En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 21-30. âyetlerinde vahye iftiranın en büyük zulüm olduğunu, putperestlerin taptıkları varlıkların onlara hiçbir yararının olmayacağını, insanları vahiyden engelleyenlerin kendilerinin de ondan uzak durduğunu, mahşerde ateşe sunulduklarında sahte pişmanlıklar yaşayacaklarını haber vermektedir.

a) İnkârcıların Vahye Karşı Tutumları

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde Allah’a yalan iftira edenlerden daha zalim kimsenin olamayacağını, mahşerde diriltildiklerinde dünyadayken taptıklarının ortalıktan kaybolacağını, müşriklerin yalan yere yeminler edeceklerini beyan ederek şu uyarıya yer vermektedir: “Gör ki, kendi aleyhlerine nasıl yalan söylemiş olacaklar ve (ilah diye) uydurmakta oldukları şeyler (putlar) da onlardan kaybolup gitmiş (olacak)tır.”

ı. Allah’a İftiranın En Büyük Zulüm Oluşu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Allah’a yalan uydurandan veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki! Şüphesiz ki zalimler kurtulamazlar.”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu ifadesi “daha zalimi kimdir, daha zalim kim olabilir ki”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmenifterâ ifadesi “iftira edenden”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a, Allah’ın aleyhine”; كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”;اَوْ كَذَّبَ ev kezzebe fiili “veya yalanlayandan”; بِاٰيَاتِه۪ bi âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يُفْلِحُ lâ yuflihu fiili “kurtulamaz”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık yapanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve âyetlerine karşı yalanlayıcı bir tutum takınanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.فَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اَوْ كَذَّبَ بِاٰيَاتِه۪ “Allah’a yalan uydurandan veya O’nun ayetlerini yalanlayandan daha zalim kim olabilir ki!” Bu cümlenin benzeri Yûnus 10/17’de de geçmektedir. Yüce Allah önceki âyet grubundaki konuyu devam ettirmekte ve vahyin kaynağı, tevhid ve risalet konusundaki tereddütleri ortadan kaldırmayı amaçlamaktadır.

Yüce Allah’a yalan isnadında bulunmak, yani O’na yalan iftira etmek de O’nun indirdiği âyetleri yalanlamak da en büyük zulümdür. Yalan konuşmak öz itibariyle bir haksızlıktır; iftira atmak bunu zalimce yapmaktır. Yüce Allah’a karşı yalan isnadında bulunmak ise iftiranın en zalimce yapılanıdır.

Bu âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Kur’ân’da toplam olarak 15 kez(1) geçen مَنْ اَظْلَمُ men azlemu ifadelerinin hepsinde konuyla ilgili dile getirilen hususta sözü edilenlerden daha zalim kimsenin bulunmadığı beyan edilmektir.

Şu hususa dikkat çekmekte yarar vardır: Adâlet kavramı “bir şeyi yerli yerince yapmak” manasına gelirken, zulüm ise “bir şeyi yerinden etmek” demektir.(2) Buradan hareketle hakkı tevhid yani birlenmek olan Yüce Allah’a ortaklar isnat etmek zulümdür; çünkü şirk koşarak yapılmaması gereken bir işlem yapılmaya çalışılmıştır. Bu arada âyetteki اَوْ ev edatına da bilinen anlamda “veya” değil de “yani” manası da verilebilir. Bu durumda maksat, Allah’a yalan isnat edenlerin aslında O’nun âyetlerini yalanlayanlar olduğunu ortaya koymaktır.

Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(3) ve zalimlerin ta kendileri(4) olarak tanıtılmaktadır. Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse mutlak surette Allah’a iftira etmiş demektir.

Önemine binaen tekrar vurgulayalım ki her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır. Bu yüzden âyetin sonundaki ifade de “zalimlerle” ilişkili olarak belirlenmektedir.

2. اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Şüphesiz ki zalimler kurtulamazlar.” Yüce Allah kendisine bu türden yakıştırmalarda bulunanları en zalimler olarak nitlendirmektedir. Bunlar Yûnus 10/17’de geçtiği üzere aynı zamanda “mücrimler”dir; yani suçtan beslenirler, suçla anılırlar ve hiçbir şekilde kurtuluşa da eremeyeceklerdir. Bâtıla hak demek nasıl zulüm ise hakka bâtıl demek de bir zulümdür.

Âyette verilmek istenen öncelikli mesaj, her ne kadar Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğu şeklindeki suçlamaları nedeniyle Mekkeli müşriklere yönelik olsa da evrensel manada Kur’ân’ın herhangi bir buyruğunu inkâr edenleri de Kur’ân’da olmayan şeyleri onda varmış veya ondanmış gibi gösterenleri de içermektedir. Zira Allah’ın demediğini demiş gibi sunmak ile dediğini dememiş gibi saklamak da iftiradır ve sahibini korkunç bir şekilde cezalandırmayı gerektirmektedir. Sonuçta bu kişiler mahşerde kurtulamayacak ve bu suçlamalarının cevabını, karşılığını en korkunç şekillerde alacaklardır.

ıı. İnkârcıların Mahşerdeki Mahcubiyetleri

وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوٓا اَيْنَ شُرَكَآؤُ۬كُمُ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ اِلَّآ اَنْ قَالُوا وَاللّٰهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِك۪ينَ “O gün onların hepsini toplayacağız; sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘(Var) sandığınız ortaklarınız nerede?’ diye soracağız. Sonra ‘Rabbimiz Allah’a yemin olsun ki biz ortak koşanlar değildik.’ demekten başka onların mazeretleri olmayacaktır.”

Buradaki وَيَوْمَ ve yevme kelimesi “o gün”; نَحْشُرُهُمْ nahşuruhum fiili “onları toplayacağız”;جَم۪يعًا cemî‘an sözcüğü “hepsini”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;نَقُولُ nekûlü fiili “diyeceğiz, söyleyeceğiz”; لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوا lillezîne eşrakû ifadesi “müşrik olanlara, şirk koşmuş olanlara”; اَيْنَ eyne edatı “nerede(dir)”; شُرَكَآءِيَ şürakâiye tamlaması “benim (bana iftira ettiğiniz) ortaklarım(!)”; الَّذ۪ينَ kelimesi “ki onları”; كُنْتُمْ küntüm fiili “(şöyle) idiniz”; تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili “(ortaklarım) sanıyordunuz”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَمْ تَكُنْ lem tekün fiili “olmamıştı”; فِتْنَتُهُمْ fitnetuhüm tamlaması “onların mazeretleri”; اِلَّآ اَنْ قَالُواillâ en kâlû istisnası “(şöyle) demelerinden başka”; وَاللّٰهِ vellâhi yemini “Allah’a yemin olsun ki”; رَبِّنَا rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimiz”; مَا كُنَّا mâ künnâ fiili “biz (şöyle) olmamıştık, biz (şöyle) değildik”; مُشْرِك۪يüşrikinene kelimesi ise “müşrikler, ortak koşanlar” demektir.

