Ra‘d Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 43 âyetten oluşan, adını 13. âyette geçen “gök gürültüsü” anlamındaki الرَّعْد er-ra‘d kelimesinden alan Ra‘d sûresi, inişe göre 58, resmî sıralamada ise 13. sûredir.

Ra‘d sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûsuf sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûre de mukatta‘a harfleriyle başlamakta, vahye dikkat çeken mesajla devam etmektedir. Ra‘d sûresinin ilk âyetleri ve özellikle 13. âyette sözü edilen gök gürültüsü ile Yûsuf sûresinin 105. âyeti kâinat kitabıyla ilgili olması noktasında benzeşmektedir.

Ra‘d sûresi, vahye dikkat çekerek ve kâinat kitabından çeşitli âyetlerle başlamakta, kafirlerin diriltilmeyle ilgili inkârları hatırlatılarak devam etmektedir. Daha sonra Yüce Allah’ın sınırsız ilim sıfatı, meleklerin insanlarla ilgili durumu, Yüce Allah’ın sosyal hayata dair ebedi bir prensibi gündeme getirilmektedir.

12. âyetten itibaren, kâinat kitabından bu defa şimşek, bulutlar, gök gürültüsü ve yıldırımlar söz konusu edilmekte, sonrasında putlara yalvarmanın ne kadar yanlış bir iş olduğu kendisine ulaşılmamış suyun ağza alınamaması örnekliğinde sunulmaktadır. Ayrıca göklerde ve yerdeki herkesin Yüce Allah için secdeye kapandığı, putların Allah karşısındaki güçsüzlüğü ve çaresizliği ile hak-bâtıl karşıtlığı köpük ve asıl kaynak örnekliğinde beyan edilmektedir.

19-24. âyetler arasında, duyarlı müminlerin sosyal hayata dair çeşitli özelliklerinden söz edilmekte, ardından olumsuz insan tipine dair bir nitelik hatırlatılarak kafirlerle müminlerin kısa bir mukayesesi yapılmaktadır.

30. âyetten itibaren, yeniden vahye dikkat çekilmekte, müşriklerin Kur’ân’la ilgili yersiz beklenti ve istekleri reddedilmekte, sonrasında hak edenler için dünyada azap olduğu gibi âhirette daha ağır bir azabın söz konusu olacağı ve cennetliklere vaadedilen ödülün çeşitli yönleri haber verilmektedir.

36. âyetten itibaren, kitap ehlinin vahiy karşısındaki tutumu, peygamberlerin özellikleri, delil getirme işleminin tamamen Yüce Allah’ın kudretinde oluşu, O’nun çeşitli kudret örnekleri üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin son âyetinde ise ümmetin Hz. Peygamber’e karşı çok önemli bir görevi, yani onun peygamberliğine şahit olmasının yolu hakkında bilgi verilmekte ve bunun da Kur’ân’ı bilmekle mümkün olacağı beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 19-26. âyetlerinde sağduyu sahibi müminlerin ferdi ve toplumsal hayata dair çeşitli sıfatlarını saymakta, bunların sonucunda yaşayacakları ödülü hatırlatmakta, bunun tersine davrananların ise lanete muhatap kılınacaklarını beyan ederek rızkı verenin kendisi olduğunu ifade etmektedir.

a) Sağ Duyu Sahiplerinin Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 19-24. âyetlerinde Allah tarafından indirilenin gerçek olduğunu bilenlerlerin bunlara karşı körlüğü tercih edenlerle bir olmayacağını beyan ederek, sağduyu sahiplerinin gerçeği hatırlayıp öğüt alacaklarını bildirmektedir.

Bu duyarlı kişilerin Allah’a verdikleri sözleri tuttukları, sözleşmeleri bozmadıkları, Allah’ın emrettiği şeyleri yaptıkları, Rablerine saygı duyup hesabın kötüsünden korktukları, Rablerinin rızasını kazanmak için sabrettikleri, namazı kılıp Allah’ın verdiği rızıklardan açık ve gizli olarak infak ettikleri, kötülüğe iyilikle karşılık verdikleri beyan edilmektedir. Bunun sonucunda hem kendilerinin, hem de salih olan atalarının, eşlerinin ve çocuklarının ‘Adn cennetlerine girecekleri, her bir kapıdan meleklerin de onlara selam vererek girecekleri bildirilmektedir.

ı. Gerçeği Bilen ve Bilmeyen Mukayesesi

اَفَمَنْ يَعْلَمُ اَنَّمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ اَعْمٰى اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Rabbinden sana indirilenin gerçek olduğunu bilen kimse, kör (inkâr eden) kimse gibi olur mu! Sadece ve sadece derin akıl sahipleri (gerçeği) hatırlar.”

Âyetteki اَفَمَنْ يَعْلَمُ efemen ya‘lemu ifadesi “bilen kişi midir”; اَنَّمَآ اُنْزِلَ ennemâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şey”; اِلَيْكَ ileyke “sana”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak, gerçek (olduğunu)”; كَمَنْ هُوَ اَعْمٰى kemen huve a‘mâ ifadesi “kör gibi (midir)”; اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ innemâ yetezekkeru fiili “sadece ve sadece (gerçeği) hatırlar”; اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi ifadesi ise “derin akıl ve sağduyu sahipleri” demektir.

Burada hakikati bilenle bilmeyen kişinin mukayesesi yapılmakta ve sağduyu sahipleri gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنْ يَعْلَمُ اَنَّمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ اَعْمٰى “Rabbinden sana indirilenin gerçek olduğunu bilen kimse, kör (inkâr eden) kimse gibi olur mu!” Yüce Allah Ra‘d sûresinin 14. âyetinde hak davete icabet edenlerle mutlak manada putlara itibar edenlerin durumunu ele almış, sûrenin 16-17. âyetlerinde “kör ile gören, karanlıklarla aydınlık hiç bir olur mu?” buyurmuş, hak ile bâtılın mukayesesini yapmış, 18. âyette ise Yüce Allah’ın davetine icabet edenlerle etmeyenleri gündeme getirmişti.

İşte bütün bunların bir anlamda sonucu olacak şekilde bu defa “Rabbinden sana indirilenin hak olduğunu bilen kişi, buna kör davranan kişi gibi midir?” buyurarak 16. âyetteki الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesine gönderme yapmıştır. Söz konusu âyette geçen الْبَص۪ير el-basîr kelimesi ise gerçeği bilen ve gören kişiyi karşılamaktadır.

Bakara 2/26’da da geçtiği üzere, iman edenler Rablerinden kendilerine indirilenin hak olduğunu bilir, ona inanır ve güvenirler. Buna karşılık, âyetteki mukayesede yer alan a‘mâ yani “kör” kelimesi ise elbette biyolojik anlamda değil, hakikati görmeyen, kendini gerçeklere kapatan kişi manasına gelmektedir. Burada sözü edilen “körlük” bir anlamda Hz. Nûh’un kavminin yaptığı gibi risalet öğretilerini duymamak için elbiselere bürünen, parmaklarını kulaklarına tıkayan,(1) elleriyle peygamberlerin ağızlarını kapamaya çalışan(2) kişilerin yaptığı türden bir eylem ve duyarsızlıktır. Yüce Allah’tan indirilenin hak olduğunu bilip gören kişinin buna karşı kör ve ilgisiz davranan gibi olamayacağı âyetin temel mesajıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu tür mukayeseler Yûnus 10/34-35, Hûd 11/16-17, Ra‘d 13/17, 19, Kasas 28/61, Secde 32/18-20, Fâtır 35/19-22, Zümer 39/8-9, Câsiye 45/21, Mülk 67/22, Kalem 68/35-42 gibi âyetlerde de gündeme getirilmekte, muhatapların iyilerden olması istenmekte ve kötülerden olmaması arzu edilmektedir. Çünkü iyilere sevap ve cennet vaad edilmişken, kötülerin gideceği yer maalesef ateş azabının mekanı olan cehennemdir.

