Muhammed Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 38 âyetten oluşan, adını 2. âyette yer alan مُحَمَّد muhammed kelimesinden alan Muhammed sûresi, inişe göre 92, resmî sıralamada ise 47. sûredir. Bu sûre, 4 ve 20. âyetlerde geçen savaş vurgusu nedeniyle “Kıtâl sûresi” onlarak da anılmaktadır.

Muhammed sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Ahkâf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Dahası Muhammed sûresi adeta Ahkâf sûresinin devamı gibidir. Nitekim Ahkâf’ın son âyetinde ulu’l-‘azm peygamberlerden söz edilmekte, onların sabrı gibi sabır, metanet ve kararlılık göstermesi Hz. Peygamber’den istenmekte, Muhammed sûresinde ise bu azim ve kararlılığın Hz. Peygamber’de zirve yaptığı görülmektedir. Ayrıca her iki sûrede de “iman edip salih ameller işleyenlerin cennete alınacakları” (Ahkâf 13-14; Muhammed 12, 15), “inkarcılara cehennem tehdidi” (Ahkâf 20, 34; Muhammed 8-9, 32), “mahşer hayatıyla ilgili çeşitli bilgiler” (Ahkâf 35; Muhammed 18) vs. ortak konular ele alınmaktadır.

Muhammed sûresi, inkar edip insanları Yüce Allah’ın yolundan engelleyenlerin amellerini Allah’ın boşa çıkaracağı, buna karşılık iman edip salih ameller işleyenlerin ve Hz. Muhammed’e iman edenlerin ise kötülüklerini sileceği, hallerini düzelteceği mesajıyla başlamakta, kafirlerin batıla, müminlerin de hakka tabi olmaları nedeniyle sonucun bu şekilde tecelli edeceği bildirilmektedir.

4. âyetten itibaren, kafirlerle karşılaştıklarında savaş meydanında onları öldürmeleri, esir alınanları ya bedelli veya bedelsiz olarak salıvermeleri gerektiği, Yüce Allah’ın yolunda öldürülenlerin amellerinin zayi edilmeyeceği, dahası cennetlik olacakları beyan edilmekte, Allah’a yardım edenlere O’nun da yardım edeceği ve ayaklarını sabit kılacağı, kafirlerin ise yıkımı hak ettikleri, çünkü Yüce Allah’ın indirdiklerini çirkin gördükleri ve amellerinin silindiği ifade edilmekte, onların helak edilen yurtlarının gezilip durumlarından dersler çıkartılması gerektiği dile getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, iman edenlere mahşerde verilecek cennet ödülü, kafirlerin ve helak edilen kavimlerin durumu, müminlerle kafirlerin mukayesesi, muttakilere vaad edilen cennetin özellikleri anlatılmakta, inkarcıların bütün alametleri gelmiş olan ve artık kendilerine aniden gelecek Son Saat’ten başka bir şey beklemedikleri belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in duası, kalplerinde hastalık bulunanların durumu, vahyi gereği gibi incelemeyenlerin kalplerinin kilitli oluşu, kafirlerin ölüm anında meleklerin onlara korkunç darbeler indirişi, kalplerinde hastalık bulunanların kinlerini Yüce Allah’ın ortaya çıkartacağı, dilemesi halinde bunları Hz. Peygamber’e bildirebileceği ve onları tanımasının sağlanabileceği ifade edilmektedir.

31. âyetten itibaren, insanların fedakarlıklarının denenmeye devam edeceği, kafirlerin amellerinin silineceği, müminlerin Yüce Allah’a ve Hz. Rasûl’e itaat etmeleri nedeniyle amellerinin iptal edilmeyeceği, inkarcıların asla ve asla bağışlanmayacağı, dünya hayatının oyun ve eğlence olduğu, iman edenlere bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

Son âyette ise, gerçek zenginin Yüce Allah olduğu, diğer bütün insanların O’na muhtaç olduğu beyan edilmekte, eğer hak ve hakikatten yüz çevirirlerse yerlerine başka bir kavmin getirileceği ve inkarcı nankörlerin aksine onların çok düzgün olacağı bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 20-28. âyetlerinde kalplerinde hastalık bulunanların dönekliğini, lanete uğratılmalarını, vahye karşı olumsuz tavırlarını, şeytanın kendilerini aldatmasını, ölümleri anında yaşayacakları sıkıntıyı ve bunun gerekçelerini dile getirmektedir.

a) İnsanların Çeşitli Davranış Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 20-24. âyetlerinde iman etmiş olanların “Keşke (şu müşriklere karşı) cihad hakkında bir sûre indirilmiş olsaydı!” dediklerini, ancak hükmü açık bir sûre indirilip de onda savaştan söz edilince, kalplerinde hastalık olanların, ölüm baygınlığı geçiren kimsenin bakışı gibi Hz. Peygamber’e baktıklarını göreceğini, onlara yakışanın da bu olduğunu, oysa onların görevinin itaat ve güzel söz olduğunu, iş ciddiye bindiği zaman Allah’a sadakat gösterselerdi elbette kendileri için daha hayırlı olacağını fade etmektedir.

Ardından, kalplerinde hastalık bulunanlara yönelik olarak şöyle bir uyarı yapılmaktadır: “Geri dönerseniz, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya ve akrabalık bağlarını kesmeye dönmüş olmaz mıydınız?” İşte bunların Yüce Allah’ın kendilerini lânetlediği, sağır kıldığı ve gözlerini kör ettiği kimseler olduğu beyan edilerek, nihayetinde bunların Kur’ân’ı inceden inceye düşünmemeleri kınanmakta ve kalplerinde kilitler olduğu ifade edilmektedir.

ı. Savaş Emri Karşısındaki Tutumları

وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَاِذَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ ف۪يهَا الْقِتَالُ رَاَيْتَ الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَاَوْلٰى لَهُمْ “İman etmiş olanlar ‘Keşke (savaş hakkında) bir sure indirilmiş olsaydı!’ derler. Ama hükmü apaçık bir sure indirilip de onda savaştan söz edilince, kalplerinde hastalık bulunanların ölüm baygınlığı geçiren kimsenin bakışı gibi sana baktıklarını görürsün. Onlara yakışan da budur!”

Âyettekiوَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve der ki”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler”; لَوْلَا نُزِّلَتْ levlâ nüzzilet ifadesi “indirilseydi ya, indirilmeli değil miydi”; سُورَةٌ sûratün kelimesi “herhangi bir sûre”; فَاِذَآ اُنْزِلَتْ fe izâ ünzilet ifadesi “ve indirildiği zaman”; سُورَةٌ sûratün kelimesi “(şöyle) bir sûre”; مُحْكَمَةٌ muhkemetün kelimesi “hükmü açık”; وَذُكِرَ ve zükira fiili “ve zikredilmiştir, zikredilmiş (olan)”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”; الْقِتَالُ el-kıtâlü kelimesi “savaş”; رَاَيْتَ raeyte fiili “görürsün”; الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ ellezîne fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde (şöyle bir şey) bulunan kişi”; مَرَضٌ meradun kelimesi “hastalık”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakarlar”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; نَظَرَ الْمَغْشِيِّ nezara’l-mağşiyyi tamlaması “kaplayan şeyin bakışı gibi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine, kendisine”; مِنَ الْمَوْتِ mine’l-mevti ifadesi “ölüm baygınlığı”; فَاَوْلٰى fe evlâ kelimesi “(bu durum) yakışandır”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onlara” demektir.