Burada kıyamet gününde inkârcıların yaşayacağı çaresizlikle ilgili kısa bir soru ve verecekleri yalan cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوٓا اَيْنَ شُرَكَآؤُ۬كُمُ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ “O gün onların hepsini toplayacağız; sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘(Var) sandığınız ortaklarınız nerede?’ diye soracağız.” Yüce Allah mahşerde bütün inkârcı müşrikleri bir araya toplayacağını ve onlara Allah’ın ortakları olduklarını sandıkları varlıkların nerede olduğunu soracağını haber vermektedir.

a) وَيَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَم۪يعًا “O gün onların hepsini toplayacağız.” En‘âm sûresinin 12. âyetinde de ele aldığımız üzere, Yüce Allah mahşerde bütün insanları bir araya toplayacaktır; ancak bağlam gereği buradaki hitabın özellikle müşriklere yönelik olduğu anlaşılmaktadır. “Sadece Allah’ın huzurunda toplanılması” ifadesi çeşitli âyetlerde(5) hatırlatılmaktadır.

b) ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذ۪ينَ اَشْرَكُوٓا اَيْنَ شُرَكَآؤُ۬كُمُ الَّذ۪ينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ “Sonra da (Allah’a) ortak koşmuş olanlara ‘(Var) sandığınız ortaklarınız nerede?’ diye soracağız.” Âhiretteki yargılama için önceki ve sonraki nesiller içinde yer alan bütün inkârcı müşrikler bir araya toplanınca, Yüce Allah kendilerine putlarıyla ilgili olarak alaycı bir soru soracaktır. Yüce Allah’ın yönlendireceği bu soru muhtemelen melekler aracılığıyla muhataplara iletileceği için, âyetteki fiil نَقُولُ nekûlü “biz diyeceğiz” kalıbında “çoğul” getirilmiştir. Bu tür soruların onlara sorulacağına dair A‘râf 7/37, Nahl 16/27, Şu‘arâ’ 26/92-93, Kasas 28/62, 74, Mü’min 40/73 gibi âyetlerde de bilgiler dile getirilmektedir.

Kasas 28/62 ve 74’te de geçen bu soru cümlesi elbette cevabı beklenen bir ifade değil, aksine muhatapların yalancı olduklarını ve çaresizliklerini ortaya koymayı amaçlayan bir ayıplama cümlesidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(6)

İnkârcıların dünyadayken yapageldikleri şeylerin yanlış, tevhidin ve risaletin doğru olduğunu anlayacakları o gün, Yüce Allah bu kişilere seslenecek ve “Nerede dünyadayken taptıklarınız?”, “İbadette bana ortak koştuklarınız”, “Şefaat edeceğini sandıklarınız”, “Size yardım etmeleri ve sizi başınıza gelen bu azaptan kurtaracağını sandıklarınız, hani neredeler?” diye onları ayıplayacaktır.(7) Burada ve çeşitli âyetlerde çeşitli kalıplarda geçen تَزْعُمُونَ tez‘umûne fiili “sanmak”, “zannetmek”, “iddia etmek” gibi anlamlara gelmekte ve Kur’ân’da geçtiği bütün âyetlerde(8) olumsuz içerikte yer almaktadır.

Mahşerde birilerinin başkalarından yardım almaları mümkün olmadığı gibi, İbrâhim 14/22, Rûm 30/13, Fâtır 35/14 ve Ahkâf 46/6’da da geçtiği gibi, dünyadaki ortak koşmaların konusu olan varlıklar da orada bunu reddedeceklerdir. Nitekim Kasas 28/63. âyetin sonunda “Onlar zaten bize de tapmıyorlardı” şeklinde buna yönelik örnek bir ifade yer almaktadır. Mahşerde perişan olmamak ve pişmanlık yaşamamak için dünya hayatında hak ve hakikattan yana tavır belirleyip ona göre bir hayat yaşamak yaratılışın gayesine uygun davranmaktır.

2. ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ اِلَّآ اَنْ قَالُوا وَاللّٰهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِك۪ينَ “Sonra ‘Rabbimiz Allah’a yemin olsun ki biz ortak koşanlar değildik.’ demekten başka onların mazeretleri olmayacaktır.” Yüce Allah mahşerde putperestlere alaycı soruyu sorduktan sonra, onların vereceği cevabı da haber vermektedir. Âyette geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni olayın meydana geldiğini değil, mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir.

Bu çerçevede âyette yer alan فِتْنَتُهُمْ fitnetühum ifadesi “mazeretleri, yalanları, özürleri, fitneleri, sözleri”(9) manalarını içermekte ve müşriklerin mahşerde bile yalana tevessül edecekleri anlaşılmaktadır. Onların bu yalanı ölüm anında meleklere de söyleyecekleri Nahl 16/28’de bildirilmektedir. Benzer şekilde ortak koşulanların diğerlerini yalanlama ifadeleri Mü’min 40/74 ve 84’te zikredilmektedir.

Müşriklerin yalan yere yemin edeceklerine dair Mücâdile 58/18’de de şöyle buyrulmaktadır: “O gün Allah onların hepsini yeniden diriltecektir. Onlar dünyada size yemin ettikleri gibi, O’na da yemin edeceklerdir. Kendilerinin bir şey (hakikat) üzerinde olduklarını sanırlar. İyi bilin ki onlar gerçekten yalancıdırlar.” Anlaşılıyor ki Mücâdile 58/14’te de beyan edildiği gibi, dünya hayatında yalan yere yemin edenler bu yanlışı mahşerde de sürdürmeye çalışacaklardır; ancak bunun hiçbir inandırıcı tarafı olmayacak ve yapacakları yeminler onlarla ilgili feci akıbeti, korkunç sonucu değiştirmeyecektir.

Kur’ân’da yemin ifadeleri bağlamında büyük çoğunlukla vâv harfi kullanılır; dokuz âyette(10) ise tâ/te harfi ile yemin ifadesi vardır. Bu tür yeminlerde sadece bu âyette vâv harfi وَاللّٰهِ vallâhi şeklinde “Allah’a” nispet edilerek yemin manasında yer almaktadır ki bu da müşriklerin mahşerde başvuracakları yalan yeminde olacaktır.

ııı. Putların Putpersetleri Yalnız Bırakması

اُنْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Gör(ün) ki kendi aleyhlerine nasıl yalan söylemiş olacaklar ve (ilah diye) uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.”

Âyetteki اُنْظُرْ unzur emri “bil(in), bak(ın), anlay(ın), farket(edin)”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَذَبُوا kezebû fiili “yalanlamışlardı”; عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfusihim ifadesi “onların nefisleri aleyhinde, kendi aleyhlerine”; وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kaybolmuştu”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا mâ kânû ifadesi “(şöyle) oldukları şeyler”; يَفْتَرُونَ yefterûne fiili ise “uydurmaktadırlar, uydurdukları şeyler” demektir.

Burada putperestlerin korkunç akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. اُنْظُرْ كَيْفَ كَذَبُوا عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ “Gör(ün) ki kendi aleyhlerine nasıl yalan söylemiş olacaklar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve inkârcıların mahşerde başvuracakları yalan yemin girişimlerini ona göstereceğini haber vermektedir. Burada hitap öncelikle Hz Peygamber’e olsa da mesaj geneldir ve evrenseldir. Onlar göz göre göre, gerçeği bilmelerine, kendi fıtratları, akılları, vicdanları ve hafızaları aksini söylemesine rağmen, bile bile ve kendileriyle çelişerek yalan konuşmuş olacaklardır. Âyette geçen اُنْظُرْ unzur emri “gözle görmek” değil, “bilmek, anlamak, farketmek” manasında “kalb ile görmek”tir.

2. وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “Ve (ilah diye) uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır” Yüce Allah putperestlerin tapındığı varlıkların aslında birer iftira olduğunu beyan ederek, mahşer şartlarında onların hiçbir şekilde etkin olamayacaklarını belirtmektedir. Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/53’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar gerçekten kendilerine yazık etmişler ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.”

Yüce Allah bu inkârcıların pişmanlıklarının hiçbir fayda vermeyeceğini, kendilerine yazık etmiş olduklarını, Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların hepsinin yok olup gideceğini, ortalıkta hiçbir şeyin bulunmayacağını haber vermektedir. İnkârcılar kendileri kendilerine yazık etmiş olmakta, başkasının onlar üzerinde herhangi bir etkisi veya belirleyici fonksiyonu bulunmamaktadır. Çeşitli âyetlerde(11) de belirtildiği üzere, nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Allah’a iftira etmişlerse mahşer şartlarında onların hiçbirini çevrelerinde göremeyeceklerdir.