2. اِنَّمَا يَتَذَكَّرُ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Sadece ve sadece derin akıl sahipleri (gerçeği) hatırlar.” Bu ifade “(Fakat bu gerçeği) ancak ve ancak sağduyu sahipleri hatırlar” şeklinde de anlaşılabilir. Yüce Allah bu gerçeği ancak ve ancak ulu’l-elbâb’ın anlayabileceğini beyan etmektedir. Kur’ân’da geçen tezekkür kavramı “gerçeğin hatırlanma çabası” demektir. Sâd 38/29’da beyan edildiği gibi, kişi Allah’ın kitabının âyetlerini tedebbür edecek, yani “inceden inceye okuyup anlayacak” ve bunun sonrasında fıtratına yazılmış gerçekleri hatırlayacaktır.

اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması Kur’ân’da 16 kez(3) geçmektedir. Lübb kelimesinin “öz, çekirdeğin içi” anlamından hareketle, tedebbür içerikli okumayı gerçekleştirenlerin meselelerin kabuğunda kalmayıp içiyle ve özüyle ilgilendikleri anlaşılmaktadır. Bunu gerçekleştirecek olanlar ise اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb olarak tanıtılmaktadır. اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâb tamlaması “akıl ve izan sahipleri, aklıselim sahipleri, derin kavrayışlı olanlar” manasına gelmektedir.

Bu tamlama bazen kıssaların peşinden gelir;(4) maksat, kıssalardaki ders ve ibretlerden yararlanılmasını sağlamaktır. Bazen de kâinat kitabından yapılan hatırlatmaların peşinden gelir ki(5) oradaki temel mesajlar derinlemesine kavranmış olsun. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette akıl ve izan sahiplerinin gerçeği hatırlayıp öğüt alacakları, Yüce Allah tarafından indirilenlerin gerçek olduğunu hatırlayacakları böylece vurgulanmaktadır.

Bundan sonra devam eden üç âyette, akıl ve izan sahiplerinin gerek fert, gerekse toplumsal hayata dair birtakım özellikleri üzerinde durulmaktadır.

ıı. Ahde Vefa

اَلَّذ۪ينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الْم۪يثَاقَ “Onlar Allah’a verdikleri sözü yerine getirir ve o sözü bozmazlar.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يُوفُونَ ellezîne yûfûne ifadesi “(onlar) vefa gösterenler(dir)”; بِعَهْدِ اللّٰهِ bi ‘ahdillâhi ifadesi “Allah’a verdikleri söze”; وَلَا يَنْقُضُونَ ve lâ yankudûne fiili “ve bozmazlar, bozmayanlardır”; الْم۪يثَاق el-mîsâka kelimesi ise “anlaşmayı, sözleşmeyi” demektir.

Burada sağduyu sahiplerinin çok önemli iki özelliği gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّٰهِ “Onlar Allah’a verdikleri sözü yerine getirirler.” Yüce Allah yiğit ve akıllı kullarının bu âyet grubundaki “ilk” özelliğini “Allah’a verdikleri sözün gereğini yerine getirmeleri” yani “verdikleri sözlere karşı tam bir vefa göstermeleri” şeklinde belirlemektedir. Çeşitli âyetlerde geçtiği üzere, عَهْد ‘ahd kavramı “ahit, söz” anlamında kulların Yüce Allah’ın kendilerine emrettiği şeyleri yerine getirmeye ve yasaklarından kaçınmaya dair verdikleri sözlerdir.(6) Ahd denilen “verilen sözler” hem Allah’a hem de insanlara yönelik sözler şeklinde anlaşılmalıdır. ‘Ahd “insanı Rabbine yaklaştıracak davranışları yerine getirmeyi taahhüt etmektir.”(7)

Kur’ân’da 8 kez(8) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdullâh “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir. Ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, insanların birbirlerine çeşitli vesilelerle verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir.

Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu çerçevede Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. عَهْد اللّٰهِ ‘ahdullâh “Allah’ın ahdi” tamlamasıyla ilgili detaylı bilgiyi Mâide 5/1’de verdiğimiz, ayrıca Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32’de vereceğimiz için burada detaya gerek görmüyoruz.

2. وَلَا يَنْقُضُونَ الْم۪يثَاقَ “(Verdikleri) o sözü bozmazlar.” Yüce Allah sağduyu sahibi müminlerin “ikinci” özelliğini “sözlerinden dönmemek” şeklinde belirlemektedir. Müminler verdikleri sözleri bozmaz, gerek Yüce Allah’a, gerekse insanlara verdikleri doğru, yararlı sözleri tutar; üstlendikleri bütün hukukî, ahlâkî, ferdî ve toplumsal yükümlülükleri kucaklarlar, onlarla ilgili duyarlılık gösterirler.

Bozulmaması gündeme getirilen sözden kasıt elbette önce fıtratta Yüce Allah’a verilen iman ve ibadet sözüdür; ardından da diğer insanlara verilen türden sözlerdir. Kur’ân’da buna benzer ifadelerin geçtiği âyetlerde yer alan يَنْقُضُونَ yenkudûne(9) fiilleri ‘ahd ve mîsâk/el-mîsâk kelimeleriyle birlikte kullanılmakta, ahdini bozanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır. Verdikleri sözlerini bozanlara ise lanetin ve en kötü varılacak yerin sunulacağı haber verilmektedir.(10) Hz. Peygamber’in ifadesiyle “Emanete riayet etmeyenin imanı, sözünde durmayanın ise dini yoktur.”(11) İşte mümin, Yüce Allah’a verdiği bütün sözleri tutan ve sözlerini bozmayan kişidir.

ııı. İlâhî Emirlere Riayet, Saygı ve Korku

وَالَّذ۪ينَ يَصِلُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوٓءَ الْحِسَابِ “Onlar Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri gözetirler; Rablerine saygı duyar ve hesabın kötüsünden korkarlar.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يَصِلُونَ vellezîne yesılûne ifadesi “bitiştirenler”; مَآ اَمَرَ ۪ mâ emera ifadesi “emrettiği şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; بِه bihî ifadesi “kendisini”; اَنْ يُوصَلَ en yûsale ifadesi “bitiştirilmesini”; وَيَخْشَوْنَ ve yahşevne fiili “ve derin saygı duyarlar”; رَبَّهُمْ rabbehum ifadesi “onların kendi Rabbine”; وَيَخَافُونَ ve yehâfûne fiili “ve korkarlar”; سُوٓءَ الْحِسَابِ sûe’l-hısâbi tamlaması ise “hesabın kötüsünden” demektir.

Burada sağduyu sahibi samimi müminlerin üç özelliği daha gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ يَصِلُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ ِ “Onlar Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri gözetirler.” Sağduyu sahibi müminlerin “üçüncü” özelliği olarak “Allah’ın kendilerine emrettiği her ne varsa hepsini yerine getirmeleri” dile getirilmektedir. Bu bağlamda kişinin muhatap kılındığı ne varsa, başta Yüce Allah ve Hz. Peygamber’le ilişkiler olmak üzere, akrabalık bağlarından(12) diğer insan ilişkilerine, hayvanlara, hatta canlı cansız bütün çevreye karşı ortaya konulması gereken bütün duyarlılıkları hatırlamalıyız.(13) Hakikatlerle ve kendi fıtratıyla tanışık ve barışık olmak, aklını, iradesini ve gönlünü yaratılış gayesi ile buluşturmak elbette bu kapsamda göz önünde bulundurulması gereken hususlardandır.

Yüce Allah’ın bu emrini yerine getirmeyenler, yani Allah’a verdikleri sözü bozanlar, Allah’ın gözetilmesini emrettiği şeyleri gözetmeyip ilişkilerini kesenler ve toplumda bozgunculuk çıkaranlar ise Bakara 2/27’de “ziyana uğrayanlar” şeklinde tanıtılmaktadır. Benzer esasların sayıldığı Ra‘d 13/25’te ise bu olumsuz ve duyarsız kişiler lanete muhatap kılınacak insanlar olarak tanıtılmaktadır.

2. وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ “Rablerine derin saygı duyarlar.” Sağduyu sahibi müminlerin “dördüncü” özelliği “Rablerine derin saygı duymalarıdır.” Âyette geçen يَخْشَوْنَ yahşevne fiili hakkında A‘lâ 87/10’da açıklamalar yapacağız. Burada sadece şu kadarını hatırlatalım: Haşyet, “saygı göstermek, ürperti duymak, içi titremek” anlamına gelmektedir. Mülk 67/12’de de daha başka âyetlerde de geçen “haşyet kavramı”, genellikle korku içerikli olarak düşünülse de, aslında “derin saygı duymak” şeklinde anlaşılmalıdır. Haşyet sadece Yüce Allah’a duyulur, başkasına duyulmaz. Bu nedenle haşyette Allah’ın yüceliği söz konusudur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen nokta, bağlam gereği sağduyu sahibi müminlerin Allah’ın yasakladığı şeylerden kaçınmaya özen göstermeleri, emrettiği şeylerde Yüce Allah’a mutlak itaat göstermeleri, O’nun va‘îdinden yani “azap tehdidi”nden çekinmeleridir.(14)

3. وَيَخَافُونَ سُوٓءَ الْحِسَاب “Hesabın kötüsünden korkarlar.” Sağduyu sahibi müminlerin “beşinci” özelliği “hesabın kötüsünden korkmalarıdır.” Müminler dünya hayatının sonunda, yani mahşerde amellerinin hesabını vereceklerini bilir, ona göre davranırlar. Dolayısıyla hesabın kötüsünden korkar ve bunun öncesinde dünya hayatında kendi nefislerini murakabe ve muhasebe ederler.

İnsân 76/7-10. âyetlerde de ele alacağımız üzere, âhiret kötü insanlar için korkunç şeylerin yaşanacağı bir mekandır. Olumsuz bir hayat yaşayan inkârcılar ve esasında bütün insanlar orada hesap vereceklerdir; ancak cehennemliklerin hesabı çok ağır olacağından, onların hesabı için “hesabın kötüsü” denmektedir. İşte sağduyu sahibi müminlerin bir başka özelliği, hesabın kötüsünden korkmaları ve elbette böyle bir akıbetten olabildiğince uzak durmak için çalışmalarıdır.

ıv. Sabır, Namaz, İnfâk ve Kötülükleri İyilikle Karşılama

وَالَّذ۪ينَ صَبَرُوا ابْتِغَآءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً وَيَدْرَؤُ۫نَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ “Onlar Rablerinin rızasını isteyerek sabreden, namazı kılan, kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden gizli ve açık olarak (Allah yolunda) infak eden (veren) ve kötülüğü iyilikle savan kişilerdir. İşte onlar var ya, (dünya) yurdunun (güzel) sonu sadece onlarındır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ صَبَرُوا vellezîne saberû ifadesi “ve sabredenler”; ابْتِغَآءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ ibtiğâe vechi rabbihim tamlaması “onların Rablerinin rızasını kazanmak için”;وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame etmiş (olanlar), yerine getirenler, kılanlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namaz”;وَاَنْفَقُوا ve enfekû fiili “ve infak etmiş (olanlar)”; مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ mimmâ razaknâhum ifadesi “kendilerine rızık verdiğimiz şeylerden”; سِرًّا sırran kelimesi “hem gizlice”; وَعَلَانِيَةً ve ‘alâniyeten kelimesi “ve hem de aşikâr olarak”;وَيَدْرَؤُ۫نَ ve yedraûne fiili “ve vermiş, karşılamış (olanlar)”; بِالْحَسَنَةِ bi’l-haseneti ifadesi “iyilikle”; السَّيِّئَة es-seyyiete kelimesi “kötülüğü”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “onlarındır işte onların”; عُقْبَى الدَّارِ ‘ukbe’d-dâri tamlaması ise “bu dünyanın sonu, âhiret” demektir.

Burada sağduyu sahibi müminlerin dört özelliği daha gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ صَبَرُوا ابْتِغَآءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ “Onlar Rablerinin rızasını isteyerek sabredenlerdir.” Sağduyu sahibi müminlerin “altıncı” özelliği “Allah rızası için sabretmeleri, hak ve hakikat uğrunda ısrarcılık ve kararlılık göstermeleridir.” Kur’ân’da zikredilen sabr kavramı “hak ve hakikat üzere direniştir, inançları savunmaktır.” “İnsanın nefsini dizginlemesi” anlamında sabr “yılgınlık, korkaklık, çöküntü ve dert yanmanın zıddı”dır. İzzet ve şeref veren şey sabırdır; zillet ve mezellete düşüren şey sabır değil, acziyettir.

Sağduyu sahibi olanlar sadece ve sadece Rablerinin rızasını kazanmak için sabretmeli, ideallerini ve değerlerini savunmakta en küçük bir tereddüt göstermemeli, kararlılık ve ısrarcılıklarını asla ve asla terk etmemelidirler. Bu arada kesin olarak şunu da bilmelidirler ki, Lokmân 31/17’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın yolunda olanların başına çeşitli sıkıntılar gelebilir; buna hazırlıklı olmalı, gereken tedbirleri almalı ve ona göre davranmalıdırlar.

Âyette geçen وَجْه vech kelimesi Bakara 2/207, 265, 272, Nisâ’ 4/114, Hadîd 57/27 ve Mümtehane 60/1’deki rıdvân kelimesinin kullanılmasının da işaretiyle “(Allah’ın) rızası” manasına gelmektedir. Kur’ân’da bu tür kullanımlar çeşitli âyetlerde yer almakta(15) ve “Allah’a yüzü olmak” manasını içermektedir. “Allah’ın yüzü” manasına gelen vechullâh tamlaması Yüce Allah’ın bizim anladığımız manada yüzü olamayacağı için “kulun Allah’a yüzü olması” şeklinde anlaşılmalıdır.

2. وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ “Namazı dosdoğru kılmış (olanlar).” Sağduyu sahibi müminlerin “yedinci” özelliği “namazı kılmaktır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda sağduyu sahibi akıllı müminlerin sadece toplumsal değil, ferdi yükümlülüklerinin de bulunduğunu işte bu maddedeki namaz emrinden anlamaktayız. Kişinin toplumsal duyarlılık gösterebilmesi öncelikle kendi içinde ve kendi özel hayatındaki görev ve sorumluluklarını yerine getirmesiyle başlar.

Kendini temzilemeyen kişinin başkasını temizlemesi düşünülemez. Bu durumda kişiler kendi hayatlarındaki ibadet duyarlılıklarını kaybetmemeli, namaz ibadetine hak ettiği önemi vermeli ve hassasiyet göstermelidirler. Bakara 2/3’te “namaz kavramı” hakkında detay verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

3. وَاَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً “Kendilerine verdiğimiz rızıklardan gizli ve açık olarak (Allah yolunda) harcamış (olanlar).” Sağduyu sahibi müminlerin “sekizinci” özelliği “Allah’ın verdiği rızıklardan gizli ve âşikâr bir şekilde infak etmeleridir.” İnfak kavramını Bakara 2/213’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada sadece şu hususu hatırlatmakla yetinelim: İnfâk, bir müminin ihtiyaçlı olan insanların kalbine gizlice yol bulacak yardımlarda bulunmasıdır.

Rabbimiz elimizdeki her şeyi vermemizi değil, âyette “bir kısmı” manasına gelen مِنْ min edatı gereği bir kısmını vermemizi emretmektedir. Bu arada insanlardan vermeleri istenen şeyler de zaten Yüce Allah’ın insanlara ihsan ve ikram ettiği nimetlerdir. İşte bunlardan gizli ve aşikâr bir şekilde infak etmek son derece önemli bir duyarlılıktır. Bu bağlamda sağduyu sahibi akıllı müminlerin bir başka özelliği de kişinin sadece kendisinden değil, başkalarından da sorumlu olduğunu bilmesi, bu yüzden infak etmesidir.

İnfakın gizli ve açık yapılmasıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Bu bağlamda Bakara 2/272, 274, Ra‘d 13/22, İbrâhim 14/31, Nahl 16/75, Fâtır 35/29 gibi âyetleri hatırlatabiliriz. Bakara 2/272’de sadakaların açıktan verilmesi “çok güzel” olarak tanıtılmakta, ancak fakirlere yani muhtaç kişilere verilirken gizlenmesinin çok daha hayırlı olacağı özellikle vurgulanmaktadır.