Burada savaşla ilgili hüküm bekleyen bazı hastalıklı tiplerin savaş hükmü içeren bir sûre gelince nasıl bir tavır sergiledikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَيَقُولُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ “İman etmiş olanlar ‘Keşke (savaş hakkında) bir sure indirilmiş olsaydı!’ derler.” Yüce Allah Müslümanlar Medine’ye hicret ettikten hemen sonra Mekke’de uğratıldıkları eziyetler sebebiyle artık kendilerine “düşmanlarla savaşma izninin verilmesini istediklerini”, bu nedenle de böyle bir hüküm içeren bir sûrenin indirilmesini arzu ettiklerini aktarmaktadır. Bu yüzden, bu âyetin, uğratıldıkları haksızlık nedeniyle kendilerine savaş açılan müslümanlara savaş izni verilmesini içeren Hacc 22/39’dan önce indirildiğinde şüphe yoktur.

Âyette geçen سُورَة sûrah kelimesi “sûre” manasına gelse de esasında bu kelimeyi “vahiy” manasında yorumlamak gerektiği kanaatindeyz. Nitekim savaşla ilgili mesajlar içeren bilgiler tek sûrede toplanmış değildir; aksine birçok sûrede bu konuya çeşitli atıflar yapılmaktadır. Tevbe 9/86’da da geçtiği üzere, “indirilmesi istenen sûre” ifadesi vahiy, buyruk ve mesaj olarak yorumlanmalıdır.

2. فَاِذَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ ف۪يهَا الْقِتَالُ رَاَيْتَ الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ “Ama hükmü apaçık bir sure indirilip de onda savaştan söz edilince, kalplerinde hastalık bulunanların ölüm baygınlığı geçiren kimsenin bakışı gibi sana baktıklarını görürsün.” Yüce Allah Medine’deki müslümanların kendilerine savaş açanlara karşı savaşmaları iznini içeren bir sûre veya mesaj indirilmesini istediklerini beyan ettikten sonra, içinde savaş konusunun zikredildiği bir sûre yani âyet, mesaj indirildiğinde kalplerinde hastalık bulunanların Hz. Peygamber’e ölüm baygınlığı şeklinde baktıklarını gördüğünü bildirmektedir.

a) فَاِذَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ ف۪يهَا الْقِتَالُ “Ama hükmü apaçık bir sure indirilip de onda savaştan söz edilince.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve sûreyi nitelendiren مُحْكَمَة muhkemeh kelimesi “nesh edilemeyen”, “manası da hakikati de bilinebilen” manasına gelmektedir. سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ sûretun muhkemeh “muhkem sûre” tamlaması, anlamı, içeriği, hakikati bilinen, farklı manalarda yorumlanamayacak, hükmü ve mesajı oldukça açık sûreler veya vahiylerdir.

Daha önce yorumladığımız Muhammed 47/4. âyette, ayrıca Bakara 2/190-193, 216, 244, Nisâ’ 4/75, 76, 77, 89, 90, 91, Enfâl 8/15, 45, Tevbe 9/5 gibi âyetlerde de yer aldığı üzere, savaşla ilgili hükümler son derece açıktır ve bu sûrelerin hepsi de muhkemdir;(1) hiçbir şekilde herhangi bir nesih boyutu içermemektedir.

b) رَاَيْتَ الَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ “Kalplerinde hastalık bulunanların ölüm baygınlığı geçiren kimsenin bakışı gibi sana baktıklarını görürsün.” Burada sözü edilenler “münafıklar” olabileceği gibi “iman ve din zayıflığı yaşayanlar” da olabilir. İşte bu kişiler önceleri kahramanlık yapıp savaş hükmü istemelerine rağmen böyle bir hüküm geldiğinde artık üzerine ölüm baygınlığı düşen kişinin bakışı gibi Hz. Peygamber’e baktıkları, gözlerini açmaya dermanlarının bulunmadığı, ölmek üzere olanlar gibi baygın baygın bir şekilde gözlerini kaldırmadıkları, yan yan baktıkları, derin bir korku içerisine girdikleri ifade edilmektedir.

Savaş emri gelmeden önce icabında münafıklıklarını gizlemeyi başaran, her iki tarafı da idare edebilen bu tipler savaş emri açık bir hüküm olarak gelince artık nifaklarını gizleyemedikleri için derin bir korku ve moral çöküntüsü içerisine girmişlerdi.

Münafıkların buna benzer çaresizlik içerisindeki bakışları ve korku geçince nasıl ikiyüzlü davrandıklarıyla ilgili olarak Ahzâb 33/19’da şöyle buyrulmaktadır: “(Savaşa gelseler de) size karşı pek hasistirler. Hele korku gelip çattı mı, üzerine ölüm baygınlığı çökmüş gibi gözleri dönerek sana baktıklarını görürsün. Korku gidince ise, mala düşkünlük göstererek sizi sivri dilleri ile incitirler. Onlar iman etmiş değillerdir; bunun için Allah onların yaptıklarını boşa çıkarmıştır. Bu, Allah’a göre kolaydır.”

İşte her iki âyette de belirtildiği gibi münafıkların ikiyüzlü tavırları hayatın ciddi alanlarında kendini göstermekte, nasıl bir aldanış ve döneklik içerisinde bulundukları gözler önüne serilmektedir. Benzer içerikte olmak üzere Enfâl 8/6’da da şöyle buyrulmaktadır: “Hak ortaya çıktıktan sonra sanki gözleri göre göre ölüme sürükleniyorlarmış gibi (cihad hususunda) seninle tartışıyorlardı.”

Bu arada konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de Nisâ’ 4/77’dir: “Kendilerine, ‘ellerinizi (savaştan) çekin; namazı kılın ve zekâtı verin’ denilen kimseleri görmedin(iz) mi? Onlara savaş farz kılınınca, içlerinden bir grup hemen Allah’tan korkar gibi, hatta daha fazla bir korku ile insanlardan korkmaya başladılar da ‘Ey Rabbimiz! Savaşı bize niçin yazdın! Bizi yakın bir süreye kadar ertelesen olmaz mıydı?’ dediler. Onlara de ki: Dünya menfaati azdır; takvalı (duyarlı) olanlar için ahiret daha hayırlıdır ve size kıl kadar haksızlık edilmez.”

3. فَاَوْلٰى لَهُمْ “Onlara yakışan da budur!” Âyetin bu cümlesi önceki cümlelerle ilişkili olarak anlaşılınca münafıkların davranışlarının kendilerinden beklenen tavır olduğu, onlara yakışanın da (!) bu olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Münafıklara yakıştığı söylenen husus, “korktukları ölümden kurtulamamaları”dır; yani “ölüm onlara gerektir” şeklindedir.