A‘râf 7/43’te de ifade edildiği gibi, Yüce Allah’ın uyarılarını unutanlar mahşerde kendilerine peygamberler geldiğini itiraf edecekler; ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır. Bu nedenle mahşer sabahı dünyadaki sapkınlıklarının faturasını başkalarına kesemeyecek, suçu başkalarına ihale edemeyeceklerdir. Dünyadayken güven besledikleri dağlara mahşerde çoktan kar yağmış olacak, güvendiklerinin orada esamesinin bile okunmayacağını anlamış olacaklardır. Fakat bütün bu pişmanlıkların ve bilgilenmiş olmanın kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

b) İnkârcılıların Alaycılıkları

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde inkârcı insanların gerçek manada vahye kulak vermediklerini, her bir âyeti gördüklerinde ona iman etmediklerini, Hz. Peygamber’le tartıştıklarını, vahyin öncekilerin masallarından başka bir şey olmadığını söylediklerini, insanları engelledikleri vahiyden kendilerinin de uzak durduğunu, sonunda mahşerde ateşe getirildiklerinde “Âh, keşke dünyaya geri gönderilsek de bir daha Rabbimizin âyetlerini yalanlamasak ve inananlardan olsak!” diyerek pişmanlık yaşayacaklarını haber vermektedir.

ı. Vahye “Eskilerin Masalları” Demeleri

وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ اِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ يَفْقَهُوهُ وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرًا وَاِنْ يَرَوْا كُلَّ اٰيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫كَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Onlardan seni dinleyenler de vardır. (İnkâra şartlanmış oldukları için) onu (Kur’an’ı) anlamaları konusunda kalplerine perdeler ve kulaklarına bir (s)ağırlık veririz. (Çünkü) onlar, her bir delili görseler de onlara iman etmezler. Hatta o kâfir olanlar sana geldiklerinde ‘Bu (Kur’an), öncekilerin masallarından başka bir şey değildir!’ diyerek seninle tartışırlar.”

Âyetteki وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onlardan, içlerinden (şöyleleri) vardır”; مَنْ يَسْتَمِعُ men yestemi‘u ifadesi “kulak veren(ler)”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve yapmıştık, yaratmıştık, kılmıştık”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde, kalplerinin üzerine”;اَكِنَّة ekinneten kelimesi “perdeler, örtüler, kapaklar”; اَنْ يَفْقَهُوهُ en yefkahûhu ifadesi “onu anlamlarıyla ilgili”;وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ ve fî âzânihim ifadesi “onların kulaklarında da vardır, kulaklarına da koyduk”;وَقْرًا vakran sözcüğü “sağırlık veya ağırlık”; وَاِنْ يَرَوْا ve in yeravv fiili “ve eğer görürlerse”; كُلَّ اٰيَةٍ külle âyetin tamlaması “her bir delili”; لَا يُؤْمِنُوا lâ yü’minû fiili “inanmazlar”; بِهَا bihâ ifadesi “ona”;حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫كَ hattâ izâ câûke ifadesi “sana geldikleri zaman”; يُجَادِلُونَكَ yücâdilûneke ifadesi “seninle tartışmak üzere”; يَقُولُ yekûlü fiili “der(ler) ki”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar, inkar etmiş olanlar”; اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ illâ esâtîru’l-evvelîne istisnası ise “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masallarından başka (bir şey)” demektir.

Burada inkârcı müşriklerin Hz. Peygamber ve vahiy hakkındaki alaycı tavırları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: Ebû Süfyân, Velid b. Muğîra, Utbe, Şeybe, Nadr b. Hâris, Şeybe, Ümeyye b. Halef, Ebû Cehil ve arkadaşları birgün Rasülüllah (as)’ı Kur’ân okurken dinlemişler, Nadr b. Hâris’e “Ey Kâtîle’nin babası, Muhammed ne diyor?” diye sorunca o da “Kâbe’yi yapana yemin ederim ki, ne dediğini bilmem ama dilini kıpırdatıyor; benim geçmiş asırlardan size söylediğim gibi öncekilerin masallarını söylüyor” cevabını vermiş, âyet de bu olay üzerine indirilmiştir.(12)

Taberî’nin nakline göre, bu ve benzer âyetler Hz. Peygamber’e eziyet eden ve Kureyş’in şeytanlarından birisi olan Nadr b. Hâris hakkında indirilmiştir. Gittiği Hîre şehrinde İran hükümdarlarının, Rüstem ve İsfendiyar’ın haberlerini ve hikâyelerini öğrenmişti. Hz. Peygamber bir mecliste oturmuş, çevresindekilere öğütler vererek geçmiş ümmetlerin başına gelenleri kendilerine aktarmakta idi. Bu sırada Nadr yerinden kalkarak ve Allah’a da yemin ederek, kendisinin çok daha güzel şeyler anlatacağını ifadeyle, öğrendiği bazı hikâyeleri ve efsaneleri oradakilere aktarmış ve anlattıklarının Hz. Muhammed’in anlattıklarından çok daha güzel olduğunu belirtmişti. Bunun üzerine Yüce Allah çeşitli zamanlarda ve sürelerde içerisinde esâtîru’l-evvelîn konusunun geçtiği sekiz âyeti Nadr hakkında indirmiştir.(13)

1.وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ اِلَيْكَ “Onlardan seni dinleyenler de vardır.” Bu ifadenin benzerleri Yûnus 10/42, İsrâ’ 17/47 ve Muhammed 47/16’da da yer almakta, geçtiği her yerde olumsuz bir içerikte bulunmaktadırlar. Yüce Allah Hz. Peygamber’e iman etmeyenlerin iki kısma ayrıldığını ifadeyle, içlerinde buğzedip düşmanlık içinde bulunanlar ile daha ılımlı olanlarının bulunduğunu haber vermektedir.

Âyette geçen مَنْ يَسْتَمِعُ اِلَيْكَ men yestemi‘u ileyke ifadesi “sana kulak verenler” manasına gelmekte, ancak bunun “öğrenmek için bir hakikatı dinlemek” maksadıyla değil de “dinliyor gibi görünmek” şeklinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Çünkü Yûnus 10/42. âyetin devamında bu tip insanlar için “aklını kullanmayan sağır(lar)” ifadesi geçmektedir. Konuyla ilgili olarak özellikle ve öncelikle İsrâ’ 17/47’yi hatırlatmak istiyoruz: “Biz, onların seni dinlerken onu (Kur’ân’ı ne maksatla) dinlediklerini, kendi aralarında fısıldaşırlarken de zalimlerin ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ dediklerini gayet iyi bilmekteyiz.”

Bu arada Muhammed 47/16’da da son derece çarğıcı ifadelerin zikredildiğini belirtmek istiyoruz. Âyet şöyledir: “Onlardan seni dinleyenler de vardır. Fakat senin yanından çıkınca kendilerine bilgi verilmiş olanlara ‘Az önce ne demişti!?’ diye (alaycılıkla) sorarlar. İşte onlar, kalplerini Allah’ın mühürlediği ve heveslerine (arzularına) uyan kimselerdir.”

Demek ki hakikate gönül vermeden bir şeyleri dinliyor görünmek, kişinin gerçeklere karşı manen sağır oluşunun ve aklını kullanmamasının sonucudur. Bu âyette durumu böyle olanlara karşı Hz. Peygamber’in moralini bozmaması gerektiği bildirilmek istenmektedir. Çünkü onlar dinliyor görünse de aslında dinlemiyorlar; çünkü akıllarını kullanıp bir hakikatın izini sürmüyorlardı. Bu nedenle, fiziksel olarak değilse de mecaz olarak bunlar sağırdırlar.