Şöyle bir ayırım yapılsa hatalı olmasa gerektir: Kurumlara yönelik sadaka veya infak açıktan yapılabilir; çünkü burada rencide olacak kimse yoktur ve insanların birbirini hayra teşvik etmeleri söz konusu olabilir. Ancak sadakalar veya infak edilecek şeyler eğer fakirlere doğrudan verilecekse bunu gizlemek çok önemli bir hassasiyettir. Demek ki sırası gelir gizli vermek gerekir; sırası gelir açıktan infak zorunlu olabilir. Her ikisini de zamanı gelince uygulamak gerekmektedir.

4. وَيَدْرَؤُ۫نَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ “Kötülüğü iyilikle karşılarlar (savarlar).” Sağduyu sahibi müminlerin “dokuzuncu” özelliği ise “kötülüğü iyilikle karşılamaktır.” Burada maksat, söz, fiil ve ahlak olarak kötü her ne ile karşılaşılırsa bunu aynısıyla değil de daha güzeliyle karşılamaya çalışmaktır.

Benzerleri Mü’minûn 23/96, Kasas 28/54 ve Fussılet 41/34’te de geçen bu önemli özellik, insan kazanmanın en etkili yolu olsa gerektir. “İyiliğe iyilikle karşılık vermek her yiğidin kârıdır; kötülüğe iyilikle karşılık vermek ise mert yiğidin kârıdır.” Müslüman mert adamdır ve karşıdaki hata yapınca öfkeyle değil serinkanlılıkla hareket etmesini başarmalıdır. Şûrâ 42/40 gibi pek çok âyette de geçtiği üzere, affetmek çok önemli bir erdemdir ve bunu başaranların ecrini Yüce Allah verecektir. Furkân 25/72’de beyan edildiği üzere, yiğit müminler boş şeylerle karşılaştıklarında onlara itibar etmez, çeker giderler. Onlara bulaşmamak da bir ahlaktır; zarar ve ziyana sebep olabilecek büyük bir hatadan kurtulma vesilesidir.

Hûd 11/114’te verilen bilgiye göre, kötülükleri iyiliklerle karşılayanların ödülü “yaptıkları iyiliklerin önceki kötülükleri silecek olması”dır. Dahası, Furkân 25/70’e göre de “tevbe edip iman eden ve salih amel işleyenlerin daha önce yaptıkları kötülükleri Yüce Allah’ın iyiliklere çevireceği” de büyük bir lütuftur. Nebî (as)’ın Muaz (ra)’a “Kötülüğün arkasından bir iyilik yap ki onu silsin, mahvetsin”(16) dediğinde kast ettiği de budur. Hz. Peygamber Kur’ân’dan beslenmeden herhangi bir söz söylemeyeceği için, işte kötülük-iyilik karşılaştırmasında söylediği bu güzel söz naklettiğimiz bu âyetlerden beslenmektedir. Buradaki emir A‘râf 7/199’da yer alan “affı al; iyiliği emret, cahillerden yüz çevir” mesajıyla uyumludur.

5. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ “İşte onlar var ya, (dünya) yurdunun (güzel) sonu sadece onlarındır.” Yukarıdan beri saydığımız “dokuz özellik” de ulu’l-elbâb’ın, yani sağduyu sahibi duyarlı müminlerin nitelikleridir. Bunlar Rablerinden Hz. Peygamber’e indirilen kitabın gerçek olduğunu bilen ve Yüce Allah’ın davetine icabet eden insanlardır. İşte sayılan özelliklere sahip olan bu yiğitler için bu dünyanın sonu, yani ödül mekanı söz konusu olacaktır. Bu kişler mutlu sona ulaşacaklardır. “Dünya hayatının sonu” demek, aslında mahşerdeki mutluluk vesileleri demektir. Bir sonraki âyetten de anlaşılacağı üzere fedakarlık yapanların sonu âhirette cennetler olacaktır.

v. Duyalılığın Sonu: ‘Adn Cennetleri

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ اٰبَآئِهِمْ وَاَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلٰٓئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ “(O yurt) durmaya değer cennetlerdir; oraya babalarından (atalarından), eşlerinden ve nesillerinden (çocuklarından) iyi olanlarla birlikte gireceklerdir. Melekler de ‘Sabretmenize karşılık size selam olsun! Dünya yurdunun sonu (cennet) ne güzeldir!’ (diyerek) her kapıdan onların yanına varacaklardır.”

Buradaki جَنَّاتُ عَدْنٍ cennâtü ‘adnin tamlaması “Adn cennetleri”; يَدْخُلُونَهَا yedhulûnehâ fiili “oraya girerler, gireceklerdir”; وَمَنْ صَلَحَ ve men saleha ifadesi “ve salih olanlar”;مِنْ اٰبَآئِهِمْ min âbâihim tamlaması “onların babalarından, atalarından”;وَاَزْوَاجِهِمْ ve ezvâcihim tamlaması “ve onların eşlerinden”; وَذُرِّيَّاتِهِمْ ve zürriyyâtihim tamlaması “ve onların nesillerinden, çocuklarından”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “melekler de”;يَدْخُلُونَ yedhulûne fiili “girerler”; عَلَيْهِمْ ‘alehyim ifadesi “onlara, onların yanına”; مِنْ كُلِّ بَابٍ min külli bâbin tamlaması “her kapıdan”; سَلَامٌ selâmun kelimesi “esenlik, selam”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize olsun (diyerek)”; بِمَا صَبَرْتُمْ bimâ sabertüm ifadesi “sabretmenize karşılık”;فَنِعْمَ fe ni‘me edatı “ne güzeldir”; عُقْبَى الدَّارِ ‘ukbe’d-dâri tamlaması ise “bu dünyanın sonu, âhiret” demektir.

Burada sağduyu sahibi müminlerin sayılan dokuz özelliği gerçekleştirmesi durumunda mahşerdeki ödülleri gündeme getirilmektedir.

1. جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ اٰبَآئِهِمْ وَاَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ“(O yurt) durmaya değer cennetlerdir; oraya babalarından (atalarından), eşlerinden ve nesillerinden (çocuklarından) iyi olanlarla birlikte gireceklerdir.” Bu âyetin başındaki جَنَّاتُ عَدْنٍ cennâtu ‘adnin tamlaması, önceki âyetin sonunun açıklaması konumundadır. Söylenmek istenen şudur: “Bu dünyanın güzel sonu ‘Adn cennetleridir.” Yüce Allah âhirette kimlerin ‘Adn cennetlerine gireceğini beyan etmekte, cennete gidebilmenin çok önemli bir başka gereğine, yani imanın sonucu olan sâlih amel sahibi olmaya dikkat çekmektedir. Mü’min 40/8, Tûr 52/21 ve İnşikâk 84/7-9. âyetlerde olduğu gibi, bu âyet de cennette biyolojik yakınların da bulunacağının delilleri arasında yer almaktadır.

Fâtır 35/33’te de açıklayacağımız üzere, “‘Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez(17) yer almakta, her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar vermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek, karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak, güzelliklerin üretildiği yer, cennetin orta, merkezi yeri”(18) manasına da gelmektedir. Dahası bu ifade Fâtır 35/33’teki kullanımdan hareketle دَار الْمُقَامَة dâru’l-mukâmeh yani “kalıcı diyar, ikamet yurdu” manasına da gelmektedir.

‘Adn cennetlerine kimlerin gideceği ile ilgili Kur’ân’da verilen bilgileri kısaca hatırlatmakta yarar vardır.

Tevbe 9/71-72: Birbirlerinin dostu olan, iyiliği emredip kötülükten nehyeden, namazı kılıp zekâtı veren ve Allah ile peygamberine itaat eden mümin erkek ve mümin kadınlar.

Ra‘d 13/19-23: Sağduyu sahibi olan, Allah’a verdikleri sözü tutan, anlaşmayı bozmayan, Allah’ın emirlerini yerine getiren, O’na karşı derin saygı duyup hesabın kötüsünden korkan, Allah rızası için sabreden, namaz kılıp gizli ve aşikâr bir şekilde infâk eden, kötülüğe iyilikle karşılık verenler, yani toplumsal görevlerini yerine getiren ve yaşanabilir bir dünya oluşturanlar.

Nahl 19/30-31: Takvâ sahibi olup bu dünya hayatında güzel davranışlar ortaya koyanlar.

Kehf 18/30-31 ve Beyyine 98/8: İman edip salih amel işleyenler.