Kur’ân’da 11 kez(2) yer alan اَوْلَى evlâ kelimesi “en yakın”, “yakın”, “en uygun” gibi manalar vermektedir. Âyetteki اَوْلٰى evlâ kelimesi وَيْل veyl kökünden ism-i tafdîl olarak düşünülürse bu defa mana sankiفَوَيْلٌ لَهُمْ fe veylün lehum ifadesi gibi “onlara yazıklar olsun” şeklini alır.(3)

Bazı müfessirlerimizin de isabetle belirttiği gibi âyetin bu son cümlesinin bir sonraki âyetle irtibatlı olması ihtimali de vardır. Bu durumda فَاَوْلٰى لَهُمْ fe evlâ lehum ifadesinden maksat “(oysa) onlara layık olan şudur” şeklinde anlaşılmak durumundadır.(4) Buna göre devam eden âyette verilmek istenen mesajla bu cümle birbirinin devamı durumunda kabul edilmiş olmaktadır.

ıı. Sadakatsizlikleri

طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ فَاِذَا عَزَمَ الْاَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللّٰهَ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ “(Onların görevi) itaat ve güzel söz(dür). İş ciddiye bindiği zaman Allah’a sadakat gösterselerdi, elbette kendileri için hayırlı olurdu.”

Âyetteki طَاعَة tâ‘atün kelimesi “itaat”;وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ ve kavlun ma‘rûfun tamlaması “ve bilinen, güzel söz”; فَاِذَا عَزَمَ fe izâ ‘azeme ifadesi “kesinleştiği zaman”; الْاَمْر el-emru kelimesi “iş”; فَلَوْ صَدَقُوا fe lev sadekû ifadesi “eğer sadakat gösterselerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; لَكَانَ lekâne ifadesi “elbette (şöyle) olurdu”; خَيْرًا hayran kelimesi “mutlak hayırlı”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “onlar için” demektir.

Burada itaat ve güzel sözün emredilmesi ile münafıkların sadakatsizliği gündeme getirilmektedir.

1.طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ “(Onların görevi) itaat ve güzel söz(dür).” Yüce Allah bu cümleyi önceki âyetin sonuyla ilişkilendirebileceğimiz şekilde savaştan korkanlara bir hitap olarak beyan etmiş olabilir. Buna göre “içinde savaş hükmü bulunan bir sûre indirildiğinde onlara düşen görev söz konusu hükme itaat etmeleri ve güzel söz söylemeleri” olduğu ifade edilmektedir.

Bu yorum âyetin mesajıyla ilgili ilk ihtimaldir; ancak metin başka bir ihtimale daha açıktır.

Kur’ân’da üç kez(5) geçen طَاعَة tâ‘ah kelimesi “itaat” demektir. Buna göre âyette sözü edilenطَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَعْرُوفٌ ifadesi “itaat ve güzel söz” demektir ve bu tamlamanın peşinden gizli bir خَيْرٌ لَكُمْ hayrun leküm ifadesinin geldiği de kabul edilmektedir.(6) Bu durumda bu cümle önceki âyetin sonuyla ilişkili değil de kendisi müstakil bir mesaj olarak düşünülebilir ki bu da doğrudur ve mümkündür.

2. فَاِذَا عَزَمَ الْاَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللّٰهَ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ “İş ciddiye bindiği zaman Allah’a sadakat gösterselerdi, elbette kendileri için hayırlı olurdu.” Yüce Allah öncelikle savaş hükmü görünce ölüm baygınlığı geçirecek şekilde bir perişanlık içerisine giren münafıklar olmak üzere bütün muhataplara hitap etmekte, Allah’ın verdiği hüküm kesinleşince yançizmemek gerektiğini, ilahi buyruklara sadakat göstermeleri durumunda bunun kendileri için mutlak manada hayırlı olacağını beyan etmektedir.

a) Âyetteki فَاِذَا عَزَمَ الْاَمْرُ fe izâ ‘azeme’l-emru ifadesinin cevabının gizli olduğu ve muhatapların bu durumdan yan çizdikleri, ilgili hükme muhalefet ettikleri, bundan hoşlanmadıkları(7) ifade edilmek istenmektedir. Übeyy b. Ka‘b’ın kıraatine göre onlar işin başında “Dinledik, itaat ettik (baş üstüne)” demişler, ancak işin sonunda muhalefet edip yançizmişlerdi.(8)

Bu yaklaşım âyetteki cümlelere ve verilmek istenen mesaja son derece uygun görünmektedir. Âyetin devam eden cümlesinde geçen فَلَوْ صَدَقُوا اللّٰهَ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ fe lev sadekullâhe ifadesi, “onların Allah’a verdikleri itaat ve güzel söz konusunda sadakat göstermeleri durumunda bunun onlar için çok daha hayırlı olacağı” mesajını içermekte, dolayısıyla önceden bir söz verdiklerini, ancak daha sonra bundan caydıklarını göstermektedir.

b) Bu âyetin mesajını bağlamdan ayrı bir şekilde düşünürsek, bu defa çok daha kapsamlı bir değerlendirme yapabiliriz. Buna göre, insanlar fıtratlarına yerleştirilen ilahi kodlama gereği Yüce Allah’ı tek ilah olarak kabul edebilecek şekilde yaratılmıştır; dolayısıyla Allah’ın verdiği her bir emir ve hüküm fıtrata uygundur, doğrudur, yararlıdır ve kolaydır.

Oyleyse elest bezmi denen ilahi programda yer alan özelliklerle Yüce Allah’ın vahyinde yer verdiği prensipler hiçbir şekilde birbirilerini yadırgamaz. Öyleyse yaratılışta Yüce Allah’a verdiğimiz mecazi anlamdaki kulluk sözümüze sadakat göstermemizin daima bizim hayrımıza olacağında hiçbir şekilde tereddüt taşımamamız gerekmektedir.

ııı. Lanete Uğratılmalarının Sebepleri

فَهَلْ عَسَيْتُمْ اِنْ تَوَلَّيْتُمْ اَنْ تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ وَتُقَطِّعُوٓا اَرْحَامَكُمْ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فَاَصَمَّهُمْ وَاَعْمٰىٓ اَبْصَارَهُمْ “Geri dönerseniz, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya ve akrabalık bağlarını kesmeye dönmüş olmaz mıydınız? İşte bunlar, Allah’ın kendilerini lanetlediği, sağırlaştırdığı ve gözlerini kör ettiği kişilerdir.”

