani delilin ne olduğu ise devam eden cümlelerde zikredilmektedir.

2. اَنّ۪يٓ اَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطّ۪ينِ كَهَيْـَٔةِ الطَّيْرِ فَاَنْفُخُ ف۪يهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِاِذْنِ اللّٰهِ “Muhakkak ki ben size çamurdan bir kuşun benzeri (suret, heykel) yapacağım; hemen ona üfleyeceğim ve Allah’ın izni ile o da kuş olacaktır.” Yüce Allah Hz. İsa’nın muhataplarına ileteceğini söylediği delillerin “birincisi”ni bu cümlede aktarmaya başlamakta, devamını ise diğer cümlelerde zikretmektedir.

a) Burada geçen اَخْلُقُ ahlüku fiili “yaratmak” manasında değil de “şekil vermek”, “ölçüp biçmek”, “takdir etmek”, “inceden inceye düzenlemek”, “tesviye etmek”, “yapmak” gibi anlamlarda kabul edilmelidir.(26) Çünkü bilinen manada yaratmak, yoktan var etmek sadece Yüce Allah’a aittir; bu anlamda Kur’ân’da fetara,(27) bede‘a(28) gibi fiiller kullanılmaktadır. Kulların yaptığı ise yaratılanı dönüştürmek, onun üzerinde bazı tasarruflarda bulunmak, olan bir şeyden yeni şeyler üretmektir.

Haleka fiili “yoktan var etmek” değil de “vardan var etmek”, “dönüştürmek” manasına geldiği için, bu anlamda olmak üzere kullara da nispet edilmektedir. Nitekim Mü’minûn 23/14’te bu kullanım söz konusudur. Şu‘arâ’ 26/137’de geçen huluk kelimesi de Sâd 38/7’de zikredilen ıhtilâk sözcüğü de “sonradan meydana getirmek”, “karıştırmak”, “uydurmak” gibi anlamlar içermektedir. Bütün bu ifadelerimizin sonucunda şunu söyleyebiliriz: Haleka fiili Yüce Allah’a nispet edilirse hem “yoktan var etmek”, hem de “vardan dönüştürmek” manalarına gelebilir; kullara nispet edildiğinde ise sadece “şekil vermek, düzenlemek, dönüştürmek” gibi anlamlar verir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ve Hz. İsa’ya nispet edilen اَخْلُقُ ahlüku fiili de bu manadadır.

b) Hz. İsa kuşa benzer bir şekilde çamurdan bir suret, heykel, şekil yapacağını beyan etmekte, sonrasında ona üfleyeceğini, nihayetinde onun da Yüce Allah’ın izniyle bir kuş olacağını bildirmektedir. Kur’ân’da 12 kez(29) geçen ط۪ين tîn/et-tîn kelimesi ise “çamur”, “balçık” manasında insanın su ve toprağın bileşiminden yaratılışını içermektedir.

Âyette Hz. İsa’nın İsrailoğullarına peygamber olarak geldikten sonra, kendilerine bir âyet, yani delil, ibret, mucize getireceğini beyan ederek, bu delilin çamurdan meydana getirilen kuş şeklindeki bir maketin Yüce Allah’ın izniyle kuş olacağı ifade edilmektedir. Bu olayın hakikatte neyi karşıladığı kolayca kavranabilecek bir şey değildir. Mesele peygamber eliyle gerçekleşen bir mucizeye dikkat çekmektir ki aslında buradaki hedef, mucizenin insan elinin ürünü değil, Yüce Allah’ın izninin ve buyruğunun sonucu olduğunun gösterilmesidir. Allah izin vermezse kâinatta hiçbir şeyin gerçekleşemeyeceği bildirilmektedir; bir kuş maketinin kuşa dönüşmesi de benzer bir hakikat içererek Hz. İsa eliyle muhataplarına gösterilecektir. Bunun bu âyette önceden haber verilmesi, olayın gerçekleşeceğini bildirmektedir ki Mâide 5/110’da meselenin hayata geçirildiği beyan edilmektedir.

c) Âyette Hz. İsa’nın söyleyeceği sözler arasında yer alan “ben size çamurdan bir kuşun durumuna benzer (bir suret) yaparım, hemen ona üflerim” ifadesi, bir insanın elinden geleni yapmasını sembolize etmektedir. Hayatta da hep böyledir; insanlar ellerinden geleni yaparlar, sonucunu ilâhi takdire bırakırlar; ilahi planın işleyişi sayesinde meydana gelmesi gerekenler de olurlar, oluşurlar. Meselâ, insanın yaratılışı bunun çok güzel bir örneğidir. Aslı topraktan, çamurdan olan ve doğrudan veya dolaylı olarak topraktan beslenen insanoğlunda erkek ve dişi üreme hücreleri yaratılır. Onlar ilk bakışta hiçbir şekilde insanı andırmamalarına rağmen, Yüce Allah’ın izni manasında O’nun sistemi, kaderi ve kanunları devreye girerek insanoğlu oluşum sürecine girer. Hz. İsa’nın olayında da durum buna benzemektedir. Kuş suretinde hazırlanan ve çamurdan meydana getirilen şeye üflenince Allah’ın izniyle kuş meydana gelmiştir. Burada konu mutlak surette insan emeğine dikkat çekilmesi ve bütün bunların Allah’ın izniyle yani O’nun takdiri ve müdahalesiyle gerçekleşiyor olmasıdır.

Hz. İsa’nın dilinden dökülen bu olayın tam olarak pratik hayatta nasıl bir karşılık bulduğu çok önemli değildir; çünkü onun elinde gerçekleşen olayı şimdilerde bizim gözlemleme imkânımız bulunmamaktadır. Bunu Kur’ân haber verdiğine göre tereddütsüz iman eder, nasıllığını tam manasıyla çözme iddiasında bulunmayız. Sadece “buradaki ders acaba ne olabilir” sorusuna makul ve faydalı cevaplar aramakla yetiniriz.

d) Hz. İsa’nın yaptığı kuş şeklindeki makete, nesneye “üflemesi”nin nasıl anlaşılması gerektiği de elbette dikkat çekmektedir. Burada hatırlanabilecek şey, daha sonra babasız bir şekilde var edilecek olan Hz. İsa’nın yaratılışında da Cebrâîl (as)’ın Hz. Meryem’e üflemesi olayıdır ki Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de nefehnâ fiilinin verdiği anlam budur. Biz şimdilerde Cebrâîl (as)’ın üflemesinin tam olarak neyi karşıladığını bilemediğimiz gibi, Hz. İsa’nın çamurdan ürettiği o surete üflemesinin de hakikatini bilememekteyiz. Burada üzerinde durduğumuz nokta, peygamber bile olsa bir insanın herhangi bir konuda başarı elde edebilmesi için elinden gelen her fedakârlığı yapmasıdır ve sonrasında sonucu Allah’ın iznine, buyruğuna, sistemine, kaderine terk etmesidir.

e) Hakikatini kavramak oldukça güç olan bu olay hakkında bunun bir kuşun şekillendirilmesi türünden mucizevî bir olay olmasının ötesinde birtakım yorumlar da yapılmıştır. Bu çerçevede bir tanesini önce âyetin meali sonra da yorumu şeklinde aktarmakla yetineceğiz.

“Ben size Rabbinizden bir mesaj getirdim Sizin için çamurdan, adeta kaderinizin suretini yapacağım ve sonra ona üfleyeceğim ki Allah’ın izniyle (sizin) kaderiniz olsun.” “Hem İslam’dan önceki kullanımında hem de Kur’ân’daki kullanımıyla tâir ve tayr kelimeleri çoğunlukla, iyi ya da kötü olmasına bakılmaksızın genel anlamda ‘kader’i veya ‘talih’i ifade eder.(30) Tayr ve tâir’in bu deyimsel kullanımının birçok örneğine bütün muteber Arapça sözlüklerinde rastlanır. Böylece Hz. İsa kendisinin çok sevdiği teşbih üslubuyla İsrailoğullarına hayatlarının sadece balçığından kendileri için yükselen bir kader tasarımı geliştireceğini ve Allah’tan kendisine gelen ilhamla hayata geçirilen bu tasarımın, Allah’ın izniyle ve imanlarının gücüyle (ki buna âyetin sonunda işaret edilmiştir) onların gerçek kaderi olacağını imâen ifade etmiştir.”(31)

3. وَاُبْرِئُ الْاَكْمَهَ وَالْاَبْرَصَ وَاُحْيِ الْمَوْتٰى بِاِذْنِ اللّٰهِ “(Yine) Allah’ın izni ile körü ve alacalıyı iyileştireceğim, ölüleri dirilteceğim.” Hz. İsa’nın dile getireceği ve gerçekleşeceği bildirilen hususların yani delillerin, mucizelerin “ikincisi”, “üçüncüsü” ve “üçüncüsü” burada ele alınmaktadır.

a)وَاُبْرِئُ الْاَكْمَهَ وَالْاَبْرَصَ “(Yine Allah’ın izni ile) körü ve alacalıyı iyileştireceğim.” Melekler Hz. Meryem’e ilettikleri müjde bağlamında doğacak olan çocuğunun yani Hz. İsa’nın sıra dışı işler yapacağını, bu bağlamda onun doğuştan veya sonradan görme engelliler ile alaca hastalıklarını ve cüzzamlıları iyileştireceğini haber vermektedir. Bir kez de Mâide 5/110’da geçen الْاَكْمَه el-ekmeh kelimesi “doğuştan görme engellilik”, “sonradan oluşan görme engellilik”, “geceleyin göremeyenler”, الْاَبْرَص el-ebras sözcüğü ise “alaca hastalığı olan”, “cüzamlı” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(32)

Bu âyette Hz. İsa’nın görme engellilik ile alaca hastalığını iyileştireceği şeklinde zikredilen olayın önceden haber verilmesi, bunun aynı zamanda daha sonra gerçekleşeceğini de göstermektedir ki önceki cümlede olduğu gibi bu konuda da meselenin bilfiil hayata geçirildiği Mâide 5/110’da beyan edilmektedir. Âyette doğum öncesi Hz. Meryem’e bilgi verilmekte, diğer âyette ise bunun gerçekleştirildiği bildirilmektedir.

b) وَاُحْيِ الْمَوْتٰى بِاِذْنِ اللّٰهِ “Allah’ın izni ile ölüleri dirilteceğim.” Hz. İsa’nın yapacağı sıra dışı olaylardan bir diğeri Yüce Allah’ın izni ile ölüleri diriltmesi şeklinde dile getirilmektedir ki müfessirlerimiz bunu bilinen anlamda bedenen ölmüş kişilerin diriltilmesi olarak yorumlamışlardır.(33) Oysa bu durum insanların bu hayatta birden fazla ölüm tatmayacağı gerçeğiyle çelişeceği için, burada sözü edilen diriltilmenin ve ölüm halinin mecaz olduğunu söylemek gerekir. Buna göre, Hz. İsa Yüce Allah’ın izni yani buyruğu doğrultusunda olmak üzere, kalbini, ruhunu, bilincini, aklını, iradesini manen öldürenleri tekrar diriltmesinden söz ediyor olmalıdır. Sâffât 37/58-59 ve Dühân 44/56’da belirtildiği gibi, dünyada yaşanan ilk ölüm hariç mahşerde ikinci bir ölüm yaşanmayacaktır. Bu nedenle, bir taraftan da reenkarnasyon denen “yeniden bedenlenme, ruh göçü inancı”na kapı aralamamak için burada zikredilen “ölülerin diriltilmesi” olayını mecazi bir şekilde yorumlama zorunluluğu vardır demek durumundayız.

Âyete getirdiğimiz bu yorumun bir delili En‘âm 6/122’de şu şekilde yer almaktadır: “(Ruhen ve manen) ölü iken (vahiy ve hidayetle) dirilttiğimiz ve kendisine insanlar arasında yürüyebileceği bir ışık verdiğimiz kimse, karanlıklar içinde kalıp ondan hiç çıkamayacak durumdaki kimse gibi olur mu? İşte yaptıkları şeyler kâfirlere böyle süslü gösterilmiştir.” Bu arada, aynı konuyla ilgili olarak Mâide 5/110’da “ölülerin Allah’ın izniyle çıkartılması”ndan söz edilmektedir ki bu anlam doğrultusunda oradaki maksat da “kalbini manen öldürenlerin inkâr çukurundan çekip çıkartılması” şeklinde yorumlanmalıdır.

Burada zikredilen الْمَوْتٰى el-mevtâ ve başka âyetlerde geçen مَيْت meyt “ölü” kelimelerinin ruhunu öldürmüş kişiler, kâfirler, manen ölüler manasında kullanıldığı unutulmamalıdır. Bu bağlamda En‘âm 6/36, Nahl 16/21, Neml 27/80, Rûm 30/52, Fâtır 35/19, 22 ve Yâsîn 36/70 gibi âyetleri örnek olarak sayabiliriz.(34)

Eğer yorumunu yapmakta olduğumuz cümledeki maksadı bu şekilde mecaz olarak kabul edersek, bu defa önceki cümlede geçen iki hastalıkla ilgili olarak da bunları “ruhen hastalıklı olmak” ve “gerçeklere karşı kör davranmak” şeklinde yorumlayabiliriz. Bu durumda, Hz. İsa’nın kavminde bu anlamda köklü bir değişim ve diriliş gerçekleştirileceği belirtilmiş olmaktadır diyebiliriz.

4. وَاُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَاْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ ف۪ي بُيُوتِكُمْ “(Ayrıca) evlerinizde ne yiyip ne biriktirdiğinizi (sakladıklarınızı) size haber vereceğim.” Meleklerin Hz. Meryem’e müjdesinde yer alan ve Hz. İsa’nın dile getireceği söylenen hususların yani delillerin, mucizelerin “beşincisi” ise bir anlamda bilinmeyeni haber vermek şeklinde dile getirilmektedir. Buradaki maksat “gaybdan haber vermek” şeklinde değil de Âl-i İmrân 3/48’de zikredildiği gibi Yüce Allah’ın ona öğrettiği vahiy, hikmet, Tevrât ve İncîl’de bildirilen prensipler doğrultusunda anlaşılmalıdır. Yüce Allah, Hz. İsa’ya insanların neleri yiyebileceğini, neleri yiyemeyeceklerini ve neleri evlerinde saklayabileceklerini vahiy ile bildireceği için Hz. İsa da muhataplarına bunları haber verecektir.

Âyetteki mesajı bazı müfessirlerimizin yorumladığı gibi(35) bir çeşit gaybden haber verme şeklinde anlamaya gerek yoktur; çünkü Neml 27/65’te verilen bilgiye göre, “gökte ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez.” Buna göre, zaten Hz. İsa henüz doğmadığı için bu türden bir karşı çıkışı bastırmaya da gerek yoktu. İnsanların evlerinde nelerin olduğu, onların neleri yediklerinin kendilerine haber verilmesinde herhangi bir mesaj içeriği de bulunmamaktadır. Bu nedenle, vahyin içeriği doğrultusunda Hz. İsa muhataplarına neleri yiyebileceklerini, neleri de evlerde saklayacaklarını bildirmesi ilahi bir bilgilendirme ve bilinç inşası oluşturacağı için, bunun manevi diriltmeyle doğru bir orantıda mesaj boyutu bulunmaktadır.

5. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Eğer inanmış kimseler iseniz sizin için bunda muhakkak ki âyet (nice deliller) vardır.” Yüce Allah âyetin sonunda bu anlatılan hususlarda inanmak isteyen müminler için nice deliller, âyetler, dersler bulunduğunu beyan ederek meleklerin Hz. Meryem’e ilettikleri müjdenin mahiyetini çeşitli boyutlarıyla ortaya koymuş olmaktadır. Âyette لَكُمْ leküm “sizin için” ifadesinin kullanılması nedeniyle mesajın evrensel anlamda bütün muhataplara yönelik olduğu ve bugün bu mesajları okuyanların da bundan dersler çıkarması gerektiği açıktır.

ııı. Tevrât’a ve Yahudilere Dair Tavrı

وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَلِاُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُمْ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ اِنَّ اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Önümdeki Tevrat’ı(n aslını) doğrulayıcı olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri de helal kılmam için (gönderildim). Size Rabbinizden bir delil getirdim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Şüphesiz ki Allah benim de Rabbimdir; sizin de Rabbinizdir. O’na kulluk edin! Doğru yol budur.”

Buradakiوَمُصَدِّقًا ve musaddıkan kelimesi “ve tasdik edici, onaylayıcı olarak”; لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ limâ beyne yedeyye ifadesi “önümdekini”; مِنَ التَّوْرٰيةِ mine’t-tevrâti ifadesi “Tevrat’tan”;وَلِاُحِلَّ ve li uhılle ifadesi “ve helal kılmak için”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; بَعْضَ الَّذ۪ي حُرِّمَ ba‘dallezî hurrime tamlaması “haram kılınanların bir kısmını”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; وَجِئْتُكُمْ ve ci’tüküm ifadesi “ve size getirdim”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “bir âyet, delil”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim(dir)”;وَرَبُّكُمْ ve rabbuküm tamlaması “ve sizin de Rabbiniz(dir)”;فَاعْبُدُوهُ fa‘büdûhu emri “O’na kulluk edin”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; صِرَاطٌ مُسْتَق۪يم sırâtun müstakîmun tamlaması ise “dosdoğru yol” demektir.

Burada Hz. İsa’nın risaletle görevlendirilmesinin birtakım amaçları ve muhataplarına iletmekle yükümlü tutulduğu bazı buyruklar gündeme getirilmektedir.

1. وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرٰيةِ وَلِاُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُمْ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ “Önümdeki (bana ulaşan) Tevrat’ı doğrulayıcı olarak ve size haram kılınan bazı şeyleri de helâl kılmam için (gönderildim). Size Rabbinizden (nice) âyet(ler, deliller) getirdim. O halde Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana da itaat edin!” Melekler Hz. Meryem’e yönelik müjdelerinde Hz. İsa ile ilgili olarak onun görev alanını beyan etmek üzere başka bazı özelliklere daha değinmektedirler.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin mesajıyla ilişkili olmak üzere Zuhruf 43/63’te şöyle buyrulmaktadır: “İsa, apaçık delillerle geldiği zaman şöyle demişti: Ben size hikmet getirdim ve ayrılığa düştüğünüz şeylerden bir kısmını size açıklamak için (geldim). Öyleyse Allah’a karşı muttaki olun ve bana itaat edin!”

a)وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرٰيةِ “Önümdeki (bana ulaşan) Tevrat’ı doğrulayıcı olarak (gönderildim).” Henüz Hz. İsa doğmadan önce melekler Hz. Meryem’e bu bilgileri aktararak, onun moralini yükseltmeyi ve yaşanacaklara dair kendisini bilgilendirmeyi amaçlamışlardı. Hz. İsa’nın muhataplarına ileteceği mesajlardan birisi de “kendisinden önce gönderilmiş bulunan Tevrât’ı tasdik edici olması”dır. Bu ifadenin benzerleri Mâide 5/46 ve Saff 61/6’da da yer almaktadır.

Hz İsa’nın yaşayacağı dönemde muhatapların elinde Tevrât bulunacağı için Yüce Allah onun dönemindeki insanları kazanması gayesiyle kendilerini yalanlayan değil de ellerindeki ilahi metni tasdik eden bir konumda olacağını haber vermektedir. Peygamberlerin hem kendilerinden önceki peygamberleri hem de sonra gelecek olanları tasdik etmeleri peygamberlik görevinin en önemli özellikleri arasında yer almaktadır; Âl-i İmrân 3/81’de dile getirilen husus budur. Özetle tekrar hatırlatalım ki, peygamberler birbirlerinin “tasdik edicileri”dir, “tekzib edicileri, yani yalanlayıcıları” değillerdir.

b) وَلِاُحِلَّ لَكُمْ بَعْضَ الَّذ۪ي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ “Size haram kılınan bazı şeyleri de helâl kılmam için (gönderildim).” Hz. İsa’nın bir başka görevi, “muhataplarına daha önce haram kılınan şeylerin bir kısmını helal kılmak” şeklinde belirlenmiştir. Burada İsrailoğullarına haram kılındığı bildirilen şeylerden kasıt, Tevrât’ta yer alan hükümler olmak zorunda değildir. Çünkü ilahi metinlerde bulunanların zıddına o metinlere inandığını söyleyenlerin önemli bir bölümü metin haricinde çeşitli haramlar üretegelmişlerdir. Bakara 2/79 ve Âl-i İmrân 3/78’de verilen bilgiler de bunun birer delilidir. Burada da aynı durum söz konusu olabilir.

Tevr’ât’ı tasdik edici olarak gönderilen Hz. İsa’nın İsrailoğullarına haram kılınan bazı şeyleri helal kılmakla yükümlü tutulmasından maksat, Tevrât’ın aslında olmayıp sonradan ona ilave edilen kısımlar da olabilir. Hatta Âl-i İmrân 3/93’te İsrâil’in yani Hz. Yakub’un haram kıldıkları hariç Tevrat’tan önce İsrailoğullarına her bir yiyeceğin helal kılındığı beyan edilmekte, En‘âm 6/146’da ise onların azgınlıkları nedeniyle bazı şeylerin ceza olarak kendilerine haram kılındığı bildirilmektedir. İşte burada sözü edilenler de bu şekilde gerçekleşen haramlıkların kaldırılıp helale yani aslına dönüştürülmesi olabilir.

Bu ifadenin bir benzeri ve gerekçenin daha açık bir delili olarak Nisâ’ 4/160’ta şöyle buyrulmaktadır: “Yahudilerin yaptıkları zulümden, bir de çok kimseyi Allah yolundan çevirmelerinden, menetmelerinden dolayı kendilerine (daha önce) helâl kılınmış bulunan temiz ve iyi şeyleri onlara haram kıldık.” Demek ki tabiatında pislik ve çirkinlik bulunmayan şeylerin haram kılınması muhatapların azgınlıklarının cezaya dönüştürülmesidir.

c) وَجِئْتُكُمْ بِاٰيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ “Size Rabbinizden (nice) âyet(ler, deliller) getirdim.” Bu ifade daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/49. âyette de zikredilmiş, önemine binaen burada yeniden ifade edilmiştir. Melekler Hz. Meryem’i bilgilendirmeye devam etmişler ve Hz. İsa’nın doğumundan sonra peygamberlikle görevlendirildiğinde muhataplarına Rablerinden nice deliller getirdiğini beyan edeceğini haber vermişlerdir. Hz. İsa’nın getirdiğini söyleyeceği deliller işte önceki âyette dile getirilen beş konudaki sıra dışı olaylardır. Hatta burada sözü edilen âyet’ten yani “deliller”den maksadı Zuhruf 43/63’te verilen bilgi ile buluşturarak “hikmet” şeklinde de yorumlayabiliriz ki böylece gerçekleştirilen manevi dirilmenin de hikmet sayesinde meydana geleceği ifade edilmiş olmaktadır.

d) فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ “O halde Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana da itaat edin!” “Hz. İsa kavmine tebliğinde Yüce Allah’a karşı muttaki olmayı ve kendisine tâbi olunması gerektiğini ifade etmiştir. Onun bu ifadeleri peygamberlerin ümmetlerine karşı ortak tebliğ ilkeleri arasında yer almakatdır.(36)

Nûh 71/3’te peygamberlerin kavimlerine yaptıkları tebliğde dile getirdikleri “takvâ ve itaat” kavramları hakkında geniş malumat vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söyleyelim: Bilinmelidir ki bir peygamberin tebliğinin temeli Yüce Allah’a karşı sorumluluk bilinci kazandırmak ve bunu uygulamanın yolunun da peygamberlere tâbi olmaktan geçtiğini bildirmektir. Yüce Allah’a yönelik takvâmızı yani duyarlılığımızı ancak peygamberlere itaat pratikleriyle ortaya koyabiliriz; işte Hz. İsa’nın da kavmine söylemek istediği buydu.

2. اِنَّ اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Muhakkak ki Allah, benim de Rabbim’dir, sizin de Rabbinizdir. Öyle ise O’na kulluk ediniz! İşte dosdoğru yol budur.” Burada Hz. İsa’nın tebliğ ettiği bir tevhid ilkesi ve yol tarifi zikredilmektedir. Benzeri Zuhruf 43/64’te de geçen bu cümlede bir tevhid vurgusu bulunmaktadır.

Hz. İsa kendisini rab ilan edenlere cevap vermekte, Tâhâ 20/30. âyette “Allah’ın kulu” olduğunu beyan ettikten sonra, kendisinin de diğer bütün insanların da Rabbinin Yüce Allah olduğunu ilan etmektedir. Gerçek ilah Allah olduğuna göre, sadece O’na ibadet edilmelidir; çünkü rab olmayan varlıklara kulluk edilmesi korkunç bir hatadır. Bu ifadenin benzerleri Mâide 5/117 ve Meryem 19/36’da da yine Hz. İsa ile ilgili pasajlarda geçmektedir. Hz. İsa muhataplarının hatalarından vazgeçmeleri durumunda Yüce Allah’ın onları bağışlayabileceği mesajını vermiş olabilir; çünkü âyetteki رَبّ rabb sıfatı böyle bir manayı akla getirmektedir. Kulluk emri hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(37)

Fâtiha 1/6’da da açıkladığımız üzere, صِرَاطٌ مُسْتَق۪يم sırât-ı müstakîm tamlaması Kur’ân’da 33 defa geçmekte, insanı hakikate ve Yüce Allah’ın rızasına en kısa ve garantili olarak götüren vahyin emrettiği “dosdoğru yol” manasına gelmektedir. İşte Hz. İsa da bu gerçeği dile getirmekte, kendisini ilah edinenleri reddetmekte, hakikatin yolunun Allah’a kulluktan geçtiğini ilan etmektedir.

d) Hz. İsa’nın Karşılaştığı Tavırlar

Yüce Allah, sûrenin 52-54. âyetlerinde Hz. İsa’nın onlardaki inkârcılığı sezince “Allah’a doğru (O’na giden, ulaşan yolda) bana kim(ler) yardımcı olacak?” diye sorduğunu, havârîlerin de “Biz, Allah’ın (yolunun) yardımcılarıyız; Allah’a iman ettik. Şahit ol ki bizler müslümanlarız” cevabını verdiklerini, “Ey Rabbimiz! İndirdiğine inandık ve Rasûl’e uyduk. Bizi (hakka) şahitlerle yaz” diye dua ettiklerini bildirmekte, ardından Yahudilerin ona karşı tuzak kurarlarken Allah’ın da tuzaklarını boşa çıkardığını beyan etmektedir.