Meryem 19/60-61: Tevbe edip imanlı bir şekilde salih amel işleyenler.

Tâhâ 20/75-76: Salih amel sahibi olup yüksek dereceler elde eden müminler.

Fâtır 35/32-33: Kitaba vâris kılınıp Allah’ın izniyle hayırda öncü olanlar.

Sâd 38/50: Takvâ sahibi olanlar.

Mü’min 40/8: Tevbe eden ve Allah’ın yoluna tabi olanlar.

Saff 61/12: Allah’a ve Peygamberine güvenen, Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihâd edenler.

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede;

ı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/ جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm(19) “nimetlerle dolu bahçe”.

ıı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm(20) “nimetlerle dolu bahçeler”.

ııı. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld(21) “ebedi kalınacak bahçe”.

ıv. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh(22) “yüksek bahçe”.

v. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn(23) “durulmaya değer bahçeler.”

vı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs(24) “en yüce, en görkemli bahçeler”.

vıı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs(25) “en yüce bahçe”.

vııı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennetu’l-me’vâ(26) “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır. Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,(27) dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

ıx. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât(28) “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf olduğu gibi, bir âyette(29) رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

x. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn(30) “güvenilir bir duma yeri”.

xı. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb(31) “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xıı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ(32) “güzel, daha güzel karşılık”.

xııı. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede;

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.(33) Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti(34) “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne(35) “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti(36) “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri(37) “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri(38) “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez(39) geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri(40) “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”(41) manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet,(42) tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh(43) ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyûne kelimesi(44) bazı âlimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

Bu tanıtıcı ifadelerden sonra söz konusu cennetlerin özelliklerine de değinmek gerekir. ‘Adn cennetlerinde “altlarında ırmakların ve güzel meskenler”in olacağı,(45) “ataları, eşleri ve çocuklarıyla birlikte bulunup meleklerin kendilerini selamla karşılayacakları”,(46) “diledikleri her şeylerinin olacağı”,(47) “çeşitli takılarının, süslerinin ve değerli elbiselerinin bulunacağı, hatta tahtlara yaslanacakları”(48) beyan edilmektedir.

Ayrıca “orada selam duyacakları, başka hiçbir şekilde boş söz işitmeyecekleri, devamlı olarak rızıklandırılacakları”,(49) “orada yüksek dereceler elde edip ebedî kalacakları”(50) da bildirilmektedir. Dahası, “kapılarının ardına kadar kendilerine açılmış olacağı”,(51) “içindekilerden hüznün giderilmiş olduğu, bıkkınlık ve yorgunluğun bulunmadığı”(52) bahçeler olarak anlaşılabilir. İşte hak edenler bu cennetlere gireceklerdir. Rabbimizden bizi de bu bahtiyar kulları arasına ilhak etmesini niyaz ediyoruz.

Yüce Allah sağduyu sahibi müminlerin ‘Adn cennetlerine gireceğini beyan ederken, bu kişilerin babalarından, eşlerinden ve nesillerinden sâlih amel sahibi olanların da oraya gireceklerini müjdelemektedir. Benzer bir ifade Mü’min 40/8’de de yer almaktadır. اٰبَآئِهِمْ âbâihim “babaları” ifadesi elbette hem babaları hem de anneleri içermektedir.(53) Buradan hareketle, اَزْوَاجِهِمْ ezvâcihim “eşleri” ifadesinin de “eşleri” anlamında hem erkekleri hem de kadınları kapsadığını söyleyebiliriz.

Burada dikkat çekilen en önemli husus, bir kişinin cennete girebilmesi için biyolojik bağların önemli olmadığını, iman ve salih amel sahibi olmanın zorunluluğunu ortaya koymaktır. Burada sözü edilen salih ameller de elbette ve öncelikle bu bağlamda sayılan dokuz özelliktir; başka âyetlerde sayılan diğer gereklilikler de bu bağlamda hatırlanmalıdır. Kur’ân prensiplerine göre cennete girebilmek için imanlı olarak salih amel işlemek vazgeçilmez bir zorunluluktur. İman ve salih amel konusunu Bakara 2/25’te ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

2. سَلَامٌ عَلَيْكُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ وَالْمَلٰٓئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ “Melekler de ‘Sabretmenize karşılık size selam olsun! Dünya yurdunun sonu (cennet) ne güzeldir!’ (diyerek) her kapıdan onların yanına varacaklardır.” Burada birkaç hususa kısaca değinmekte yarar vardır:

a) وَالْمَلٰٓئِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بَابٍ “Melekler de her kapıdan onların yanına varacaklardır.” Bu cümle hem atıf olarak hem de hâl cümlesi olarak yorumlanabilir. Baştaki vâv edatı eğer atıf yani “bağlaç” olursa, meleklerin de müminlerle birlikte cennetlere gireceklerini ifade eder. Eğer vâv harfi “hâliyye” ve cümle de “hâl cümlesi” olarak kabul edilirse o zaman Enbiyâ’ 21/103 ve Zümer 39/73’te de yer aldığı gibi cennetlikler oraya girerlerken meleklerin oraya daha önceden girdikleri ve bir anlamda onları karşıladıkları beyan edilmiş olur.

Yüce Allah sağduyu sahibi müminlerin, babalarından, eşlerinden ve nesillerinden salih amel sahibi olanların da cennetlere gireceğini beyan ederken, beraberlerinde, hatta belki de bir anlamda onları karşılamak üzere meleklerin de cennetin her bir kapısından onlarla birlikte cennetlere varacaklarını haber vermektedir. Demek ki cennetlikler orada yalnız olmayacaklar, hem cennetliklerle, hem oradaki cennet ödülü olacak arkadaşlarla hem de meleklerle birlikte olacaklardır.

b) سَلَامٌ عَلَيْكُمْ “Esenlik üzerinize olsun (diyerek).” En‘âm 6/54’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(54) cennetliklere de bu şekilde bir esenlik lütfetmiş olacaktır. Fussılet 41/32’de “bağışlayan ve merhamet eden Allah’tan bir ikram olarak sunulan nimetler” gibi, cennettekilere bir de sözlü selâm getirilecektir. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(55) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(56) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm, yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(57)

c) بِمَا صَبَرْتُمْ “Sabretmenize karşılık.” Bu ifade cennete emeksiz girilmeyeceğinin apaçık delillerdinden birisidir. Şu hususu açıkça söyleyelim ki, “emeksiz ekmek de yemek de olmaz.” Cennete emeksiz girilmez vesselâm. Ödüller fedakarlıkların karşığı olarak ihsan ve ikram edilecektir. Özellikle azgın ve inkârcı bir hayat yaşayanlara da orada asla ve asla haksızlık edilmeyeceği Yâsîn 36/54 gibi pek çok âyette dile getirilmektedir.

A‘râf 7/43’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah cennete vâris olmayla ilgili şöyle buyurmaktadır: “Onlara, ‘İşte yaptıklarınızın karşılığında miras olarak size verilen cennet burasıdır’ diye seslenilecektir.” Yüce Allah cennetliklere orada bir şekilde seslenileceğini ve dünyada kazanılan iyiliklerin karşılığı olarak onlara cennetin verileceğini müjdelemektedir.