Sağırlık Yüce Allah’ın bildirdiği prensiplere karşı ise bu durum fiziksel sağırlıktan çok daha kötü bir bozukluktur; çünkü böyle davranıldığı sürece söz konusu kişilerin düzelme imkân ve ihtimali yoktur. Fiziksel sağırlıkta ise çeşitli yollarla hakikati öğrenmenin mümkün olduğu bilinen bir gerçektir. Kaldı ki fiziksel sağırlık bir kabahat da değildir; çünkü doğuştan getirilmiş bir imtihan biçimidir; oysa manevi sağırlık kişinin kendi tercihidir ve bunun feci sonucuna katlanmak da kaçınılmaz olacaktır.

2. وَجَعَلْنَا عَلٰى قُلُوبِهِمْ اَكِنَّةً اَنْ يَفْقَهُوهُ وَف۪يٓ اٰذَانِهِمْ وَقْرًا “(İnkâra şartlanmış oldukları için) onu (Kur’an’ı) anlamaları konusunda kalplerine perdeler ve kulaklarına bir (s)ağırlık veririz.” Yüce Allah vahyi anlamak istemeyenlerin kalplerinde kapalılık olduğunu ve kulaklarında da ağırlık bulunduğunu belirtmektedir.

Kehf 18/57’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah âyetin bu cümlesinde vahyinden yüz çevirip kendi elleriyle yaptıklarını unutanların nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarını, nasıl bir sonla buluşturulacaklarını haber vermektedir. Vahiyden yüz çevirmenin sonuçları konusunu Tâhâ 20/124’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada herhangi bir şekilde detaya girmek istemiyoruz. Sadece âyette dikkat çekilen hususları aktarmakla yetineceğiz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin benzerleri İsrâ’ 17/46, Kehf 18/57 ve Fussılet 41/5’te de yer almaktadır. Rabbimiz vahyi anlamamaları için özellikleri sayılan inkârcı nankörlerin kalplerineاَكِنَّة ekinneh yani mecaz veya manevi anlamda “perdeler, örtüler, kapaklar” koyup yerleştirdiğini, kulaklarına da وَقْر vakr yani “sağırlık veya ağırlık” koyduğunu bildirmektedir. Perdeler de ağırlıklar da “sebep” değil, vahiyden yüz çevirmenin “sonuç”larıdır.

Bu âyete bakarak hiç kimse “kalplerinin mühürlü olduğunu, dolayısıyla hakkı ve hakikati anlamaktan menedildiklerini” söyleyemez. Konuyla ilgili bütün âyetler “sebep-sonuç ilişkisi” üzerinden anlaşılmalıdır. Kur’ân’da pek çok âyette insanların hakikati anlamaları kendilerine emredilmektedir; çünkü onlara fıtrat, vicdan, akıl ve irade verilmesinin, kitap gönderilmesinin ve peygamber görevlendirilmesinin temel sebebi de budur. Gerçek bu şekilde ortada olmasına rağmen, âyetlerin mesajlarını yanlış yorumlamanın hiçbir anlamı yoktur.

“Hidayet ve dalalet” konusunu etraflı bir şekilde ele aldığımız Fâtiha 1/6’da konu hakkında gerekli açıklamaları yaptığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: İnsanların vahyi anlamamaları için kalplerine perdeler, kulaklarına da ağırlıklar konulması onların kaderi değil, kendi tercihlerinin sonucudur.

2.              Önceki âyetlerde belirtildiği gibi, bu kişiler âhirete inanmadıkları ve çeşitli varlıkları Yüce Allah’a ortak koştukları, dahası Allah’a yalan isnat ettikleri için, bu inkârcıların kalplerindeki kapalılık ve kulaklarındaki ağırlıklar Yüce Allah’ın onlar için önceden belirlediği bir durum değil, sebep-sonuç bağlamında inkârcılık ve putperestlik noktasında kendi tercihlerinin sonuçları olarak görülmelidir. Tek Allah inancı, âhirete iman ve vahye karşı tutumlarındaki olumsuz tavırları onların pozisyonunu belirlemede etkili ve belirleyici olmuştur. Nitekim devam eden cümlede verilen mesaj da bu gerçeğin değişik bir ifadesidir.. وَاِنْ يَرَوْا كُلَّ اٰيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا “(Çünkü) onlar, her bir delili görseler de onlara iman etmezler.” En‘âm 6/7’de de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, A‘râf 7/146’da da geçtiği gibi, bu tipler Yüce Allah’ın varlığına, birliğine ve mutlak hükümranlığına dair gördükleri hiçbir âyete, delile itibar etmez, onlara iman etmezler. Bu konuda çeşitli âyetlerde bilgiler verilmektedir.(14) Burada sözü edilen اٰيَة âyet, hem ilahi bildirimlerin yer aldığı “vahiy cümleleri”dir; hem “kâinat kitabının birer âyeti”dir; hem de “inanılmaması durumunda sonu felaketle sonuçlanacak mucize türünden deliller”dir.

2.              İşte bütün inkârcıların özelliğini özetler mahiyette, Yüce Allah onların iman etmeme kararlılıklarını ve önceki cümlede yer alan “kalplerine bir kapalılık ve kulaklarına bir ağırlık konulmasının” gerekçesini gündeme getirmektedir. Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Kamer 54/2’dir: “Bir âyet (delil) görseler bile hemen yüz çevirirler ve ‘Bu da alışılagelen bir büyü!’ derler.. حَتّٰىٓ اِذَا جَآؤُ۫كَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اِنْ هٰذَآ اِلَّآ اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ينَ “Hatta o kâfir olanlar sana geldiklerinde ‘Bu (Kur’an), öncekilerin masallarından başka bir şey değildir!’ diyerek seninle tartışırlar.” Yüce Allah bu cümlede Hz. Peygamber’in yanına geldiklerinde Mekke’nin inkârcı elebaşlarının onunla tartışmaya başladıklarını ve kendilerine tebliğ ettiği bütün değerleri içeren vahiy için “bu, öncekilerin masallarından başka bir şey değildir” dediklerini haber vermektedir. Onların bu cümlesi sadece inkâr değil, aynı zamanda alaycılık da içermektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/7’de bu cümlenin benzeri bir ifade şu mealde geçmektedir: “İnkâr edenler (yine de) ‘Bu, apaçık büyüden başka bir şey değildir’ derlerdi.” Mekkeli müşriklerin, her ne istekte bulunmuşlarsa ve onlara istedikleri her ne varsa verilmiş olsa yine de inanmamakta ısrar edecekleri, Hz. Peygamber’i “büyücü/büyülenmiş” olmakla suçlayacakları, vahyi de “büyü” olmakla nitelendirip reddedecekleri bildirilmektedir. Konuyla ilgili geniş bilgilendirmeleri En‘âm 6/7. âyette yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Âyette yer alan اَسَاط۪يرُ الْاَوَّل۪ين esâtîru’l-evvelîne tamlaması, “öncekilerin, eskilerin, geçmişin masalları” diye tercüme edilmekte ve Kur’ân’da dokuz âyette(15) geçmektedir. Bu tamlamaya “öncekilerin şiirleri ve kehanetleri” manası da verilmiştir.(16) Bu ifade bazı âyetlerde “mahşerle ilgili özel âyetler”,(17) bazılarında ise kıyamet ve mahşeri de içeren “vahiy ile indirilen her şey” olarak anlaşılmalıdır.(18) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de aynı içerikte müşriklerin ileri sürdüğü suçlayıcı ve alaycı ifadeler hatırlatılmakta ve bu şekilde davrananları korkunç bir akıbetin beklediğine işaret edilmektedir.

