Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 17-32. âyetlerinde putlarla mukayese edilemeyeceğini, tek oluşunu, müşriklerin yanlışlarını, çaresizliklerini, ölüm anlarını, akıbetlerini, iyilerin ölüm anlarını ve sonrasını dikkate sunmaktadır.

a) Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Oluşu

Yüce Allah, sûrenin 17-23. âyetlerinde yaratanın yaratamayan gibi olamayacağını, nimetlerinin sayılamayacağını, insanlarla ilgili gizli ve aşikâr her şeyi bildiğini, putların hiçbir şey yaratamayacağını, çünkü kendilerinin yaratılmış olduğunu, onların diri değil, ölü oluşlarını, insanların ne zaman diriltileceklerini bilemediklerini, buna karşılık ilahın tek olduğunu, fakat ahirete inanmayanların kalplerinin inkârcılığını, kendilerinin de böbürlenen kimseler olduğunu haber vermekte, hiç şüphe yok ki Allah’ın, onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bildiğini ve büyüklük taslayanları sevmediğini beyan etmektedir.

ı. Yaratan ve Yaratamayan Mukayesesi, Allah’ın Bilgisi

اَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَا اِنَّ اللّٰهَ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ “Yaratan, yaratamayan gibi olur mu (hiç)! (Hâlâ gerçekleri) hatırlamıyor musunuz? Allah’ın nimet(ler)ini saymaya kalksanız onu sayamazsınız. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). Allah gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir.”

Buradakiاَفَمَنْ يَخْلُقُ efemen yahluku sorusu “yaratan (şunun gibi) midir”; كَمَنْ لَا يَخْلُقُ kemen lâ yahluku ifadesi “yaratamayan gibi (mi)”;اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne ifadesi “(gerçekleri) hatırlamıyor musunuz?”; وَاِنْ تَعُدُّوا ve in te‘uddû fiili “ve eğer saymaya kalkarsanız”; نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ini”; لَا تُحْصُوهَا lâ tuhsûhâ ifadesi “onları sayamazsınız”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَغَفُورٌ leğafûrun sıfatı “elbette çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı “çok merhametli(dir)”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا تُسِرُّونَ mâ tüsirrûne ifadesi “gizlediklerinizi de”; وَمَا تُعْلِنُونَ ve mâ tu‘linûne ifadesi ise “açıkladıklarınızı da” demektir.

Burada müşrik algı eleştirilmekte, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayısız olduğu hatırlatılmakta, O’nun gizli ve aşikâr her şeyi bildiği gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Yaratan, yaratamayan gibi olur mu (hiç)! (Hâlâ gerçekleri) hatırlamıyor musunuz?” Bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir:

a)اَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ “(O halde, her şeyi) yaratan (Allah, hiçbir şey) yaratamayan (putlar) gibi olur mu (hiç)!?” Yüce Allah sûrenin üçüncü âyetinden itibaren verdiği çeşitli örneklerde tek yaratıcının kendisi olduğunu beyan etmekte, buna karşılık Nahl 16/20’de de belirtildiği gibi müşriklerin tapındığı putların hiçbir şey yaratamadığını, çünkü bizzat kendilerinin yaratılmış olduğunu ifade etmektedir. A‘râf 7/191-192’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendileri yaratılmakta olan ve hiçbir şey yaratamayan varlıkları mı (Allah’a) ortak koşuyorlar!? Hâlbuki (ortak koştukları varlıklar/putlar) ne onlara yardım edebilirler ne de kendilerine yardımları olur.”

Konuyla ilgili olarak Furkân 25/3’te şöyle buyrulmaktadır: “(Müşrikler) Allah’ı bırakıp, (O’nun aşağısında, peşi sıra) kendileri yaratılmakta olup hiçbir şey yaratamayan, ayrıca kendilerine zarar da fayda da veremeyen, ölüme, hayata ve ölüleri yeniden diriltmeye hiçbir şekilde güçleri yetmeyen çeşitli tanrılar edindiler.” Bu konunun detayını söz konusu âyette vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah her şeyin mutlak yaratıcısıdır; diğer her şey ise O’nun mahlûkudur. O halde mutlak manada yaratan kudret ile kendileri yaratılmış olan ve hiçbir şey yaratamayan varlıklar hiçbir şekilde bir ve eşit olamaz. Âyette soru edatının kullanılma gerekçesi, cevabı beklenen bir soru sormak değil, böyle bir şeyin imkânsız olduğunu inkârî bir soru ile ortaya koymaktır.

b) اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Hâlâ (gerçekleri) hatırlamıyor musunuz?” Yüce Allah âyetin sonunda yer verdiği bu soru cümlesi ile muhatapların gerçekleri hatırlamamasını eleştirmektedir. Burada hatırlanmasından söz edilen şey, her şeyi yaratan Yüce Allah ile yaratamayan varlıkların hiçbir şekilde bir olamayacağı gerçeğinin fıtrata yazılmış olmasıdır.

İşte vahyin ortaya koyduğu bu gerçekliğin yani inkârcı muhatapların da fıtratına yazılan bu hakikatin bilinmesi ve hatırlanması gerektiği üzerinde durulmaktadır. Artık gerçekler hatırlanmalı, bunlardan öğüt alınmalı, şirk terk edilip tevhide sarılınmalı, sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk edilip başka varlıkların ilah olamayacağı benimsenmeli ve onlara asla ve asla kulluk edilmemelidir.(1)

2.وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَا اِنَّ اللّٰهَ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah’ın nimet(ler)ini saymaya kalksanız onu sayamazsınız. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Burada Yüce Allah’ın nimet vericiliği ile bağışlayıcılığı ele alınmaktadır.

a) وَاِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّٰهِ لَا تُحْصُوهَا “Allah’ın nimet(ler)ini saymaya kalksanız onu sayamazsınız.” Bir benzeri de İbrâhim 14/34’te geçen bu ifadede Yüce Allah insanoğluna verdiği nimetleri saymaya kalkışmaları durumunda onları saymalarının mümkün olmadığını beyan etmektedir. Âyette geçen لَا تُحْصُوهَا lâ tuhsûha ifadesi “onları teker teker sayamazsınız” manasına gelmekte, böylece nimetlerin sınırsız olduğu ortaya konulmuş olmaktadır. Nimetler sayılamayacağına göre onların şükrü de elbette tam anlamıyla yerine getirilemez. Kişi bilmediği bir nimetin şükrünü nasıl yapabilir ki!

b) اِنَّ اللّٰهَ لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah bu ve benzer konularda kullarının aciz kalacağını bildiği için, onların yapacağı hatalar nedeniyle kendilerini bağışlayabileceğini, çünkü çok merhamet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

Âyetin sonunda bu iki sıfatın getirilmesinin nedeni, nimetleri sayamayacak ve şükrünü gereğince yerine getiremeyecek insanların bağışlanmaktan ümitlerini kesmemeleri gerektiğini onlara bildirmektir. Âyetinاِنَّ inne edatıyla başlaması ve لَغَفُور leğâfûrun sıfatının başında pekiştirici lâm/le edatının bulunması, Yüce Allah’ın mutlak manada ve çok bağışlayıcı ve çok merhamet sahibi olduğunu göstermektedir.

3. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ مَا تُسِرُّونَ وَمَا تُعْلِنُونَ “Allah gizlediğinizi de açıkladığınızı da bilir.” Bu ifadenin bir benzeri yine Nahl sûresinin 23. âyetinde zikredilmektedir. Yüce Allah eşsiz ve erişilmez gücü ve bilgisi bağlamında insanların yapıp ettiği her ne varsa onları bildiği gibi nihayetinde amel manasında kazandıklarını da bilmektedir. Bu ifadede muhataplar öncelikle inkârcılar olduğu için âyetin maksadının onları korkutmak olduğunu söyleyebiliriz.

“Gizlinizi ve açığınızı bilir; (ayrıca hayır ve şerden) ne kazanacağınızı da bilir” meâlindeki En‘âm 6/3’te açıkladığımız üzere, Yüce Allah her şeyi bilmektedir. Bir konudaki gizli ve aşikâr bilgi kendisinde eşit durumda olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah’tır; diğer varlıkların bilgisinde gizliye göre aşikâr bilgi daima fazladır ve güvenilirdir. Âyetteki fiiller muhatap kalıbında olduğu için maksadı öncelikle Mekkeli inkârcılar olarak anlayabiliriz; ancak evrensel manada bakıldığında mesajın herkese yönelik olduğunu da söyleyebiliriz.

Yüce Allah insanların gizlediklerini de açığa vurduklarını da gayet iyi bilmekte, O’na hiçbir şey gizli kalmamaktadır.(2) Bu çerçevede Ra‘d 13/8-10’da şöyle buyrulmaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. Onun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”

Benzer şekilde Teğâbun 64/4’te de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde olanları bilir. Gizlediklerinizi ve açığa vurduklarınızı da bilir. Allah kalplerde olanı bilendir.” Yâsîn 36/76’daki şu ifade de aynı manayı vermektedir: “(Ey Peygamber!) O halde sözleri sakın seni üzmesin. Biz, onların gizlemekte olduklarını da, açığa vurduklarını da biliyoruz.” Bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj Yüce Allah’a hiçbir şeyin gizli kalmayacağını bildirmektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaja uygun olarak “Allah’ın her şeyi bilmesi” konusunu Bakara 2/33’te detaylı bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Bakara 2/225, 284, Mâide 5/89, Ra‘d 13/8-10 ve Mülk 67/13-14 gibi pek çok âyette Yüce Allah’ın bilgisinin sınırsızlığı üzerinde durulmakta ve oldukça önemli mesajlar verilmektedir. Bütün bu ve benzer âyetlerdeki mesajlardan anlaşılıyor ki, Yüce Allah için açık-gizli davranışlarla ilgili olarak bilgi sahibi olmada herhangi bir sınır söz konusu değildir. Esasında kalplerde bulunan her şey(3) ve bütün sırlar(4) mahşerde ortaya dökülecektir.

ıı. Putların Etkisizliği ve Ölü Oluşları

وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ اَمْوَاتٌ غَيْرُ اَحْيَآءٍ وَمَا يَشْعُرُونَ اَيَّانَ يُبْعَثُونَ “Allah’ın peşi sıra yalvardıkları (putlar) hiçbir şey yaratamazlar. (Çünkü) onlar kendileri yaratılmaktadır. (Onlar) ölülerdir; diriler değillerdir. Ne zaman diriltileceklerini de bilmezler.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ vellezîne yed‘ûne ifadesi “ve yalvarmakta oldukları şeyler, yalvardıkları”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’a rağmen, Allah’ın peşi sıra”; لَا يَخْلُقُونَ lâ yahlukûne fiili “yaratamazlar”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; يُخْلَقُونَ yuhlekûne edilgen fiili “yaratılmaktadırlar”; اَمْوَات emvâtün kelimesi “ölüler(dirler)”; غَيْرُ اَحْيَآءٍ ğayru ahyâin ifadesi “diri olmayan(lardır)”;وَمَا يَشْعُرُونَ ve mâ yeş‘urûne fiili “ve bilemezler”; اَيَّانَ eyyâne edatı “ne zaman”; يُبْعَثُونَ yüb‘asûne edilgen fiili ise “diriltilecekler(ini)” demektir.