ı. Havarilerin Destek Sözleri

فَلَمَّآ اَحَسَّ ع۪يسٰى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ اَنْصَار۪يٓ اِلَى اللّٰهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰهِ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَاشْهَدْ بِاَنَّا مُسْلِمُونَ “İsa, onlardaki inkârcılığı sezince ‘Allah’a doğru (giden yolda) kim bana yardımcı olacak?’ diye sormuş, havariler de ‘Biz Allah’ın (yolunun) yardımcılarıyız; Allah’a iman ettik. Şahit ol ki biz müslümanlarız’ demişlerdi.”

Âyetteki فَلَمَّآ اَحَسَّ fe lemmâ ehasse fiili “sezdiği, hissetti zaman”; ع۪يسٰى ‘îsâ ifadesi “İsa”; مِنْهُمُ minhum ifadesi “onlardan”; الْكُفْر el-küfra kelimesi “inkâr, nankörlük”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مَنْ اَنْصَار۪يٓ men ensârî sorusu “benim yardımcılarım kimdir”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi “Allah yolunda”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; الْحَوَارِيُّون el-havâriyyûne sözcüğü “havariler”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَنْصَارُ اللّٰهِ ensârullâhi tamlaması “Allah’ın yardımcıları(yız)”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik, inanıp güvendik”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَاشْهَدْ veşhed duası “ve şahit ol”; بِاَنَّا biennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; مُسْلِمُونَ müslümûne kelimesi ise “Müslümanlar(ız)” demektir.

Burada Hz. İsa’nın muhataplarına yönelik bir sorusu ve havarilerin verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّآ اَحَسَّ ع۪يسٰى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ اَنْصَار۪يٓ اِلَى اللّٰهِ “İsa, onlardaki inkârcılığı sezince ‘Allah’a doğru (giden yolda) kim bana yardımcı olacak?’ diye sormuştu.” Yüce Allah Hz. İsa’nın nasıl bir çocuk olacağıyla ilgili bilgileri melekler aracılığıyla Hz. Meryem’e bildirdikten sonra, doğumu, bebekliği, gençliği gibi dönemlerle ilgili bilgileri burada vermemekte, Meryem sûresinde anlattığı bu dönemleri geçerek doğrudan küfrü seçen kavminin kendisiyle ilgili olumsuz tutumunu dile getirmektedir.

Âyette yer alan اَحَسَّ ehasse fiili Meryem 19/98’de de geçtiği gibi “duyup hissetmek”, “bilmek”, “sezmek”, “görüp anlamak”, “duymak”, “bulmak”(38) gibi manalara gelmekte ve kavminin küfrü tercih ettikleri haberini aldığında veya bizzat onların bu durumunu gördüğünde Hz. İsa’nın Yüce Allah yolunda kendisine kimlerin yardımcı olacağını sorduğu ifadesine yer verilmektedir. Bu konu benzer içerikte Saff 61/14’te de yer almaktadır.

Kur’ân’da 11 kez(39) geçen اَنْصَار ensâr kelimesi “yardımcılar” demektir. Hz. İsa Yüce Allah’ın yolunda kendisine kimlerin yardımcılar olacağını sorarak tebliğine kimlerin icabet ettiğini ve karşılaşılacak sıkıntılara kimlerin göğüs gerebileceğini işte bu sorusuyla dile getirmiştir.

2. قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰهِ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ وَاشْهَدْ بِاَنَّا مُسْلِمُونَ “Havârîler ‘Biz, Allah’ın (yolunun) yardımcılarıyız; Allah’a iman ettik. Şahit ol ki bizler müslümanlarız’ demişlerdi.” Hz. İsa’nın dile getirdiği sorusuna havâriler cevap vermişler ve Allah yolunun yardımcıları olduklarını, O’na iman edip güvendiklerini belirterek müslüman olduklarına şahitlik etmesini dilediklerini ifade etmişlerdir. Kur’ân’da bu bağlamda geçen اَنْصَار ensâr “yardımcılar” kelimeleri nedeniyle Hıristiyanlara Nesârâ dendiği kabul edilmektedir.(40)

a)قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ اَنْصَارُ اللّٰهِ اٰمَنَّا بِاللّٰهِ “Havârîler ‘Biz, Allah’ın (yolunun) yardımcılarıyız; Allah’a iman ettik’ demişlerdi.” Kur’ân’da beş kez(41) geçen الْحَوَارِيُّون el-havâriyyû(î)ne kelimeleri, “beyaz giyenler”, “beyazlara bürünenler”, “tasdik edenler”, “samimi ve ihlaslı olanlar”, “tertemiz kişiler”(42) gibi manalara gelmektedir. Bu kişiler Yüce Allah’ın yardımcıları olduklarını, yani O’na giden, ulaşan yolda, esaslarını O’nun belirlediği yolun yardımcıları olacaklarını beyan etmişlerdi. Bununla da yetinmeyerek Allah’a iman ettiklerini yani hem O’na inandıklarını hem de güvendiklerini ifade etmişler, Yüce Allah’a, yani O’nun prensiplerine teslim olduklarını dile getirerek kendilerine şahit olunmasını istediklerini belirtmişlerdi.

b) وَاشْهَدْ بِاَنَّا مُسْلِمُونَ “Şahit ol ki bizler müslümanlarız.” Havâriler bu sözleriyle müslüman olduklarını, yani Yüce Allah’a teslim olduklarını ilan ve itiraf etmişlerdi. Hacc 22/78’de belirtildiği üzere, Yüce Allah ilahi bilgilerin muhatabı olup prensipleri gönülden kabul edenlere önceki dönemlerde ve onlara hitap eden kitaplarda da bu son vahiy olan Kur’ân’da da “Müslümanlar” ismini verdiğini beyan etmektedir. Müslüman isminin kişiyi tanımlamada en önemli ve yeterli bir şeref olduğu mesajı ise en güzel manasında Fussilet 41/33’te dile getirilmektedir.

İslâm’ın ilk peygamberlerden itibaren evrensel manada tek din oluşuyla ilgili olarak Şûrâ 42/13’te şöyle buyrulmaktadır: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye Nûh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Mûsâ’ya ve İsâ’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah dilediğini kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.” Yüce Allah son ümmete din olarak neleri belirlediyse, bunları daha önceki peygamberlere de şeriat olarak ilettiğini ve bunun gerekçelerini beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın ilk peygamberden son peygambere kadar gönderdiği bütün mesajların ortak adı “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/19, 85, Enbiyâ’ 21/92 ve Mü’minûn 23/52 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus da budur. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/52’de Hz. İsa’ya iman eden havârilerin Müslüman olduklarını ilan ettiklerini haber vermektedir.

Firavun’a karşı mücadelede Hz. Mûsâ’nın yanında yer alan büyücülerin dile getirdiği duadaki beyanları A‘râf 7/126’da zikredildiği üzere “Müslümanlar olarak vefat ettirilmek” şeklinde ifade edilmektedir. Ayrıca Firavun’un ölümü esnasında söylediği, ancak iddiasını ispata zamanı kalmadığı için kendisinden kabul edilmeyen itirafında dile getirdiği beyanı da “Ben de müslümanlardanım” şeklinde Yûnus 10/90’da hatırlatılmaktadır.

İşte bütün bu âyetlerde verilmek istenen mesaj ile havarilerin ilan ve itirafı onların da Müslüman olduklarının ispatıdır.

ıı. Havarilerin Duası

رَبَّنَآ اٰمَنَّا بِمَآ اَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِد۪ينَ “(Havariler demişti ki:) Rabbimiz! (Bize vahiy olarak) indirdiklerine inandık ve o Elçiye uyduk. Bizi şahitlerle birlikte yaz.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”; بِمَآ اَنْزَلْتَ bimâ enzelte ifadesi “indirdiğin şeye”; وَاتَّبَعْنَا vetteba‘nâ fiili “ve uyduk”; الرَّسُول er-rasûle kelimesi “Elçi’ye, Resül’e”; فَاكْتُبْنَا fektübnâ duası “bizi yaz”; مَعَ الشَّاهِد۪ينَ me‘a’ş-şâhidîne ifadesi ise “şahitlerle birlikte” demektir.

Burada havarilerin vahye uydukları, peygambere tâbi oldukları ve hakka şahitlerle birlikte yazılmak istedikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah havarilerin imanlarındaki samimiyetlerini ve itiraflarını aktarmaya devam etmekte, onların Hz. İsa’ya indirilen İncîl’e iman ettiklerini, dolayısıyla bunun bir gereği olarak الرَّسُول er-rasûle yani Hz. İsa’ya tâbi olduklarını beyan ederek, hakka şahit olanlarla yazılmak istediklerini belirttiklerini dile getirmektedir.

Hakka şahit olanlardan maksat, sadece o dönemde Hz. İsa’nın peygamberliğini kabul eden havariler değildir elbette. Bu kapsamda başta peygamberler olmak üzere hakkın evrensel manada şahitleri her kimse havariler de işte onlarla birlikte anılmak ve yazılmak istemişlerdi. Burada dile getirilen hususlar ile Mâide 5/83’te bazı keşişlerin ve rahiplerin teslimiyet ifadeleri birbirine benzemekte, aynı noktada buluştukları anlaşılmaktadır.

ııı. Tuzaklarının Boşa Çıkması

وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللّٰهُ وَاللّٰهُ خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ “Onlar (yahudiler) tuzak kurdu. Allah da (buna karşı) tuzak kurdu. Allah tuzak kuranların (tuzakları boşa çıkaranların) en hayırlısıdır.”

Âyettekiوَمَكَرُوا ve mekerû fiili “ve tuzak kurdular”; وَمَكَرَ ve mekera fiili “tuzak kurdu, tuzakları boşa çıkardı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ hayru’l-mâkirîne tamlaması ise “tuzakları boşa çıkaranların en hayırlısıdır” demektir.

Burada Yahudilerin Hz. İsa’ya yönelik tuzak çabaları ve Yüce Allah’ın tuzakları boşa çıkartıcılığı gündeme getirilmektedir.

1.وَمَكَرُوا وَمَكَرَ اللّٰهُ “Onlar (Yahudiler) tuzak kurarlarken Allah da (onların) tuzağını boşa çıkarıyordu.” Bu ifadenin bir benzeri Hz. Peygamber’e yönelik olarak Enfâl 8/30’da da yer almaktadır. Yüce Allah Hz. İsa’ya düşmanlık yapan Yahudilerin sürekli tuzaklar peşinde koştuklarını, ancak Yüce Allah’ın da tuzaklara karşı plan yaptığını, çünkü tuzakları boşa çıkaran en güçlü kudretin kendisi olduğunu hatırlatmaktadır. Benzer şekilde, kulların yaptığını Yüce Allah’ın karşılıksız bırakmaması veya yaptıklarını sonuçsuz kılması ya da fiillerini başlarına geçirmesiyle ilgili örnekler Bakara 2/15, Âl-i İmrân 3/54, Nisâ’ 4/142, Tevbe 9/64, 67, 79 ve Hadîd 57/13-14 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Yahudilerin Hz. İsa’ya karşı yapıp ettiği ne kadar tuzak olduysa Yüce Allah hepsini boşa çıkarmıştı. Nisâ’ 4/157’de de belirtildiği gibi, onu çarmıha gerecek şekilde planlar yaparak onu en şiddetli şekilde cezalandırmayı düşünmüşler, belli ki her türlü fitne ve desiseyi uygulamada herhangi bir tereddüt içerisine girmemişlerdi. Tarihte Yahudilerin Hz. İsa’ya neler yaptıkları, yapmak istedikleriyle ilgili bilgileri(43) sıralamak bu çalışmamızın konusu olmadığı için, herhangi bir şekilde tarihsel bilgi ve detay vermek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yahudilerin yapıp ettiği, kurup durduğu ne kadar tuzak veya tuzak girişimi söz konusu edildiyse hepsi Yüce Allah tarafından boşa çıkartılmıştır.

2. وَاللّٰهُ خَيْرُ الْمَاكِر۪ينَ “Allah tuzakları boşa çıkaranların en hayırlısıdır.” Bu beyan gereği, Yüce Allah tuzakları boşa çıkartanların en hayırlısıdır. “Tuzak kuran” anlamında mâkir veya “çok çok iyi ve sürekli tuzak kuran” anlamında mekkâr sıfatları Yüce Allah için kullanılmaz; çünkü O, tuzakları boşa çıkarandır; yani hayru’l-mâkirîn’dir. Allah’ın işi tuzak kurmak değildir; çünkü tuzak kurmak daha güçlüye karşı yapılan bir işlemdir. Oysa Yüce Allah’tan daha güçlüsü yoktur. Bu nedenle, Yüce Allah için tuzakları boşa çıkartıcılıktan söz etmek gerekmektedir. İnsanların tuzaklarında hayırdan söz edilmezken, Yüce Allah için “hayırlı” denmesi O’nun tuzak konusundaki durumunun insanlarınkinden farklı olduğunu ve hayır içerdiğini göstermektedir.(44)

Kâfirlerin kurdukları tuzaklar ve Yüce Allah’ın o tuzakları bozup boşa çıkarması konusunda bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir. Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/10’da şöyle buyrulmaktadır: “Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.” Onlar tuzak kuruyor olsalar da Enfâl 8/18’de ve Âl-i İmrân 3/54’te dile getirildiği gibi, Yüce Allah tuzakları boşa çıkartmıştı. Demek ki inkârcıların tuzakları yok olup gidecek, hiçbir şekilde başarıya ulaşmayacaktır.