Buradaki فَهَلْ عَسَيْتُمْ fe hel ‘aseytüm ifadesi “olmaz mıydınız”; اِنْ تَوَلَّيْتُمْ in teveyytüm ifadesi “yüz çevirirseniz, yönetici olursanız”; اَنْ تُفْسِدُوا en tüfsidû fiili “fesatlık çıkarmaya”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; وَتُقَطِّعُوا ve tukattı‘û fiili “ve kesmeye”; اَرْحَامَكُمْ arhâmeküm tamlaması “sizin yakınlıklarınızı”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte bunlar”; الَّذ۪ينَ لَعَنَهُمُ ellezîne le‘anehüm ifadesi “kendilerine lanet ettiği kişiler(dir)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; فَاَصَمَّهُمْ fe esammehum fiili “ve onları sağırlaştırmıştır”;وَاَعْمٰى ve a‘mâ fiili “ve körleştirmiştir”;اَبْصَارَهُمْ ebsârahum tamlaması ise “onların gözlerini” demektir.

Burada hak ve hakikatten yüz çevirmenin korkunç sonuçları gündeme getirilmektedir.

1. فَهَلْ عَسَيْتُمْ اِنْ تَوَلَّيْتُمْ اَنْ تُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ وَتُقَطِّعُوٓا اَرْحَامَكُمْ “Geri dönerseniz, yeryüzünde bozgunculuk yapmaya ve akrabalık bağlarını kesmeye dönmüş olmaz mıydınız?” Bu âyeti iki türlü anlayabiliriz:

a) Yüce Allah bu âyette münafıklara hitap etmeye devam etmekte ve eğer savaş emrine itaatten yüz çevirirlerse ükelerinde bozgunculuk çıkmasına neden olacaklarını ve sonuçta geçmişte olduğu gibi husumet ve düşmanlık psikolojisiyle bütün yakınlarla irtibatlarını keseceklerini haber vermekte, böylece kararlarının yanlış olduğunu beyan etmek istemektedir. Bu tercihte âyette geçen اِنْ تَوَلَّيْتُمْ in tevelleytüm ifadesi “yüz çevirmek” manasında değerlendirimektedir.

b) Âyette geçen اِنْ تَوَلَّيْتُمْ in tevelleytüm ifadesi “yüz çevirmek” manasına gelse de bazı âlimlerimiz maksadı “iş başına gelmek”, “yönetici olmak” gibi anlamlarda değerlendirilmektedir. Bu durumda âyetin anlamı “Eğer iş başına gelirseniz, yeryüzünde bozgunculuk yapacak ve rahimleri (akrabalık bağlarını) koparacaksınız öyle mi?” şeklini almaktadır.(9) Bu anlamın bir devamı olarak, burada iş başına geçecek olmasından söz edilenlerin “zalimler” olduğu ve münafıkların da onlara yardım etmesi nedeniyle ülkede bozgunculuk yapılacağı ve akrabalıkların kesileceği ifade edilmiş olmaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَعَنَهُمُ اللّٰهُ فَاَصَمَّهُمْ وَاَعْمٰىٓ اَبْصَارَهُمْ “İşte bunlar, Allah’ın kendilerini lanetlediği, sağırlaştırdığı ve gözlerini kör ettiği kişilerdir.” Yüce Allah münafıkların ülkeyi korumak için emredilen savaştan kaçmaları, yüz çevirmeleri durumunda, yani daha kapsamlı bir düşünceyle hak ve hakikatten yüz çevirmelerinin ülkede bozgunculuk çıkarıp akrabalık bağlarını kesmeye neden olacağını zikrettikten sonra, böyle davrananları cezalandıracağını, bu çerçevede kendilerine lanet edeceğini, onları rahmetinden kovacağını, onları sağırlaştıracağını ve gözlerini kör edeceğini haber vermektedir. İşledikleri suçlar “sepep”, lanete uğratılıp kör ve sağır kılınmaları ise “sonuç”tur.

a) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَصَمَّ esamme fiili “sağırlaştırmak”, yine Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilenاَعْمٰى a‘mâ fiili ise “körleştirmek” manasına gelmektedir. Her iki fiilin verdiği anlam da fiziksel anlamda değil de mecazi olarak “sağırlaştırmak ve körleştirmek”tir. Buradan hareketle, âyette verilen bilgiye göre Yüce Allah’ın kendilerine lanet ettiği kişilerin artık hakikatin sesini işitmeyeceği ve gerçekleri görmez olacakları ifade edilmiş olmaktadır.

b) Yüce Allah’ın kimlere “lanet edeceği” konusunu Bakara 2/159 ve A‘râf 7/44 gibi âyetlerde etraflı bir şekilde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Lanet kavramı pek çok varlığı içermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler;

ı. “Şeytan”,(10)

ıı. “Kâfirler”,(11)

ııı. “Yahudiler”,(12)

ıv. “Kâfir İsrailoğulları”,(13)

v. “Cumartesi yasağını ihlal edenler”,(14)

vı. “Hakkı yalanlayanlar”,(15)

vıı. “İmandan sonra küfre giren zalimler”,(16)

vııı. “Mutlak anlamda inkârcı zalimler”,(17)

ıx. “Münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar”,(18)

x. “‘Âd kavmi”,(19)

xı. “Firavun”,(20)

xıı. “Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar”,(21)

xııı. “Allah’a yalan iftira edenler”,(22)

xıv. “Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler”,(23)

xv. “Kasten insan öldürenler”,(24)

xvı. “Yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar”,(25)

xvıı. “Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”(26) ve

xvııı. “Namuslu kadınlara zina iftirası atanlar”(27) şeklinde beyan edilmektedir.

c) Bütün bu âyetlerden anlaşıldığına göre, insanlar kendileri tercihte bulunurlar ve tercihlerinin sonuçlarına katlanmak zorunda kalırlar. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet tibariyle “lanete uğratılmak”, sağırlaştırılıp körleştirilmek bir “sonuç”tur; bunları “sebeb”i ise Yüce Allah’ın buyruklarından yüz çevirmek, onlara itibar etmemektir.

Bu âyet ile daha önce yorumladığımız Muhammed 47/16. âyetin sonunda yer alan “Allah onların kalplerin mühürlemiştir” cümlesi aynı mesaj içeriğine sahiptir. Bu konuda Kur’ân’da oldukça fazla âyetin bulunduğu bilinmektedir.(28)

ıv. Kur’ân’ı İncelememeleri ve Kalplerinin Kilitleri

اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْاٰنَ اَمْ عَلٰى قُلُوبٍ اَقْفَالُهَا “Onlar, Kur’an’ı inceden inceye düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpler(in)de kilitleri mi var?”

Âyetteki اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ efelâ yetedebberûne sorusu “düşünmediler mi, hiç mi inceden inceye düşünmezler”; الْقُرْاٰن el-kur’âne kelimesi “bu Kur’ân’ı”; اَمْ عَلٰى قُلُوبٍ em ‘alâ kulûbin ifadesi “yoksa kalplerde var mı”; اَقْفَالُهَا akfâlühâ tamlaması ise “onların kilitleri” demektir.

Burada Kur’ân’ın inceden inceye tedebbür edilmemesi ile kalplerin kilitli oluşu ilişkisi gündeme getirilmektedir.