Burada müşriklerin taptığı varlıkların hiçbir güce sahip olmadıkları, ölü oldukları gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ لَا يَخْلُقُونَ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ “Allah’ın peşi sıra yalvardıkları (putlar) hiçbir şey yaratamazlar. (Çünkü) onlar kendileri yaratılmaktadır.” Âyette yer alan مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’a rağmen, O’nun peşi sıra, O’nun dışında, O’ndan başka” manasını içermektedir. Yüce Allah müşriklerin taptıkları, bu yüzden yalvarıp yakardıkları varlıkların hiçbir şey yaratamadıklarını, çünkü bizzat kendilerinin yaratılmakta olduklarını beyan etmekte, dolayısıyla hiçbir şekilde tapınılmaya, kendilerine yalvarıp yakarılmasına layık olmadıklarını, esasında acizliklerini hatırlatmaktadır.

Bu konudaki açıklamalarımızı Nahl sûresinin 17. âyetinde yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Müşriklerin yavardıkları varlıklar Yüce Allah’ın peşi sıra kabul ettikleri ilahlardır ki Yüce Allah kendisi dışında herhangi bir varlığa tapınılmasını da yalvarılmasını da reddetmekte, böyle bir davranışa şirk demektedir.

2. اَمْوَاتٌ غَيْرُ اَحْيَآءٍ وَمَا يَشْعُرُونَ اَيَّانَ يُبْعَثُونَ “(Onlar) ölülerdir; diriler değillerdir. Ne zaman diriltileceklerini de bilmezler.” Burada iki husus üzerinde durulmaktadır:

a)اَمْوَاتٌ غَيْرُ اَحْيَآءٍ “(Onlar) ölülerdir; diriler değillerdir.” Yüce Allah putlar hakkında bilgi vermeye devam etmekte ve onların diri değil, ölü olduklarını beyan etmektedir. Esasında âyetin sonundaki ifade putların kendilerine tapmakta olan insanların mahşerde ne zaman diriltileceklerini bilmediklerini de ortaya koymaktadır.

Cansız ve şuursuz varlıkların âhireti olamayacağı için, onlardan herhangi bir beklentiye girmenin de onlardan çekinip korkmanın da yersiz olduğu ortaya konulmaktadır. Buradaki diri olmayıp ölü oldukları beyan edilenler elbette ruhlarını öldüren kâfirler de olabilir;(5) ancak bu âyet önceki cümlenin açıklaması durumunda olduğu için konuyu putlar üzerinden değerlendirmek gerekmektedir.

Bu konuda mutlak sûrette hatırlanması gereken âyetler bağlamında A‘râf 7/191-195’te şu bilgiler yer almaktadır: “Kendileri yaratılmakta olan ve hiçbir şey yaratamayan varlıkları mı (Allah’a) ortak koşuyorlar? Hâlbuki (ortak koştukları varlıklar/putlar) ne onlara bir yardım edebilirler ne de kendilerine bir yardımları olur. Onları doğru yola çağırırsanız size uyamazlar; onları davet etseniz de sussanız da sizin için birdir.

Yüce Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız da sizler gibi kullardır. Öyleyse (onların ilahlığı iddianızda) doğru iseniz, onları çağırın da çağrınıza cevap versinler (bakalım)! (İlah diye kabul ettikleri varlıkların) yürüyebilecekleri ayakları, tutacakları elleri, görecekleri gözleri ya da işitecekleri kulakları mı var (neleri var)? De ki: Ortaklarınızı çağırın, sonra bana (istediğiniz) tuzağı kurun; bana göz bile açtırmayın!” İşte bu âyetler putların hem cansız ve şuursuz varlıklar olduğunu ortaya koymakta, hem de kendilerinden beklentinin ve korkulmasının anlamsızlığı beyan edilmiş olmaktadır.

b) وَمَا يَشْعُرُونَ اَيَّانَ يُبْعَثُونَ “(İnsanların) ne zaman diriltileceklerini de bilmezler.” Konu bağlamına bakıldığında burada sözü edilenlerin öncelikle mahşeri inkâr eden Mekkeli müşrikler olduğu söylenebilir. Ancak bu “bilememe” durmuna bütün insanlar da melekler de dâhildir; zira Neml 27/65’te de beyan edildiği gibi âyetin ilk cümlesindeki ifade, anlamı bu şekilde kabul etmemizi gerektirmektedir.

Yüce Allah kendisinin el-hayy yani “mutlak diri” olduğunu, ölümsüzlüğünü beyan ederken, esasında böyle bir sıfatı olamayan varlıkların hiçbir şekilde ilah olamayacağını da beyan etmek istemektedir. Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/2 ve Furkân 25/58 gibi âyetlerle dile getirilen konu da bundan başka bir şey değildir.

ııı. Tek İlâh Gerçeği ve Kâfirlerin Çaresiz Durumu

اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ لَا جَرَمَ اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِر۪ينَ “İlahınız tek bir ilahtır. (Fakat) ahirete inanmayanlar var ya, onların kalpleri inkârcıdır; kendileri de kibirlenen kişilerdir. Hiç şüphe yok ki Allah onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bilir. O, kibirlenenleri sevmez.”

Buradaki اِلٰهُكُمْ ilâhuküm tamlaması “sizin ilahınız”; اِلٰهٌ وَاحِدٌ ilâhun vâhıdün tamlaması “tek bir ilâh(tır)”; فَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ fellezîne lâ yü’minûne ifadesi “inanmamakta olanlar, inanmayanlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhırati ifadesi “âhirete”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; مُنْكِرَة münkiratün kelimesi “inkârcı(dır)”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; مُسْتَكْبِرُون müstekbirûne kelimesi “kibirliler(dir)”; لَا جَرَمَlâ cerame ifadesi “şüphe yok ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; مَا يُسِرُّونَ mâ yüsirrûne ifadesi “gizlediklerini de”; وَمَا يُعْلِنُونَ mâ yu‘linûne ifadesi “ve açıkladıklarını da”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O (Allah)”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbü fiili “sevmez, sevmemektedir”; الْمُسْتَكْبِر۪ين el-müstekbirîne sözcüğü ise “kibirli olanları, kibirili davrananları” demektir.

Burada Yüce Allah’ın tek ilah olduğu, inkârcıların kalplerinin durumu ve Allah’ın erişilmez bilgisi ile kibirlileri sevmediği gündeme getirilmektedir.

1. اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ فَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “İlahınız tek bir ilahtır. (Fakat) ahirete inanmayanlar var ya, onların kalpleri inkârcıdır; kendileri de kibirlenen kişilerdir.” Yüce Allah önceki iki âyette putların ne kadar güçsüz ve çaresiz olduklarını beyan ettikten sonra, bu ve bir sonraki âyette bu defa kendi zatıyla ilgili bilgiler vermektedir.

a)اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “İlâhınız bir tek ilâhtır.” Bu ifadenin bir benzeri Nahl 16/51’de de geçmektedir. Yüce Allah kendisinin tek bir ilâh olduğunu ilan etmektedir. İhlâs 112/1’de açıkça zikredildiği üzere, Yüce Allah tektir; başka hiçbir varlık O’nun yanında hiçbir şekilde ilahlık makamına yakışmaz.

Yüce Allah’ın tekliğiyle alakalı kelimelerden birisi de الْوَاحِد el-vâhıd “tek” sözcüğüdür. Kur’ân’da Yüce Allah’la ilgili olarak bu kelime الْوَاحِد el-vâhıd şeklinde eliflâmlı olarak 6 kez(6); وَاحِد vâhıd şeklinde eliflâmsız olarak 16 kez(7) geçmektedir. Söz konusu sıfat الْوَاحِد el-vâhıd kalıbında geçtiği yerlerde “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi” anlamında الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıyla birlikte kullanılmaktadır. Aynı şekilde yine Rabbimizin tekliği manasında وَحْدَه vahdehû ifadesi de 6 kez(8) geçmektedir.

الْوَاحِد el-vâhıd kelimesi Rabbimizin “tek” oluşunu, bu bağlamda ortağının, eşinin ve benzerinin bulunmayışını, yarattığı şeylere muhtaç olmayıp her şeyin kendisine muhtaç olduğunu ortaya koymaktadır. Tıpkı İhlâs sûresinin ilk âyetinde geçen اَحَد ehad kelimesi gibi الْوَاحِد el-vâhıd sözcüğü de “bir” manasından öte “tek” anlamını vermekte, böylece hem ikili veya üçlü ilâh şirkini reddetmeyi sağlamakta, hem de eksik, yetersiz, tamamlanan yardıma muhtaç vs. türünden algıları dışlamaktadır.

Bu bağlamda hatırlanması gereken kelimelerden birisi de Yüce Allah için kullanılan ve İhlâs 112/1’de de geçen اَحَد ehad sıfatıdır. Bu kelime “teklik sadece kendisine ait olan” anlamında, sadece Yüce Allah’ı nitelendirir. “Bölünüp parçalara ayrılmayan” veya “parçalardan meydana gelmeyen varlık” anlamında Yüce Allah için kullanılan ehad kelimesi, vâhıd sözcüğünden farklıdır.

Bu durumda اَحَد ehad, maddî ve manevî, aklî ve hissî tüm açılardan biricik olmayı, eşsizliği ve benzersizliği ifade eder.(9) Bu nedenle de başına el “belirteç takısı” almamıştır. Çünkü bu takı, bir şeyi benzerlerinden ayırt etmek için kullanılır. Oysa Yüce Allah, eşsiz ve benzersiz tek kudrettir. Bu sıfatın âyette gelmesinin nedeni, müşriklerin şirk inancını reddetmeye yönelik olsa gerektir.

أحد ehad kelimesi, olumsuz olarak “hiç kimse” demektir. “Sizden hiç kimse buna engel olamazdı”(10) âyeti bunun örneklerindendir. Ehad ile aynı kökten gelen ve Kur’ân’da 11 kez(11) geçenاِحْدٰي ıhdâ kelimeleri “bir, biri” anlamına gelmektedir.(12)

Yüce Allah belirlediği ilkelerin başında bütün peygamberlerin tebliğ ettiği ortak ilke olarak tevhide dikkat çekmekte ve tekliğini zedeleyecek şekilde hiçbir şeyi kendisine ortak koşmamak gerektiğini beyan etmektedir. Tevhide sarılmak ve şirke bulaşmamakla ilgili Kur’ân’da pek çok âyetin(13) yer alma sebebi de budur.

b) فَالَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “(Fakat) âhirete inanmayanlar var ya büyüklük tasladıkları için kalpleri inkârcıdır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde inkârcıların âhirete inanmadıklarını, çünkü kalplerinin inkârcılık içinde bulunduğunu, kendilerinin de kibir gösterdiklerini beyan etmektedir.

Âyetteki وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “Onlar kibirlidirler” ifadesi eğer “hâl cümlesi” olarak kabul edilirse tercüme bizim de tercih ettiğimiz şekilde olur. Ancak bu ifadenin müstakil bir cümle olma ihtimali de vardır ki bu durumda tercüme şöyle olur: “(Fakat) ahirete inanmayanlar var ya, onların kalpleri inkârcıdır; kendileri de böbürlenen kimselerdir.” Her iki durumda da esasında verilmek istenen mesaj aynıdır ve putperestlerin âhirete inanmadıklarından söz edilirken, onların kalplerinin inkârcılık içerisinde olduğu özellikle hatırlatılmış olmaktadır.