Bu noktada bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Fâtır 35/43’tür: “Oysa kötü tuzak, sahibinin başına geçer.” Bu cümlede, hakikate karşı kurulan kötü tuzakların sonuçta yapanların başına geleceği, yani tuzak kuran kişinin kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği beyan edilmektedir.

Yapanın veya teşebbüs edenin yaptığını mutlaka bulacağı, kazdığı kuyuya kendisinin düşeceği böylece beyan edilmiş olmaktadır. “Yoksa tuzak mı kurmak istiyorlar? Tuzağa düşecek olanlar tuzağı kuran kâfirlerdir” mealindeki Tûr 52/42’de de belirtilen husus budur. Âl-i İmrân 3/54’te, ayrıca En‘âm 6/123, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/10, 43, Tûr 52/42 ve Târık 86/15-16’de ifade edildiği üzere, Yüce Allah inkâr edenlerin tuzağını boşa çıkartacak, kurdukları tuzakları kâfirlerin başlarına geçirecektir.

e) Hz. İsa’ya Yönelik Müjdeler ve Bazı Değerlendirmeler

Yüce Allah, sûrenin 55-57. âyetlerinde Hz. İsa’ya şu şekilde hitap ettiğini bildirmektedir: “Ey İsa! Muhakkak ki seni ben vefat ettireceğim; seni bana (katıma) yükselteceğim; seni inkâr edenlerden arındıracağım ve sana uyanları kıyamet gününe kadar kâfirlerden üstün kılacağım. Sonunda dönüşünüz sadece banadır. (İşte o zaman) ayrılığa düştüğünüz şeyler hakkında aranızda ben hükmedeceğim.”

Ardından, inkâr edenlere dünya ve ahirette şiddetli bir şekilde azap edileceği, onların hiçbir yardımcılarının da olmadığı, iman edip sâlih ameller işleyenlere gelince, Yüce Allah’ın onların ödülünü tastamam vereceği, çünkü zalimleri sevmediği beyan edilmektedir.

ı. Hz. İsa’nın ve Ona İnananların Konumu

اِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسٰىٓ اِنّ۪ي مُتَوَفّ۪يكَ وَرَافِعُكَ اِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ثُمَّ اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَاَحْكُمُ بَيْنَكُمْ ف۪يمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Hani Allah şöyle demişti: Ey İsa! Şüphesiz ki seni ben vefat ettireceğim; seni bana (katıma) yükselteceğim; seni kâfir olanlardan arındıracağım ve sana uyanları kâfir olanlardan kıyamet gününe kadar üstün kılacağım. Sonunda dönüşünüz sadece banadır ve ayrılığa düştüğünüz şeyler hakkında aranızda ben hüküm vereceğim.”

Âyetteki اِذْ قَالَ iz kâle fiili “hani (şöyle) demişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَا ع۪يسٰىٓ yâ ‘îsâ hitabı “ey İsa”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; مُتَوَفّ۪يكَ müteveffîke ifadesi “seni ben vefat ettireceğim”; وَرَافِعُكَ ve râfi‘uke ifadesi “ve seni yükselteceğim”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; وَمُطَهِّرُكَ ve mutahhituke ifadesi “ve seni arındıracağım”; مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا minellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlardan, inkar etmiş olanlardan”; وَجَاعِلُ ve câ‘ılu kelimesi “ve kılıp yapacağı, şekillendireceğim”; الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوكَ ellezîne’ttebe‘ûke ifadesi “sana tâbi olanları, sana uyanları”; فَوْقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا fevkallezîne keferû tamlaması “kâfirlerin, inkar etmiş olanların üzerinde”; اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesi “kıyamet gününe kadar”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “sadece bana(dır), bana olacaktır”; مَرْجِعُكُمْ mercı‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; فَاَحْكُمُ fe ahkümü fiili “ve hüküm vereceğim”; بَيْنَكُمْ beyneküm ifadesi “sizin aranızda”; ف۪يمَا كُنْتُمْ fîmâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz konuda”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; تَخْتَلِفُونَ tahteyifûne fiili ise “ihtilaf etmektesiniz, (ihtilaf etmekte olduğunuz)” demektir.

Burada Hz. İsa’ya yönelik çeşitli nimet hatırlatmaları ile ona karşı çıkanlara dair dolaylı tehdit ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسٰىٓ اِنّ۪ي مُتَوَفّ۪يكَ وَرَافِعُكَ اِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Allah (şöyle) buyurmuştu: Ey İsa! Muhakkak ki seni ben vefat ettireceğim; seni bana (katıma) yükselteceğim; seni inkâr edenlerden arındıracağım ve sana uyanları kıyamet gününe kadar kâfirlerden üstün kılacağım.” Yüce Allah Yahudilerin Hz. İsa’ya kurdukları tuzaklardan çekinmemesi gerektiğini beyan etmek üzere ona ne türden nimetler ihsan edeceğini kendisine müjdelemektedir.

a)اِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسٰىٓ اِنّ۪ي مُتَوَفّ۪يكَ “Allah (şöyle) buyurmuştu: Ey İsa! Muhakkak ki seni ben vefat ettireceğim.” Yüce Allah Hz. İsa’ya tuzak kurup onu çarmıha germek isteyen Yahudilerin bu cezayı uygulamada başarılı olamadıklarını Nisâ’ 4/157’de ifade etmektedir. Hz. İsa’yı Yahudiler değil, zamanı geldiğinde kendisinin vefat ettireceğini haber vererek, onların tuzakları konusunda endişeli olmamasını sağlamak istemiştir.

ı. Âyette geçen مُتَوَفّ۪ي müteveffî ifadesi “canını almak”, “öldürmek”, “vefat ettirmek” gibi anlamlar içermektedir. Bazı âlimlerimiz âyette bir takdîm-te’hîr “öne almak, sona bırakmak” olduğunu ifade ederek, Hz. İsa’nın önce göğe yükseltildiğini, Deccal zamanında yeryüzüne indikten sonra yeryüzünde Allah tarafından vefat ettirileceğini, onun bilinen manada öldürülmediği, sadece uyutulduğu ve daha başka çeşitli olaylar dile getirmiş olsalar(45) da bu anlatılanlar gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü bu konu âyetlerle ortaya konulmuş ve hiçbir tereddüde yer kalmayacak şekilde açıklanmışltır.

Âyetlerin dizilişinde sıralama farkının bulunduğu yaklaşımı asla ve asla kabul edilemez. Çünkü bu durumda âyetlerin metin düzeni yara alacağı gibi verilmek istenen mesaj da büyük ölçüde yansıtılamamış, hatta ters çevrilmiş olur. Bu noktada âlimlerimizi bu türden yaklaşımlara iten sebep, rivayetleri esas almaları ve âyetleri rivayetlerde verilen bilgiler doğrultusunda yorumlamaya çalışmalarıdır. Bu durum zaman zaman anlamı doğru vermede çok yardımcı olsa da bu âyette olduğu gibi bazen de sorunlara ve mananın kaybolmasına, hatta tam ters bir boyuta çekilmesine de sebep olabilmektedir. Yapılması gereken şey, âyeti esas alıp âyete uygun olan, hiç olmazsa aykırı olmayan rivayeti ona göre yorumlamaktır.

Bu âyetteki مُتَوَفّ۪ي müteveffî kelimesiyle, Mâide 5/117’de geçen “Ben onların içinde olduğum sürece onların durumuna şâhit idim. Fakat sen beni vefat ettirince onları gözetleyen sen oldun” âyetindeki تَوَفَّيْتَ teveffeyte kelimesi müfessirlerimizin büyük çoğunluğu tarafından “içlerinden almak, göğe yükseltilmek”(46) şeklinde anlamlandırılmaktadır. Biz bu anlamın uygun olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü söz konusu âyetlerde “göğe yükseltilme”yle ilgili hiçbir işaret yoktur. Eğer böyle bir ihtimal olsaydı, yükseltilme işleminden söz eden Nisâ’ 4/158’de müennes (dişi), yani hâ zamiri kullanılırdı.

ıı. Hz. İsa’nın ölmediği iddiası Enbiyâ’ 21/34’te verilen bilgiye tamamen zıddır. Âyet şöyledir: “Senden önce hiçbir beşere (insana) çok uzun hayat vermedik. Şimdi sen ölürsen, (sanki) onlar çok uzun süre mi kalacaklar!” Bu âyetin, Hz. Peygamber’in ölümsüz olduğunu sananların bu zannını reddetmek üzere indirildiği anlaşılmaktadır. Yüce Allah Zümer 39/30’da “Sen de ölümlüsün; onlar da ölümlüdür” buyururak, hayata dair bütün insanların tâbi kılındığı prensibini hatırlatmakta, başka bütün algıları reddetmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in çağdaşlarına hitap etmekte ve kendisinden önce hiçbir insana الْخُلْد el-huld dediği türden “uzun süre bir ömür” de “ebedi bir hayat” da vermediğini ilan etmektedir. الْخُلْد el-huld kelimesi Kur’ân’da özellilkle cennet ve cehennemle ilgili olarak zaman zaman ebed kelimesiyle birlikte kullanıldığı için o tür âyetlerde “ebedilik” manası vermektedir. Ancak konu dünya ile ilişkili olunca, maksat bilinen anlamda “ebedilik”ten ziyade “çok uzun süre” manasına alınmalıdır. Buna göre müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili olarak Tûr 52/30’da dedikleri gibi “zamanın felaketlerinin onu yok etmesini beklemeleri”nin hiçbir anlamı yoktur. Çünkü Hz. Peygamber’e çok uzun süreli bir hayat verilmeyeceği, dolayısıyla onun ölümlü olduğu bu âlemde diğerlerinin kalıcı olması veya çok uzun süre yaşamaları elbette söz konusu olamaz.

Bu âyet yorumlanırkan akla Hz. Nûh’un hayat süresi gelmektedir. Esasında Hz. Nûh’un yaşadığı uzun hayat, sadece ona ait bir durum değil, yaşadığı dönem insanlarının genel özelliğiydi. ‘Ankebût 29/14’te de ele alacağımız üzere, Hz. Nûh kavminin içinde 950 sene kalmış, 50 yılı hariç gerisinde başarılı olamamıştı. Buradaki süre başarılı olunamayan uzun zamanı ifade etmektedir; hatta bunun 950 ay manasına gelebileceği de dile getirlmektedir. Durum her nasıl olursa olsun, o günkü insanların hayat süreleri birbirine benzer olduğu için Hz. Nûh’a özel uzun bir hayat verildiği sanılmamalıdır.

Halen yaşamakta olduğuna inanılan Hz. İsa’nın hiçbir şekilde bedenen yaşamadığı bu vesileyle özellikle unutulmamalıdır. Çünkü Hz. Peygamber’den önce hiçbir beşere çok uzun yaşama süresinin verilmediğinin beyan edilmesi kapsamında elbette Hz. İsa da vardır. Eğer sanıldığı gibi Hz. İsa halen yaşamakta olsaydı bu âyette ona dair bir istisnaya mutlak sûrette yer verilmesi gerekirdi. Zaten hem yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/55’te, hem de Nisâ’ 4/157-158 ve Mâide 5/117’de Hz. İsa’nın vefat ettirildiği tartışmaya açık olmayacak şekilde beyan edilmektedir.

ııı. Âyette geçen مُتَوَفّ۪يكَ müteveffîke ifadesinin daha doğru anlaşılabilmesi için bir noktaya daha değinmekte yarar vardır. En‘âm 6/60’ta şöyle buyrulmaktadır: “Geceleyin sizi öldüren (öldürür gibi uyutan), gündüzün de ne işlediğinizi bilen, sonra belirlenmiş ecel tamamlansın diye onda (yani gündüzleyin) sizi dirilten (uyandıran) O’dur. Sonra dönüşünüz yine sadece O’nadır. Sonunda O, yaptıklarınızı size haber verecektir.” İşte bu âyetteki “Geceleyin sizi vefat ettiren (öldürür gibi uyutan) O’dur” cümlesinde geçen يَتَوَفّٰي yeteveffâ fiili mutlak anlamda “vefat ettirmek”, yani “öldürmek” demektir. Ancak En‘âm 6/60 ve Zümer 39/42’de olduğu gibi, bu fiil eğer el-leyl “gece” veya menâm “uyku” gibi kelimelerle kullanılırsa, bu defa yarı ölüm demek olan “ruhlarını almak, uyutmak, ruhları cesetlerinden almak” manasına gelir.(47) Söz konusu fiil çeşitli kalıplarda bazen tek başına kullanılmaktayken,(48) bazen de el-mevt “ölüm” anlamına gelen bir kelimeyle(49) veya el-melâikeh(50) ya da rusül “ölüm melekleri”(51) kelimesiyle zikredilmektedir.