ıı. İnsanları Vahiyden Engellemeleri

وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْـَٔوْنَ عَنْهُ وَاِنْ يُهْلِكُونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “Onlar hem insanları ondan engellemeye çalışırlar hem de kendileri ondan uzaklaşırlar. (Oysa) onlar, farkında olmadan ancak kendilerini helak ederler.”

Âyettekiوَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; يَنْهَوْنَ yenhevne fiili “engellerler”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; وَيَنْـَٔوْنَ ve yen’evne fiili “ve kendileri de uzaklaşırlar”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; وَاِنْ يُهْلِكُونَ ve in yühlikûne fiili “helak etmezler, yok etmezler”; اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ illâ enfüsehum istisnası “onların nefislerinden başkasını, kendilerinden başkasını”; وَمَا يَشْعُرُونَ ve mâ yeş‘urûne fiili ise “farkına da varamazlar” demektir.

Burada inkârcıların vahye karşı takındıkları olumsuz ve engelleyici tavır gündeme getirilmektedir.

1.وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْـَٔوْنَ عَنْهُ “Onlar hem insanları ondan engellemeye çalışırlar hem de kendileri ondan uzaklaşırlar.” Bu cümleyi “Onlar kendileri ondan uzak durdukları halde başkalarını da ondan engellemeye çalışırlar” şeklinde de tercüme edebiliriz. Bu durumda وَيَنْـَٔوْنَ عَنْهُ ifadesini “hâl cümlesi” olarak kabul etmiş oluruz.

Âyette geçen عَنْهُ ‘anhu ifadelerindeki hu zamiri “vahye” gidebileceği gibi “Hz. Peygamber”e de gidebilir.(19) Metin ve bağlam her ikisine de müsaittir; ancak bizim tercihimiz zamiri En‘âm 6/20. âyette de olduğu gibi zamiri “vahiy” ile ilişkili görmekten yanadır. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahye “eskilerin masalları” diyerek bir taraftan insanları vahiyden, yani doğru bir dini kabulden engellemeye çalıştıklarını, diğer taraftan da kendilerinin ondan uzak durduklarını haber vermektedir.

Bu cümlede farklı bir anlam ihtimali de vardır. Buna göre, âyetteki kişilerden kasıt Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib ve onun gibilerdir. Onlar Kureyş’in Hz. Peygamber’e zarar vermesinden onları engellemelerine rağmen, kendileri de Hz. Peygamber’den uzak duruyorlardır. Bu tercihte, âyette geçen عَنْهُ ‘anhu zamirinden maksat vahiy değil, Hz. Peygamber olmaktadır.(20) Yine zamirin Hz. Peygamber’le ilişkili görülmesi durumunda maksadın insanların onu dinlemelerini engellemeleri de olabilir ki bu durum Fussılet 41/26’daki şu beyanla uyumludur: “Kâfirler şöyle derlerdi: Bu Kur’ân’ı dinlemeyin! (Okunurken) onunla ilgili (o ortamda) gürültü yapın; belki galip gelirsiniz.”

2. وَاِنْ يُهْلِكُونَ اِلَّآ اَنْفُسَهُمْ وَمَا يَشْعُرُونَ “(Oysa) onlar, farkında olmadan ancak kendilerini helak ederler.” İnkârcılar insanları vahiyden engelleyip kendileri de ondan uzak davranınca, hiç farkına varmadan kendilerini helak etmektelerdi. Âyette yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı bu yanlışı yapanların sadece ve sadece kendilerine helakin yolunu açtıklarını göstermektedir.

A‘râf 7/30, Kehf 18/104 ve Zuhruf 43/37’de belirtildiği gibi insanlar birtakım davranışları yaparlarken bunların doğru olduklarını sanırlar; oysa derin bir yanılgı içerisinde kendi felaketlerini hazırladıklarını bile bilmez, anlamazlar. Esasında bu kişiler Haşr 59/19’da geçtiği gibi, Yüce Allah’ı unutanlara Allah’ın da kendilerini unutturduğu kimselerdir. Onlar ne yaptıklarını bilmemekte, kendi feci sonlarını hızlandırmakta olduklarını fark edememektedirler. Bu durum dün böyle olduğu gibi bugün de böyledir; muhtemelen yarınlarda da aynı olmaya devam edecektir.

ııı. Ateşteki Pişmanlıkları

وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقَالُوا يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلَا نُكَذِّبَ بِاٰيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ “Onların ateşin karşısında durdurulup ‘Âh, keşke (dünyaya) geri gönderilsek de bir daha Rabbimizin ayetlerini yalanlamasak ve inananlardan olsak!’ dediklerini bir görsen!”

Âyetteki وَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “keşke görsen, keşke görebilseydin”; اِذْ iz edatı “hani”; وُقِفُوا vukıfû edilgen fiili “durdurulmuşlardı”; عَلَى النَّارِ ‘ale’n-nâri ifadesi “ateşin üzerinde, ateşin karşısında”; فَقَالُوا fe kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; يَا لَيْتَنَا yâ leytenâ ifadesi “âh, n’olaydık keşke biz”; نُرَدُّ nuraddü edilgen fiili “geri çevrilseydik”;وَلَا نُكَذِّبَ ve lâ nükezzibe fiili “ve yalanlamasaydık”; بِاٰيَاتِ رَبِّنَا bi âyâti rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimizin âyetlerini”; وَنَكُونَ ve nekûne fiili “ve (keşke şöyle) olsaydık”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi ise “müminlerden, inananlardan” demektir.

Burada mahşer şartlarında inkârcıların yaşayacağı pişmanlıklar gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah inkârcıların âhiretteki yargılanma sonrasında ateşe tutuldukları zamanki hallerine dikkat çekmekte ve dile getirecekleri birtakım pişmanlık cümlelerini hatırlatmaktadır. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(21) geçenوَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “bir görseydin”, “onları bir görmelisin” gibi anlamlar vermekte, inkârcıların ateşe sunulduklarındaki çaresizliklerine gönderme yapılmaktadır.

İnkârcıların dile getirecekleri pişmanlıklar ve özlemler bağlamında dünyaya geri döndürülme, Allah’ın âyetlerini yalanlamama ve gerçeğe iman edenlerden olma ifadeleri يَا لَيْتَنَا yâ leytenâ hitabının peşinden zikredilmektedir. Âyette geçen يَا لَيْتَنَا yâ leytenâ ifadesi “Âh, n’olaydık keşke” manası vermektedir.

Kur’ân, mahşer şartlarında suçluların çeşitli pişmanlıklar yaşayacağı ve birtakım isteklerde bulunacakları hakkında bilgi içermektedir.

Fecr 89/24 gibi çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, mahşerdeki yargılanma esnasında suçlular suçluluklarını itiraf edecek ve bu arada pişmanlık cümleleri de ağızlarından dökülecektir. Bu konuda oldukça fazla âyetin(22) bulunduğunu belirterek, şu hususa dikkat çekmekle yetineceğiz: Âhirette yaşanacak pişmanlıklar Nahl 16/28’de beyan edildiği gibi, ölüm anında başlayacak, ölümden hemen sonra da devam edecektir. En‘âm 6/27, A‘râf 7/53, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de “dünyaya geri dönüş isteği”; İbrahim 14/44, Mü’min 40/11 ve Münâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi”; Şu‘arâ’ 26/203’te “kendilerine biraz daha zaman tanınması”; Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” bunlar arasında sayılabilir.

Bu ve benzer âyetlerdeki detaya girmeden yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle tam uyumlu bir mesaj içeren birkaç âyeti hatırlatmakla yetinelim:

Bakara 2/167: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi biz de onlardan uzaklaşsaydık.”