Âhirete inanmamak demek ki kibrin bir sonucudur. İnkâr “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise kişinin kibirli davranmasıdır. Âhirete inanmayan inkârcıların aslında âhiretten ve oradaki yargılama ile yaşanacak feci akıbetten korkmadıkları Müddessir 74/53’te dile getirilmektedir. Korkmayanın herhangi bir sorumluluk hissine sahip olması da elbette kendisinden beklenmez. İşte Yüce Allah onların inkârlarının arka planını haber vermekte ve kalplerindeki inkârcılığın aslında kibrin ve istikbarın sonucu olduğunu gerekçe olarak ortaya koymaktadır. Anlaşılıyor ki insanların kararlarını ve eylemlerini onların kalplerindeki onay şekillendirmektedir.

Buradan hareketle, Bakara 2/225’te de ele aldığımız gibi, kalplerin kazandığı eylemlerden sorumlu tutulacağımız gerçeği bir kez daha delillendirilmiş olmaktadır. Âyetin yorumunu yapmakta olduğumuz cümlesiyle benzer mesajlar içermesi bakımından Bakara 2/225, 283, 284 ve Ahzâb 33/5’te verilen bilgilerin de mutlak surette göz önünde bulundurulması bir zorunluluktur. Esasında Kur’ân’da pek çok âyette(14) Yüce Allah’ın kalplerin özündekileri bildiğini ilan etmesinin anlamı da bu olsa gerektir.

2. لَا جَرَمَ اَنَّ اللّٰهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ اِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِر۪ينَ “Hiç şüphe yok ki Allah onların gizlediklerini de açıkladıklarını da bilir. O, kibirlenenleri sevmez.” Yüce Allah inkârcıların kalplerindeki inkârı ve takındıkları müstekbir yani kibirli ve mağrur tutumu beyan ettikten sonra, kimlerin gizlice veya açıktan neler düşünüp uyguladıklarını gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

Kur’ân’da beş kez(15) geçen لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “şüphe yok ki”, “gerçekten”, “hiç kuşkusuz”, “gerçek şu ki” gibi anlamlar içermekte, inkârcıların söz konusu tutumlarına karşılık Yüce Allah’ın onların kalplerinde gizlediklerini de dilleriyle açıklayıp organlarıyla uyguladıklarını da gayet iyi bildiğini ortaya koyan bir çeşit pekiştirici ifadedir.

Yüce Allah’ın gizli ve aşikar her şeyi bildiğiyle ilgili olarak Nahl 16/19. âyette gerekli açıklamaları yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: İnkarcılar bu halleriyle övünüp durmamalıdır; çünkü her şeyi en ince detayına kadar bilen Yüce Allah onlara bunun hesabını mutlaka soracaktır. Bu haliyle söz konusu ifade, bir taraftan bütün zamanların inkârcılarına gözdağı verirken, diğer taraftan da bütün müminlere moral kazandırmayı amaçlamaktadır.

Yüce Allah putperestlerin kalplerindeki inkârın sebebini onların kibirli oluşlarına bağladıktan sonra, bu âyetin sonunda da الْمُسْتَكْبِر۪ين el-müstekbirîne dediği “kibirli insanları”, yani büyük olmamasına rağmen kendini büyük sanan ve büyüklük taslayanları sevmediğini beyan etmektedir. Burada maksat, bağlam gereği “müşrikler” olabileceği gibi genel anlamda “bütün kibirliler” de olabilir.(16) Yüce Allah her ne sebeple olursa olsun, kibir gösterenleri ve kibirli davrananları sevmediğini ilan etmektedir.

Kur’ân’da beyan edildiği üzere Yüce Allah’ın sevmediği birtakım insanlar vardır. Bu çerçevede Rabbimiz “kâfirleri”,(17) “zalimleri”,(18) “haddi aşanları”,(19) “bozgunculuk yapmayı, bozgunculuk yapanları”,(20) “günaha dalan ve sürekli günah işleyen nankörleri”,(21) “böbürlenenleri”,(22) “günahkâr hainleri”,(23) “açıktan kötü söz söylemeyi”,(24) “israf edenleri”,(25) “ihanet edenleri”,(26) “kibirli davrananları”,(27) “hain nankörleri”(28) sevmediğini ilan etmektedir.

b) İnkârcıların Nankörlükleri ve Günah Yükleri

Yüce Allah, sûrenin 24-26. âyetlerinde putperestlere “Rabbiniz ne indirdi?” denildiği zaman, “Öncekilerin masalları” cevabını verdiklerini, böylece (sonuçta) kıyamet gününde kendi günahlarını tam olarak taşıyacaklarını ve bilgisizce saptırmakta oldukları kimselerin günahlarından bir kısmını da yükleneceklerini, yüklenecekleri şeyin çok kötü olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, öncekilerin de peygamberlere tuzak kurdukları, sonunda Yüce Allah’ın da onların binalarını temellerinden söktüğü, üstlerindeki tavanın tepelerine çöktüğü, bu azabın onlara farkedemedikleri bir yerden geldiği bildirilmektedir.

ı. Vahye “Öncekilerin Masallar” Demeleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ مَاذَآ اَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوٓا اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Onlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ dendiği zaman, ‘Öncekilerin masallarını!’ derler.”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; مَاذَآ اَنْزَلَ mâ zâ enzele “neyi indirdi”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki”; اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne kavramı ise “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masallarını” demektir.

Burada müşriklerin vahye karşı alaycılıkları gündeme getirilmektedir.

Mekke’de dışardan galip Hz. Peygamber’le görüşmek isteyenleri engellemek üzere her sokağın başına birini oturtan Kureyşli müşrikler, gelenlere Hz. Peygamber’in dediklerinin “öncekilerin masalları” olduğunu söylemelerini tenbihlemişlerdi. İşte âyette dikkat çekilen husus ve olay budur.(29)

Yüce Allah müşriklerin ve inkârcıların vahye karşı nasıl olumsuz bir tavır içerisinde bulunduklarını beyan etmek üzere konuyu bir soru ve onların buna verdiği cevapla ortaya koymaktadır. مَاذَآ اَنْزَلَ رَبُّكُمْ “Rabbiniz neyi indirdi?” ifadesindeki رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması muhataplara sorulan soruda onların gerçek sahiplerinin Yüce Allah olduğunu da hatırlatmaktadır. Esasında Mekkeli müşriklerin yaratıcı kudret olarak Yüce Allah’ı bildikleri ve O’nun yaratıcılığını itiraf ettikleri bilinmektedir.(30) “Yaratıcı Allah” kavramından sonra rabb kavramıyla kendilerine bir tebliğ yapılmış olmaktadır.

İnkârcıların vahye karşı söyledikleri اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne kavramı, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları, efsaneleri” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da dokuz yerde(31) geçmektedir. Bu ifade bazı âyetlerde “mahşerle ilgili özel âyetler, yani diriltilme”, bazılarında ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.

Konunun âhirete imanla ilişkili olduğu yerlerde “eskilerin masalları” dedikleri şey, tıpkı Mü’minûn 23/83, Neml 27/68 ve Ahkâf 46/17’de de olduğu gibi, muhtemelen “mahşerle ilgili âyetler”dir. Bağlam gereği, bu anlam diğerlerine göre biraz daha öncelikli görünmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/24’te, ayrıca En‘âm 6/25, Enfâl 8/31, Furkân 25/5, Kalem 68/15 ve Mütaffifûn 83/13’te geçen “eskilerin masalları” ifadesi ise “vahiy ile indirilen her şey” anlamına alınmalıdır.

“Rabbiniz ne indirdi?” şeklinde inkârcılara sorulan sorunun aynısı muttakilere sorulduğunda onların verdiği cevapla ilgili bilgiler ise birkaç âyet sonra Nahl sûresinin 30. âyetinde zikredilmektedir.

ıı. Mahşerdeki Korkunç Günah Yükleri

لِيَحْمِلُوٓا اَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَمِنْ اَوْزَارِ الَّذ۪ينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ اَلَا سَآءَ مَا يَزِرُونَ “Böylece kıyamet gününde kendi günahlarını tam olarak taşıyacak ve bilgisizce saptırmakta oldukları kişilerin günahlarından bir kısmını da yükleneceklerdir. Dikkat edin! Yüklenecekleri şey ne kötüdür!”

Âyetteki لِيَحْمِلُوا li yahmilû ifadesi “sonuçta taşıyacaklar, taşısınlar diye”; اَوْزَارَهُمْ evzârahum tamlaması “onların (günah) yüklerini”; كَامِلَة kâmileten kelimesi “tam olarak”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; وَمِنْ اَوْزَار ve min evzâri ifadesi “(şu kişilerin) günah yüklerinden de”; ِالَّذ۪ينَ يُضِلُّونَهُمْellezîne yudillûnehum ifadesi “saptırmakta oldukları kişilerin”; بِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayrı ‘ılmin ifadesi “bilgisizce, bilgi olmadan”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; سَآءَ sâe fiili “ne kötüdür”; مَا يَزِرُونَ mâ yezirûne ifadesi ise “taşıdıkları şey” demektir.

Burada inkârcıların ve vahiy ile alay edenlerin mahşerdeki akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1.لِيَحْمِلُوٓا اَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَمِنْ اَوْزَارِ الَّذ۪ينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ “Böylece kıyamet gününde kendi günahlarını tam olarak taşıyacak ve bilgisizce saptırmakta oldukları kişilerin günahlarından bir kısmını da yükleneceklerdir.” Yüce Allah vahye “öncekilerin masalları, efsaneleri” diyen inkârcıların bu sözleri ve olumsuz tutumları nedeniyle kıyamet gününde günah yüklerini tastamam yükleneceklerini beyan etmektedir. Ardından da bilgisizlikleri nedeniyle saptırdıkları insanların da bir kısım günah yüklerini yükleneceklerini yani insanları saptırmalarının hesabını vereceklerini ifade etmektedir.

Âyetin başında geçen لِيَحْمِلُوا li yahmilû ifadesindeki lâm/li harfi “gerekçe” bildiren bir edat olarak değil de ‘âkıbet denen ve “sonuç bildiren” bir edat konumundadır. Bu nedenle, hem kendi günahlarını hem de bilgisizce saptırdıkları insanların bir kısım günahlarını taşımalarının bir “sonuç” olduğu, vahye “öncekilerin masalları” demelerinin ise “sebep” olduğu ortaya konulmaktadır. Yoksa söz konusu edata ta‘lîl yani “gerekçe” bildiren edat manası vererek maksadı yanlış anlamak kaçınılmaz olabilir. Onlar hem kendi günah yüklerini, hem de bilgisizce saptırdıkları insanların günahlarının bir kısmını yüklenmeleri için vahye “öncekilerin masalları” demiş değillerdir.

Vahiy ile alay edenler bu davranışlarının karşılığını tastamam göreceklerdir; ancak sadece bu kadarla yetinilmeyecek, bilgisizliklerinden istifade edip saptırdıkları insanların günah yüklerinden de bir kısmını yükleneceklerdir. Bu husus “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez” şeklinde Kur’ân’da beş kez(32) geçen ve “sorumlulukların şahsiliği” prensibini ortaya koyan âyete aykırı değildir.