Görüldüğü üzere teveffâ, yeteveffâ ve aynı kökten gelen kelimeler Kur’ân’da farklı şekillerde kullanılmakta ve “gece” veya “uyku” anlamındaki kelimelerle birlikteki kullanımlar hariç, diğer âyetlerde hep bilinen anlamda ölümle ilgili anlamlar vermektedir. Buradan hareketle, Hz. İsâ’nın vefat ettirilmesiyle ilgili âyetlerde söz konusu fiil hep tek başına kullanıldığı için onun vefatının tıpkı diğer insanlar gibi bilinen anlamda ölüm olduğunda hiçbir şüphemiz yoktur.

b) وَرَافِعُكَ اِلَيَّ “Seni bana (katıma) yükselteceğim.” Yüce Allah Hz. İsa’yı kendisinin vefat ettireceğini beyan ettikten sonra, vefatı sonrasında onu katına yükselteceğini işte bu ifade ile dile getirmektedir.

Yüce Allah Nisâ’ 4/157’de Yahudilerin Hz. İsa’yı öldüremediklerini, onu çarmıha geremediklerini, bu konuda kafalarının karıştırıldığını, onu öldürüp öldürememe konusunda derin şüphe içinde bulunduklarını, zandan başka hiçbir bilgilerinin olmadığını, nihayetinde kesin olarak onu öldüremediklerini beyan ettikten sonra Nisâ’ 4/158’de Hz. İsa’yı kendisinin katına yükselttiğini, her şeyden güçlü ve hikmet sahibi olduğunu dile getirmiştir. İşte bu âyetlerde sözü edilen durum yani ref‘ işlemi Âl-i İmrân 3/55’te zikredildiği üzere vefat işleminden sonra gerçekleştirilmiştir ki vefat sonrasında ruhların Allah’a yükseltilmesi kuralı gereği daha önce de vurguladığımız gibi Hz. İsa’nın ruhu da göğe değil, Yüce Allah’a yükseltilmiştir. Zümer 39/42’de beyan edildiği gibi, vefat eden bütün insanların canlarını olduğu gibi Hz. İsa’nın canını/ruhunu da yanında tutmaktadır.

Hz. İdris hakkında onun yüksek, yüce bir makama ref‘ edilmesiyle ilgili olarak Meryem 19/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendisini üstün bir makama yüceltmiştik.” Hz. İdris’le ilgili durumun o henüz yaşarken Yüce Allah’ın onun değer ve kıymetini ortaya koyduğu, yüksek bir makamın sahibi kılındığı mesajı da elde edilebilir. Bütün peygamberler gibi o da kıymetini elbette nübüvvetinden almaktaydı. Hz. İdris için sözü edilen yüksek makamın “dördüncü kat gök” olduğu beyan edildiği gibi, bunun “cennet” veya “nübüvvet ve ilimde kadir ve makam olarak yüceliği” ifade ettiği de belirtilmektedir.(52) Hatta bazı yaklaşımlara göre Hz. İdris dördüncü kat göğe yükseltilmiştir ve orada tıpkı Hz. İsa gibi sağ olarak yaşamaktadır. Diğer bazı rivayetlere göre Hz. İdris altıncı kat göğe yükseltilmiş ve orada ölmüştür. Bazılarına göre Hz. Peygamber mirac esnasında onu dördüncü kat gökte görmüştü.(53) Bu türden bilgileri sadece aktarmakla yenineceğiz; çünkü bunların sahihliği konusu son derece şüphelidir.

Bütün bu görüşleri hatırlattıktan sonra şunu ifade edelim: Hz. İdris’in şanının yüceltildiğini, Yüce Allah katında şerefinin yüksek olduğunu, tıpkı Hz. Peygamber’in zikrinin yükseltildiği gibi,(54) onun da adının yüceltildiğini söyleyebiliriz. Meselenin göklerle ilgisini kurmak hiçbir şekilde doğru olamaz; çünkü âyette bu anlama gelebilecek hiçbir işaret yoktur. Konuyla ilgili rivayetlerin de sıhhati son derece sıkıntılıdır. Bu nedenle, biz maksadın manevi olarak yüceltilmek olduğu kanaatindeyiz. Onun sağ olarak gökte durması veya oraya yükseltilip orada ölmesinin ümmet için anlaşılabilecek hiçbir tarafı bulunmadığı gibi Kur’ân’dan bu konuda hiçbir işaret dahi söz konusu değildir. Bütün bu yaklaşımların sebebi Hz. İsa’nın göğe yükseltilmesi inancını desteklemek ve bunun bir devamı olarak onun orada yalnız olmadığını beyan etmeye çalışmaktır ki bu yaklaşımların herhangi bir delili yoktur. Hz. İsa’nın tekrar yeryüzüne ineceğine inananlar Hz. İdris için böyle bir şey de söylemeyerek onun gökte bulunuşunun hikmetine dair sessizliğe bürünmektedirler.

Hz. İdris için de zikredilen رَفع ref‘ kavramı Âl-i İmrân 3/55; Nisâ’ 4/158’de Hz. İsa için de kullanılmakta, onu da Yüce Allah’ın katına yükselttiği beyan edilmektedir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/55. âyette Hz. İsa için geçen ref‘ “yükseltilme” işlemi onun “vefat ettirilmesi”nden sonra zikredilmektedir. Hz. İdris de Hz. İsa gibi “Yüce Allah’ın özel rahmeti mertebesi”ne yükseltilmiştir. Bedeni ölen bütün insanların canları Yüce Allah’ın katında olduğu gibi,(55) onun canı da Allah’ın yanındadır. Bu arada, söz konusu kelimenin maddî anlamda insanlara nispet edilerek “yükseltme” manasında da kullanıldığını belirtelim.(56) Gerçeği Yüce Allah bilir.

c) وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Seni inkâr edenlerden arındıracağım.” Yüce Allah Hz. İsa’ya yönelik nimetlerinden birini bu cümlede zikretmekte, kendisini kâfirlerden yani onların iftiralarından, tuzaklarından, kötü komşuluklarından, kötü niyetli, art düşünceli, fitne ve desiselerinden arındıracağını bildirmektedir.(57) Bu ifade Hz. İsa’nın hem dünyada etrafındaki kâfirlerden korunmasını, onların yanından uzaklaşıp başka diyarlarda tebliğine devam etmesini, hem de mahşerde onlardan uzaklaştırılmasını ifade edebilir. Nihayetinde âyette verilmek istenen mesaj Hz. İsa’nın değerine dikkat çekmek ve çevresindekilerin kurduğu düşmanlık tuzaklarının ona zarar veremeyeceğini ortaya koyup kendisine moral verilmesini sağlamaktır.

d) وَجَاعِلُ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Sana uyanları kıyamet gününe kadar kâfirlerden üstün kılacağım.” Yüce Allah Hz. İsa’ya tâbi olanları yani onun getirip tebliğ ettiği şirksiz, küfürsüz, arı-duru dini öğretilere sahip çıkanları inkârcılardan üstün tutacağını ve bunun kıyamet gününe kadar bu şekilde devam edeceğini, çünkü Âl-i İmrân 3/139’da da belirtildiği gibi inananların üstün olduğu bildirilmektedir. Hz. İsa’nın tebliğ ettiği dinî esaslar da İslâm’dır; dolayısıyla onun döneminde kendisine tâbi olanlar da müslümanlar oldukları için, dahası bu durumlarını daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/52. âyette “Şahit ol ki bizler müslümanlarız” beyanlarıyla dile getirdikleri için onların kâfirlerden üstün tutulacağı mesajında garipsenecek bir durum söz konusu değildir. Esasında Abdullah b. Abbâs’tan gelen rivayete göre, ona tâbi olanlar da dolaylı olarak zaten bugünün müslümanlarıdır.

Âyette yer alan اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ ilâ yevmi’l-kıyâmeti ifadesindeki اِلٰى ilâ edatına ف۪ي fî manası verilirse, bu durumda mesaj kıyamet gününde müminlerin kâfirlerden üstün tutulacakları şeklini alır ki bu da elbette ve tartışmasız bir şekilde doğrudur. Kur’ân’da kelimeler ve kavramlar çok anlamlılık esasına sahip kılındıkları gibi edatların da böyle bir özelliği vardır. İşte bu nitelikten hareket ederek ilâ edatına fî manası verilebilir ve âyette sözü edilen üstünlüğün mahşerde müminlerin ödüllere sahip olması ve kâfirlerin ödülden mahrum bırakılması ile ilişkilendirilmesi mümkün olur.

2. ثُمَّ اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَاَحْكُمُ بَيْنَكُمْ ف۪يمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “Sonunda dönüşünüz sadece banadır. (İşte o zaman) ayrılığa düştüğünüz şeyler hakkında aranızda ben hükmedeceğim.” Yüce Allah âyetin bu kısmında insanların varıp duracakları son makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu ve herkes hakkında dünyada yapıp ettikleriyle ilgili olarak hüküm vereceğini haber vermektedir.

a)ثُمَّ اِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ “Sonunda dönüşünüz sadece banadır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde bütün insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu haber vermektedir. Âyette geçen مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte ve Kur’ân’da 16 kez(58) geçmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halinde zikredilmektedir; bu yüzden mesaj hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47 ve Meryem 19/95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur.

b) فَاَحْكُمُ بَيْنَكُمْ ف۪يمَا كُنْتُمْ ف۪يهِ تَخْتَلِفُونَ “(İşte o zaman) ayrılığa düştüğünüz şeyler hakkında aranızda ben hükmedeceğim.” Yüce Allah Hz. İsa’nın şahsında ona muhalefet eden inkârcı Yahudiler başta olmak üzere, insanların din adına ihtilaf ettikleri şeylerle ilgili olarak Kıyamet gününde aralarında hüküm vereceğini beyan etmektedir. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, bu son cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette yer almaktadır.(59)

Yüce Allah kıyamet gününde kendilerini Allah’ın seçkin ve ayrıcalıklı kulları sanan, böylece birtakım kuruntulara saplanan bütün insanları din adına ihtilafa düştükleri konularda yargılayacağını ve adaletli bir şekilde aralarında hüküm vereceğini haber vermektedir. Bu ifade kendilerini ayrıcalıklı sayan Yahudilere ve müşriklere yönelik bir gözdağı olurken, müminler için bir moral kaynağı olarak kabul edilmelidir.

Yüce Allah bu âyette insanların dünyada ihtilafa düştükleri din işleri, öldükten sonra diriltilme, sevap, azap gibi dini konulardaki hak ve iptal ehlinin kim olduğu hakkında Kıyamet günü hüküm vereceğini bildirmektedir.(60) Buna göre hak ehlinin cennete, bâtıl ehlinin de ateşe gireceği şekilde aralarında ayırıcı bir hüküm verecektir. İnsanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaktır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarıdır. İşte bunların arasında yer alan “yargılanma”nın içerisinde Yüce Allah’ın “hüküm vermesi” başta zikredilmektedir; ardından aynı konuyla ilgili olarak “kadası”, “fethi”, “emri” ve “faslı” da yer almaktadır.

Hz. İsa’nın vefatı konusunu daha önce kaleme aldığımız “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin v-f-y maddesinde geniş bir şekilde ele almıştık. Şimdi önemine binaen ilgili bölümü burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

Hz. İsâ’nın Vefatı Meselesi

Hz. İsa’nın vefatıyla ilgili olarak ele alınması gereken çeşitli âyeter vardır:

a) Âl-i İmrân 3/55

اِذْ قَالَ اللّٰهُ يَا ع۪يسٰىٓ اِنّ۪ي مُتَوَفّ۪يكَ وَرَافِعُكَ اِلَيَّ وَمُطَهِّرُكَ مِنَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَجَاعِلُ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوكَ فَوْقَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِلٰى يَوْمِ الْقِيٰمَةِ “Allah demişti ki: Ey Îsâ! Ben senin canını alacağım, seni bana yükselteceğim, seni inkâr edenlerden temizleyeceğim ve seni kıyâmete kadar inkâr edenlerin üstünde tutacağım.”(61) Bu âyetteki مُتَوَفّ۪ي müteveffî kelimesiyle,وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا مَا دُمْتُ ف۪يهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَن۪ي كُنْتَ اَنْتَ الرَّق۪يبَ عَلَيْهِمْ “Ben onların içinde olduğum sürece onların durumuna şâhit idim. Fakat sen beni vefat ettirince onları gözetleyen sen oldun”(62) âyetindeki تَوَفَّيْتَ teveffeyte kelimesi müfessirlerimizin büyük çoğunluğu tarafından “içlerinden almak, göğe yükseltilmek”(63) şeklinde anlamlandırılmaktadır. Biz bu anlamın uygun olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü söz konusu âyetlerde “göğe yükseltilme”yle ilgili hiçbir işaret yoktur. Eğer böyle bir ihtimal olsaydı, yükseltilme işleminden söz eden Nisâ’ 4/158’de müennes (dişi), yani hâ zamiri kullanılırdı.

