Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 49-57. âyetlerinde Hz. Peygamber’in uyarıcı olduğunu, iman edenlerle inkarcıların akıbetini, her bir peygambere şeytanın musallat olmak istediğini, Allah’ın şeytanın müdahalesini silip temizlediğini, iman edenlerin teslimiyetini, inkarcıların azaba çarptırılacaklarını, hükmün Allah’a adiyetini özellikle beyan etmektedir.

a) Risaletin Amacı ve İki Temel İnsan Grubu

Yüce Allah, sûrenin 49-51. âyetlerinde Hz. Peygamber’in insanlar için apaçık bir uyarıcı olduğunu söylemesini emretmekte, iman edip sâlih ameller işleyenler için mağfiret ve bol rızık bulunduğunu, âyetleri hakkında onları tesirsiz kılmak için birbirlerini geri bırakırcasına yarışanlara gelince, işte bunların cehennemlikler olduğunu haber vermektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Uyarıcı Oluşu

قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّمَآ اَنَا۬ لَكُمْ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “De ki: “Ey insanlar! Ben ancak sizin için apaçık bir uyarıcıyım.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; اِنَّمَآ اَنَا۬ innemâ ene ifadesi “ancak ve ancak ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ nezîrun mübînun tamlaması ise “apaçık uyarıcı(yım)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletinin evrenselliği ve asıl görevinin ne olduğu gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ يَآ اَيُّهَا النَّاسُ “De ki: Ey insanlar!” A‘râf 7/158’de de açıkladığımız üzere, bu âyette Hz. Peygamber’in risalet alanı hakkında bilgi verilmektedir. Her peygamberin olduğu gibi(1) Hz. Muhammed’in risalet alanı da önce yakın akrabasını,(2) ardından kavmini,(3) mensubu bulunduğu Mekke’yi ve çevresini,(4) ilâhi bilgilerden haberdar olmayan ümmîleri ve daha sonra gelenleri,(5) nihayet ulaşabildiği herkesi(6) ve sonuçta bütün insanları(7) uyarması şeklinde belirlenmektedir.

Ayrıca onun Yüce Allah’ın âlemlere rahmetinin tecellisi olarak gönderilmiş olması da peygamberliğinin evrenselliğinin en önemli göstergelerindendir.(8) Dolayısıyla Şu‘arâ’ 26/214’teki ‘aşîrateke’l-akrabîne “yakın akraba” ve Yâsîn 36/6’daki kavm kelimesine bakarak, Hz. Peygamber’in risâletinin ırkî, millî, yöresel ve coğrafî bir durum arz ettiği sanılmamalıdır.

2. اِنَّمَآ اَنَا۬ لَكُمْ نَذ۪يرٌ مُب۪ينٌ “Ben ancak sizin için apaçık bir uyarıcıyım.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendi konumunu açıkça ifade etmesini ondan istemekte, dolayısıyla bir tebliğcinin de nasıl bir duruş ve tebliğ tekniği takip etmesi gerektiğini göstermektedir. Başta Hz. Peygamber olmak üzere, din tebliğinde bulunan herkes esasında bir nezîrdir; yani hem uyarıcıdır, hem tebliğ edicidir, hem azapla korkutucudur, hem de kendisini görevine adamak durumunda olan bir insandır.

İşte durumu bu denli netlik arz eden tebliğcilerin tebliğlerini apaçık bir şekilde yapmaları gerektiği, pozisyonlarını muhataplarına açıkça aktarmalarının zorunlu olduğu, her tarafa çekilebilecek sözlerle değil de doğrudan maksadını ortaya koyan netlikte ve açıklıkta bir tebliğ yöntemi izlemesinin vazgeçilmez bir önemde bulunduğu anlaşılmaktadır.