Çünkü saptıranlar hem kendi sapmalarının karşılığını görecekler; hem de başkalarını saptırma günahının karşılığını göreceklerdir. Bu arada saptırılanlar da suçu hep saptıranlara atıp sorumluluktan kurtulamayacaklardır. Onlar da bilgisizliklerinin ve taklide saplanmalarının hesabını mutlaka vereceklerdir.

Bu konuda Nisâ’ 4/85’te şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir işe öncülük ederse onun da o işten bir nasibi olur. Kim kötü bir işe öncülük ederse onun da ondan bir payı olur. Allah her şeyin karşılığını vericidir.” Demek ki bir insan iyi bir işe öncülük eder, iyiliğe vesile olursa bunun sevabından pay alacaktır; aynı şekilde kötülüğe neden olan da bunun vebalinden pay alacaktır.

Konuyla ilgili olarak bilinmesi gereken âyetlerden birisi de ‘Ankebût 29/13’tür: “(Fakat gerçek şu ki) elbette kendi yüklerini (veballerini), kendi yükleriyle birlikte nice yükleri taşıyacaklar ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.” Burada sapkın insanların başkalarını saptırdıkları için onlardan dolayı da günah yüklerinden bir kısmını taşıyacakları beyan edilmektedir. Bu arada daha sonra yorumunu yapacağımız Nahl 16/88’de sözü edilen “azabın arttırıldıkça artılması”nın muhtemel nedeni de bu olsa gerektir.

Bu meseleyle ilgili olarak Hz. Peygamber’in de şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Her kim iyi bir yol açarsa ona ondan pay vardır; her kim de kötü bir yol açrsa hem kendi günahı hem de o kötülüğü işleyenlerin günahlarından bir kısmı kıyamet gününe kadar onun için de söz konusu olur.”(33)

Benzer bir rivayette de şöyle buyrulmaktadır: “Herhangi bir kimse, hidâyete (hakikate) çağırır da böylece kendisine uyulursa, kendisine uyanların ecirlerinden herhangi bir şey eksilmeksizin, onların ücretlerinin bir misli de o kimseye verilir. Herhangi bir kimse de bir sapıklığa davet eder de böylece sözü dinlenir, kendisine uyulursa, kendisine uyulanın günahlarından herhangi bir şey eksilmeksizin onların günahlarının bir misli de onun üzerine olur.”(34)

İşte hem aktardığımız âyette, hem de hadislerde bu konuda gayet açık bilgi verilmekte, dolayısıyla başkasının günahının birbaşkasına yazılması değil de kişinin kendi yaptığı saptırma işleminin sonuçlarının kendisine de yazılacağı beyan edilmektedir. Bu arada âyette geçenبِغَيْرِ عِلْمٍ bi ğayrı ‘ılmin ifadesi saptıranların bu işi bilmeden yapmaları manasına gelebileceği gibi, muhatapların bilgisizliğinden istifade ederek yapmış olmaları manası da söz konusu edilebilir.(35)

Sonuçta her iki durumda her iki tarafın da bu işten dolayı sorumlu olduğu âyette beyan ediliyor demektir. Birisi saptırdığı için, diğeri de hak ile batılın ne olduğunu araştırmayıp taklide dalarak hemen aldandığı için sorumluluk sahibi olacaklardır.

2. اَلَا سَآءَ مَا يَزِرُونَ “Dikkat edin! Yüklenecekleri şey ne kötüdür!” Yüce Allah ister kendi bilgisizlikleri yüzünden olsun, isterse muhatapların cahilliğinden yararlanarak olsun, başkalarının sapmasına neden olan insanların mahşer şartlarında çok kötü bir yük yüklenmiş olacaklarını haber vermektedir.

Bu âyetin muhtevasından çok önemli bir mesaj elde edilmelidir. Buna göre insanları bilerek veya bilmeyerek aldatan, onların cahilliğinden yararlanarak insanları bâtıl yollara sürükleyen, hakkı gizleyip bâtılı sunan, bâtılı süsleyerek cazip gösteren ve üstelik bunu din adına gerçekleştirdiği sunumlarda ortaya koyanlar derin bir mahcubiyet yaşayacaklarını bilmelidirler.

Bu kişiler çok büyük bir vebal ile öbür âleme göçeceklerini, unuttukları bu tür saptırıcı tavırlarının karşılarına çıkartılacağını hiçbir şekilde ve hiçbir zaman akıllarından çıkarmamalıdırlar. Hem bu şekilde insanları saptıranlar, hem de bu saptırıcılara aldanıp sapanlar bunun faturasını çok acı ve ağır bir şekilde ödeyeceklerini bilmeli, ona göre dengeli ve doğru davranmalıdırlar.

ııı. Tuzak Kuranların Perişan Akıbetleri

قَدْ مَكَرَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَاَتَى اللّٰهُ بُنْيَانَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَاَتٰيهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ “Elbette onlardan öncekiler de (peygamberlere) tuzak kurmuşlardı. Sonunda Allah da onların temellerinden binalarına gelmiş, üstlerinden tavan da tepelerine çökmüştü. Bu azap, onlara fark edemedikleri bir yerden gelmişti.”

Âyettekiقَدْ مَكَرَ kad mekera fiili “elbette tuzak kurmuşlardı”; الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ellezîne min kablihim ifadesi “onlardan öncekiler”;فَاَتَى fe etâ fiili “(azabı onlara gelmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; بُنْيَانَهُمْ bünyânehum tamlaması “onların binalarına”; مِنَ الْقَوَاعِدِ mine’l-kavâ‘ıdi ifadesi “temellerinden”; فَخَرَّ fe harra fiili “ve çökmüştü”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerlerine”; السَّقْف es-sakfu kelimesi “tavan”; مِنْ فَوْقِهِمْ min favkıhim ifadesi “onların üstlerinden, üzerlerinden”; وَاَتٰيهُمُ ve etâhum fiili “ve onlara gelmişti”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “azap”; مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ min haysü lâ yeş‘urûne ifadesi ise “fark edemedikleri yerden” demektir.

Burada hak ve hakikata karşı tuzak kuranları nasıl bir akıbetin beklediği gündeme getirilmektedir.

1.قَدْ مَكَرَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَاَتَى اللّٰهُ بُنْيَانَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ “Elbette onlardan öncekiler de (peygamberlere) tuzak kurmuşlardı. Sonunda Allah da onların temellerinden binalarına gelmişti.” Âyetin bu bölümünde iki husus dikkat çekmektedir:

a)قَدْ مَكَرَ الَّذ۪ينَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Onlardan öncekiler de (peygamberlere) tuzak kurmuşlardı.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerden çok daha önce yaşamış olanların da hakka ve hakikata, bunları tebliğ eden peygamberlere karşı çeşitli tuzaklar kurduklarını haber verdikten sonra, onların yaşadığı korkunç akıbeti hatırlatmaktadır. Her ne kadar bazı tefsirlerimizde burada dile getirilenlerin isimleri zikredilmişse de,(36) âyette bunların kim olduğuyla ilgili açık bir bilgi yer almadığı için özel isimler üzerinde durmayacağız. Bunun yerine, verilmek istenen mesajın evrensel manada “gerçeklere tuzak kurmaya çalışan herkes” olduğunu beyanla yetineceğiz.

Târık 86/15-16’da tuzak kurma ve Yüce Allah’ın tuzakları boşa çıkarma konusunda oldukça geniş bilgilendirmelerde bulunacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnkârcıların kurdukları tuzaklarla ve onların sonlarıyla ilgili olarak İbrâhim 14/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Dağları yerlerinden edeceğini sandıkları tuzakları Allah katında (malum) iken, onlar (çeşit çeşit) tuzak kurmuşlardı.” Yüce Allah tuzakların mahiyetini ve akıbetini bilmesine rağmen, helak edilen eski kavimlerin peygamberlere ve dolayısıyla hak davasına karşı her türlü tuzakları kurduklarını haber vermektedir.

Tuzak kurma işlemi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi sadece Hz. Peygamber dönemiyle sınırlı değildir. Daha önce Hz. Nûh’un kavmi de ona karşı büyük tuzaklar kurmuşlardı;(37) Hz. Nûh onların tuzaklarının hedefi şaşırması için dua etmişti.(38) Demek ki, peygamberlere veya hakikata karşı tuzak kurma eylemi, peygamberler tarihi kadar eskidir ve kıyâmete kadar da süreceğe benzemektedir. İnsanlar tuzak kurarlar; ancak Yüce Allah da onları boşa çıkarttır.(39)

Yüce Allah’a karşı hiçbir tuzağın başarıya ulaşma ihtimali yoktur.(40) Esasında Ra‘d 13/42’de sözü edilen “Bütün tuzaklar sadece Allah’ın kontrolündedir” ifadesi de tuzakların ve hilelerin sonuçta Yüce Allah’ın bilgisinden uzak olmadığını ortaya koymakta, tuzak kuranların bunun sonucuna katlanacaklarını haber vermektedir.

b)فَاَتَى اللّٰهُ بُنْيَانَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ “Sonunda Allah da onların temellerinden binalarına gelmiş (binalarını temellerinden sökmüş)tü.” Kur’ân’da yedi kez(41) geçen بُنْيَان bünyân kelimesi “bina, yapı, türbe, anıt, anıtsal bir kitabe” gibi anlamlar verebilir. Bakara 2/127 ve Nûr 24/60’ta da geçen الْقَوَاعِد el-kavâ‘ıd sözcüğü ise “temeller” manasına gelmektedir. Yüce Allah gönderdiği peygamberlerin tebliğine karşı tuzaklar kuranları her defasında mağlup ettiğini beyan bağlamında onların tuzak kurdukları binalarını temellerinden söktüğünü beyan etmektedir.

“Allah’ın onların binalarına temellerinden gelmesi” onların temellerini sarsması, onları yerle bir etmesi, çökertmesi ve perişan hale getirmesi manasına gelmektedir. Elbette bu cümlede yer alan “Allah’ın gelmesi” mecaz bir ifadedir ve maksat Yüce Allah’ın onların sapasağlam ve zarar ziyan görmeyeceğini sandıkları tuzaklarını boşa çıkartacak azap ve helak emrinin gelmesidir. Zaten aynı âyette “hiç farkına varamadıkları yerden kendilerine azap gelmiştir” şeklindeki devam eden cümlede maksadın azap olduğu açıkça ortaya konulmaktadır. Bu ifadenin benzerleri Hûd 11/40, Nahl 16/1, Haşr 59/2 ve Fecr 89/22 gibi âyetlerde de söz konusudur.

2. فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ “Üstlerinden tavan da tepelerine çökmüştü.” Burada ve Tûr 52/5 ile Enbiyâ’ 21/32’de geçen السَّقْف es-sakf/sakf kelimeleri “tavan, yükselti” manasına gelmektedir. Yüce Allah peygamberlere ve vahye karşı tuzak kuranların akıbeti bağlamında üzerlerindeki tavanın tepelerine çöktüğünü beyan ederek yaşadıkları mağlubiyeti tekrar vurgulamaktadır. Bu ifade inkârcıların tuzaklarının yerle bir edilip başlarına geçirildiğini gösteren mecazi bir beyandır. “Tavanın başa çökmesi” bazı tefsirlerimizde nakledildiği gibi,(42) fiziksel manada bir olaydan ziyade “dünyanın başlarına yıkılması” ifadesinde olduğu gibi her türlü mağlubiyeti içeren bir benzetmedir.

3. وَاَتٰيهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَيْثُ لَا يَشْعُرُونَ “Bu azap, onlara fark edemedikleri bir yerden gelmişti.” Bu ifade, hemen öncesinde yer alan “Allah’ın gelmesi” ifadesini açıklamakta, maksadın azabının gelmesi olduğunu ortaya koymaktadır. Bir benzeri Zümer 39/25’te de geçen bu ifadede Yüce Allah Mekkeli müşriklerden önce yaşayıp da peygamberlerine tuzak kuranların başına getirdiği azap ve helakin onlar hiç de farkında değillerken başlarına geldiğini beyan etmektedir.

Kişiler, farkında olmadan kendilerine azabın gelebileceğiyle ilgili çeşitli ifadeler Kur’ân’da yer almaktadır.(43) Âyetin sonundaki bu ifade âyetteki bütün mesajı özetlemekte, Enfâl 8/18, 30, Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de belirtildiği gibi tuzak kuranların kurdukları tuzakların kendi başlarına döndürüldüğünü ortaya koymaktadır.

c) Kıyamet Günündeki Çaresizlik ve Kâfirlerin Sonu

Yüce Allah, sûrenin 27-29. âyetlerinde kıyamet gününde onları rezil edeceğini ve “Kendileri hakkında (müminlere) düşman kesildiğiniz ortaklarım(!) nerede?” diye soracağını, kendilerine ilim verilmiş olanların “Şüphesiz bugün rezillik ve kötülük kâfirleredir” diye cevap vereceklerini haber vermektedir.

Ardından, kendilerine zulmederlerken canlarını meleklerin aldığı kimselerin “Biz hiçbir kötülük yapmıyorduk ki” diyerek teslim olacakları, meleklerin de onlara “Hayır, Allah, sizin yaptıklarınızı elbette çok iyi bilendir” cevabını verecekleri, nihayet bu gibilere “O halde, içinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarına girin! Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!” denileceği bildirilmektedir.

ı. İnkarcıların Akıbeti ve İlim Sahiplerinin Sözleri

ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يُخْز۪يهِمْ وَيَقُولُ اَيْنَ شُرَكَآءِيَ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تُشَآقُّونَ ف۪يهِمْ قَالَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ اِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالسُّوٓءَ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Sonra (Allah) kıyamet gününde onları rezil edecek ve şöyle diyecektir: ‘Kendileri hakkında (müminlere) düşman olduğunuz ortaklarım(!) nerede?’ Kendilerine ilim verilmiş olanlar da ‘Şüphesiz ki bugün rezillik ve kötülük kâfirleredir.’ demiş (olacaklar)dır.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”;يُخْز۪يهِمْ yuhzîhim fiili “onları rezil edecek”;وَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve diyecek ki”; اَيْنَ eyne edatı “nerede”; شُرَكَآءِيَ şurakâiye tamlaması “benim ortaklarım”; الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ ellezîne küntün ifadesi “sizin (şöyle) olduğunuz”; تُشَآقُّونَ tüşâkkûne fiili “düşmanlık yapmakta (olduğunu kişiler)”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “haklarında”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, diyecek ki”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiştir”; الْعِلْمَ el-‘ılme kelimesi “ilim”;اِنَّ الْخِزْيَ inne’l-hızye kelimesi “muhakkak ki rezillik”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; وَالسُّوٓءَ ve’s-sûe sözcüğü “ve kötülük”; عَلَى الْكَافِر۪ين ‘ale’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirlere(dir), inkarcılar üzerinedir” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde yaşayacakları feci akıbet ve kendilerine sorulan soruya verilecek bir cevap gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ يُخْز۪يهِمْ وَيَقُولُ اَيْنَ شُرَكَآءِيَ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تُشَآقُّونَ ف۪يهِمْ “Sonra (Allah) kıyamet gününde onları rezil edecek ve şöyle diyecektir: Kendileri hakkında (müminlere) düşman olduğunuz ortaklarım(!) nerede?” Yüce Allah inkârcıların dünyada hak ve hakikata karşı kurdukları tuzakların karşılığında onları başlarına geçirdiğini beyan ettikten sonra, onların cezalarının bununla bitmeyeceğini, konunun mahşer boyutunun da yaşanacağını haber vermektedir. Âyette geçenتُشَآقُّونَ tüşâkkûne fiili çeşitli kalıplarda Kur’ân’da yedi kez(44) geçmekte ve her geçtği yerde de “karşı gelmek”, “incitmek”, “düşmanlık etmek” gibi anlamlar içermektedir.

Bu bağlamda inkârcıları kıyamet gününde rezil rüsva edeceğini, aşağılayacağını bildirmekte ve kendilerine şöyle bir soru soracağını ifade etmektedir: “Kendileri hakkında (müminlere) düşman kesildiğiniz ortaklarım nerede?” İşte bu soru müşriklerin yani dünya hayatında Yüce Allah’a ortak isnat edenlerin yaşayacağı büyük şoku haber vermektedir ki bu tür sorularda maksat cevap almak değil, böyle bir algıya sahip olanları kınamak ve onları rezil rüsva duruma getirmektir.

“O gün (Allah) onlara seslenerek ‘Benim ortaklarım olduklarını iddia ettikleriniz hani nerede!?’ diyecektir” mealindeki Kasas 28/62’de de zikredildiği gibi, bu tür ifadelerde kıyamet gününde inkârcıların yaşayacağı çaresizlikle ilgili kısa bir soru gündeme getirilmektedir. Bu ifadenin aynısı Kasas 28/74’te bir kez daha geçmektedir. Ayrıca soruya konu olan benzer bir cümle En‘âm 6/22’de de yer almaktadır.

Yüce Allah “kıyamet günü” dünya hayatında inkârcılığı tercih edenlere sesleneceğini haber vererek Allah’a ortak isnat edenlere “Ortaklarım olduğunu sandığınız şeyler hani nerede?” diye kendilerine alaycı bir soru yönlendirecektir. Buradaki soru elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama, kınama ve rezil etme cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(45)

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi, İbrâhim 14/22, Rûm 30/13, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da da geçtiği gibi dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar orada bunu reddedeceklerdir. Nitekim Kasas 28/63’ün sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikattan yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

2. قَالَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ اِنَّ الْخِزْيَ الْيَوْمَ وَالسُّوٓءَ عَلَى الْكَافِر۪ينَ “Kendilerine ilim verilmiş olanlar da ‘Şüphesiz ki bugün rezillik ve kötülük kâfirleredir.’ demiş (olacaklar)dır.” Buradaki قَالَ kâle fiili her ne kadar “geçmiş zaman” kalıbında gelse de, önceki cümlede yer alan يَقُولُ yekûlü fiili ve olayın mahşerde gerçekleşecek olması nedeniyle, söz konusu fiile “gelecek zaman” manası içerecek şekilde “diyecek” anlamı verilmelidir. Yüce Allah mahşerde yaşanacak olan bu olayda sorduğu soruya kendilerine ilim verilenlerin cevap vereceğini ve bunun da “aşağılanma ve her türlü hak edilmiş kötü muamele yani azap kafirleredir” şeklinde gerçekleşeceğini haber vermektedir.

Burada sözü edilen اُو۫تُوا الْعِلْمَ ûtü’l-‘ılme “ilim verilenler”den kasıt, muhtemelen peygamberlerin çağrısına icabet edip hayatlarını ilahi buyruklara göre yaşamış olan müminlerdir. Bazı âlimlerimiz bu kişilerin melekler olduğu görüşünü nakletmişlerdir(46) ki bu da ikinci bir ihtimal olarak düşünülebilir.

Esasında âyette sözü edilen ve kendilerine ilim verilen kişilerin müminler olması ihtimali daha yüksektir. Çünkü daha önce Nahl sûresinin 22. âyetinde de geçtiği üzere, inkârcılar kibirli davrandıkları için kalpleri de inkârcıydı. Bu haliyle onlar müminlerle her gördükleri yerde alay etmiş, onlara hayatı adeta zindan etmişlerdi. İşte tam da onların dünyadaki bu şımarık durumlarına uygun olarak, mahşerde bu defa müminler kendileriyle alay edecek, onları rezil ve rüsva duruma düşüreceklerdir. Zaten kendileriyle alay ettikleri kişilerin durumlarının iyi olduğunu görmeleri inkârcılar için bir başka azap olacaktır.

Konuyla ilgili olarak Mutaffifûn 83/29-36’daki ifadeleri hatırlatmakla yetinelim: “Şüphesiz günahkârlar, (dünyada) iman edenlere gülerlerdi. Onlarla karşılaştıklarında kaş göz hareketiyle alay ederlerdi. Ailelerine döndüklerinde, (alaylarından dolayı) keyiflenerek dönerlerdi. Müminleri gördüklerinde ‘Şüphesiz bunlar sapıtmış’ derlerdi. Hâlbuki onlar, müminleri denetleyici olarak gönderilmediler. İşte o gün (ahirette) de iman edenler kâfirlere gülerler. Koltuklar üzerinde etrafa bakarlar. Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı? (Elbette buldular.)”

ıı. Zalimlerin Ölüm Anlarında Yaşanacaklar

اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ فَاَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوٓءٍ بَلٰىٓ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “Melekler canlarını alırken kendilerine yazık eden kişiler, ‘Biz hiçbir kötülük yapmıyorduk ki!’ diyerek teslim olurlar. (Melekler şöyle diyeceklerdir) Hayır! Allah sizin yaptıklarınızı elbette çok iyi bilendir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ ellezîne teteveffâhum ifadesi “onları vefat ettirecek olanlar”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ zâlimî enfüsihim tamlaması “kendilerine zulmedenleri, kendilerine haksızlık edenleri”; فَاَلْقَوُا fe elkav fiili “göstermişlerdi, bırakmışlardı, vermişlerdi”; السَّلَمَ es-seleme ifadesi “teslimiyet”; مَا كُنَّا mâ künnâ fiili “biz (şöyle) değildik”; نَعْمَلُ na‘melu fiili “yapmıyorduk (diye)”; مِنْ سُوٓءٍ min sûin ifadesi “hiçbir kötülük”; بَلٰى belâ edatı “bilakis”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri” demektir.