“İşte size vaadedilen cennet” ifadesinin benzerleri “muttakilere vaadedilen cennet” şeklinde bazı âyetlerde geçmektedir.(58) Enbiyâ’ 21/103’te ifade edildiği gibi, melekler cennetlikleri selam ile karşılayacak ve onlara “İşte size vaadedilen gün bugündür” diyeceklerdir. Burada önemli olan nokta, cennete nasıl mirasçı olunacağını bilmektir. Âyetin sonundaki “yaptıklarınızın karşılığı olarak” ifadesi cennetin bir sonuç olduğunu, sebebin ise dünya hayatındaki fedakârlıklardan oluştuğunu göstermektedir. Cennet eğer bir “yemek yeri” ise ona varmak için “emek sarf etmek” gerekmektedir. Zira vahye göre emeksiz yemek olmaz.

d) فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ “Dünya yurdunun sonu (cennet) ne güzeldir!” Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(59) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(60) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(61) dünyanın sonu olarak cennet,(62) sevap,(63) Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(64) Hz. Süleyman,(65) Hz. Eyyûb,(66) Allah’ın imkân yaratıcılığı(67) ve kudreti(68) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

Ra‘d 13/22-23’te de yer aldığı gibi, yiğit müminlerin hak ettiği yer عُقْبَى الدَّارِ ‘ukbe’d-dâr, yani bu dünyanın akıbeti olarak cennetlerdir. Cennete vâris olmak isteyenlerin şu hususu çok net bir şekilde bilmesi gerekir: Yüce Allah Fâtır 35/32’de kitabını kullarına miras bıraktığını haber vermektedir. O kitabın mirasçısı olmayan, yani Allah’ın bıraktığı vahiy mirasına sahip çıkmayan, onu hayatının vazgeçilmezi yapmayan, onunla yaşamayan, onu yaşayıp yaşatmayan insanların, ucu cennete açılan bir yolun yolcusu olamayacaklarını bilmeleri gerekmektedir. Mirasçı olmak için bir hak ediş sahibi olmak gerekir. Bağınız olmayan kişiye nasıl ki mirasçı olamazsanız, Allah ile bağı olmayan, O’nun kitabına bağlanmayanlar da Allah’ın cennetine mirasçı olamayacaklarını unutmamalıdırlar.

Vahyin çağrısı şudur: Yüce Allah’ın cennetine vâris olmak istiyorsanız Allah ile bağınızı oluşturacak olan hablüllâh’a, yani “Allah’ın ipi”ne sarılmalısınız. Allah’ın vahyine mirasçı olmayanlar O’nun cennetine de vâris olamazlar vesselâm. Yüce Allah’ın çağrısına icabet edenler, Rabbinden Hz. Peygamber’e indirilenin hak ve gerçek olduğunu bilenler ve Ra‘d 13/20-22. âyetlerde sayılan “dokuz” özelliği hayatına hâkim kılan salih amel ve sağduyu sahibi müminler, babaları, eşleri ve nesilleri bu dünyanın sonunda en güzel ödül yeri olan ‘Adn cennetlerine girecekler ve melekler de her kapıdan onların yanına gelerek kendilerine esenlik dileğinde bulunacaklardır. Bu hakikate gönül veren yiğitlerden olamamız duasındayız.

b) Duyarsızların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 25-26. âyetlerinde Allah’a verdikleri sözleri bozanlara, Allah’ın emrettiği şeyleri yapmayanlara ve toplumda bozgunculuk çıkaranlara lanet edileceğini, bu yurdun kötü sonunun bunlar için olacağını beyan etmektedir. Sonrasında rızık veren kudretin Yüce Allah olduğu, rızkı dilediğine geniş de dar da verebileceği, buna karşılık nankörlerin dünya hayatıyla mutlu oldukları, bu hayatın ise âhiret hayatına göre sadece geçici bir geçimlik olduğu ifade edilmektedir.

ı. Ahde Vefasızlık, Toplumda Bozgunculuk ve Sonuç

وَالَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ وَيَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوٓءُ الدَّارِ “Allah’a verdikleri sözü sözleştikten sonra bozanlar, Allah’ın birleştirilmesini (gözetilmesini) emrettiği şeyleri kesenler (terk edenler) ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar var ya, işte lanet onlar içindir; kötü yurt (cehennem) de onlar içindir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ vellezîne yankudûne ifadesi “ve bozanlar”; عَهْدَ اللّٰهِ ‘ahdellâhi tamlaması “Allah’a verilen sözü”; مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه min ba‘di mîsâkıhî ifadesi “O’nun anlaşmasından sonra”; وَيَقْطَعُونَ ve yakta‘ûne fiili “ve kesmiş (olanlar)”; مَآ اَمَرَ mâ emera ifadesi “emrettiği şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; بِه bihî ifadesi “kendisini”; اَنْ يُوصَلَ en yûsale ifadesi “bitiştirilmesini”; وَيُفْسِدُونَ ve yüfsidûne fiili “ve bozmakta, fesat çıkarmakta (olanlar)”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ ülâike lehum ifadesi “onlarındır, sadece onların, onlar için olacaktır”; اللَّعْنَة el-le‘netü kelimesi “lanet”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “yine onlar içindir, onlar için olacaktır”; سُوٓءُ الدَّارِ sûu’d-dâri tamlaması ise “dünyanın kötü sonu, kötü yurt” demektir.

Burada olumsuz insanların bazı özellikleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri de Bakara 2/27’de söz konusudur.

1.وَالَّذ۪ينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ “Allah’a verdikleri sözü sözleştikten sonra bozanlar.” Kur’ân’daki “mesânîlik” usûlü gereği, Ra‘d 13/19-24. âyetlerde sözü edilen sağduyu sahibi müminlerin zıddına, burada olumsuz niteliklere sahip insanlar ve akıbetleri hakkında bilgi verilmektedir. Yüce Allah sûrenin 20. âyetinde sağduyu sahibi müminlerin özelliklerini sayarken onların “verdikleri sözü bozmadıkları”nı beyan etmişti. İşte burada söz konusu duyarlılığın tersi bir tutum izlendiği ve fıtrata yerleştirilmiş olan söze rağmen “Allah’a verdikleri sözleri bozanlar” dikkate sunulmaktadır.

Âyette dikkat çekilen nokta, bu tip insanların fıtratlarına yerleştirilmiş olan özelliklere riayet etmemeleri, ilâhi formatı görmezlikten gelmeleri ve Yüce Allah’a verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmemeleridir. ‘Ahdüllâh tamlaması ve el-mîsâk kavramı hakkında Ra‘d 13/20. âyette bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Âyette yer alan مِنْ بَعْدِ م۪يثَاقِه۪ ifadesi “Allah’a söz verdikten sonra” manasına gelmektedir. Bu ifade, “Allah bu delilleri sapasağlam ve muhkem bir biçimde ortaya koyduktan sonra” manasında yorumlanabilir. Dahası, burada sözü edilen husus Yüce Allah’ın fıtratlara yazıp yerleştirdiği ilâhi formattır. İşte nankör müşrikler hem apaçık ortaya konulan hükümleri reddetmişler, hem de Allah’ın yarattığı fıtratı görmezlikten gelerek ruhlarına işlenmiş olan ilâhi programı bozmuşlardı; âyetin bu cümlesinde dikkat çekilen husus budur. Fıtrat, insanın Allah’ı tek ilâh olarak kabul edebilecek şekilde gerçekleştirilen ilâhi program” demektir. İnkarcılar bunu reddetmişlerdi.

2. وَيَقْطَعُونَ مَآ اَمَرَ اللّٰهُ بِه۪ٓ اَنْ يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ “Allah’ın birleştirilmesini (gözetilmesini) emrettiği şeyleri kesenler (terk edenler) ve yeryüzünde bozgunculuk çıkaranlar var ya.” Yüce Allah Ra‘d sûresinin 21. âyetinde sağduyu sahibi müminlerin özellikleri arasında “Allah’ın emirlerini yerine getirmelerini” saymıştı. Şimdi burada bunun tam tersi bir noktaya dikkat çekilmekte, Allah’ın bitiştirilmesini emrettiği her ne varsa hepsini kestikleri ve toplumda fesatlık çıkardıkları beyan edilmektedir. Ülkede çıkartılan fesatlıktan kasıt muhtemelen şirk, inkâr, zulüm gibi inanç ve ahlak bozukluklarıdır. İşte olumsuz insan tipinin en önemli özelliklerinden birisi bu cümlelerde gündeme getirilmekte, Allah’ın emirlerine riayetsizlik ve toplumda bozgunculuk öne çıkartılmaktadır.

Esasında bu cümledeki maksadı “sıla-i rahim yapmamak” şeklinde yorumlayan alimlerimiz olmuşsa da(69) maksadın evrensel anlamda bütün ilâhi emirlere riayetsizlik olduğu anlaşılmaktadır. Allah’ın emirlerini yerine getirmemek bir anlamda toplumda fesadın ve bozgunculuğun fitilini ateşlemek demektir. İlahi emirleri görmezlikten gelmek “sebep”; bozgunculuk yapmak da “sonuç”tur. Demek ki ilâhi prensiplere riayet etmek toplumda huzur ve sükünun teminatı olarak görülebilir. Bunun tersini yapaların akıbeti ise devam eden cümlede dile getirilmektedir.

3. اُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَلَهُمْ سُوٓءُ الدَّارِ “İşte lanet onlar içindir; kötü yurt (cehennem) de onlar içindir.” Bir benzeri de Mü’min 40/52’de geçen bu cümlede Ra‘d 13/22. âyettekinin zıddı bir anlam söz konusudur. Orada sağduyu sahibi müminlerin ödülünün bu dünyanın sonunda ‘Adn cennetleri olduğu beyan edilmektedir. Burada ise Allah’a verdikleri sözleri bozan, yapılması emredilen ilâhi emirleri kesen ve böylece toplumda fesada sebep olan insanların lanete uğratılacakları ve kötü yurdun da onları beklediği ifade edilmektedir.

Bakara 2/159 ve A‘râf 7/44 gibi âyetlerde de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da “lanet kavramı” çeşitli içeriklerde yer almakta, olumsuz insan tipinin hem dünyada hem de âhirette karşılaşacağı akıbet olduğu vurgulanmaktadır. Lanet, kulun dünyada ve âhirette hayırlardan uzaklaştırılıp bunların zıddı olan azaba ve gazaba düçar kılınmalarıdır.

Laneti kimin hakettiğiyle ilgili olarak çeşitli özelliklerin ve insan tiplerinin zikredildiği görülmektedir. Bu bağlamada kafirlerin,(70) ilâhi gerçekleri ve mesajları gizleyenlerin,(71) hakkı yalanlayanların,(72) yalan konuşanların,(73) imandan sonra küfrü tercih edenlerin,(74) insanları Allah yolundan engelleyen zalimlerin,(75) âyetleri yalanlayıp peygamberlere isyan edenlerin,(76) Firavun ve ona tâbi olanların,(77) Allah’a verdikleri sözleri bozan, Allah’ın emirlerini yapmayan ve toplumda bozgunculuk çıkaranların(78) ve şeytanın(79) üzerine olacağı beyan edilmektedir.

Âyetteki سُوٓءُ الدَّارِ sûu’d-dâr “yurdun kötüsü” tamlaması Ra‘d 13/22. âyetin sonundaki ‘ukbe’d-dâri “yurdun akıbeti” tamlamasının zıddı bir anlam vermektedir. Sağduyu sahibi akıllı müminler için bu dünyanın akıbetinde ödül mekanları olarak ‘Adn cennetleri söz konusu edilmekteyken, burada olumsuz insanları korkunç bir lanetin ve kötü bir yurdun yani cehennemin beklediği ifade edilmektedir.

ıı. Rızkın Verilişi ve Dünya İle Yetinme Yanılgısı

اَللّٰهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ وَفَرِحُوا بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا مَتَاعٌ “Allah rızkı dileyene (layık gördüğüne) açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da. Onlar dünya hayatıyla şımardılar. Oysa ahirete göre dünya hayatı, geçici bir yarardan başka bir şey değildir.”

Âyetteki اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَبْسُطُ yebsutu fiili “bolca verir, vermektedir”; الرِّزْق er-rızka kelimesi “rızkı, nimeti”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَيَقْدِرُ ve yakdiru fiili “ve kısar da, eksik de verir”;وَفَرِحُوا ve ferihû fiili “ve şımardılar, sevindiler”;بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا bi’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatıyla, yakın hayatla”; وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا ve me’l-hayâtü’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı, yakın hayat değildir”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati sözcüğü “âhirete göre”; اِلَّا مَتَاعٌ illâ metâ‘un kelimesi ise “geçici imkandan başka bir şey (değildir)” demektir.

Burada Yüce Allah’a verdikleri sözleri bozup ilâhi prensipleri uygulamayan ve toplumda fesatlık çıkaran kâfir insan tipinin bir başka yanılgısı gündeme getirilmektedir.

1.اَللّٰهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَآءُ وَيَقْدِرُ “Allah rızkı dileyene (layık gördüğüne) açarak (bol) da verebilir, kısarak (dar) da.” Yüce Allah kâfirlerin veya müşriklerin sahip oldukları dünya malına bakıp da aldanmamaları gerektiğini ortaya koymak üzere, rızkı dilediğine veya dileyene geniş verebileceği gibi, daraltarak da verebileceğini ifade etmektedir. Geniş rızık veya dar rızık farklı insanlara verilmiş olabileceği gibi, aynı kişinin bir süre geniş ve bol rızka sahip kılınıp bir süre sonra da rızkının daraltılabileceği unutulmamalıdır.

Kendisine fazla rızık verilen bunu mutlak anlamda kendi adına hayır sanmamalı, kısık rızık verilen de bunu bir ceza gibi algılamamalıdır. Sonuçta rızık nasıl verilmiş olursa olsun, Fecr 89/16’da da geçtiği gibi muhatabın rızıkla imtihanda olduğu beyan edilmektedir. Konunun infakla ilişkisi bağlamında Talâk 65/7’de de rızkı kısılan kişilerden söz edilmektedir.

Rızkın dileyene veye Yüce Allah’ın dilediğine yani layık gördüğüne verileceğiyle ilgili olarak, bu ifadenin benzerleri İsrâ’ 17/30, Kasas 28/82, ‘Ankebût 29/62, Rûm 30/37, Sebe’ 34/36, 39, Zümer 39/52, Şûrâ 42/12’de de geçmektedir. Bu âyetlerde geçen لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadelerine “dileyene” manası da verilebilir. Bu durumda mesaj, rızkı elde etmek için çalışanlara Yüce Allah’ın hikmeti gereği dilediği kadar verileceğini beyan etmek olur.

“Dilemek” fiili insana nispet edildiğinde rızık için çalışmak gerektiği ortaya konulmaktadır demektir. Dileyen insan olsa da nimeti ve rızkı yaratacak ve verecek olan kudret elbette Yüce Allah’tır. Manayı böyle verince hâşâ Yüce Allah devre dışı bırakılmamakta, sadece insan iradesinin de devrede olduğunu ortaya koymak kast edilmektedir.

Az da olsa çok da olsa rızık bir imtihan konusudur ve bunun kime ne kadar verileceğinin kararını da sadece ve sadece Yüce Allah vermektedir. Yüce Allah rızkı dileyene ve kendisinin dilediği yani layık gördüğü kullarına geniş de verebilir dar da. Kişi rızık elde etmek için gayret sarf ediyorsa rızkı diliyor demektir. Ancak sonuçta ona rızkı veren Yüce Allah olduğu için kulun rızıkla buluşturulmasında Allah’ın dilemesinin belirleyici olduğunda şüphe yoktur.

2. وَفَرِحُوا بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَا الْحَيٰوةُ الدُّنْيَا فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا مَتَاع “Onlar dünya hayatıyla şımardılar. Oysa ahirete göre dünya hayatı, geçici bir yarardan başka bir şey değildir.” Kur’ân’da bu kalıpta çeşitli âyetlerde(80) geçen فَرِحُوا ferihû fiili “şımarmak, tercih etmek, sevinmek, ferahlanmak, böbürlenmek” manasına gelmektedir. مَتَاع metâ‘ kelimesi ise “geçici imkan ve istifade, geçici bir doyum, avuntu, kısa vadeli bir haz, kısa yolculuklar için az bir azık” demektir.(81) Kur‘ân’da 34 kez(82) geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi olumsuz içerikte gelmekte, özellikle âhirete göre dünyanın geçiciliğini ve aldatıcılığını temsil ettiği anlaşılmaktadır.(83)

Yüce Allah nankör insanların dünya hayatıyla ve muhtemelen sahip kılındıkları bol nimetlerle şımardıklarını, oysa âhirete kıyasla dünya hayatının geçici bir imkândan başka bir şey olmadığını haber vermektedir. Rabbimizin bolca nimet verdiği kişiler, müşrikler, nankörler şu üç günlük dünya hayatında sahip kılındıkları maddi zenginliklerden dolayı sevinip şımarırlar. Esasında maddi zenginlik Allah’ın sevdiği bir kul olmanın bir göstergesi olmadığı gibi, nimetin azlığı da değersizlik göstergesi değildir. Fani dünya hayatı mahşerdeki ebedi hayata göre son derece basit, gelip geçici bir imkân ve istifadeden başka bir şey de değildir.