1.اَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْاٰنَ “Onlar Kur’an’ı inceden inceye düşünmüyorlar mı?” Bu ifade aynısıyla Nisâ’ 4/82’de de geçmektedir. Yüce Allah kendilerine lanet ettiği ve kulaklarını sağırlaştırıp gözlerini körlettiğini belirttiği bu insanların aslında manevi olarak bu duruma getirildiklerini Kur’ân’ı inceden inceye anlamamaları veya kalplerinin kilitli oluşuyla ilişkilendirmektedir.

Bağlam gereği düşünüldüğünde, burada Kur’ân’ın iyice incelenmesiyle ilgili meselenin ondaki savaş emriyle ilgili kısmı olduğu söylenebilirse de esasında maksat, bütünüyle Kur’ân üzerinde tedebbür denen incelemenin yapılmamasının eleştirilmesi veya bununla ilgili olarak kalplerin kilitli oluşudur.

a) Kur’ân’da tedebbür denilen bir “düşünme” kavramı vardır ve bununla ilgili de dört âyet bulunmaktadır. Bir tanesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyettir; diğer örneklerin birisi Mü’minûn 23/68’dedir. Üçüncüsü Nisâ’ 4/82’dedir ve orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Kur’ân’ı hiç tedebbür etmiyorlar mı? (Kur’ân) eğer Allah’tan başkası tarafından olsaydı onda pek çok çelişki bulurlardı.”

Âyette kullanılan tedebbür kavramının geçtiği âyetlerden dördüncüsü ise Sâd 38/29’dur: “(Ey Peygamber, bu Kur’ân), âyetlerini inceden inceye düşünsünler ve aklı olanlar gerçeği hatırlasınlar diye sana indirdiğimiz bereket kaynağı bir kitaptır.” Yüce Allah bu kitabının bir bereket kaynağı olduğunu bildirerek, onu indirmesinin iki sebebini zikretmektedir. Buna göre “ilk sebep onu tedebbür etmek”, “diğeri ise gerçeği hatırlayabilmek”tir.

b) Şimdi bu dört âyette geçen tedebbür kavramını daha iyi anlayabilmek için önce d-b-r kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’daki kullanımlarına bakmak istiyoruz.

D-b-r kökünden kelimeler Kur’ân’da 44 yerde geçmekte ve “yönetmek”,(29) “derin ve inceden inceye düşünmek”,(30) “yüz çevirmek, arkasını dönmek”,(31) “batmak, gitmek”,(32) “kök”(33) ve “arka”(34) gibi anlamlar içermektedir. Bu kelimelerin farklı kalıplarda ve fiil haliyle isim halindeki anlam çeşitliliğinin bir gereği olarak, tedebbür kavramının anlam dünyasının oldukça geniş olduğu görülmektedir.

c) Kavramla ilgili şunu söyleyebiliriz: Tedebbür, satırı okuyup satır arasını görebilmek; söylenenden hareketle söylenmek isteneni anlayabilmek, arka plandaki Rabca anlam örgüsünü ve derin anlam ilişkisini çözebilmek, kelimelerin ve kavramların köküne inebilmek, hayatın geçmiş dönemleriyle ilgili araştırmalar yapıp tedbir almayı başarmak gibi farklı bir okuyuşun adıdır.

d) Bu kelime nedeniyle Kur’ân âyetlerini düşünüp anlama ve yaşama noktasında dört kavram hakkında kısa da olsa bilgi sunmakta yarar görmekteyiz: Âyetler üzerinde derin çalışmalar yapıp ince düşünceler üretmek manasına gelen tedebbür kavramı, meselenin derinliklerine inmek, köklerine ulaşmak gibi bir mana vermektedir. Gerçeği hatırlamak manasına gelen tezekkür kavramında fıtrata yazılan hakikatlerin hatırlanması söz konusudur.

Tedebbür ve tezekkürün sonucunda tefekkür adı verilen kavram gündeme gelmekte, insanlar köklerine inip hatırladıkları gerçeklere dayalı olarak fikir üretmektedirler. İşte “fikir üretmek” manasına gelen tefekkür kavramında da derin ve sürekli çalışmaların yapılması istenmektedir. Daha sonra devreye te‘akkul denilen ve aklın olaylar arasında ilişki ve bağ kurması manasına gelen bu kavram ile aklın faal olarak işlev görmesi sağlanmalıdır.

Bütün bunların sonucunda elde edilen değerlerin ve bilgilerin hayata aktarılması manasında tefakkuh ile buluşulmalıdır. Hakka ve hakikate ulaşmak için Kur’ân’da yer alan tedebbür, tezekkür, tefekkür, te‘akkul ve tefekkuh kavramlarının tam da bu âyetin tefsirinde ne kadar önemli olduğu bir kez daha anlaşılmaktadır.

2. اَمْ عَلٰى قُلُوبٍ اَقْفَالُهَا “Yoksa kalpler(in)de kilitleri mi var?” Bu ifadenin başındaki اَمْ em edatının بَلْ bel manasına geldiği de ifade edilmektedir ki bu durumda tercüme “esasında, bilakis kalplerde kilitleri vardır” şeklini almaktadır.(35)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَقْفَال akfâl kelimesi “kilitler” manasına gelmektedir. Yüce Allah Kur’ân’ı inceden inceye düşünmeyenlerin esasında kalplerinin kilitli olduğunu ifade etmek istemektedir ki kalplerinde kilit bulunanlar kendi tercihlerini vahye düşmanlık şeklinde belirlemiş olanlardır. “Kur’ân’ın tedebbür edilmesi” bir akıl eylemi olduğuna göre, kilitlerinden söz edilen kalb de elbette akıl olmalıdır. Bu durumda söz konusu ifadeye bir anlamda “akıl tutulması” denebilir.(36)

Önceki âyette Yüce Allah’ın lanet edip sağırlaştırdığı ve gözlerini kör ettiği kişilerin neden bu hale getirildikleri de bir anlamda bu âyette gerekçelendirilmektedir. Bu nedenle, biz bu âyetteki mesajı önceki âyetin “sebebi”, önceki âyeti ise bunun “sonucu” olarak görmek durumundayız.

Âyetler arasında genellikle “sebep-sonuç ilişkisi” yer aldığı için ve A‘râf 7/179’da da olduğu gibi önemine binaen bazen “sonuç” önce verilip “sebep” sonraya bırakıldığı için burada da aynı durumun yaşandığını söylemek hatalı olmasa gerektir.

b) İnkarcıların Feci Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 25-28. âyetlerinde kendilerine doğru yol belli olduktan sonra arkalarına dönenlere, yaptıklarını şeytanın süslü gösterdiğini, kendilerine ümit verdiğini, bunun sebebinin, Allah’ın indirdiğinden hoşlanmayanlara “Bazı hususlarda size itaat edeceğiz” demeleri olduğunu, oysa Allah’ın onların gizlediklerini bildiğini beyan etmektedir.

Ardından, yüzlerine ve sırtlarına meleklerin vurarak canlarını alırken durumlarının korkunç olacağı, bunun sebebinin ise onların Yüce Allah’ı gazaplandıran şeylera tâbi olmaları ve O’nu razı edecek şeylerden hoşlanmamaları şeklinde gerçekleştiği, bu yüzden Allah’ın da onların işlerini boşa çıkarmış olacağı haber verilmektedir.