Burada kâfirlerin ölümleri esnasında nasıl bir diyalogun yaşanacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ فَاَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوٓءٍ “Melekler canlarını alırken kendilerine yazık eden kişiler, ‘Biz hiçbir kötülük yapmıyorduk ki!’ diyerek teslim olurlar.” Zalimlerin vefatları esnasında yaşanacaklarla ilgili olarak âyetin bu bölümünde bazı hususlar üzerinde durulmaktadır. Bu ifadenin ilk kısmının bir benzeri Nisâ’ 4/97’de de geçmektedir.

a)اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ “Kendilerini meleklerin vefat ettirmekte olduğu kişiler.” Yüce Allah âyette zalim insanların canlarını alanlarla ilgili olarak “tek bir melek”ten değil de “bir grup melek”ten söz etmektedir. Buradan hareketle, Secde 32/11’de geçtiği üzere her insan için görevlendirilen bir melek olduğu gerçeğinin yanında, bazı insanların canlarını bir grup meleğin almakla görevlendirildiği anlaşılmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/97, En‘âm 6/61, 93, A‘râf 7/37, Enfâl 8/50, Nahl 16/28, 32 ve Muhammed 47/27 gibi âyetleri delil olarak zikredebiliriz.

b) ظَالِم۪يٓ اَنْفُسِهِمْ “Kendilerine zulmederlerken.” Yüce Allah önceki âyetin sonunda sözünü ettiği kâfirlerin neden bu isimle anıldıklarını bu âyette açıklamakta ve onların aynı zamanda kendilerine zulmettiklerini beyan etmektedir. Bilindiği üzere, “inançta tevhid adalettir; şirk ise zulümdür.” İşte putperestlik yapan ve alaycı bir tavırla vahye “öncekilerin masalları” diyen bu inkârcı müşrikler hem kâfir hem de zalim olarak nitelendirilmektedirler. Âyette bu kişilere başkalarının değil de bizzat kendilerinin haksızlık ettikleri, dolayısıyla sapkınlıklarının faturasını başkalarına kesemeyecekleri de ortaya konulmuş olmaktadır.

c) فَاَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوٓءٍ “(Zalimler) ‘Biz hiçbir kötülük yapmıyorduk ki’ diyerek teslim olurlar.” Yüce Allah kâfirlerin vefatları esnasında canlarını almakta olan meleklere sesleneceklerini ve dünya hayatlarında şirk koşmamak anlamında zulmetmediklerini ve hiçbir kötülük yapmadıklarını söyleyeceklerini bildirmektedir.(47) Kâfirlerin ölürlerken bu sözleri söylemeleri onların büyük bir eziyet içerisinde olacaklarını göstermektedir.

Nitekim konuyla ilgili olarak En‘âm 6/93’te şöyle buyrulmaktadır: “O zalimler, ölümün (boğucu) dalgaları içinde, melekler de ellerini uzatmış, onlara ‘Haydi canlarınızı çıkarın!’ derken onların halini bir görsen!” Bu hakikata ilave olarak bu âyette yer alan “Melekler ellerini uzatmışken” ifadesi de meleklerin onların yüzlerine ve arkalarına darbeler indirmesi şeklinde yorumlanabilir;(48) zira bu konuda Enfâl 8/50 ve Muhammed 47/27’de kâfirler vefat ettirilirken ölüm meleklerinin onların yüzlerine ve arkalarına korkunç darbeler indirmekte oldukları haber verilmektedir.

İşte bu korkunç işlem yaşanırken ölmekte olan kâfirlerin canlarını alan meleklere teslimiyet gösterip barış eli uzatacakları ve dünya hayatlarında şirk türünden herhangi bir kötülük işlemediklerini söyleyecekleri bildirilmektedir. Nitekim benzer bir sözü sorgulama esnasında bu defa yemin ifadesi kullanarak mahşerde de tekrarlayacakları En‘âm 6/23’te şu şekilde dile getirilmektedir: “Sonra onların mazeretleri, ‘Rabbimiz Allah’a yemin olsun ki biz ortak koşanlar değildik’ demekten başka bir şey olmayacak.”

Benzer şekilde yalan yere yeminleri konusunda Mücâdile 58/14 ve 18’de de bilgi verilmektedir. Küfür üzere ölürken insanların tevbelerinin kabul edilmeyeceği gerçeğine de delil olan bu âyet, tıpkı Yûnus 10/90-91’de zikredilen Firavun’un durumunu hatırlatmaktadır. Aynı şekilde Nisâ’ 4/18’de son andaki tevbenin kabul edilmeyeceği haber verilmektedir. Bu konuda hatırlanması gereken âyetler bağlamında Mü’min 40/74 ve 84. âyetlerin de bulunduğunu özellikle belirtmek durumundayız.

Bu konuşmanın veya ortaya konulan mazeret içerikli teslimiyetin ölüm esnasında değil de mahşerdeki yargılanma sonrasında azap yeri görülürken yaşanacağı da ifade edilebilir. Bu durumda söz konusu konuşmanın yargılama sonrasında karar beklenirken meydana gelme ihtimali de elbette söz konusudur. Bu durumda bir sonraki âyette yer alan “kâfirlerin cehenneme girmeleri” şeklindeki hitap da daha net bir şekilde anlaşılmış olur.

2. بَلٰىٓ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Melekler şöyle diyeceklerdir) Hayır! Allah sizin yaptıklarınızı elbette çok iyi bilendir.” Ölmek üzere olan kâfirlerin meleklere “biz bir kötülük yapmamıştık” demelerinin karşılığında kendilerinin yalan konuştuklarını hissettirerek onların dünya hayatlarında neler yaptıklarını Yüce Allah’ın gayet iyi bildiğini tehditkâr bir üslupla dile getirecekleri ve kâfirlerin mazeretlerini dikkate almayacakları bu şekilde bildirilmektedir.

d) İyi İnsanların Mahşerdeki Ödülleri ve Ölüm Anları

Yüce Allah, sûrenin 30-32. âyetlerinde muttakilere “Rabbiniz ne indirdi?” denildiğinde “Hayır indirdi” cevabını vereceklerini, bu nedenle kendilerine dünyada güzel karşılık vereceğini, âhiret yurdunun ise daha hayırlı olacağını, takvâ sahiplerinin yurdunun gerçekten güzel olduğunu müjdelemektedir.

Ardından, o güzel yurda girecekleri zaman orada altlarından ırmaklar akan Adn cennetleri olacağı, orada diledikleri her şeyin bulunduğu, takvâ sahiplerinin işte böylece mükâfatlandırılacağı haber verilmektedir. İşte melekler bu kişilerin canlarını alırlarken “Size selâm olsun. Yapmış olduğunuz (iyi) işlere karşılık cennete girin” diyecekleri, tertemiz olarak canlarını alacakları bildirilmektedir.

ı. Kâfirlerin Feci Akıbeti

فَادْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “(Onlara şöyle denecektir:) ‘İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarına girin!’ Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!”

Âyettekiفَادْخُلُوا fedhulû emri “girin”; اَبْوَاب ebvâbe kelimesi “kapılar(ın)a”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemin”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَلَبِئْسَ fe lebi’se edatı “ne kadar kötüdür”; مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ين mesve’l-mütekebbirîne tamlaması ise “kibirlilerin yeri” demektir.

Burada kâfirlerin ölümleri ve yargılanmaları sonrasındaki akıbetleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzerleri Zümer 39/72 ve Mü’min 40/76’da da geçmektedir.

1.فَادْخُلُوٓا اَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “(Onlara şöyle denecektir:) İçinde ebedî kalıcılar olarak cehennemin kapılarına girin!” Yüce Allah ölümleri esnasında canlarını almakta olan meleklerin kâfirlere onların cehennemlik olduklarını söyleyeceklerini beyan etmiş olmaktadır. Bu ifade ölümleri esnasında kendilerine söylenmiş olabileceği gibi, elbette mahşerdeki yargılanma sonrasında da gerçekleşebilir de. Her iki durumda da kâfirlerin, içinde ebedi kalacakları cehennemi hak ettikleri beyan edilmiş olmaktadır.

Âyette اَبْوَاب ebvâb kelimesinin kullanılmasının muhtemel sebebi, cehennemliklerin derecelerinin birbirinden farklı olduğunu ve hak edenlerin hak ettikleri azap yerine ilgili kapıdan gireceklerini beyandır. Zaten Zümer 39/71’de de geçtiği üzere “gruplar halinde cehenneme sevk ediliş”in amacı da bu olabilir. Zira Hıcr 15/43-44’te şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki cehennem, onların hepsine vaadolunan yerdir. (Cehennemin) yedi kapısı vardır. Onlardan her kapı için ayrılmış (birer) grup vardır.”

Kâfirlerin cehennemde kalış sürelerinin ebedilik arz edeceği çeşitli âyetlerde açıkça belirtilmektedir.(49) Bu ve benzer âyetlerde her ne kadar sadece خَالِد۪ينَ ف۪يهَا hâlidîne fîhâ ifadesi kullanılıp ebed kelimesi zikredilmemişse de, Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23’te ebed kelimesinin yer alması, cehennem azabının ebedi olduğunun bir delilidir. Hûd 10/107’de de ele aldığımız üzere, Yüce Allah pek çok âyette cennetin olduğu gibi cehennemin de ebedi olduğunu beyan etmektedir.

2. فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّر۪ينَ “Kibirlenenlerin yeri ne kötüdür!” Yüce Allah cehennemliklerin dünya hayatlarında peygamberlere, vahye ve müminlere karşı kibirli davrandıklarını haber vererek, kibirli davranmanın sonunun gurur kırıcı bir azapla şekilleneceğini bildirmektedir.

Kur’ân’da 37 kez(50) yer alan بِئْسَ bi’se kelimesi “ne kötü” manasına gelmektedir. Âyette geçen مَثْوى mesvâ kelimesi 13 kez geçmekte ve üç âyette(51) olumlu içerikte, 10 yerde(52) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(53) gibi anlamlar içermektedir. Bu arada âyetteki الْمُتَكَبِّر۪ين el-mütekebbirîne sözcüğü ise Kur’ân’da dört kez(54) geçmekte ve “kibirlenenler, böbürlenenler” manasına gelmektedir.

ıı. Vahye İtibarın Dünya ve Âhiretteki Karşılığı

وَق۪يلَ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا مَاذَآ اَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّق۪ينَ “Takvâlı (duyarlı) olanlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ dendiği (zaman) ‘İyilik (indirdi)’ derler. Bu dünyada güzel davrananlara güzel (karşılık) vardır. Ahiret yurdu ise daha hayırlıdır. Doğrusu muttakîlerin (duyarlı olanların) yurdu ne güzeldir!”

Âyetteki وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “ve (şöyle) söylenmiş (olacak)”; لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا lillezînettakav ifadesi “takvalı, duyarlı davrananlar için”; مَاذَآ اَنْزَلَ mâ zâ enzele ifadesi “ne indirdi”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki”;خَيْرًا hayran kelimesi “hayır”; لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا lillezîne ahsenû ifadesi “iyilik yapmış olanlar için vardır”; ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا fî hâzihi’d-dünyâ ifadesi “bu dünyada”; حَسَنَة hasenetün kelimesi “iyilik”; وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِve ledâru’l-âhırati tamlaması “muhakkak ki âhiret yurdu”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; وَلَنِعْمَ ve lenı‘me edatı “ve elbette ne güzeldir”; دَارُ الْمُتَّق۪ين dâru’l-muttakîne tamlaması ise “takvalı, duyarlı davrananların yurdu” demektir.

Burada Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği, önceki âyet grubunun aksine takva sahiplerinin duruşu ve onlara yönelik müjdeler gündeme getirilmektedir.

1.وَق۪يلَ لِلَّذ۪ينَ اتَّقَوْا مَاذَآ اَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا “Takvâlı (duyarlı) olanlara ‘Rabbiniz ne indirdi?’ dendiği (zaman) ‘İyilik (indirdi)’ derler.” Yüce Allah daha önce ele aldığımız üzere Nahl sûresinin 24. âyetinde inkârcılara hitaben “Rabbiniz ne indirdi?” denildiği (sorulduğu) zaman, ‘Öncekilerin masalları’ diye” cevap verdiklerini haber vermektedir.