Tekrar hatırlatalım ki, Yüce Allah Hz. Peygamber’in misyonunu ortaya koymakta, onun bütün insanlık için apaçık bir uyarıcı olduğunu ilan etmesini kendisine emretmektedir. Kur’ân’da nezîr-i mübîn tamlaması hem Hz. Peygamber,(9) hem de Hz. Nûh(10) için kullanılmaktadır. Bu tamlama peygamberlerin hem uyarıcı, tebliğ edici ve azapla korkutucu olduklarını hem de kendilerini görevlerine adadıklarını göstermektedir.

a) Müddessir 74/2 gibi âyetlerde yer aldığı üzere, asıl ve yaygın anlamı “uyarmak” olanنَذ۪ير nezîr kelimesinin risalet kurumuyla yakından ilişkili olan başka bir anlamı daha vardır. Bu anlamı çok önemli bulduğumuz için okuyucuyla paylaşmak istiyoruz. نَذ۪ير nezîr kelimesinin sözünü edeceğimiz anlamı “adamak”la ilgilidir. Kur’ân’da bu kelime nezr veya nüzûr kalıplarında “adak, adaklar” manasında da kullanılmaktadır.(11) İşte bu anlam, âyeti doğru anlayıp yorumlamada bizlere çok önemli ufuklar kazandırmaktadır.

Yüce Allah, bütün peygamberlerden kendilerini görevlerine adamalarını istemektedir. İnsanın bir işte arzu edilen başarıyı yakalaması için kendisini o göreve adaması gerekir. Görevi hakkıyla ve başarılı bir şekilde yapmak için onu bizzat yaşamak gerekir. Bu açıdan bakıldığında, özellikle peygamberlik kurumunun adanmışlık isteyen bir görev olduğunu belirtmek durumundayız. Risalet, sıradan bir görev değildir; hayatı bütünüyle o görev uğrunda yaşamayı zorunlu kılan bir adanmışlık ve fedakârlık kurumudur.

b) Âyetteki مُب۪ين mübîn kelimesi ise “açıklayıcı ve apaçık” manasına gelmekte, dolayısıyla peygamberlerin kapalı, muğlak ve anlaşılmayan bir dil kullanmadıklarını ortaya komaktadır. Apaçık uyarıcılık hem mesajı ulaştırmadaki netliği, hem de konuşmalarındaki fesahat denen edebiyatı kullanabilmeyi içerir. Âyetteki اِنَّمَا innemâ edatı Hz. Peygamber’in bu noktadaki duruşunun son derece açık ve tartışma kaldırmayacak kadar belirgin olduğunu göstermektedir.

Buna göre, günümüzde din tebliğinde bulunanların da yanlış anlaşılmalara kapı aralayacak şekilde yanlış bir tutum içerisine girmemeleri gerektiğini söylemeliyiz. Bu doğrultuda hak ve hakikati bütün çıplaklığıyla gündeme getirmelerinin zorunlu olduğunu, kafa karışıklığına değil, karışmış kafalardaki zihin bulanıklıklarını gidermeye çalışmalarının çok önemli bir görev ve sorumluluk olduğunu unutmamalıdırlar. Hz. Peygamber’in davasını güdenler onun ahlakıyla ahlaklanmalı, Yüce Allah’ın rızasını kazanabilmenin azami fedakârlıklarını ortaya koymalıdırlar.

3. Tebliğci kendi konumunu açıkça ifade etmelidir. Âyetteki اِنّ۪ي لَكُمْ نَذ۪يرٌ innî leküm nezîrun “Ben sizin için uyarıcıyım” ifadesi bunu ortaya koymaktadır. Böylece tebliğci ne için geldiğini, neyi ve niçin söylemek durumunda olduğunu karşı tarafa bildirmelidir.

Yapılacak bildirimde açık ve anlaşılır olunmalıdır. Âyette zikredilen مُب۪ين mübîn “açıklayıcı, apaçık” kelimesi bu tavrı zorunlu kılmaktadır. Söyleneni açıkça söylemek, kırpmadan ve ilave etmeden mesajı olduğu gibi bütün berraklığıyla ortaya koyup muhataplara iletmek bir esastır. Açık açık konuşmak önemlidir; açıklayıcı ve izah edici bir tavır sergilemek de mübîn kelimesinin bir anlamıdır. Muhatapların anlayacağı bir dil kullanmak zaten risaletin evrensel gereklerinden birisidir. İbrâhim 14/4’te Yüce Allah bu gerçeği dile getirmektedir.