ı. Şeytanın Onlara Kuruntu Vermesi

اِنَّ الَّذ۪ينَ ارْتَدُّوا عَلٰىٓ اَدْبَارِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَاَمْلٰى لَهُمْ “Şüphesiz ki kendilerine doğru yol belli olduktan sonra arkalarına dönenleri şeytan sürüklemiş ve kendilerine ümit vermiştir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ innellezîne ifadesi “muhakkak ki şu kimseler”; ارْتَدُّوا irtaddû fiili “döndüler”; عَلٰىٓ اَدْبَارِهِمْ ‘alâ edbârihim ifadesi “onların arkalarını”; مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ min ba‘di mâ tebeyyene ifadesi “belli olduktan sonra”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için, kendilerine”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “hidayet, rehberlik”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; سَوَّلَ sevvele fiili “süslü gösterdi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; وَاَمْلٰى ve emlâ kelimesi “ve ümit verdi”; لَهُمْ lehum ifadesi ise “ve onlara” demektir.

Burada kendilerine açıklanmış olan hak ve hakikatten yüz çevirenlere bu davranışlarını şeytanın güzel göstermesi ve onlara büyük emeller vaadi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette Kur’ân üzerinde derin düşünceler gerçekleştirilmesi gerektiğini ifade ettikten sonra, bu âyette hakikatler için الْهُدَى el-hüdâ yani “hidayet rehberi” adını vermektedir. Buradan hareketle, insanlara hakikatin rehberi olan bilgiler açıklandıktan sonra gerçeklere sırt çeviren Medineli münafıkların veya Yahudilerin(37) şeytan tarafından açıkça ayartıldığı, yaptıkları yanlışların kendilerine süslü gösterildiği görülmektedir.

Burada çok önemli bir inceliğin ortaya konulduğu kanaatindeyiz: Yüce Allah âyette sözünü ettiği münafıkların şeytanla ilişkisini ortaya koyarken bir sıralamadan söz etmekte ve onların öncelikle kendilerine apaçık bir şekilde belli olan dosdoğru yoldan döndüklerini, o yoldan yüz çevirdiklerini ifade etmektedir. Hidayet demek olan vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti şeytanla buluşmaktır ve şeytan da onlara yapıp ettikleri her ne varsa hepsini süslü göstermekte ve kendilerine boş ümitler vermektedir.

Kur’ân’da dört kez(38) geçen سَوَّلَ sevvele/sevvele(t) fiili hep olumsuz içeriklerde yer almakta, dolayısıyla bu âyette de şeytana nispet edilmekte ve “süslü göstermek”, “kolaylaştırmak”, “aldatmak”, “fit vermek”, “gevşetmek”(39) gibi anlamlar içermekte, nihayetinde şeytanın bu insanlara günahları önemsiz göstererek şehvetlere saldırttığı, yaptıkları bütün yanlışları doğru gösterdiği manası ortaya konulmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan اَمْلٰى emlâ fiili ise “umut vermek”, “boş hayale daldırtmak”, “boş, düzmece emellere düşürmek”(40) manalarına gelmekte ve şeytanın insana verdiği boş vaatleri ifade etmektedir. Bu kelimenin Âl-i İmrân 3/178, A‘râf 7/183, Ra‘d 13/32, Hacc 22/44, 48 ve Kalem 68/45 gibi âyetlerdeki örnek kullanımlardan hareketle “zaman tanımak” manasına gelmesi de mümkündür; ancak bu durumda önceki سَوَّلَ sevvele fiilinin faili “şeytan” olurken اَمْلٰى emlâ fiilinin faili ise “Yüce Allah” olarak kabul edilmiş olmaktadır.(41)

ıı. Vahye Karşı Düşmanlıkları

ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذ۪ينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللّٰهُ سَنُط۪يعُكُمْ ف۪ي بَعْضِ الْاَمْرِ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِسْرَارَهُمْ “Bunun sebebi, Allah’ın indirdiğinden hoşlanmayanlara ‘Bazı konularda ileride size itaat edeceğiz!’ demeleridir. Allah onların gizlediklerini bilmektedir.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “(bunun) sebebi şu”; اَنَّهُم ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”; لِلَّذ۪ينَ كَرِهُوا lillezîne kerihû ifadesi “hoş görmeyenlere”; مَا نَزَّلَ mâ nezzele ifadesi “indirdiği şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”;سَنُط۪يعُكُمْ senutî‘uküm fiili “size ileride itaat edeceğiz”; ف۪ي بَعْضِ الْاَمْرِ fî ba‘dı’l-emri tamlaması “bazı işlerde”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; اِسْرَارَهُمْ isrârahum tamlaması ise “onların gizlediklerini” demektir.

Burada münafıkların müşriklerle veya kitap ehliyle müslümanlara karşı giriştikleri işbirliği gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوا لِلَّذ۪ينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللّٰهُ سَنُط۪يعُكُمْ ف۪ي بَعْضِ الْاَمْرِ ْ “Bunun sebebi, Allah’ın indirdiğinden hoşlanmayanlara ‘Bazı konularda ileride size itaat edeceğiz!’ demeleridir.” Yüce Allah hidayetten yüz çevirip bir anlamda şeytanın uydusu haline gelenlerin bu durumunun sebebini açıklamakta ve aslında münafık olan bu kişilerin Allah’ın indirdiği ilahi prensiplerden hoşlanmayanlarla işbirliği yaptıklarını, çünkü bazı konularda kendilerine itaat edebileceklerini söylediklerini aktarmaktadır.

Âyette sözü edilen “Allah’ın indirdiğinden hoşlanmayanlar” ifadesinden kastın Medine’deki Kurayzaoğulları ile Nadîroğullarından oluşan Yahudiler olabileceği gibi Mekkeli müşrikler olma ihtimali de söz konusudur. Onların vahye karşı olumsuz tavırları hakkında daha önce yorumladığımız Muhammed 47/9. âyette bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Anlaşılıyor ki onların kendilerine bazı konularda itaat edeceklerine dair verdikleri sözün içeriği Hz. Peygamber’e ve dolayısıyla vahye karşı takınacakları tavırla ilişkilendirilebilir.

Konuyla ilgili Haşr 59/11’de şöyle buyrulmaktadır: “Münafıkların, kitap ehlinden inkâr eden dostlarına ‘Eğer siz yurdunuzdan çıkarılırsanız, mutlaka biz de sizinle beraber çıkarız; sizin aleyhinizde kimseye asla uymayız. Eğer savaşa tutuşursanız, mutlaka yardım ederiz’ dediklerini görmedin mi? Allah, onların yalancı olduklarına şahitlik eder.” Ayrıca Ahzâb sûresinde sözü edilen gruplar arasında bunların bulunduğu gerçeği de burada hatırlanmalıdır.

2. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ اِسْرَارَهُمْ “Allah onların gizlediklerini bilmektedir.” Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün zamanların müminlerine moral vermekte, bu arada başta münafıklar ve işbirliği yaptıkları kişiler olmak üzere bütün zamanların inkarcılarına da gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Âyette sözü edilen “gizledikleri şey”in, kitap ehlinin bildiği Hz. Peygamber’in peygamberliği olması ihtimali de elbette vardır.

Bu arada Hz. Peygamber’in bilgisinin de neticede zahirde yaşananlardan ibaret olduğu, onun bilmediği şeylerin kafirlerin yanlarına kar kalacağı zannı reddedilmekte ve Yüce Allah’ın onların gizlediği her ne varsa hepsini bildiği, dolayısıyla bunların hesabının da sorulacağı beyan edilmiş olmaktadır.

ııı. Ölümleri Anındaki Korkunç Halleri

فَكَيْفَ اِذَا تَوَفَّتْهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَاَدْبَارَهُمْ “Ya melekler onların yüzlerine ve sırtlarına vurarak canlarını alırken hâlleri nasıl olacak!”

Âyetteki فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl”; اِذَا تَوَفَّتْهُمُ izâ teveffethum ifadesi “onları vefat ettirdiği zaman”; الْمَلٰٓئِكَةُ el-melâiketü kelimesi “melekler”; يَضْرِبُونَ yadribûne fiili “vuruyorlar, darbe indiriyorlar”; وُجُوهَهُمْ vucûhehum tamlaması “onların yüzlerine”; وَاَدْبَارَهُمْ ve edbârahum tamlaması ise “ve onların arkalarına” demektir.

Burada münafıkların ölümleri esnasında ölüm meleklerinin kendilerine darbe vurdukları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkarcılarla veya kitap ehlinden olanlarla gizli ittifak yapıp müslümanlara zarar vermeye çalışanlara dair bilgiler verdikten sonra, bu defa münafıkların ölüm anlarında nelerin yaşandığını beyan etmektedir. Bu bağlamda ölüm meleklerinin söz konusu inkarcıları vefat ettirirlerken yüzlerine ve arkalarına darbeler indirdikleri haber verilmektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer bir âyet benzer bir içerikte Enfâl 8/50’de geçmektedir. Ayrıca En‘âm 6/93’te şöyle buyrulmaktadır: “O zalimler, ölümün (boğucu) dalgaları içinde, melekler de ellerini uzatmış, onlara ‘Haydi canlarınızı çıkarın!’ derken onların halini bir görsen!”

Yüce Allah vahyine karşı iftirada bulunan zalim ve kâfirlerin ölüm sarhoşlukları anında yaşayacakları çaresizliği beyan etmektedir. Bu bağlamda melekler onların canlarını almak üzere ellerini kendilerine uzatıp “canlarınızı çıkartın” dediklerinde korkunç bir facia yaşadıklarını haber vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Enfâl 8/50’de geçen وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi(42) “bir görseydin”, “onları bir görmelisin” gibi anlamlar vermekte, bu âyette ise inkârcıların ölüm anında yaşayacakları çaresizliklerine gönderme yapılmaktadır. İşte bu ifadeyle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin başında yer alan فَكَيْفَ fe keyfe ifadesi olayın şiddetini ve vahametini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

En‘âm 6/93. âyette yer alan “Melekler ellerini uzatmışken” ifadesi de meleklerin onların yüzlerine ve arkalarına darbeler indirmesi şeklinde yorumlanabilir;(43) Nahl 16/28’de dile getirildiği üzere, ölüm anında meleklere söyleyecekleri pişmanlık sözlerinde de aynı sıkıntılı durum ele alınmaktadır. Âyetle ilgili temel yaklaşımlarda maksat aynıdır ve kâfirlerin/zalimlerin canlarını verirken korkunç bir çaresizlik yaşayacakları ifade edilmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise meselenin yüzlere ve arkalara indirilen darbelerle ilişkisi ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah âyette zalim insanların canlarını alanlarla ilgili olarak الْمَلٰٓئِكَة el-melâikeh kelimesi gereği tek bir “melek”ten değil de “melekler”den söz etmektedir. Buradan hareketle, Secde 32/11’de geçtiği üzere, her insan için görevlendirilen bir melek olduğu gerçeğinin yanında, bazı insanların canlarını bir grup meleğin almakla görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/61, 93, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetleri delil olarak zikredebiliriz.

ıv. Allah’ı Gazaplandırmaları ve Amellerinin Silinmesi

ذٰلِكَ بِاَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَآ اَسْخَطَ اللّٰهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَاَحْبَطَ اَعْمَالَهُمْ “Bunun sebebi, onların Allah’ı öfkelendiren şeylere uymaları ve O’nu memnun edecek şeylerden hoşlanmamalarıdır. Bu yüzden (Allah) onların işlerini boşa çıkarmıştır.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “(bunun) sebebi şu”; اَنَّهُم ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اتَّبَعُوا ittebe‘û fiili “uydular, tabi oldular”; مَآ اَسْخَطَ mâ eshata ifadesi “gazaplandıran şeye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; وَكَرِهُوا ve kerihû fiili “ve hoş görmediler”; رِضْوَانَهُ rıdvânehû tamlaması “O’nun rızasını”; فَاَحْبَطَ fe ahbeta fiili “(Allah da) boşa çıkardı, boşa çıkaracaktır”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması ise “onların amellerini” demektir.

Burada münafıkların neden korkunç bir ölüm anı yaşayacaklarının gerekçeleri gündeme gtirilmektedir.

Yüce Allah münafıkların ölümleri esnasında ölüm meleklerinin onların yüzlerine ve arkalarına darbeler indirdiğini bildirdikten sonra, bunun sebebini beyan etmekte ve iki hususa değinmektedir. Buna göre ilk gerekçe “münafıkların Yüce Allah’ı gazaplandıracak şeylere tâbi olmaları”, ikincisi ise “Yüce Allah’ın rızasını kazandıracak işleri sevmemeleri” şeklinde ifade edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَسْخَطَ eshata fiili “gazaplandırmak”, “kızdırmak”, “kınamak” manasına gelmekte ve âyette Yüce Allah’ın razı olmadığı şeylerin peşine gitmek manasını içermektedir. Daha önce yorumlamaya çalıştığımız Muhammed 47/9 ve 26. âyetlerde de geçen كَرِهُوا kerihû fiili ise “hoşlanmamak”, “beğenmemek”, “nefret etmek” gibi anlamlara gelmektedir.

Zümer 39/7’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın razı olmadığı şey “O’nu inkar etmek”tir; razı olduğu şeylerin başında ise “iman ve şükür” gelmektedir. Burada da yer alan ve Kur’ân’da 13 kez(44) geçen رِضْوَان rıdvân kelimesi geçtiği her yerde Yüce Allah’ın “razı olması” manasında kullanılmaktadır.