İşte onların bu cevaplarına karşılık Rablerine karşı muttaki olan yani sorumluluğunu bilip duyarlı davranan, şirk ve küfür gibi inanç bozukluklarından korunanlara aynı soru sorulduğunda bu defa onların Yüce Allah’ın indirdiği her şeyin “hayır” olduğunu söylediklerini bildirmektedir.

2. لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ “Bu dünyada güzel davrananlara güzel (karşılık) vardır.” Bu cümlenin aynısı Zümer 39/10’da da geçmektedir. Yüce Allah muttakilerin bu dünyada yaptıkları her bir iyiliğin karşılığında onlara en az o kadar iyilik ve güzellik verileceğini müjdelemektedir. Burada sözü edilen iyiliklerin karşılığının dünyada verileceği anlaşılmaktadır.(55) Çünkü âyetin devamında konu âhiret yurduna getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.” Benzer bir içerikte Nahl 16/97’de şu bilgiler yer almaktadır: “Erkek veya kadın, mümin olarak kim iyi amel işlerse, onu (dünyada) mutlaka güzel bir hayat ile yaşatırız ve (mahşerdeki) ödüllerini de elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.” Yûnus 10/25’te sözü edilen “dâr-ı selâma davet” ile “dileyeni dosdoğru yola iletme” ifadesinde de öncelikli hedef mana, meselenin dünyaya yönelik olanıdır.

Âyetin bu cümlesini şöyle de tercüme edebiliriz: “Bu dünyada güzel davrananlara, (âhirette de) güzel (mükâfat) vardır.” Bu durumda ödülün âhiret boyutu gündeme getiriliyor demektir.(56) Müzzemmil 73/20 gibi çeşitli âyetlerde de ele alacağımız üzere, mahşerdeki ödüller çeşitlilik arz edecek, en az karşılık ise fedakârlık kadar olacaktır.(57) Yani yapılan iyilik ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(58) Ödülün üst sınırı ise “hesapsız, sınırsız” olarak ifade edilmektedir.(59)

3. وَلَدَارُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّق۪ينَ “Ahiret yurdu ise daha hayırlıdır. Doğrusu muttakîlerin (duyarlı olanların) yurdu ne güzeldir!” Yüce Allah dünyada fedakarlık yapanların bunun karşılığını göreceklerini beyan ettikten sonra, âhiret yurdunun dünyadan çok daha hayırlı olduğunu ifade etmektedir. Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/32, A‘râf 7/169 ve Yûsuf 12/109’da da yer almaktadır.

Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(60) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(61) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(62) dünyanın sonu olarak cennet,(63) sevap,(64) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(65) Hz. Süleyman,(66) Hz. Eyyûb,(67) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(68) ve kudreti(69) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de geçmektedir.

Nihayet muttakilerin yani sorumluluğunu bilip duyarlı davrananların, küfür ve şirk gibi inançsızlıklardan korunanların yurdunun ne de güzel olduğu haber verilmektedir. Buradaki her iki cümlenin başında da yer alan lâm/le edatları pekiştirici bir anlam içermekte ve sözü edilen hususların mutlak sûrette böyle olduğu vurgulanmış olmaktadır. Âyette müjdeye konu edilen “güzel yurdun” neresi olduğu bir sonraki âyette şu şekilde detaylandırılmaktadır:

ııı. Adn Cennetleri

جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَآؤُ۫نَ كَذٰلِكَ يَجْزِي اللّٰهُ الْمُتَّق۪ينَ “(O güzel yurt), girecekleri, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetlerdir. Onlar için orada diledikleri her şey vardır. Allah muttakîlere (duyarlı olanlara) işte böyle karşılık verecektir.”

Âyetteki جَنَّاتُ عَدْنٍ cennâtü ‘adnin tamlaması “Adn cennetleri”; يَدْخُلُونَهَا yedhulûnehâ fiili “oraya girecekler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; مَا يَشَآؤُ۫نَ mâ yeşâûne ifadesi “diledikleri şeyler”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يَجْزِي fiili “karşılık (ödül) verecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesi ise “takvalı, duyarlı davrananlara” demektir.

Burada takva sahiplerine âhirette verilecek ödül hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَآؤُ۫نَ “(O güzel yurt), girecekleri, altlarından ırmaklar akan durmaya değer cennetlerdir. Onlar için orada diledikleri her şey vardır.” Yüce Allah bir önceki âyette ele aldığı muttakilerin durumunu, onların ödülleri bağlamında ahiret yurdunun çok daha hayırlı olduğunu ve muttakilerin kalacağı ödül yurdunun ne de güzel olduğunu beyan ettikten sonra bu âyette o güzel yurdun özelliklerini ifade etmektedir.

a) جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا “(O güzel yurt,) girecekleri Adn cennetleridir.” Âyette geçen جَنَّاتُ عَدْنٍ cennâtü ‘adn “Adn cennetleri” ifadesi, Kur’ân’da 11 kez(70) yer almakta, her iki kelime de birlikte kullanılmaktadır. Bu tamlama “durmaya, kalmaya değer bahçeler, devamlı olan cennetler” gibi anlamlar içermektedir. Bu tamlamadaki عَدْن ‘adn kelimesi, “bir yeri beğenip vatan edinmek, karar, sebat ve istikrar içinde bulunmak, güzelliklerin üretildiği yer, cennetin ortası”(71) manasına da gelmektedir. Bu cennetler hakkında Fâtır 35/33’te bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

b)تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ لَهُمْ ف۪يهَا مَا يَشَآؤُ۫نَ “Altlarından ırmaklar akar. Onlar için orada diledikleri her şey vardır.” Yüce Allah muttakilerin gireceği Adn cennetlerinin altlarından ırmaklar akacağını ve orada cennetliklerin istedikleri her ne varsa kendilerine verileceğini müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Zuhruf 43/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Orada canların çektiği, gözlerin hoşlandığı her şey vardır.” Benzer şekilde Yâsîn 36/57’de de “Onların orada istedikleri her ne varsa verileceği” müjdelenmektedir. Cehennemliklerin alabildiğine sıkıntı ve azap ortamının zıddına cennetliklerin de alabildiğine hürriyet ve ödüller içinde olacağı beyan edilerek, müminlere moral, kâfirlere ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Cennet nimetleri burada zikrettiğimiz âyetlerdekilerden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere Secde 32/17’yi hatırlatmakla yetineceğiz: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.” İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır. Bu noktada söz konusu âyeti tefsir mahiyetinde çok önemli bir hadisi aktarmak istiyoruz:

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağını ifade etmektedir.(72) Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

2. كَذٰلِكَ يَجْزِي اللّٰهُ الْمُتَّق۪ينَ “Allah muttakîlere (duyarlı olanlara) işte böyle karşılık verecektir.” Yüce Allah âyetin sonunda takva sahiplerini, yani sorumluluğunu bilip duyarlı davranan, şirk ve küfür gibi sapmalardan korunanları işte bu şekilde altlarından ırmaklar akan ve içinde istedikleri her şey bulunan Adn cennetleriyle ödüllendireceğini beyan etmektedir.

ıv. Ölürken Aldıkları Müjde

اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ طَيِّب۪ينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Muttakîler), meleklerin “Size selam olsun! Yapmış olduğunuz (iyi) işlere karşılık cennete girin!” diyerek tertemiz olarak canlarını aldığı kişilerdir.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ ellezîne teteveffâhum ifadesi “onları vefat ettirenler”; الْمَلٰٓئِكَة el-melâiketü kelimesi “melekler”; طَيِّب۪ين tayyibîne kelimesi “çok güzel ve tertemiz, pâk bir şekilde”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler”; سَلَامٌ selâmun kelimesi “selam, esenlik”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “sizin üzerinize olsun”; ادْخُلُوا udhulû emri “girin”; الْجَنَّة el-cennete kelimesi “cennete”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntün ta‘melûne ifadesi ise “yaptıklarınızın, yapmış olduğunuz şeylerin karşılığı olarak” demektir.

Burada muttakilerin ölüm anlarında yaşayacakları muhteşem akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ تَتَوَفّٰيهُمُ الْمَلٰٓئِكَةُ طَيِّب۪ينَ “(Muttakiler) canlarını meleklerin tertemiz olarak aldığı kimselerdir.” Yüce Allah sûrenin daha önce yorumunu yaptığımız Nahl 16/28. âyette dile getirdiği kâfirlerin ölüm anlarının zıddına bu defa takva sahiplerinin ölüm anlarını bildirmekte ve onların canlarını çok temiz ve güzel bir şekilde alacaklarını müjdelemektedir.

Âyette geçen طَيِّب۪ين tayyibîne kelimesi meleklerin ölmekte olan muttakilerin canlarını alış biçimini ortaya koymakta ve bunun “çok güzel ve tertemiz, pâk bir şekilde” gerçekleşeceği manasını içermektedir. Nitekim Nâzi‘ât 79/2’de de bu konu ele alınmakta ve meleklerin iyi insanların canlarını çok kolay bir şekilde aldıkları bildirilmektedir.

2. يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Melekler) ‘Size selâm olsun. Yapmış olduğunuz (iyi) işlere karşılık cennete girin’ diyeceklerdir.” Âyetin bu kısmında ise muttakilerin ölüm esnasında meleklerin kendilerine yönelik bir müjdesi hatırlatılmaktadır.

Meleklerin muttakilere “selam vermeleri”ni, yani onlara esenlik dileğinde bulunmayı ne zaman gerçekleştirecekleri konusunda iki ihtimal vardır. “İlki” bunun ölüm anında gerçekleşeceğidir. Maksat ölüm esnasında muttakilere esenlik dileyerek onların dünyada yaptıklarının karşılığı olarak cennetlik olduklarının kendilerine müjdelenmesidir. “Diğeri” ise yargılama sonrası cennete sevk esnasında yaşanacağıdır(73) ki bu ikinci ihtimalin delili Zümer 39/73’tür. Yargılama bittikten sonra cennetliklere karar bildirilecek ve dünyada yaptıkları fedakârlıkların karşılığı olarak cennete girmeleri kendilerine tebliğ edilecektir.