Yüce Allah dünya hayatının ve içerdiği nimetlerin fani olduğunu, âhiretin kalıcı olduğunu, kendi katındaki nimetlerin baki olduğunu çeşitli âyetlerde beyan buyurmaktadır. Bu bağlamda Âl-i İmrân 3/14, Nahl 16/96, Kehf 18/46 ve Meryem 19/76 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus budur. Verilmek istenen mesaj muhtemelen şu şekildedir: Rızkın az veya çok verilmesine değil, neden verildiğine ve nasıl değerlendirilmesi gerektiğine bakın. Dünya ve içindekileri abartmayın; yatırımınızı âhirete yönelik olarak şekillendirin. Akıllı yatırım uzun vadeli olandır. Kısa vadeli ve geçici olanlar aldanmadan başka bir şey değildir vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Nûh 71/7. 2 - İbrâhim 14/9.
  • Nûh 71/7 İbrâhîm 14/9
• 3 - Bakara 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân 3/7, 190; Mâide 5/100; Yûsuf 12/111; Ra‘d 13/19; İbrâhim 14/52; Sâd 38/29, 43; Zümer 39/9, 18, 21; Mü’min 40/54; Talâk 65/10.
  • Bakara 2/179 Bakara 2/197 Bakara 2/269 Âl-i İmrân 3/7 Âl-i İmrân 3/190 Mâide 5/100 Yûsuf 12/111 Ra‘d 13/19 İbrâhîm 14/52 Sâd 38/29 Sâd 38/43 Zümer 39/9 Zümer 39/18 Zümer 39/21 Mü'min 40/54 Talâk 65/10
• 4 - Yûsuf 12/111. 5 - Âl-i İmrân 3/190.
  • Yûsuf 12/111 Âl-i İmrân 3/190
• 6 - Taberî, age., XXIX, 84. 7 - Râzî, age., XXIII, 81.
• 8 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 9 - Bakara 2/27; Enfâl 8/56; Ra‘d 13/20, 25. 10 - Ra‘d 13/25. 11 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210.
  • Bakara 2/27 Enfâl 8/56 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Ra‘d 13/25
• 12 - Semerkandî, age., I, 234; Taberî, age., XIII, 140. 13 - Zemahşerî, age., II, 504-505.
• 14 - Semerkandî, age., I, 234; Taberî, age., XIII, 140; Zemahşerî, age., II, 504.
• 15 - Bakara 2/115, 272; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; İnsân 76/9; Leyl 92/20.
  • Bakara 2/115 Bakara 2/272 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 İnsân 76/9 Leyl 92/20
• 16 - Tirmizî, Birr, 55; Dârimî, Rikâk, 74; Ahmed b. Hanbel, V, 153, 158, 169, 228, 236.
• 17 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 18 - Semerkandî, age., II, 363.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 19 - Şu‘arâ’ 26/85; Vâkı‘a 56/89; Me‘âric 70/38. 20 - Mâide 5/65; Yûnus 10/9; Hacc 22/56; Şu‘arâ’ 26/147; Lokmân 31/8; Sâffât 37/43; Vâkı‘a 56/12; Kalem 68/34. 21 - Furkân 25/15. 22 - Hâkka 69/22; Ğâşiye 88/10. 23 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12. 24 - Kehf 18/107.
  • Şu‘arâ 26/85 Vâkı‘a 56/89 Me‘âric 70/38 Mâide 5/65 Yûnus 10/9 Hacc 22/56 Şu‘arâ 26/147 Lokmân 31/8 Sâffât 37/43 Vâkı‘a 56/12 Kalem 68/34 Furkân 25/15 Hâkka 69/22 Ğâşiye 88/10 Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Kehf 18/107
• 25 - Mü’minûn 23/11. 26 - Secde 32/19. 27 - Taberî, age., XXI, 107. 28 - Şûrâ 42/22. 29 - Rûm 30/15.
  • Mü'minûn 23/11 Secde 32/19 Şûrâ 42/22 Rûm 30/15
• 30 - Dühân 44/51. 31 - Sâd 38/49. 32 - Yûnus 10/26. 33 - En‘âm 6/127; Yûnus 10/25. 34 - Fâtır 35/35. 35 - Nahl 16/30. 36 - Bakara 2/94; En‘âm 6/32; A‘râf 7/169; Yûsuf 12/109; Nahl 16/30; Kasas 28/77, 83; ‘Ankebût 29/64; Ahzâb 33/29; 37 - En‘âm 6/135; Kasas 28/37.
  • Duhân 44/51 Sâd 38/49 Yûnus 10/26 En‘âm 6/127 Yûnus 10/25 Fâtır 35/35 Nahl 16/30 Bakara 2/94 En‘âm 6/32 A‘râf 7/169 Yûsuf 12/109 Nahl 16/30 Kasas 28/77 Kasas 28/83 ‘Ankebût 29/64 Ahzâb 33/29 En‘âm 6/135 Kasas 28/37
• 38 - Ra‘d 13/22, 24, 42. 39 - Kamer 54/55. 40 - Furkân 25/75; Zümer 39/20‘Ankebût 29/58; Sebe’ 34737. 41 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4. 42 - İnsân 76/31. 43 - Âl-i İmrân 3/107. 44 - Mütaffifûn 83/18, 19.
  • Ra‘d 13/22 Ra‘d 13/24 Ra‘d 13/42 Kamer 54/55 Furkân 25/75 Furkân 25/75 Zümer 39/20 ‘Ankebût 29/58 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4 İnsân 76/31 Âl-i İmrân 3/107 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/19
• 45 - Tevbe 9/72; Saff 61/12. 46 - R‘ad 13/23-24; Mü’min 40/8. 47 - Nahl 16/31. 48 - Kehf 18/31; Fâtır 35/33. 49 - Meryem 19/61-62. 50 - Tâhâ 20/75-76; Beyyine 98/8. 51 - Sâd 38/50. 52 - Fâtır 35/35.
  • Tevbe 9/72 Saff 61/12 Ra‘d 13/24 Mü'min 40/8 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Fâtır 35/33 Meryem 19/62 Tâhâ 20/76 Beyyine 98/8 Sâd 38/50 Fâtır 35/35
• 53 - Zemahşerî, age., II, 506.
• 54 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 55 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 56 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 57 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 58 - Ra‘d 13/35; Furkân 25/15; Muhammed 47/15. 59 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 60 - Âl-i İmrân 3/173. 61 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 62 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 63 - Kehf 18/31. 64 - Sâffât 37/75. 65 - Sâd 38/30. 66 - Sâd 38/44. 67 - Zâriyât 51/48. 68 - Murselât 77/23.
  • Ra‘d 13/35 Furkân 25/15 Muhammed 47/15 Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23
• 69 - Semerkandî, age., I, 235; Taberî, age., XIII, 143.
• 70 - Bakara 2/89. 71 - Bakara 2/159-161. 72 - Âl-i İmrân 3/61. 73 - Nûr 24/7. 74 - Âl-i İmrân 3/87. 75 - A‘râf 7/44; Hûd 11/18; Mü’min 40/52. 76 - Hûd 11/60. 77 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 78 - Ra‘d 13/25. 79 - Hıcr 15/35; Sâd 38/78;
  • Bakara 2/89 Bakara 2/161 Âl-i İmrân 3/61 Nûr 24/7 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Hûd 11/18 Mü'min 40/52 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Ra‘d 13/25 Hicr 15/35 Sâd 38/78
• 80 - En‘âm 6/44; Yûnus 10/22; Ra‘d 13/26; Rûm 30/36; Mü’min 40/83. 81 - Semerkandî, age., I, 235-236; Taberî, age., XIII, 144. 82 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32. 83 - Bakara 2/36; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Ra‘d 13/26; Nahl 16/117; Enbiyâ’ 21/111; Kasas 28/60, 61; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Hadîd 57/20.
  • En‘âm 6/44 Yûnus 10/22 Ra‘d 13/26 Rûm 30/36 Mü'min 40/83 Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32 Bakara 2/36 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Ra‘d 13/26 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Hadîd 57/20