Konuyla ilişkili olarak bu âyetteki mesajın tersinden dile getirilmiş bir mukayese ifadesi Âl-i İmrân 3/162’de şu şekilde beyan edilmektedir: “Allah’ın hoşnutluğunu gözetenle Allah’ın gazabına uğrayan bir olur mu hiç! Berikisinin yeri cehennemdir. Cehennem ise ne kötü bir varış noktasıdır.”

Muhammed 47/4 ve 21. âyetlerindeki konu içeriğinden de anlaşılacağı gibi, Yüce Allah’ın razı olacağı şeylerden birisi de “O’nun uğrunda ve O’nun yolunda cihad edip gerektiğinde canını verebilmek”tir. “Yüce Allah’ın razı olduğu şeyler” elbette yapılmasını emrettiği her şeydir ve yapılması yasaklanan şeylerin terk edilmesidir. İşte münafıklar bu noktada tam tersini tercih ettikleri için yani Yüce Allah’ı gazaplandıracak şeylere tâbi olup O’nun razı olacağı şeylerden nefret ettikleri için Allah da onların amellerini boşa çıkarmış, silmiştir.

“Bunun sebebi, Allah’ın indirdiğini beğenmemeleridir. (Allah da) onların amellerini boşa çıkarmıştır” mealindeki daha önce yorumladığımız Muhammed 47/9. âyette de dile getirdiğimiz üzere, Yüce Allah kafirlerin yıkımı hak etmelerinin ve amellerini silip yok etmesinin sebebini vermekte, inkarcıların Allah’ın indirdiği prensipleri beğenmemelerini, onlardan hoşlanmamalarını, hatta nefret etmelerini gerekçe olarak sunmaktadır. İşte bunun sonucunda Yüce Allah kafirlerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir.

Muhammed 47/9’da da belirttiğimiz üzere, Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(45) gibi anlamlar içermektedir. Konuyla ilgili bazı âyetlerde geçen fiillerin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 303; Taberî, age., XXVI, 54; Zemahşerî, age., IV, 316.
• 2 - Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/135; Enfâl 8/75; Meryem 19/70; Ahzâb 33/6; Muhammed 47/20; Kıyâmet 75/34-35. 3 - Semerkandî, age., III, 303; Taberî, age., XXVI, 55; Zemahşerî, age., IV, 316. 4 - Râzî, age., XXVIII, 62.
  • Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/135 Enfâl 8/75 Meryem 19/70 Ahzâb 33/6 Muhammed 47/20 Kıyâmet 75/35
• 5 - Nisâ’ 4/81; Nûr 24/53; Muhammed 47/21. 6 - Zemahşerî, age., IV, 316.
  • Nisâ 4/81 Nûr 24/53 Muhammed 47/21
• 7 - Semerkandî, age., III, 303; Taberî, age., XXVI, 55; . 8 - Râzî, age., XXVIII, 63.
• 9 - Semerkandî, age., III, 303; Taberî, age., XXVI, 56.
• 10 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 11 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 12 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 13 - Mâide 5/78. 14 - Nisâ’ 4/47. 15 - Âl-i İmrân 3/61. 16 - Âl-i İmrân 3/87. 17 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 18 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61
• 19 - Hûd 11/60. 20 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 21 - Feth 48/6. 22 - Hûd 11/18. 23 - Ahzâb 33/57. 24 - Nisâ’ 4/93. 25 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 26 - Bakara 2/159, 161. 27 - Nûr 24/7, 23.
  • Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 28 - Bakara 2/7, 88; Nisâ’ 4/155; A‘râf 7/101, 101; Yûnus 10/74.
  • Bakara 2/7 Bakara 2/88 Nisâ 4/155 A‘râf 7/101 A‘râf 7/101 Yûnus 10/74
• 29 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5; Nâzi‘ât 79/5. 30 - Nisâ’ 4/82; Mü’minûn 23/68; Sâd 38/29; Muhammed 47/24. 31 - Tevbe 9/25; Enbiyâ’ 21/57; Neml 27/10, 80; Kasas 28/31; Rûm 30/52; Sâffât 37/90; Mü’min 40/33; Me‘âric 70/17; Müddessir 74/23; Nâzi‘ât 79/22. 32 - Tûr 52/49; Müddessir 74/33. 33 - En‘âm 6/45; A‘râf 7/72; Enfâl 8/7; Hıcr 15/66. 34 - Âl-i ‘Imrân 3/111; Nisâ’ 4/47; Mâide 5/21; Enfâl 8/15, 16, 50; Yûsuf 12/25, 27, 28; Hıcr 15/65; İsrâ’ 17/46; Ahzâb 33/15; Muhammed 47/25, 27; Feth 48/22; Kâf 50/40; Kamer 54/45; Haşr 59/12.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5 Nâzi‘ât 79/5 Nisâ 4/82 Mü'minûn 23/68 Sâd 38/29 Muhammed 47/24 Tevbe 9/25 Enbiyâ 21/57 Neml 27/10 Neml 27/80 Kasas 28/31 Rûm 30/52 Sâffât 37/90 Mü'min 40/33 Me‘âric 70/17 Müddessir 74/23 Nâzi‘ât 79/22 Tûr 52/49 Müddessir 74/33 En‘âm 6/45 A‘râf 7/72 Enfâl 8/7 Hicr 15/66 Âl-i İmrân 3/111 Nisâ 4/47 Mâide 5/21 Enfâl 8/15 Enfâl 8/16 Enfâl 8/50 Yûsuf 12/25 Yûsuf 12/27 Yûsuf 12/28 Hicr 15/65 İsrâ 17/46 Ahzâb 33/15 Muhammed 47/25 Muhammed 47/27 Fetih 48/22 Kâf 50/40 Kamer 54/45 Haşr 59/12
• 35 - Zemahşerî age., IV, 317. 36 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 570.
• 37 - Zemahşerî, age., IV, 318.
• 38 - Yûsuf 12/18, 83; Tâhâ 20/96; Muhammed 47/25. 39 - Semerkandî, age., III, 304; Taberî, age., XXVI, 58-59; Zemahşerî, age., IV, 318. 40 - Semerkandî, age., III, 304; Taberî, age., XXVI, 59; Zemahşerî, age., IV, 318. 41 - Taberî, age., XXVI, 59.
  • Yûsuf 12/18 Yûsuf 12/83 Tâhâ 20/96 Muhammed 47/25
• 42 - En‘âm 6/27, 30, 93; Enfâl 8/50; Secde 32/12; Sebe’ 34/31, 51. 43 - Semerkandî, age., I, 468; Taberî, age., VII, 275.
  • En‘âm 6/27 En‘âm 6/30 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Secde 32/12 Sebe' 34/31 Sebe' 34/51
• 44 - Âl-i İmrân 3/15, 162, 174; Mâide 5/2, 16; Tevbe 9/21, 72, 109; Muhammed 47/28; Feth 48/29; Hadîd 57/20, 27; Haşr 59/8.
  • Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/174 Mâide 5/2 Mâide 5/16 Tevbe 9/21 Tevbe 9/72 Tevbe 9/109 Muhammed 47/28 Fetih 48/29 Hadîd 57/20 Hadîd 57/27 Haşr 59/8
• 45 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60.