İnsanların ölümleri anında yaşanacaklarla ilgili olarak Vâkı‘a 56/83-95’te de detaylı bilgi verilmektedir. Rabbimizden niyazımız bizim de hem ölüm anımızı hem de mahşerdeki sevk talimatını bu şekilde duymamızı nasip eylemesidir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 281; Taberî, age., XIV, 92-93.
• 2 - Bakara 2/77, 284; Âl-i İmrân 3/5, 29, 118, 154; Nisâ’ 4/149; En‘âm 6/3, 28; Tevbe 9/78; Hûd 11/5; Ra‘d 13/8-10; İbrâhim 14/38; Nahl 16/19, 23; Tâhâ 20/7; Furkân 25/6; Neml 27/25; Ahzâb 33/37, 54; Yâsîn 36/76; Mü’min 40/16-19; Zuhruf 43/80; Muhammed 47/26; Mümtehıne 60/1; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13; Hâkka 69/18; A‘lâ 87/7.
  • Bakara 2/77 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/5 Âl-i İmrân 3/29 Âl-i İmrân 3/118 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/149 En‘âm 6/3 En‘âm 6/28 Tevbe 9/78 Hûd 11/5 Ra‘d 13/10 İbrâhîm 14/38 Nahl 16/19 Nahl 16/23 Tâhâ 20/7 Furkân 25/6 Neml 27/25 Ahzâb 33/37 Ahzâb 33/54 Yâsîn 36/76 Mü'min 40/19 Zuhruf 43/80 Muhammed 47/26 Mümtehine 60/1 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 Hâkka 69/18 A‘lâ 87/7
• 3 - ‘Âdiyât 100/10. 4 - Târık 86/9.
  • ‘Âdiyât 100/10 Târık 86/9
• 5 - Semerkandî, age., II, 282.
• 6 - Yûsuf 12/39; Ra‘d 13/16; İbrâhim 14/48; Sâd 38/65; Zümer 39/4; Mü’min 40/16. 7 - Bakara 2/133, 163; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19; Tevbe 9/31; İbrâhim 14/52; Nahl 16/22, 51; Kehf 18/110; Enbiyâ’ 21/108; Hacc 22/34; ‘Ankebût 29/46; Sâffât 37/4; Sâd 38/5; Fussılet 41/6. 8 - A‘râf 7/70; İsrâ’ 17/46; Zümer 39/45; Mü’min 40/12, 84; Mümtehıne 60/4.
  • Yûsuf 12/39 Ra‘d 13/16 İbrâhîm 14/48 Sâd 38/65 Zümer 39/4 Mü'min 40/16 Bakara 2/133 Bakara 2/163 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 Tevbe 9/31 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/22 Nahl 16/51 Kehf 18/110 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 ‘Ankebût 29/46 Sâffât 37/4 Sâd 38/5 Fussilet 41/6 A‘râf 7/70 İsrâ 17/46 Zümer 39/45 Mü'min 40/12 Mü'min 40/84 Mümtehine 60/4
• 9 - İslâmoğlu, age., s. 1323’te 2. not.
• 10 - Hâkka 69/47. 11 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/20; Enfâl 8/7; Tevbe 9/52; Kasas 28/25, 26, 27; Fâtır 35/42; Hucürât 49/9; Müddessir 74/35. 12 - Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-h-d maddesi. 13 - Bakara 2/21, 83, 172; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36, 48, 116; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/19, 56, 102, 151; A‘râf 7/33, 59, 65, 70, 73, 85; Tevbe 9/31; Yûnus 10/3, 104; Hûd 11/2, 26, 50, 54, 61, 62, 84, 87, 123; Yûsuf 12/38, 40; Ra‘d 13/36; İbrâhim 14/10; Hıcr 15/99; Nahl 16/36, 114; İsrâ’ 17/23; Kehf 18/26, 110; Meryem 19/36, 65; Tâhâ 20/14; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/26, 31, 77; Mü’minûn 23/23, 32; Nûr 24/55; Neml 27/45, 91; ‘Ankebût 29/8, 16, 17, 36, 56; Lokmân 31/13, 15; Yâsîn 36/22, 61; Zümer 39/2, 11, 14, 17, 64, 66; Mü’min 40/66; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Zâriyât 51/56; Necm 53/62; Nûh 71/3; Cinn 72/2; Beyyine 98/5; Kureyş 106/3; Kâfirûn 109/2, 5; İhlâs 112/1.
  • Hâkka 69/47 Bakara 2/282 Nisâ 4/20 Enfâl 8/7 Tevbe 9/52 Kasas 28/25 Kasas 28/26 Kasas 28/27 Fâtır 35/42 Hucurât 49/9 Müddessir 74/35 Bakara 2/21 Bakara 2/83 Bakara 2/172 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Nisâ 4/48 Nisâ 4/116 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 En‘âm 6/56 En‘âm 6/102 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/70 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Tevbe 9/31 Yûnus 10/3 Yûnus 10/104 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/54 Hûd 11/61 Hûd 11/62 Hûd 11/84 Hûd 11/87 Hûd 11/123 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Ra‘d 13/36 İbrâhîm 14/10 Hicr 15/99 Nahl 16/36 Nahl 16/114 İsrâ 17/23 Kehf 18/26 Kehf 18/110 Meryem 19/36 Meryem 19/65 Tâhâ 20/14 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/26 Hacc 22/31 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Nûr 24/55 Neml 27/45 Neml 27/91 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Lokmân 31/13 Lokmân 31/15 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/61 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Zümer 39/17 Zümer 39/64 Zümer 39/66 Mü'min 40/66 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Zâriyât 51/56 Necm 53/62 Nûh 71/3 Cinn 72/2 Beyyine 98/5 Kureyş 106/3 Kâfirûn 109/2 Kâfirûn 109/5 İhlâs 112/1
• 14 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 15 - Hûd 11/22; Nahl 16/23, 62, 109; Mü’min 40/43.
  • Hûd 11/22 Nahl 16/23 Nahl 16/62 Nahl 16/109 Mü'min 40/43
• 16 - Zemahşerî, age., II, 577. 17 - Âl-i İmrân 3/32; Rûm 30/45. 18 - Âl-i İmrân 3/57, 140; Şûrâ 42/40. 19 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 20 - Bakara 2/205; Mâide 5/64; Kasas 28/77. 21 - Bakara 2/276. 22 - Nisâ’ 4/36; Kasas 28/76; Lokmân 31/18; Hadîd 57/23. 23 - Nisâ’ 4/107. 24 - Nisâ’ 4/148. 25 - En‘âm 6/141; A‘râf 7/31. 26 - Enfâl 8/58. 27 - Nahl 16/23. 28 - Hacc 22/38.
  • Âl-i İmrân 3/32 Rûm 30/45 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/140 Şûrâ 42/40 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/205 Mâide 5/64 Kasas 28/77 Bakara 2/276 Nisâ 4/36 Kasas 28/76 Lokmân 31/18 Hadîd 57/23 Nisâ 4/107 Nisâ 4/148 En‘âm 6/141 A‘râf 7/31 Enfâl 8/58 Nahl 16/23 Hacc 22/38
• 29 - Semerkandî, age., II, 282-283; Taberî, age., XIV, 94-95; Zemahşerî, age., II, 578. 30 - Yûnus 10/31; Mü’minûn 23/84-89; ‘Ankebût 29/61, 63; Lokmân 31/25; Zümer 39/38.
  • Yûnus 10/31 Mü'minûn 23/89 ‘Ankebût 29/61 ‘Ankebût 29/63 Lokmân 31/25 Zümer 39/38
• 31 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 32 - En‘âm 6/164; İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Zümer 39/7; Necm 53/38.
  • En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Necm 53/38
• 33 - Müslim, İlim, 15; Zekât, 69; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Tirmizî, İlim, 15; Nesâî, Zekât, 64; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, III, 505; IV, 357, 359, 360, 361, 362; Semerkandî, age., II, 283; Taberî, age., XIV, 96; Râzî, age., XX, 18.
• 34 - Müslim, İlim, 15. 35 - Zemahşerî, age., II, 578.
• 36 - Taberî, age., XIV, 96-97.
• 37 - Nûh 71/22. 38 - Nûh 71/24. 39 - Enfâl 8/18, 30; Fâtır 35/10, 43.
  • Nûh 71/22 Nûh 71/24 Enfâl 8/18 Enfâl 8/30 Fâtır 35/10 Fâtır 35/43
• 40 - Yûsuf 12/34, 52; Fîl 105/2. 41 - Tevbe 9/109, 110; Nahl 16/26; Kehf 18/21; Sâffât 37/97; Saff 61/4.
  • Yûsuf 12/34 Yûsuf 12/52 Fil 105/2 Tevbe 9/109 Tevbe 9/110 Nahl 16/26 Kehf 18/21 Sâffât 37/97 Saff 61/4
• 42 - Semerkandî, age., II, 283; Taberî, age., XIV, 97-98; Zemahşerî, age., II, 578.
• 43 - A‘râf 7/95; Yûsuf 12/107; Nahl 16/21, 26; Şu‘arâ’ 26/202; Kasas 28/11; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/25; Zuhruf 43/66.
  • A‘râf 7/95 Yûsuf 12/107 Nahl 16/21 Nahl 16/26 Şu‘arâ 26/202 Kasas 28/11 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/25 Zuhruf 43/66
• 44 - Nisâ’ 4/115; Enfâl 8/13; Nahl 16/27; Muhammed 47/32; Haşr 59/4.
  • Nisâ 4/115 Enfâl 8/13 Nahl 16/27 Muhammed 47/32 Haşr 59/4
• 45 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Lokmân 31/11; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Lokmân 31/11 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 46 - Semerkandî, age., II, 284; Zemahşerî, age., II, 579; Râzî, age., XX, 21.
• 47 - Taberî, age., XIV, 99.
• 48 - Semerkandî, age., I, 468; Taberî, age., VII, 275.
• 49 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23.
  • Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Nebe' 78/23
• 50 - Bakara 2/102, 126, 206; Âl-i İmrân 3/12, 151, 162, 187, 197; Mâide 5/62, 63, 79, 80; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; Hûd 11/98, 99; Ra‘d 13/18; İbrâhim 14/29; Nahl 16/29; Kehf 18/29, 50; Hacc 22/13, 72; Nûr 24/57; Sâd 38/56, 60; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Zuhruf 43/38; Hucürât 49/11; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Cum‘a 62/5; Teğâbun 64/10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6. 51 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 52 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 53 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62. 54 - Nahl 16/29; Zümer 39/60, 72; Mü’min 40/76.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/126 Bakara 2/206 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/197 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/79 Mâide 5/80 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Hûd 11/98 Hûd 11/99 Ra‘d 13/18 İbrâhîm 14/29 Nahl 16/29 Kehf 18/29 Kehf 18/50 Hacc 22/13 Hacc 22/72 Nûr 24/57 Sâd 38/56 Sâd 38/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Zuhruf 43/38 Hucurât 49/11 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Cum‘a 62/5 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12 Nahl 16/29 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76
• 55 - Zemahşerî, age., II, 579.
• 56 - Semerkandî, age., II, 285. 57 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 58 - Zümer 39/70. 59 - Zümer 39/10; Nebe’ 78/36.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Zümer 39/10 Nebe' 78/36
• 60 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 61 - Âl-i İmrân 3/173. 62 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 63 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 64 - Kehf 18/31. 65 - Sâffât 37/75. 66 - Sâd 38/30. 67 - Sâd 38/44. 68 - Zâriyât 51/48. 69 - Murselât 77/23.
  • Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23
• 70 - Tevbe 9/72; Ra‘d 13/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Meryem 19/61; Tâhâ 20/76; Fâtır 35/33; Sâd 38/50; Mü’min 40/8; Saff 61/12; Beyyine 98/8. 71 - Semerkandî, age., II, 363.
  • Tevbe 9/72 Ra‘d 13/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Meryem 19/61 Tâhâ 20/76 Fâtır 35/33 Sâd 38/50 Mü'min 40/8 Saff 61/12 Beyyine 98/8
• 72 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39.
• 73 - Semerkandî, age., II, 285; Taberî, age., XIV, 101; Zemahşerî, age., II, 579.