Daha önce de belirttiğimiz gibi En‘âm 6/60. âyetteki “Geceleyin sizi vefat ettiren (öldürür gibi uyutan) O’dur” cümlesinde geçen يَتَوَفّٰي yeteveffâ fiili mutlak anlamda “vefat ettirmek”, yani “öldürmek” demektir. Ancak En‘âm 6/60 ve Zümer 39/42’de olduğu gibi bu fiil eğer el-leyl “gece” veya menâm “uyku” gibi kelimelerle kullanılırsa bu defa yarı ölüm demek olan “ruhlarını almak, uyutmak, ruhları cesetlerinden almak” manasına gelir.(64) Söz konusu fiil çeşitli kalıplarda bazen tek başına kullanılmaktayken,(65) bazen de el-mevt “ölüm” anlamına gelen bir kelimeyle(66) veya el-melâikeh(67) ya da rusül “ölüm melekleri”(68) kelimesiyle zikredilmektedir.

b) Nisâ’ 4/157-158

وَقَوْلِهِمْ اِنَّا قَتَلْنَا الْمَس۪يحَ ع۪يسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللّٰهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ف۪يهِ لَف۪ي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِه۪ مِنْ عِلْمٍ اِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنّ وَمَا قَتَلُوهُ يَق۪ينًا بَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ اِلَيْهِ وَكَانَ اللّٰهُ عَز۪يزًا حَك۪يمًا “Allah’ın elçisi Meryem oğlu Îsâ’yı öldürdük” demeleri yüzünden (onları lânetledik). Hâlbuki onu ne öldürdüler, ne de astılar; fakat onların kafası karıştırıldı. Onun hakkında ihtilâfa düşenler bundan dolayı tam bir kararsızlık içindedirler. Bu hususta zanna uymak dışında hiçbir (sağlam) bilgileri yoktur ve kesin olarak onu öldürmediler. Bilakis Allah, onu (Îsâ’yı) kendi katına kaldırmıştır. Allah izzet ve hikmet sahibidir.”(69) İsrailoğullarının burada dile getirdiği “Îsâ’yı öldürdük” şeklindeki iddialarına Yüce Allah cevap vermekte,وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ ifadeleri gereği “Onu öldüremediklerini ve asamadıkları”nı belirtmekte, sonunda da Hz. Îsâ’yıبَلْ رَفَعَهُ اللّٰهُ اِلَيْهِ “Kendisine yükselttiği”ni hatırlatmaktadır. İşte bu cümledeki hû zamiri, Hz. Îsâ’nın yükseltildiği yerin “gök” değil, Yüce Allah’ın manevî katı olduğunu açıkça göstermektedir.

Bu âyette sözü edilen ref‘, yani “Allah’a yükseltilme” işleminin ne zaman olduğu sorusunun cevabı, yukarıda zikrettiğimiz Âl-i ‘Imrân 3/55. âyettekiاِنّ۪ي مُتَوَفّ۪يكَ وَرَافِعُكَ اِلَيَّ “Seni vefat ettireceğim ve kendime yükselteceğim” cümlesinde yer almaktadır. Çünkü bu âyette “yükseltme”nin “vefat”tan sonra olduğu beyan edilmektedir. Bu bağlamda Hz. Îsâ’nın, tıpkı Hz. İdris örneğinde(70) olduğu gibi ruhunun alınıp Yüce Allah’a yükseltildiği anlaşılmaktadır.

Hz. Îsâ’nın vefatıyla ilgili tartışmalarda gözden kaçırılmaması gereken şey, onun İsrailoğulları tarafından öldürülemediği ve çarmıha gerilemediğidir. Nisâ’ 4/157. âyette anlatılan husus işte budur; onun hiç ölmediği değil.

c) Yüce Allah, Meryem 19/33’te Hz. Îsâ’nın dilinden onun hayatını her insanın olduğu gibi şu üç aşama olarak bizlere bildirmektedir:

وَالسَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ اَمُوتُ وَيَوْمَ اُبْعَثُ حَيًّا “Doğduğum gün, öleceğim gün ve sağ olarak diriltileceğim gün esenlik banadır.” İşte bu âyet, Hz. Îsâ’nın da diğer insanlar gibi “doğduğu, öleceği ve diriltileceği gün” sistemine bağlı olduğunu göstermektedir. Âyetteki وَيَوْمَ اَمُوتُ وَيَوْمَ اُبْعَثُ حَيًّا “Öleceğim gün ve sağ olarak diriltileceğim gün” ifadesinin gelecek zaman bildiren bir kalıpta gelmesi, bu sözü sağ iken söylemiş olmasından kaynaklanmaktadır.

Benzer bir ifade Hz. Yahyâ için de aynı sûrede şu şekilde yer almaktadır:

وَسَلَامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَيَوْمَ يَمُوتُ وَيَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا “Doğduğu gün, öleceği gün ve sağ olarak diriltileceği gün esenlik onun üzerine olsun!”(71) Hz. Yahyâ öldüğüne göre ve artık âhirette diriltileceği günü beklediği gibi Hz. Îsâ da aynı şekilde aynı diriltilmeyi beklemektedir. İddia edildiği gibi hayatın bu üç aşamasından başka bir dördüncü aşama hiç kimse için söz konusu değildir.

d) Konuyla ilgili bir başka âyet şudur: وَاِنْ مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ اِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِه۪ قَبْلَ مَوْتِه۪ وَيَوْمَ الْقِيٰمَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَه۪يدًا “Ehl-i Kitâb’dan her biri, ölümünden önce ona muhakkak iman edecektir. Kıyâmet gününde de o, onlara şâhit olacaktır.”(72) Bu âyette sözü edilen kitap ehlinden insanların ölümlerinden önce Hz. Îsâ’ya inanacak olması, Hz. Îsâ’nın ölümünden öncesini değil, söz konusu kişilerin ölümlerinin öncesini ifade etmektedir. Bu durumda ölüm halindeyken gerçekleşen iman, Nisâ’ 4/18 ve Yûnus 10/90-92. âyetlerdeki esaslar çerçevesinde sahiplerine fayda vermeyecek, Allah tarafından kabul edilmeyecektir. Bu nedenle, Hz. Îsâ da ölümleri esnasında kendisine inanan insanlar aleyhinde kıyâmet günü şâhitlik edecektir. Bu durum Nisâ’ 4/159. âyetin sonunda açıkça belirtilmiştir. Aleyhte şâhitlik gerekçelerinden biri de Hz. Îsâ’ya teslis (üçleme) çerçevesinde inanmaları olabilir ki bu da zaten Mâide 5/17, 72, 73. âyetler gereği Kur’ân’ın şiddetle reddettiği, Hz. Îsâ’nın da kabul etmediğini mahşerde ilan edeceği yanlış bir inanış biçimidir.(73) Her iki durumda da söz konusu kişinin imanı kabul edilmeyecek, bu kişiler hakkında Hz. Îsâ kıyâmet günü aleyhte şâhitlik edecektir.

e) Hz. Îsâ’nın ölmediğinin ve kıyâmetten önce ineceğinin delili olarak ileri sürülen Zuhruf 43/61. âyette şöyle buyrulmaktadır:

وَاِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Şüphesiz ki o, kıyâmetin (ne zaman kopacağının) bilgisidir. Ondan hiç şüphe etmeyin ve bana uyun; çünkü bu, dosdoğru yoldur.” Zamir konu Hz. İsâ ile ilgili bir bağlamda geçtiği için ona gidebilir. Bu durumda Hz. İsa’nın Son Saat için bir bilgi olduğu, Son Saat hakkında şüpheye düşülmemesi gerektiği ve Yüce Allah’a veya Hz. Peygamber’e tâbi olunmasının zorunluluğu üzerinde duruluyor demektir. بِهَا bihâ ifadesindeki hâ zamiri Hz. İsa’ya değil, السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesine gider. Dolayısıyla âyette Hz. İsa’nın yediden geleceğinden değil, Son Saat’ten kuşku duyulmaması kast edilmektedir. Hz. İsa peygamber olarak görevini yapıp ölmüştür; ancak hem o hem de Hz. Peygamber son iki rasûl oldukları için vahiy ile birlikte hepsi Son Saat’in alametiydiler ve gelip geçtiler. Artık geriye Son Saat’in aniden kopuşu kalmıştır; Muhammed 47/18’de vurgulanan huşu da budur.

f) Zuhruf 43/61’deki hû zamiri, -konunun içinde Hz. Îsâ da, başka peygamberler de olmasına rağmen- sûrenin başından beri zaman zaman, (meselâ Zuhruf 43/2, 3, 4, 5, 31, 36, 43, 44. âyetlerde) kendisine gönderme yapılan Kitâb’a, yani Kur’ân’a ait de olabilir. Kur’ân’ın gönderilişi, kıyâmetin kopma zamanı hakkında son bilgidir. Kıyâmetin kopmasından hiç kimsenin şüphe duymaması gerektiği vurgulandıktan sonra وَاتَّبِعُونِ “Bana uyun” emrine yer verilmiştir. Eğer âyetin başındaki zamir Hz. Îsâ’ya gitseydi, o zaman kendisine uyulması istenen kişi de o olurdu. Bu durumda âyetin metni “bana uyun” şeklinde değil de “ona uyun” şeklini almalıydı. Hâlbuki durum böyle değildir; kendisine uyulması istenen kişi ya Yüce Allah’tır veya O’nun son elçisi Hz. Muhammed’dir; hiçbir şekilde Hz. İsa değildir. Bu yolun adı da صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Sırât-ı müstakîm”dir.

Sırât-ı müstakîm, diğer peygamberler için kullanılan birkaç örnek hariç,(74) pek çok âyetteki açık ifadeler gereği Kur’ân yolunun özel adıdır.(75) Özellikle yukarıdaki âyetin de yer aldığı Zuhruf 43/43 ve 61. âyetlerdeki sırât-ı müstakîmin, Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği bu son mesaj olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Elbette peygamberlerin hepsi o yolu getirmişlerdir, insanları o yola davet etmişlerdir; ancak bu son mesaj geldikten sonra öncekilerin doğruluk ve geçerlilikleri Kur’ân’a uygunluk şartına bağlıdır. Son Peygamber’e ve onun tebliğ ettiği kitaba imanı şart koşan Yüce Allah, Zuhruf 43/61’de Hz. Peygamber’e uymanın doğru yol olacağını ifade etmektedir. Dolayısıyla burada maksat Hz. Îsâ’nın yeniden geleceği değil, gelmiş olan ve görevi kıyâmete kadar sürecek olan Hz. Peygamber’in risaletinin takip edilmesidir.

g) Yüce Allah, Hz. Peygamber’e hitaben şöyle buyurmaktadır:

وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ “Biz, senden önce de hiçbir beşere çok uzun hayat vermedik.”(76) Bu âyete göre Hz. Peygamber’den önce hiç kimsenin “çok uzun bir hayat”la yaşatılmadığı anlaşılmaktadır. Bu konuda benzer bir âyette de şöyle buyrulmaktadır:

وَمَا جَعَلْنَاهُمْ جَسَدًا لَا يَاْكُلُونَ الطَّعَامَ وَمَا كَانُوا خَالِد۪ينَ “Biz onları (peygamberleri), yemek yemez birer ceset olarak yaratmadık. Onlar (bu dünyada) ebedî de değillerdir.”(77) Eğer Hz. Îsâ’nın durumu bu konuda farklılık arz etseydi burada ona yönelik bir istisnanın yer alması gerekirdi.

h) Hz. Peygamber’den sonra yeniden gelecek bir peygambere inanmak, Hz. Muhammed’in son peygamber olduğunu ilan eden Ahzâb 33/40. âyete rağmen, peygamberlik görevinin bitmediğini dolaylı olarak kabul etmek demektir. Kur’ân adına bunun savunulabilir bir tarafı yoktur.

i) Hz. Îsâ’nın peygamber olarak değil de bir ümmet olarak geleceğini kabul etmek de sakıncalıdır. Çünkü bu durum bir peygamberin görevden alınmasını, görevden ayrılmasını veya bir çeşit emekli edilişini hatıra getirir ki bu da hiçbir şekilde doğru olamaz. Bir insan için dünya hayatında yaşanabilecek en büyük makam peygamberliktir. Bu makamı ikinci plana itecek bu türden yaklaşımlar, peygamberlik kurumunu hafife almak demektir.

j) Elbette aynı anda birden çok peygamberin gönderildiği olmuştur. Hz. İbrâhîm, Hz. İsmail, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Yâ’kûb, Hz. Yûsuf gibi; Hz. Şu‘ayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi. Ancak peygamberler tarihinde risaletler eğer uzun zaman aralıklarına sahne olmuşsa bu zaman aralığından sonra peygamber gönderilmesi, önceki kitabın unutturulması veya bozulmasının bir sonucudur. Bu durum Kur’ân için hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü Kur’ân’ın korunmasını, “Zikri muhakkak ki Biz indirdik; elbette onu yine Biz koruyacağız”(78) âyeti gereği bizzat Yüce Allah güvencesine almıştır.

Bu nedenle, dinin bozulmasından değil, belki doğru yaşanmamasından söz edilebilir ki bunu telafinin yolu, yeni bir peygamber göndermekten veya bir peygamberi diriltmekten geçmemektedir. Eğer bu düzeltilmeyi sadece ve özellikle bir peygamber sağlayabilecekse -ki peygamberlerin görevi sadece tebliğdir;(79) zorlayarak bir iş yaptırmak değildir-; o takdirde de bu dinin asıl tebliğcisi olan Hz. Peygamber’in gönderilmesi daha anlaşılabilir olurdu. Bu tür beklentiler insanları görevlerinden uzaklaştırmakta, sorumluluklarını başkalarına havale ettirmekte ve yaşadıkları günün gereklerini kendilerine uygulattırmamaktadır.

k) Yeni bir kurtarıcı beklemek, Kur’ân öğretilerine aykırıdır. Çünkü Yüce Allah, hidâyeti kendi üzerine almış, oraya peygamberleri bile ortak etmemiş, kulun istemesi, yani dilemesi durumunda hidâyeti isteyene vereceğini belirtmiştir.

l) Hz. Îsâ’nın yeniden dünyaya gönderileceği iddiası reenkarnasyona inanan kişileri haklı çıkartabilecek bir yanlışlığa da neden olacaktır. Oysa Kur’ân her insan için dünyada tek hayattan söz etmektedir. Bunun dışında gidiş-gelişler, tekâmül (olgunlaşma) gerekçesi ile îzâha kalkışılırsa, o zaman da âhiretin bir anlamı kalmamaktadır.