Tebliğde muhataplar için kesinlikle “suçlayıcı, dışlayıcı, ötekileştrici ve hakaret içerikli ifadeler” kullanılmamalıdır. Âyetteki لَكُمْ leküm ifadesindeki lâm edatı, söyleneceklerin muhatapların lehine şeyler olduğunu hissettirmektedir. Din tebliğinde amaç insan kazanmak olduğu için, sahiplenici bir tavır sergileyerek karşımızdakini bizden ve davet ettiğimiz değerlerden uzaklaştıracak tutum ve davranışlardan özenle kaçınmak durumundayız.

Peygamberler, vahyin gözetiminde görevlerinde üst düzey performans göstermekle yükümlüydüler. Dini doğru anlayıp yaşamak şeklindeki bu görev bütün müminlerden de istenmektedir. Din, uğruna adanmış insanlar ister. Âyetin günümüze mesajını bu noktada anlamak âyetin mesajını güne getirmek için bir zorunluluktur.

ıı. Müminlere Ödül

فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ “İman edip iyi işler yapanlar için bağışlanma ve değerli rızık vardır.”

Âyetteki فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler yapanlar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün kelimesi “(mahşerde) bir bağışlanma”; وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ ve rızkun kerîmun tamlaması ise “ve değerli bir rızık” demektir.

Burada iman ve salih amel sahiplerine mahşerde sunulacak iki ödül gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in risaletinin evrensel olduğunu ve görevinin de apaçık uyarcılık olduğunu beyan ettikten sonra, bu gerçekten istifade eden müminlere yönelik eşsiz bir bağışlanma ve çok değerli bir rızık hazırladığını müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/4’te şöyle buyrulmaktadır: “(Allah), inanıp salih ameller işleyenlere karşılık vermek için (her şeyi açık bir kitapta tespit etmiştir). Onlar için büyük bir bağışlanma ve güzel bir rızık vardır.”

“İman ve salih amel birlikteliği” konusunu Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Kur’ân’a göre imanın iman olabilmesi saih amellerle yani özünde doğru ve yararlı olup bir fesadı ortadan kaldıran uygulamalarla desteklenmesine bağlıdır.

Bunun bir gereği olarak, yapılan işlere salih amel denmesi de bunların imanlı olarak yapılmasına bağlıdır. Anlaşılıyor ki, imansız amelin de amelsiz imanın da bir geçerliliği yoktur. İşte bu iki değeri birlikte hayatına taşıyanlar için mahşerde hem Yüce Allah’ın bağışlaması hem de değerli rızık yani ödüller söz konusu olacaktır.

Âyetteki مَغْفِرَة mağfirah kelimesinin nekra getirilmesi, bağışlanmanın sınırsız bir özellik arz edeceğini göstermektedir. Bu arada diğer ödül olan رِزْقٌ كَر۪يمٌ rızk-ı kerîm yani “değerli bir rızık” ise bağışlanmanın sonrasındaki değerli cennet ödüllerini ifade etse gerektir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(12) geçmekte ve mahşerdeki cennet ödülleri için kullanılmaktadır.

ııı. İnkarcılara Azap

وَالَّذ۪ينَ سَعَوْا ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مُعَاجِز۪ينَ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “Ayetlerimiz hakkında (onları) aciz (kılmaya) çalışanlara gelince, işte bunlar cehennem halkıdır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ سَعَوْا vellezîne se‘av ifadesi “ve uğraşmış olanlar, çalışanlar”; ف۪يٓ اٰيَاتِنَا fî âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimiz hakkında”; مُعَاجِز۪ين mu‘âcizîne kelimesi “aciz bırakıcılar olarak”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cahîmi tamlaması ise “cehennem ehli(dir), cehennem halkı(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerine karşı düşmanca bir tavır içerisine girenlerin mahşerdeki perişan durumu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette iman edip sâlih ameller işleyenleri bağışlayıp kendilerine değerli bir ödül hazırladığını beyan ettikten sonra, Kur’ân’daki “mesânîlik özelliği” gereği risalet öğretilerine karşı çıkanlarla ilgili olarak da feci bir akıbetin yaşanacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Sebe’ 34/5’te şöyle buyrulmaktadır: “Âyetlerimiz hakkında (onları) âciz (hükümsüz, etkisiz) bırakmak için çalışanlar için de (çirkinlikleri nedeniyle) en kötüsünden elem verici bir azap vardır.”