Furkân 25/27-28: “O gün zalim kişi ellerini ısırıp, ‘Ne olaydı, keşke ben elçiyle beraber bir yol edineydim! Vâh bana, ne olurdu, keşke ben falanı dost tutmasaydım’ diyecektir.”

Şu’arâ‘ 26/102: “Keşke bizim için (dünyaya) bir dönüş daha olsa da müminlerden olsak!”

Zümer 39/58: “Yahut azabı gördüğünde ‘Keşke benim için bir kez daha (dünyaya dönüş) olsaydı da güzel hareket edenlerden olsaydık’ diyecekler.”

Şûrâ 42/44: “Allah kimi saptırırsa, bundan sonra artık onun hiçbir dostu yoktur. Azabı gördüklerinde zalimlerin ‘Dönecek bir yol var mı?’ dediklerini görürsün.”

Mülk 67/10-11: “Eğer (peygamberlere kulak verip onları) dinleseydik, yani aklımızı kullansaydık, şu çılgın ateş halkı arasında bulunmazdık, demiş olacaklardır. Böylece günahlarını itiraf ederler. Artık (Allah’ın rahmetinden) uzak olsun, o alevli cehennemin mahkûmları!”

Bu âyetlerde derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, cehennemliklerin dünyaya yeniden gönderilme arzularıdır. Mü’minûn 23/100 ve Fâtır 35/37’de de dile getirildiği gibi, onların bu tür istekleri kesinlikle reddedilecek ve bu arzularına ulaşamayacaklardır. Konuyla ilgili âyetlerin tamamını Fecr 89/24’te aktaracağımız için burada benzer bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

c) İnkârcıların Olumsuz Tutumları ve Akıbetleri

Yüce Allah, sûrenin 28-30. âyetlerinde dünyada gizledikleri günahlarının mahşerde açığa çıkacağını, istedikleri gibi dünyaya geri döndürülseler de aynı yanlışlara döneceklerini, yalan konuştuklarını beyan etmekte, dünya hayatından başka bir hayata ve dolayısıyla diriltilmeye inanmadıklarını bildirmekte, mahşerde Rablerinin huzuruna getirildiklerinde şöyle bir diyalogun yaşanacağını haber vermektedir: “(Allah:) ‘Bu (dirilme) hak değil miymiş!’ diye soracak; onlar da ‘Rabbimize yemin olsun ki evet!’ diyeceklerdir. (Bunun üzerine Allah:) ‘Öyle ise inkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.”

ı. İnkârcıların Yalancılıkları

بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَاِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “Hayır! Daha önce gizlemekte oldukları şeyler (günahlar) kendilerine göründü. (Dünyaya) geri gönderilseler yine de kendilerine yasak edilen şeylere döneceklerdir. Şüphesiz ki onlar yalancıdır.”

Âyetteki بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; بَدَا bedâ fiili “ortaya çıkmıştı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مَا كَانُوا يُخْفُونَ mâ kânû yuhfûne ifadesi “gizlemiş oldukları şey(ler)”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”;وَلَوْ رُدُّوا ve lev ruddû edilgen fiili “ve eğer geri döndürülselerdi”;لَعَادُوا le‘âdû fiili “muhakkak ki (inkâra tekrar) geri dönerlerdi”; لِمَا نُهُوا limâ nühû ifadesi “engellendikleri şeye”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “kendisinden”;وَاِنَّهُمْ ve innehum ifadesi “ve muhakkak ki onlar”; لَكَاذِبُونَ le kâzibûne kelimesi ise “elbette yalancılar(dır)” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde dile getirecekleri isteklerinde samimi olmadıkları gündeme getirilmektedir.

1.بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ “Hayır! Daha önce gizlemekte oldukları şeyler (günahlar) kendilerine göründü.” Âyette geçen بَدَا لَهُمْ bedâ lehum ifadesi Kur’ân’da beş,(23) sadece بَدَا bedâ fiili ise bir kez(24) geçmekte ve “onlar için ortaya çıkmak”, “görünmek”, “göz önüne serilmek”, “karşılarına çıkmak” manalarını içermektedir. Yüce Allah önceki âyette inkârcıların “dünyaya geri döndürülme, âyetleri yalanlamama ve müminlerden olma” isteklerini dile getirince, onların bu noktada samimi olmadıklarını beyan etmekte ve söz konusu istekleri dile getirmelerinin gerçek nedenini işte bu âyette belirtmektedir. Bu çerçevede, inkârcılar mahşerde karşılarına çıkan azabı ve korkunç akıbeti görünce ilgili talepleri ifade etmiş olacaklardır; yoksa samimi bir niyet taşıdıklarından değil.

İnkârcıların dünyadayken gizledikleri, ancak mahşerde karşılarına çıkan şeyin ne olduğu noktasında çeşitli görüşler ileri sürülmektedir. Bu çerçevede gizledikleri şeyin En‘âm 6/23’te de geçen “şirk koşanlardan değildik” şeklindeki yalanları olabileceği gibi En‘âm 6/29. âyette geçtiği üzere “hayat ancak bu dünyadaki hayatımızdan ibarettir; biz, bir daha da diriltilecek değiliz” sözleri de olabilir. Ayrıca işledikleri fiillerin günahı ile bunların kötü akıbete neden olacağı gerçeği de gizledikleri şeyler bağlamında düşünülebilir.

Bunlardan ayrı olarak, saptıranların saptırdıkları kişilere dünyadayken bazı bilgileri söylememiş olmaları da bu noktada hatırlanabilir. Nitekim bir sonraki âyette dile getirilen ifadeler bu yaklaşımın delili olabilir. Dahası, kitap ehlinden kişilerin Hz. Peygamber’in risaletine dair gerçekleri kendilerinden gizlemiş olması da dile getirilen görüşler arasında yer almaktadır. Esasında Târık 86/9’da da ifade edildiği üzere, mahşerde bütün sırlar ortaya dökülecektir. Demek ki onların dünya hayatında kötülükler olarak gizledikleri her ne varsa, organlar konuşturularak mahşerde karşılarına çıkartılacak, gizli saklı hiçbir şey kalmayacaktır. Bu nedenle, onların dünyaya geri döndürülme isteklerini dile getirecekleri ifade edilmiş olmaktadır.(25)

2. وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَاِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ “(Dünyaya) geri gönderilseler yine de kendilerine yasak edilen şeylere döneceklerdir. Şüphesiz ki onlar yalancıdır.” Yüce Allah mahşerde inkârcıların dünyaya geri döndürülme isteklerini dile getireceklerini ve bunun nedenini beyan ettikten sonra, bu defa onların gerçek durumlarını haber vermektedir. Bu çerçevede, eğer onları dünyaya geri döndürseydi yine de onların kendilerine yasaklanmış olan şeylere geri döneceklerini, çünkü kendilerinin tam bir yalancı olduklarını beyan etmektedir.

Dünyada yalanı hayat tarzına dönüştüren inkârcıların mahşerde de yalan konuşacakları anlaşılmaktadır. Zaten En‘âm 6/23’te de belirtildiği üzere, dünyadayken şirk koşmadıklarına dair yalan yere yemin edecekleri ifade edilmektedir. Mesele böylesine açıklıkla ortaya konulmuş olmasına rağmen, vahyin indirildiği dönemdeki müşrik inkârcıların bu bilgilere kulak tıkamış olmaları, onların inkârcılıktaki ısrarlarını ve kararlılıklarını göstermektedir. Yüce Allah onlara yasaklanmış olan şeylere geri döneceklerini haber verirken, maksadı öncelikli olarak tevhidden ayrılıp şirk bataklığına saplanmalarını kast etmiş olmalıdır.