Anlaşılan odur ki, kurtarıcı beklemektense, yapılacak iş son derece açıktır: Allah’ın kitabı ortadadır ve insanlar bu kitabı yeniden, doğru ve önyargısız bir şekilde okuyup anlamalıdırlar; sonuçta hayatlarında uygulamalıdırlar. Bu, aynı zamanda kolay ve yapılabilir bir iştir. Diğer beklentiler her haliyle tartışmaya açıktır ve istismara müsaittir.

m) Son söz olarak şunu da hatırlatalım; Hz. Îsâ’yı bedenen Yüce Allah’ın yanında kabul edenler, aslında farkında olmadan Hıristiyanların ekmeğine yağ sürmektedir. Çünkü onlara göre Hz. Îsâ, Yüce Allah’ın oğludur; böylece Yüce Allah oğlunu yanına almıştır. Bir müslümanın bu tür spekülasyonlara kapı aralayacak kabulleri sorgulamadan benimsemesi doğru değildir. Konuyla ilgili rivayetlerin de Kur’ân ışığında yeniden gözden geçirilmesi hayâti bir önem taşımaktadır.

ıı. İnkârcıların Durumu

فَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَاُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Kâfir olanlar var ya, onlara dünyada da ahirette de şiddetli bir azapla azap edeceğim; onların hiçbir yardımcısı da yoktur.”

Âyetteki فَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا fe emmellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlara, inkar etmiş olanlara gelince”; فَاُعَذِّبُهُمْ fe u‘azzibuhum ifadesi “onlara azap edeceğim”; عَذَابًا شَد۪يدًا ‘azâben şedîden tamlaması “şiddetli bir azapla”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “hem dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati ifadesi “ve hem de âhirette”; وَمَا لَهُمْ mâ lehum ifadesi “onlar için hiçbir şekilde yoktur, olmayacaktır”; مِنْ نَاصِر۪ينَ min nâsırîne ifadesi ise “hiçbir yardımcıları” demektir.

Burada inkâr edenlere dünyada ve mahşerde uygulanacak davranışlar ve onların yardımcısız olacakları gündeme getirilmektedir.

1.فَاَمَّا الَّذ۪ينَ كَفَرُوا فَاُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَد۪يدًا فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “İnkâr edenler var ya, onlara dünya ve ahirette şiddetli bir şekilde azap edeceğim.” Yüce Allah Hz. İsa’ya yönelik hitaplarının ardından herkesi ve her dönemi içerecek şekilde evrensel manada prensibini hatırlatmakta ve inkâr edenlere hem dünyada hem de âhirette şiddetli bir şekilde azap edeceğini haber vermektedir. “Dünyadaki şiddetli azap” inkârcıların hastalanması, malını, servetini kaybetmesi, ağır vergilere mecbur bırakılması, savaşta sakatlanması, esir edilmesi, helak edilmesi, nihayet ölmesi gibi anlaşılabilir; âhiretteki şiddetli azap ise zaten ateş azabıdır.

2. وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِر۪ينَ “Onların hiçbir yardımcıları da yoktur.” Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/22’de de belirttiğimiz üzere, çeşitli âyetlerde geçen(80) bu ifadede Yüce Allah inkârı ve azgınlığı tercih edenlerin mahşerde hiçbir şekilde yardım görmeyeceklerini haber vermektedir. Âyette مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmaktadır. Bu bağlamda İsrâ’ 17/97 ve Şûrâ 42/44’te “sapkınlığı onaylananlar için artık Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı” beyan edilmektedir.

Kur’ân’da mahşerde kimlerin yardımcılarının olamayacağıyla ilgili olarak çeşitli bilgiler ve nitelikler üzerinde durulmaktadır.(81) İşte bunlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçenlerdir ki bunlar Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr etmişler, peygamberleri haksız yere katletmişler, adaleti emreden insanları öldürmüşler, böylece yapıp ettiklerini sandıkları iyilik amelleri dünyada ve âhirette silinip gitmiş kişilerdir.

ııı. Müminlerin Ödülleri

وَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفّ۪يهِمْ اُجُورَهُمْ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ “İman edip iyi işler yapanlara gelince, (Allah) onların ödüllerini tastamam verecektir. Allah zalimleri sevmez.”

Âyetteki وَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ve emmellezîne âmenû cümlesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara gelince”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış, işlemiş (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”;فَيُوَفّ۪يهِمْ fe yüveffîhim ifadesi “onlara tastamam verecektir”; اُجُورَهُمْ ucûrahum ifadesi “onların ödüllerini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “sevmez, sevmemektedir”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimleri, haksızlık edenleri” demektir.

Burada iman edip salih ameller işeleyenlere Yüce Allah’ın ödül vereceği ve zalimleri de sevmediği gündeme getirilmektedir.

1. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفّ۪يهِمْ اُجُورَهُمْ “İman edip sâlih ameller işleyenlere gelince, (Allah) onların mükâfatlarını tastamam verecektir.” Yüce Allah inkârcıların durumunu ifade ettikten sonra, Kur’ân’daki mesânîlik üslubu gereği bu defa sözü iman edenlere getirmektedir. Yüce Allah önceki âyette inkârcılara “ben azap edeceğim” diyerek kendisinin azap edeceğini beyan etmişken bu âyette ödülleri vermesiyle ilgili olarak “O onların ödüllerini tastamam verecektir” şeklinde üçüncü tekil şahıs kalıbına dönmüştür. Arapça’da bu türden ifade ve zamir değişikliğine “iltifat” sanatı denmektedir ve maksat da muhatapların zihnini dinç tutmak, daha dikkatli olmalarını sağlamaktır.

Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlere dünyada yapıp ettikleri bütün fedakârlıkların karşılığını, hak ettikleri ecirlerin tamamını vereceğini müjdelemektedir. Benzer mesajlar başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(82)

Kur’ân’da kurtuluşun nasıl gerçekleşeceğiyle ilgili olarak verilen bilgiler iman ve salih amel çerçevesinde şekillendirilmektedir. Kur’ân’a göre kişinin kurtuluşu iman ve salih amel birlikteliğine bağlanmaktadır. İman bir güven kurumudur ve bir inancın iman adını alması salih amellerle desteklenmesine ve ispatlanmasına bağlıdır. Sâlih amelin imandan ayrılamayacağı İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75’te açıkça ifade edilmektedir. Sâlih amel yoksa inanç “iman” olmaz; iman yoksa da davranışa “sâlih amel” denmez.

“İman” ve “salih amel” kavramları birbiriyle iç içe, birbirini tamamlayan, biri olmadan diğeri anlamını kaybeden değerlerdir. Bu ikisini birbirinden ayırınca bugün olduğu gibi, amelden yoksun bir iman anlayışının toplumu ne hale getirdiği görülmektedir. Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/195, Nisâ’ 4/124, Nahl 16/97, Kehf 18/30, Enbiyâ’ 21/94 ve Mü’min 40/40 gibi âyetlerde sâlih amel işleyenlerle ilgili beyanlara yer verilirken, bunun anlamlı olmasının imanlı yapılmasına bağlı olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bakara 2/25’te de ele aldığımız üzere, “iman” ve “sâlih amel” kavramları birbirinden ayrılamayacak bir bütünün iki tarafını oluşturan asıl unsurlardır.

Nitekim Kur’ân’da “iman edenler ve sâlih amel işleyenler” anlamındaki bütün âyetlerin(83) İsrâ’ 17/9, Kehf 18/2 ve Tâhâ 20/75. âyetin ışığında anlaşılması gerektiği kanaatindeyiz. Çünkü Yüce Allah bu üç âyette “iman eden” veya “mümin olan” ifadesinin peşinden “sâlih ameller işleyen” cümlesini getirmekte, ancak bu son ifadenin başına vâv edatı koymamaktadır. Böyle olunca, imanın iman olması için mutlaka sâlih amel içermesinin gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Esasında Ra‘d 13/23 ve Mü’min 40/8’de de ‘adn cennetlerine girecek kişiler ele alınırken onların sâlih olmalarından söz edilmekte, cennete girmek için salih amel sahibi olmanın zorunlu olduğu ortaya konulmaktadır. Cennete girebilmek için salâh şarttır vesselâm.

2. وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِم۪ينَ “Allah zalimleri sevmez.” Yüce Allah iman edip salih ameller işleyenlere dünyada yapıp ettiklerinin tam karşığını vereceğini müjdeledikten sonra, zalimlik yapanları sevmediğini ilan etmektedir.

Âyette geçen الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne kelimesi bilinen şekliyle “haksızlık edenler” demektir; ancak konu iman ve salih amel olunca devreye şirk unsuru da girmektedir. Buna göre Lokmân 31/13’ten destek almak gerekmektedir. Bilindiği gibi “adalet” bir şeyi yerli yerince yapmaktır; “zulüm” ise bir şeyi hakkı olan yerinden etmektir. Bu durumda inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdur. Hakkı teklik olan Yüce Allah’ın ortakları olduğunu iddia etmek O’na karşı yapılabilecek en büyük haksızlıktır. Bu nedenle, Hz. İbrâhim de inkârcı müşrik muhataplarına mukayese ederek sorduğu “müşrikler mi muvahhidler mi güvende olmaya daha layıktır?” sorunun cevabında imanlarına zulüm yani şirk karıştırmayan müminlerin güvende olmayı hakettiklerini, çünkü onların hidayete erdirildiklerini beyan etmiştir.

Kur’ân’da ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “kâfirleri”,(84) “zalimleri”,(85) “haddi aşanları”,(86) “bozgunculuk yapmayı, yapanları”,(87) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(88) “böbürlenenleri”,(89) “günahkâr hainleri”,(90) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(91) “israf edenleri”,(92) “ihanet edenleri”,(93) “kibirli davrananları”,(94) “hain nankörleri”(95) sevmediğini ilan etmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bunlar arasında yer alan zalimleri Yüce Allah’ın sevmediği belirtilmektedir.