Yüce Allah bu âyette kötülerin dünyada âyetleri geçersiz kılmaya çalıştıklarını, dolayısıyla da mahşerde en kötüsünden olmak üzere elem verici bir azaba çarptırılacaklarını haber vermektedir. Bu âyetin mesaj olarak benzeri Sebe’ 34/38’de de yer almaktadır. Yüce Allah’ın âyetlerini geçersiz kılmak için çabalayanların akıbeti اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cahîm yani “cehennem ehli” olup onlarla birlikte ateşe atılmak olacaktır.

Felaket bir akıbeti yaşayacak kişiler için وَالَّذ۪ينَ سَعَوْ ف۪يٓ اٰيَاتِنَا مُعَاجِز۪ينَ “Âyetlerimizi (yani Allah’ın âyetlerini) aciz bırakmaya çalışanlar” ifadesinin kullanılmasında çok önemli bir noktaya değinilmektedir. Âyetteki مُعَاجِز۪ين mu‘âcizîne kelimesi karşılıklılık anlamı gereği “birbiriyle yarışırcasına” manasını içermekte, dolayısıyla âyetleri aciz bırakmaya çalışanları ifade etmektedir. Bu kişiler önceki âyetteki mesajın zıddına “iman etmeyenler” şeklinde bir anlam boyutu da içermektedir.

Elbette mutlak inkârcılar manasında buradaki muhataplar Mekkeli müşrikler ve onlar gibi olanlardır. Ancak Yüce Allah’ın âyetlerinin aciz bırakılması ifadesi sonuçta onların geçersizliği gibi bir manayı da beraberinde getirdiği için, ucu buraya çıkacak her türlü iddia ve kabulden kaçınmak gerekmektedir.

Fussılet 41/42’de belirtildiği gibi, önünden ve arkasından, açık ve gizli hiçbir şey Kur’ân’ı iptal edemeyecektir. Bunu inkârcılar yapamayacaktır; ancak Müslümanların yapması manasına gelebilecek “nesih” ve “tarihsellik” gibi kabulleri bu âyet ışığında yeniden düşünmek ve Kur’ân’da neshedilmiş, modası geçmiş hiçbir âyetin olamayacağını belirtmek gerekmektedir.

Unutulmamalıdır ki, Kur’ân bütün insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için gönderilmiştir. Bu nedenle her âyetinin herkese söyleyecekleri vardır. Şöyle bir ifade bu noktada maksadımızı ortaya koymamız için yeterlidir: Kur’ân’ın her âyeti ya doğrudan veya dolaylı olarak, ya hüküm olarak veya mesaj/ders olarak herkesi ilgilendirmektedir, yani her âyet evrenseldir.

b) Vahye Şeytanın Müdahale Girişimi ve Sonu

Yüce Allah, sûrenin 52-54. âyetlerinde Hz. Peygamber’den önce her bir rasûl yani nebî gönderdiğinde o bir temennide bulunduğunda, şeytanın onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkıştığını, ne var ki Allah’ın, şeytanın katacağı şeyi iptal edici olduğunu, çünkü Allah’ın, kendi âyetlerini (lafız ve mana bakımından) sağlam olarak yerleştirdiğini, hakkıyla bilen, hüküm ve hikmet sahibi olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın şeytanın böyle yapmasına müsaade etmesinin sebebi olarak kalplerinde hastalık olanlar ve kalpleri katılaşanlar için, şeytanın kattığı şeyi bir deneme sebebi yaptığı, zalimlerin gerçekten (haktan) oldukça uzak bir ayrılık içinde oldukları belirtilmekte, kendilerine ilim verilenlerin, Kur’an’ın hakikaten Allah tarafından gelmiş bir gerçek olduğunu bilsinler de ona inansınlar, bu sayede kalpleri huzur ve tatmine kavuşsun diye böyle yapıldığı, nihayetinde iman edenleri Yüce Allah’ın dosdoğru bir yola yönelteceği beyan edilmektedir.