Mü’minûn 23/99-100’de şöyle bir bilgi vardır: “Nihâyet onlardan (müşriklerden) birine ölüm gelip çattığında ‘Ey Rabbim!’ der; beni geri gönderin; belki boşa geçirdiğim dünyada iyi iş (ve hareketler) yaparım.” İşte bu âyette yer alan le‘allî a‘melü “belki ben yaparım” ifadesinde de onların bu isteklerinde samimi olmadıklarına dair bir kullanım yer almaktadır.

Esasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen لَعَادُوا le‘âdû fiilinin başındaki lâm/le harfi pekiştirici bir mana verdiği gibi, sonraki cümlenin اِنَّ inne edatıyla başlayıp haberinde lâm/le harfinin bulunması da aynı kararlılıklarını göstermektedir.

Sözün özü şudur: Yüce Allah inkârcılıkta kararlılık gösterenlerin mahşerdeki taleplerinde de yalancılık yapacaklarını özellikle hatırlatmakta, orada yaşanacak perişanlığı haber vererek zaman geçmeden, iş işten geçmeden dünya hayatında tevbe edilmesi gerektiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu inkârcıların dünya hayatlarında risalete dair delil istediklerinde arzu ettikleri yerine getirilseydi bile, onlara itibar etmeyecekleri konusunu En‘âm 6/7’de ele almıştık. Demek ki dünyada inkârcılığa şartlananlar nasıl döneklik yapmaya alışmışlar, sözlerini tumayıp dönmüşlerse onların bu huyu mahşerde de devam edecektir vesselâm.

ıı. Diriltilmeye İnanmamaları

وَقَالُوٓا اِنْ هِيَ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوث۪ينَ “Onlar ‘Hayat ancak bu yakın (dünyadaki) hayatımızdan ibarettir; biz asla diriltilecek de değiliz!’ demişlerdi.”

Âyetteki وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; اِنْ هِيَ in hiye ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir, bu olan (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا illâ hayâtüne’d-dünyâ istisnası “dünya hayatımızdan, yakın hayatımızdan başka bir şey, (bu hayattan başka bir hayat yoktur)”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnü ifadesi “ve biz hiçbir şekilde değiliz, olmayacağız”; بِمَبْعُوث۪ينَ bi meb‘ûsîne sözcüğü ise “diriltilenler” demektir.

Burada Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümünün hayata dair kabulleri ve âhiret algıları gündeme getirilmektedir.

Bu âyet bir önceki âyette sözü edilen بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ “daha önce gizledikleri onlara göründü” ifadesinin açıklaması olarak düşünülebilir. Yüce Allah inkârcıların ne kadar yalancı olduklarını ortaya koymak üzere onların aslında âhirete inanmadıklarını, hayatın dünyadakinden ibaret olduğunu ve kendilerinin hiçbir şekilde diriltilmeyeceklerini söylediklerini haber vermektedir.

Bu âyetin bir benzeri önceki inkârcı nesillerin sözü ve kabulü olarak Mü’minûn 23/37’de şu şekilde geçmektedir: “Hayat, şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız; bir daha diriltilecek de değiliz.” Câsiye 45/24’te geçtiği üzere, Mekkeli inkârcıların da aynı şekilde şöyle dedikleri bildirilmektedir: “Dediler ki: Hayat ancak bu dünyada yaşadığımızdır. (Kimimiz) ölürüz ve (kimimiz) yaşarız. Bizi ancak dehr (zaman) helâk eder. Bu hususta onların hiçbir bilgisi de yoktur. Onlar sadece zanna göre hüküm veriyorlar.”

Demek ki bu insanların asıl problemi âhirete inanmamalarıydı. Bu konuda Müddessir 74/53’te de şöyle buyrulmaktadır: “Hayır! Hayır! Aslında onlar (inanmadıkları) ahiretten de korkmuyorlar.” Mekkelilerin büyük çoğunluğu âhirete inanmıyor,(26) “bize Son Saat gelmez” diyorlardı.(27) Bu doğrultuda zaman zaman “Eğer iddianızda doğru iseniz o (azap) vaadi ne zamanmış!”(28) diyerek alay ediyorlardı.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dikkat çekilen husus dolaylı olarak bundan başka bir şey değildir. Üstelik âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının kullanılması onların bu noktadaki kararlılıklarının da bir göstergesidir. Ayrıca âyetin sonunda yer alan مَا mâ ve بِ bi kullanımı cümledeki olumsuz manayı pekiştirmekte ve diriltilmenin hiçbir şekilde mümkün olmadığına inandıklarını göstermektedir.

ııı. Allah’ın Huzurundaki Feci Akıbetleri

وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ وُقِفُوا عَلٰى رَبِّهِمْ قَالَ اَلَيْسَ هٰذَا بِالْحَقّ قَالُوا بَلٰى وَرَبِّنَا قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “Rablerinin huzuruna (çıkarılıp) durduruldukları zaman sen onları bir görsen! (Allah:) ‘Bu (diriltilme) gerçek değil miymiş!’ diye soracak; onlar da ‘Evet (gerçekmiş)! Rabbimize yemin olsun’ diyeceklerdir. (Bunun üzerine Allah:) ‘İnkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.”

Âyettekiوَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi “keşke görsen, keşke görebilseydin”; اِذْ iz edatı “hani”; وُقِفُوا vukıfû edilgen fiili “durdurulmuşlardı, durduruldukları zaman”; عَلٰى رَبِّهِمْ ‘alâ rabbihim ifadesi “onların Rabbine karşı, Rablerinin huzurunda”; قَالَ kâle fiili “dedi ki, demiş olacak ki”; اَلَيْسَ eleyse ifadesi “değil miymiş”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bu”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak, gerçek”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, demiş olacaklar ki”; بَلٰى belâ edatı “bilakis, evet, elbette (gerçektir)”; وَرَبِّنَا ve rabbinâ ifadesi “bizim Rabbimize yemin olsun”; فَذُوقُوا fe zûkû emri “tadın”; الْعَذَاب el-‘azâbe kelimesi “azabı”; بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ bimâ küntüm tekfurûne ifadesi ise “yaptığınız inkârınıza karşılık, yaptığınız inkarcılık sebebiyle” demektir.

Burada inkârcıların mahşerde Yüce Allah’ın huzurunda yaşayacakları çaresizlik gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ تَرٰىٓ اِذْ وُقِفُوا عَلٰى رَبِّهِمْ قَالَ اَلَيْسَ هٰذَا بِالْحَقّ قَالُوا بَلٰى وَرَبِّنَا “Rablerinin huzuruna (çıkarılıp) durduruldukları zaman sen onları bir görsen! (Allah:) ‘Bu (diriltilme) gerçek değil miymiş!’ diye soracak; onlar da ‘Evet (gerçekmiş)! Rabbimize yemin olsun’ diyeceklerdir.” Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Ahkâf 46/34’te şu şekilde zikredilmektedir: “Ateşe sunulacakları gün inkâr edenlere, ‘Nasıl, bu gerçek değil miymiş?’ (denildiğinde), ‘Evet, Rabbimize andolsun ki gerçekmiş’ diye cevap vereceklerdir. (Allah da) ‘Öyleyse inkâr etmenizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.”

Yüce Allah inkârcıların mahşerdeki perişan hallerini anlatmak üzere Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara seslenmekte ve böyle bir konuşmanın yaşanacağını haber vermektedir. Âyettekiوَلَوْ تَرٰى ve lev terâ ifadesi En‘âm 6/27. âyette de geçmekte ve “bir görseydin”, “bir görsen” manasına gelmektedir. Bu ifadenin devamındaki cümle inkârcıların hesap vermek üzere Yüce Allah’ın huzurundaki hallerini ortaya koymaktadır.

Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi ve dolayısıyla hesaba çekilmeyi inkâr edenleri sorgularken kendilerine “buradaki diriltilme gerçek değil miymiş!” diye soracak, onlar da çaresiz bir şekilde, üstelik de yemin ederek “Rabbimize yemin olsun ki evet” cevabını vereceklerdir. Bu arada âyette yer alan اَلَيْسَ eleyse ifadesi cevabı beklenen bir “soru” edatı değil, cümlenin düz halinin doğru olduğunu gösteren bir kullanımdır ve Kur’ân’da çeşitli örnekleri vardır.(29)

2. قَالَ فَذُوقُوا الْعَذَابَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “(Bunun üzerine Allah:) ‘İnkâr ettiğinizden dolayı azabı tadın!’ diyecektir.” Yüce Allah inkârcılara yargısız infaz yapmayacak, onları sorguladıktan sonra dünyadaki inkârcılıkları nedeniyle kendilerine “azabı tadın” diye seslenecektir. Demek ki cehennem ateşini tadacak olmak sonuçtur; bunun sebebi ise insanların dünya hayatlarındaki ısrarcı inkârcılıklarıdır. Âyette geçen ذُوقُوا zûkû emri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(30) geçmekte ve muhataplar inkarcılar olduğu için de alay içerikli olarak azabın tadılması manasını vermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/114, 140; En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15, 57; ‘Ankebût 29/68; Secde 32/22; Zümer 39/32; Saff 61/7. 2 - Taberî, age., I, 497.
  • Bakara 2/114 Bakara 2/140 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 Kehf 18/57 ‘Ankebût 29/68 Secde 32/22 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 3 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 4 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 5 - Bakara 2/203; Âl-i İmrân 3/12, 158; Nisâ’ 4/172; Mâide 5/96; En‘âm 6/22, 38, 51, 72, 128; Enfâl 8/24, 36; Yûnus 10/28, 45; Hıcr 15/25; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/47; Meryem 19/68, 85; Tâhâ 20/102; Mü’minûn 23/79; Furkân 25/17, 34; Neml 27/83; Sebe’ 34/40; Sâffât 37/22; Fussılet 41/19; Ahkâf 46/6; Kâf 50/44; Mücâdile 58/9; Mülk 67/24.
  • Bakara 2/203 Âl-i İmrân 3/12 Âl-i İmrân 3/158 Nisâ 4/172 Mâide 5/96 En‘âm 6/22 En‘âm 6/38 En‘âm 6/51 En‘âm 6/72 En‘âm 6/128 Enfâl 8/24 Enfâl 8/36 Yûnus 10/28 Yûnus 10/45 Hicr 15/25 İsrâ 17/97 Kehf 18/47 Meryem 19/68 Meryem 19/85 Tâhâ 20/102 Mü'minûn 23/79 Furkân 25/17 Furkân 25/34 Neml 27/83 Sebe' 34/40 Sâffât 37/22 Fussilet 41/19 Ahkâf 46/6 Kâf 50/44 Mücâdele 58/9 Mülk 67/24
• 6 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 7 - Râzî, age., XXV, 7. 8 - Nisâ’ 4/60; En‘âm 6/22, 94, 136, 138; İsrâ’ 17/56, 92; Kehf 18/48, 52; Kasas 28/62, 74; Sebe’ 34/22; Cum‘a 62/6; Teğâbun 64/7.
  • Nisâ 4/60 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 En‘âm 6/136 En‘âm 6/138 İsrâ 17/56 İsrâ 17/92 Kehf 18/48 Kehf 18/52 Kasas 28/62 Kasas 28/74 Sebe' 34/22 Cum‘a 62/6 Teğâbun 64/7
• 9 - Semerkandî, age., I, 440; Taberî, age., VII, 167; Zemahşerî, age., II, 12.
• 10 - Yûsuf 12/73, 85, 91, 95; Nahl 16/56, 63; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/97; Sâffât 37/56.
  • Yûsuf 12/73 Yûsuf 12/85 Yûsuf 12/91 Yûsuf 12/95 Nahl 16/56 Nahl 16/63 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/97 Sâffât 37/56
• 11 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Ahkâf 46/28
• 12 - Semerkandî, age., I, 441; Zemahşerî, age., II, 13; Râzî, age., XII, 186. 13 - Taberî, age., XVIII, 182.
• 14 - En‘âm 6/25, 109, 111; A‘râf 7/146; Yûnus 10/33, 96; Hıcr 15/13-15; İsrâ’ 17/93; Şu‘arâ’ 26/199, 201; Sebe’ 34/31.
  • En‘âm 6/25 En‘âm 6/109 En‘âm 6/111 A‘râf 7/146 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hicr 15/15 İsrâ 17/93 Şu‘arâ 26/199 Şu‘arâ 26/201 Sebe' 34/31
• 15 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Mü’minûn 23/83; Furkân 25/5; Neml 27/68; Ahkâf 46/17; Kalem 68/15; Mutaffifûn 83/13. 16 - Taberî, age., XVIII, 182. 17 - Mü’minûn 23/83; Neml 27/68; Ahkâf 46/17. 18 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15.
  • En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Mü'minûn 23/83 Furkân 25/5 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13 Mü'minûn 23/83 Neml 27/68 Ahkâf 46/17 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15
• 19 - Zemahşerî, age., II, 13.
• 20 - Semerkandî, age., I, 441; Taberî, age., VII, 172-173; Zemahşerî, age., II, 13.
• 21 - En‘âm 6/27, 30, 93; Enfâl 8/50; Secde 32/12; Sebe’ 34/31, 51.
  • En‘âm 6/27 En‘âm 6/30 En‘âm 6/93 Enfâl 8/50 Secde 32/12 Sebe' 34/31 Sebe' 34/51
• 22 - Nisâ’ 4/42; En‘âm 6/27; Furkân 25/27-28; Mülk 67/11; Hâkka 69/25-29; Nebe’ 78/40; Fecr 89/24.
  • Nisâ 4/42 En‘âm 6/27 Furkân 25/28 Mülk 67/11 Hâkka 69/29 Nebe' 78/40 Fecr 89/24
• 23 - En‘âm 6/28; Yûsuf 12/35; Zümer 39/47, 48; Câsiye 45/33. 24 - Mümtehıne 60/4.
  • En‘âm 6/28 Yûsuf 12/35 Zümer 39/47 Zümer 39/48 Câsiye 45/33 Mümtehine 60/4
• 25 - Semerkandî, age., I, 442; Taberî, age., VII, 176; Zemahşerî, age., II, 15.
• 26 - Hûd 11/19; Neml 27/4; Necm 53/27. 27 - Sebe’ 34/3. 28 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Hûd 11/19 Neml 27/4 Necm 53/27 Sebe' 34/3 Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 29 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8. 30 - Âl-i İmrân 3/106, 181; En‘âm 6/30; A‘râf 7/39; Enfâl 8/14, 35, 50; Tevbe 9/35; Yûnus 10/52; Hacc 22/22; ‘Ankebût 29/55; Secde 32/14, 20; Sebe’ 34/42; Fâtır 35/37; Zümer 39/24; Ahkâf 46/34; Zâriyât 51/14; Kamer 54/37, 39, 48; Nebe’ 78/30.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8 Âl-i İmrân 3/106 Âl-i İmrân 3/181 En‘âm 6/30 A‘râf 7/39 Enfâl 8/14 Enfâl 8/35 Enfâl 8/50 Tevbe 9/35 Yûnus 10/52 Hacc 22/22 ‘Ankebût 29/55 Secde 32/14 Secde 32/20 Sebe' 34/42 Fâtır 35/37 Zümer 39/24 Ahkâf 46/34 Zâriyât 51/14 Kamer 54/37 Kamer 54/39 Kamer 54/48 Nebe' 78/30