Dipnotlar

1 - Taberî, age., III, 263; Râzî, age., VIII, 43.
2 - Müslim, Salât, 215.
3 - Zemahşerî, age., I, 356. 4 - Taberî, age., III, 268.
5 - Âl-i İmrân 3/35. 6 - Âl-i İmrân 3/36. 7 - Râzî, age., VIII, 46.
- Âl-i İmrân 3/35 Âl-i İmrân 3/36
8 - Semerkandî, age., I, 213; Taberî, age., III, 269.
9 - Taberî, age., III, 269.
10 - Âl-i İmrân 3/45; Nisâ’ 4/157, 171, 172; Mâide 5/17, 72, 75; Tevbe 9/30, 31. 11 - Zemahşerî, age., I, 356. 12 - Semerkandî, age., I, 213; Taberî, age., III, 270; Râzî, age., VIII, 49-50.
- Âl-i İmrân 3/45 Nisâ 4/157 Nisâ 4/171 Nisâ 4/172 Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/75 Tevbe 9/30 Tevbe 9/31
13 - Taberî, age., III, 270; Zemahşerî, age., I, 357.
14 - Semerkandî, age., II, 392; Taberî, age., XVI, 79; Zemahşerî, age., III, 14. 15 - Zemahşerî, age., III, 14; Râzî, age., VIII, 52. 16 - Taberî, age., XVI, 79.
17 - Esed, age., s. 612.
18 - İslâmoğlu, age., s. 113’te 1. not.
19 - Yazır, age., II, 364. 20 - Taberî, age., III, 271.
21 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47; En‘âm 6/2; Yûsuf 12/68; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/35; Kasas 28/15, 29; Ahzâb 33/23, 36, 37; Zümer 39/42; Mü’min 40/68; Fussılet 41/12. 22 - Semerkandî, age., II, 322; Taberî, age., XV, 62; Zemahşerî, age., II, 631. 23 - Bakara 2/117; Âl-i İmrân 3/47, 59; En‘âm 6/73; Nahl 16/40; Meryem 19/35; Yâsîn 36/82; Mü’min 40/68.
- Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 En‘âm 6/2 Yûsuf 12/68 İsrâ 17/23 Meryem 19/35 Kasas 28/15 Kasas 28/29 Ahzâb 33/23 Ahzâb 33/36 Ahzâb 33/37 Zümer 39/42 Mü'min 40/68 Fussilet 41/12 Bakara 2/117 Âl-i İmrân 3/47 Âl-i İmrân 3/59 En‘âm 6/73 Nahl 16/40 Meryem 19/35 Yâsîn 36/82 Mü'min 40/68
24 - Taberî, age., III, 274; Râzî, age., VIII, 54. 25 - Semerkandî, age., I, 214.
26 - Semerkandî, age., I, 214; Zemahşerî, age., I, 358; Râzî, age., VIII, 55. 27 - En‘âm 6/14, 79; Hûd 11/51; Yûsuf 12/101; İbrâhim 14/10; İsrâ’ 17/51; Tâhâ 20/72; Enbiyâ’ 21/56; Rûm 30/30; Fâtır 35/1; Yâsîn 36/22; Zümer 39/56; Şûrâ 42/11; Zuhruf 43/27. 28 - Bakara 2/117; En‘âm 6/101.
- En‘âm 6/14 En‘âm 6/79 Hûd 11/51 Yûsuf 12/101 İbrâhîm 14/10 İsrâ 17/51 Tâhâ 20/72 Enbiyâ 21/56 Rûm 30/30 Fâtır 35/1 Yâsîn 36/22 Zümer 39/56 Şûrâ 42/11 Zuhruf 43/27 Bakara 2/117 En‘âm 6/101
29 - Âl-i İmrân 3/47; Mâide 5/110; En‘âm 6/2; A‘râf 7/12; İsrâ’ 17/61; Mü’minûn 23/12; Kasas 28/38; Secde 32/7; Sâffât 37/11; Sâd 38/71, 76; Zâriyât 51/33.
- Âl-i İmrân 3/47 Mâide 5/110 En‘âm 6/2 A‘râf 7/12 İsrâ 17/61 Mü'minûn 23/12 Kasas 28/38 Secde 32/7 Sâffât 37/11 Sâd 38/71 Sâd 38/76 Zâriyât 51/33
30 - A‘râf 7/131; İsrâ’ 17/13; Neml 27/47; Yâsîn 36/19. 31 - Esed, age., s. 99’da 37. not.
- A‘râf 7/131 İsrâ 17/13 Neml 27/47 Yâsîn 36/19
32 - Semerkandî, age., I, 215; Taberî, age., III, 276-277; Zemahşerî, age., I, 358.
33 - Semerkandî, age., I, 215; Taberî, age., III, 278; Zemahşerî, age., I, 358.
34 - Râzî, age., XII, 171.
35 - Taberî, age., III, 278-280; Zemahşerî, age., I, 358.
36 - Âl-i İmrân 3/50; Enfâl 8/1; Şu‘arâ 26/108, 110, 126, 131, 144, 150, 163, 179; Zuhruf 43/63; Nûh 71/3.
- Âl-i İmrân 3/50 Enfâl 8/1 Şu‘arâ 26/108 Şu‘arâ 26/110 Şu‘arâ 26/126 Şu‘arâ 26/131 Şu‘arâ 26/144 Şu‘arâ 26/150 Şu‘arâ 26/163 Şu‘arâ 26/179 Zuhruf 43/63 Nûh 71/3
37 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
- Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
38 - Semerkandî, age., I, 216; Taberî, age., III, 283; Zemahşerî, age., I, 359.
39 - Bakara 2/270; Âl-i İmrân 3/52, 192; Mâide 5/72; Tevbe 9/100, 117; Saff 61/14; Nûh 71/25. 40 - Yazır, age., II, 369.
- Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/192 Mâide 5/72 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Saff 61/14 Nûh 71/25
41 - Âl-i İmrân 3/52; Mâide 5/111, 112; Saff 61/14. 42 - Semerkandî, age., I, 217; Taberî, age., III, 288; Zemahşerî, age., I, 359; Râzî, age., VIII, 63.
- Âl-i İmrân 3/52 Mâide 5/111 Mâide 5/112 Saff 61/14
43 - Bu konudaki bilgiler için bk. Semerkandî, age., I, 217; Taberî, age., III, 289; Râzî, age., VIII, 66. 44 - Râzî, age., VIII, 66-67.
45 - Semerkandî, age., I, 218; Taberî, age., III, 289-292; Zemahşerî, age., I, 360; Râzî, age., VIII, 67-69.
46 - Örnek için bk. Mukâtil, Vucûh, s. 142; Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 492; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 213.
47 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 214. 48 - Bakara 2/234, 240; Âl-i İmrân 3/55, 193; Mâide 5/117; A‘râf 7/126; Yûnus 10/46, 104; Yûsuf 12/101; Ra‘d 13/40; Nahl 16/70; Mü’min 40/77. 49 - Nisâ’ 4/15; Secde 32/11. 50 - Enfâl 8/50; Nahl 16/28, 32; Muhammed 47/27. 51 - En‘âm 6/61; A‘râf 7/37.
- Bakara 2/234 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/193 Mâide 5/117 A‘râf 7/126 Yûnus 10/46 Yûnus 10/104 Yûsuf 12/101 Ra‘d 13/40 Nahl 16/70 Mü'min 40/77 Nisâ 4/15 Secde 32/11 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Muhammed 47/27 En‘âm 6/61 A‘râf 7/37
52 - Semerkandî, age., II, 396-398. 53 - Taberî, age., XVI, 96-97.
54 - İnşirâh 94/4.
- İnşirâh 94/4
55 - Zümer 39/42. 56 - Bakara 2/127. 57 - Zemahşerî, age., I, 360.
- Zümer 39/42 Bakara 2/127
58 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68.
- Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
59 - Bakara 2/113; Âl-i İmrân 3/55; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
- Bakara 2/113 Âl-i İmrân 3/55 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
60 - Zemahşerî, age., III, 224.
61 - Âl-i İmrân 3/55. 62 - Mâide 5/117. 63 - Örnek için bk. Mukâtil, Vucûh, s. 142; Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 492; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 213.
- Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/117
64 - Semerkandî, age., I, 454; Taberî, age., VII, 214. 65 - Bakara 2/234, 240; Âl-i İmrân 3/55, 193; Mâide 5/117; A‘râf 7/126; Yûnus 10/46, 104; Yûsuf 12/101; Ra‘d 13/40; Nahl 16/70; Mü’min 40/77. 66 - Nisâ’ 4/15; Secde 32/11. 67 - Enfâl 8/50; Nahl 16/28, 32; Muhammed 47/27. 68 - En‘âm 6/61; A‘râf 7/37. 69 - Nisâ’ 4/157-158.
- Bakara 2/234 Bakara 2/240 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/193 Mâide 5/117 A‘râf 7/126 Yûnus 10/46 Yûnus 10/104 Yûsuf 12/101 Ra‘d 13/40 Nahl 16/70 Mü'min 40/77 Nisâ 4/15 Secde 32/11 Enfâl 8/50 Nahl 16/28 Nahl 16/32 Muhammed 47/27 En‘âm 6/61 A‘râf 7/37 Nisâ 4/158
70 - Meryem 19/57.
- Meryem 19/57
71 - Meryem 19/15.
- Meryem 19/15
72 - Nisâ’ 4/159. 73 - Hz. Îsâ’nın bu durumla ilgili sözleri için bk. Mâide 5/117.
- Nisâ 4/159 Mâide 5/117
74 - Nisâ’ 4/68, 175; En‘âm 6/87; Nahl 16/121; Sâffât 37/118. 75 - Fâtiha 1/6; Bakara 2/142, 213; Âl-i İmrân 3/51, 101; Mâide 5/16; En‘âm 6/39, 126, 153, 161; Yûnus 10/25; İbrâhîm 14/1; Hıcr 15/41; Nahl 16/76; Meryem 19/36; Hacc 22/54; Mü’minûn 23/73; Nûr 24/46; Yâsîn 36/4, 61; Şûrâ 42/52; Zuhruf 43/43, 64; Feth 48/2, 20.
- Nisâ 4/68 Nisâ 4/175 En‘âm 6/87 Nahl 16/121 Sâffât 37/118 Fâtiha 1/6 Bakara 2/142 Bakara 2/213 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/101 Mâide 5/16 En‘âm 6/39 En‘âm 6/126 En‘âm 6/153 En‘âm 6/161 Yûnus 10/25 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/41 Nahl 16/76 Meryem 19/36 Hacc 22/54 Mü'minûn 23/73 Nûr 24/46 Yâsîn 36/4 Yâsîn 36/61 Şûrâ 42/52 Zuhruf 43/43 Zuhruf 43/64 Fetih 48/2 Fetih 48/20
76 - Enbiyâ’ 21/34. 77 - Enbiyâ’ 21/8.
- Enbiyâ 21/34 Enbiyâ 21/8
78 - Hıcr 15/9.
- Hicr 15/9
79 - Bakara 2/272; Kasas 28/56; Şûrâ 42/48; Kâf 50/45; Ğâşiye 88/22; …
- Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/48 Kâf 50/45 Ğâşiye 88/22
80 - Âl-i İmrân 3/22, 56, 91; Nahl 16/37; ‘Ankebût 29/25; Rûm 30/29; Câsiye 45/34. 81 - Bakara 2/107, 120, 270; Âl-i İmrân 3/22, 56, 91, 192; Nisâ’ 4/52, 123, 145, 173; Mâide 5/72; Tevbe 9/74, 116; Nahl 16/37; İsrâ’ 17/75; Kehf 18/43; Hacc 22/71; Kasas 28/81; ‘Ankebût 29/22, 25; Rûm 30/29; Ahzâb 33/17, 65; Fâtır 35/37; Şûrâ 42/8, 31; Câsiye 45/34; Feth 48/22; Nûh 71/25.
- Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Nahl 16/37 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Câsiye 45/34 Bakara 2/107 Bakara 2/120 Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/22 Âl-i İmrân 3/56 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/192 Nisâ 4/52 Nisâ 4/123 Nisâ 4/145 Nisâ 4/173 Mâide 5/72 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Nahl 16/37 İsrâ 17/75 Kehf 18/43 Hacc 22/71 Kasas 28/81 ‘Ankebût 29/22 ‘Ankebût 29/25 Rûm 30/29 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Fâtır 35/37 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/31 Câsiye 45/34 Fetih 48/22 Nûh 71/25
82 - Bakara 2/62, 112, 262, 272, 274, 277, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nahl 16/96, 97, 173; Nûr 24/25; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35, 70; Şûrâ 42/40; Ahkâf 46/19; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
- Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/272 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Nahl 16/173 Nûr 24/25 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Zümer 39/70 Şûrâ 42/40 Ahkâf 46/19 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
83 - Bakara 2/25, 62, 82, 277; Âl-i İmrân 3/57; Nisâ’ 4/57, 122, 124, 173; Mâide 5/9, 69, 93; A‘râf 7/42; Yûnus 10/4, 9; Hûd 11/11, 23; Ra‘d 13/29; İbrâhim 14/23; Nahl 16/97; İsrâ’ 17/9; Kehf 18/2, 30, 46, 88, 107, 110; Meryem 19/60, 76, 96; Tâhâ 20/75, 82, 112; Enbiyâ’ 21/94; Hacc 22/14, 23, 50, 56; Mü’minûn 23/51; Nûr 24/55; Furkân 25/70, 71; Şu‘arâ’ 26/227; Neml 27/19; Kasas 28/80, 97; ‘Ankebût 29/7, 9, 58; Rûm 30/15, 44, 45; Lokmân 31/8; Secde 32/12, 19; Ahzâb 33/31; Sebe’ 34/4, 11, 37; Fâtır 35/7, 37; Sâd 38/24, 28; Mü’min 40/40, 58; Fussılet 41/8, 33, 46; Şûrâ 42/22, 23, 26; Câsiye 45/15, 21, 30; Ahkâf 46/15; Muhammed 47/2, 12; Feth 48/29; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; İnşikâk 84/25; Burûc 85/11; Tîn 95/6; Beyyine 98/7; ‘Asr 103/3.
- Bakara 2/25 Bakara 2/62 Bakara 2/82 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Nisâ 4/124 Nisâ 4/173 Mâide 5/9 Mâide 5/69 Mâide 5/93 A‘râf 7/42 Yûnus 10/4 Yûnus 10/9 Hûd 11/11 Hûd 11/23 Ra‘d 13/29 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/97 İsrâ 17/9 Kehf 18/2 Kehf 18/30 Kehf 18/46 Kehf 18/88 Kehf 18/107 Kehf 18/110 Meryem 19/60 Meryem 19/76 Meryem 19/96 Tâhâ 20/75 Tâhâ 20/82 Tâhâ 20/112 Enbiyâ 21/94 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Hacc 22/50 Hacc 22/56 Mü'minûn 23/51 Nûr 24/55 Furkân 25/70 Furkân 25/71 Şu‘arâ 26/227 Neml 27/19 Kasas 28/80 Kasas 28/97 ‘Ankebût 29/7 ‘Ankebût 29/9 ‘Ankebût 29/58 Rûm 30/15 Rûm 30/44 Rûm 30/45 Lokmân 31/8 Secde 32/12 Secde 32/19 Ahzâb 33/31 Sebe' 34/4 Sebe' 34/11 Sebe' 34/37 Fâtır 35/7 Fâtır 35/37 Sâd 38/24 Sâd 38/28 Mü'min 40/40 Mü'min 40/58 Fussilet 41/8 Fussilet 41/33 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/22 Şûrâ 42/23 Şûrâ 42/26 Câsiye 45/15 Câsiye 45/21 Câsiye 45/30 Ahkâf 46/15 Muhammed 47/2 Muhammed 47/12 Fetih 48/29 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 İnşikâk 84/25 Burûc 85/11 Tîn 95/6 Beyyine 98/7 ‘Asr 103/3
84 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 85 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 86 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 87 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 88 - Bakara 2/276. 89 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 90 - Nisâ’ 4/107. 91 - Nisâ’ 4/148. 92 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 93 - Enfâl 8/58. 94 - Nahl 16/23. 95 - Hacc 22/38.
- Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38

Sure veya Ayet Seçiniz

Git