ı. Şeytanın Müdahale Girişiminin Sonuçsuzluğu

وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ اِلَّآ اِذَا تَمَنّٰىٓ اَلْقَى الشَّيْطَانُ ف۪يٓ اُمْنِيَّتِه۪ فَيَنْسَخُ اللّٰهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللّٰهُ اٰيَاتِه۪ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Biz senden önce hiçbir elçi veya peygamber göndermedik ki o, bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine mutlaka (bir şeyler) katmaya kalkışmasın. Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah kendi ayetlerini sağlam olarak yerleştirir. Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hüküm ve hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ erselnâ fiili “ve göndermemiştik”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; مِنْ رَسُولٍ min rasûlin kelimesi “ne bir elçi”; وَلَا نَبِيٍّ ve lâ nebiyyin sözcüğü “ne de bir nebi, ne de bir peygamber”; اِلَّآ اِذَا تَمَنّٰى illâ izâ temennâ istisnası “mutlaka temenni ettiğinde”; اَلْقَى elkâ fiili “atmıştı, atmaktaydı, katıştırmak istemişti”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; ف۪يٓ اُمْنِيَّتِه fî ümniyyetihî ifadesi “onun temennisine”; فَيَنْسَخُ fe yensehu fiili “siler(di), yok eder(di)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا يُلْقِي mâ yulkî ifadesi “atmak, bırakmak istediği şeyi”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan(ın)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُحْكِمُ yuhkimu fiili “güvence altına alır(dı), alır, almaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimlesi ise “hikmet sahibidir” demektir.

Burada risalet öğretilerine karşılık şeytanın müdahale girişimi ve sonrasında Yüce Allah’ın onları silip âyetlerini sapasağlam güvenceye alması gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ اِلَّآ اِذَا تَمَنّٰىٓ اَلْقَى الشَّيْطَانُ ف۪يٓ اُمْنِيَّتِه۪ “Biz senden önce hiçbir elçi veya peygamber göndermedik ki o, bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine mutlaka (bir şeyler) katmaya kalkışmasın.” Yüce Allah bu âyette her gönderdiği rasûl yani nebi’nin getirip tebliğ ettiği değerlere karşı şeytanın birtakım müdahalelerde bulunma teşebbüsünde olduğunu haber vermektedir.

a) وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ “(Ey Muhammed!) Biz, senden önce hiçbir resûl ve nebî göndermedik ki.” Âyet hakkındaki izahlara geçmeden önce rasûl ve nebî kavramlarının ne anlama geldiği noktasında bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz. Esasında bu konuyu çeşitli âyetlerde geniş bir şekilde ele almış ve rasûl ile nebî kavramlarının anlamları hakkında çeşitli açıklamalarda bulunmuştuk. Burada konuyla ilgili yaklaşımları içermesi bakımından Râzî’nin görüşlerini aktarmakta yarar görmekteyiz:

Rasûl ve nebî kavramlarının tam olarak neyi karşıladığıyla ilgili olarak temelde iki görüş söz konusudur.

ı. “Bazı kimseler, ‘Rasûl, kendisine vahiy yoluyla fısıldanılan ve rasûl olarak gönderilen (kitab verilen); nebî ise, rasûl olarak gönderilmeyen, ancak ilhama mazhar olan ya da rüyasında gerçeği görendir’ demişlerdir. Bazı kimseler de, ‘Her rasûl nebîdir; fakat her nebî rasûl değildir’ demişlerdir ki bu Kelbî ve Ferrâ’nın görüşüdür.”

“Yüce Allah bu ayette, nebî lafzını rasûl lafzına atfetmiştir ki bu, bu iki kelime arasında bir ayrılık ve başkalığın bulunmasını gerektirir. Bu durum genel olanın, özel olana atfı kabilindendir. Yüce Allah bir başka ayetinde de, ‘Hâlbuki biz evvelki (ümmet)ler içinde de nice peygamber gönderdik’(13) buyurmuştur ki bu da, onun nebî olduğuna, peşinen Allah’ın onu rasûl kıldığına delâlet eder ki bu da yine bizim görüşümüze delâlet eder. Hz. Peygamber’e, ‘Rasuller ne kadardır?’ denildiğinde ‘Çok kalabalık, yüzyirmidört bin!’ cevabını vermiştir.”

“Bunun böyle olduğu sabit olduğuna göre, şimdi biz diyoruz ki: Âlimler rasûl ile nebî arasıdaki farkı ortaya koymak için şunları zikretmişlerdir:

- “Nebîlerden rasûl olanlar hem mucizesi, hem de kendisine indirilmiş olan bir kitabı olandır. Rasûl olmayan nebî ise, kendisine indirilmiş olan bir kitabı olmayıp, kendisinden önce indirilmiş olan bir kitaba (iman etmeye) davet etmekle emrolunan kimsedir.”

- “Mucizesi, kitabı bulunan ve kendisinden önceki şeriati nesheden kimse rasûl, bu özellikleri bulunmayan ise rasûl olmayan nebîdir. Bu görüşte olanların, nesheden kitab getirmedikleri için, Hz. İshak’ı, Hz. Ya‘kûb’u, Hz. Eyyûb’u, Hz. Yûnus’u, Hz. Hârûn’u, Hz. Dâvûd’u ve Hz. Süleyman’ı rasûl olarak kabul etmemeleri gerekir.”

- “Kendisine açıkça meleğin geldiği ve ona insanları dine davet etmeyi emrettiği kimse rasûl, böyle olmayıp da tam aksine kendisinin peygamber olduğunu rüyasında gören, yahutta rasüllerden birisinin kendisinin Allah'ın elçisi olduğunu haber verdiği ise rasûl olmayan nebîdir. İşte bu görüşlerden evlâsı budur.”

ıı. “Konuya Mutezile’nin yaklaşımı şöyledir: ‘Her rasûl nebidir; her nebî de rasûldür. Aralarında bir fark yoktur’ der ve birinci görüşün yanlışlığına şu şekillerde delil getirir:”

- “Bu ayet, nebî’nin bazan mürsel yani rasûl olarak gönderilmiş olacağına delâlet etmektedir. Yüce Allah’ın ‘Biz hangi memlekete bir peygamber gönderdiysek’(14) ayeti de böyledir.”

- “Yüce Allah, Hz. Muhammed’e bazan nebî, bazen de rasûl diye hitab etmektedir. Bu durum, bu iki şey arasında bir aykırılığın bulunmadığına dikkat çekmektedir. Birinci görüşe göre yani ‘her rasûl nebîdir, ama her nebî rasûl değildir’ diyenlere göre bu iki ifade arasında bir aykırılık bulunmaktadır.”

- “Yüce Allah, Hz. Peygamber’in ‘nebilerin sonuncusu olduğunu’(15) açıkça belirtmiş, bunun için, apaçık bir biçimde nebiyyîne kelimesini kullanmıştır.”

“Nebî lafzı, ya haber manasına gelen nebe’ kelimesinden türemiştir yahut da Arapların ‘yükseldi’ manasına gelen nebâ kelimesindendir. Hâlbuki bu iki mana, ancak ‘risâlet’ görevinin üstlenilmesiyle meydana gelir.”(16)

Risalet ve nübüvvet kavramlarıyla ilgili bir başka yorumu daha aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Kaynağından hedefine doğru uzayıp giden” anlamına gelen risl kökünden türetilen rasul ile, ‘bir yerden bir yere intikal’ anlamına gelen neb’e kökünden türetilen nebî arasındaki fark şöyle açıklanabilir: Her Peygamber vahyin kaynağına nisbetle nebî, vahyin hedefine nisbetle rasûldür. Klasik kelâmın vahiyden kopuk önkabullerinin aksine, Kur’an açıkça şunu söyler: Her nebî aynı zamanda rasûl, her rasûl de aynı zamanda nebîdir.”

“Nübüvvete ilişkin ilk vahiy ‘Oku, yaratan Rabbin adına!’(17) ile başlayan ilk âyetler, risalete ilişkin ilk vahiy ise ‘Sen ey içine kapanan kişi! Kalk ve (insanları) uyar!’(18) âyetleridir. Kur’an’da genellilikle Hz. Peygamber’in şahsıyla ilgili hitaplarda nebi, misyonuyla ilgili hitaplarda rasul kullanılırsa da, birbirinin yerine kullanıldığı da vakidir.”(19)

Bu etraflı aktarımdan da anlaşıldığına göre, İslam kültüründe âlimlerimizin rasûl ve nebî kavramları arasında çok bariz bir fark gördükleri anlaşılmaktadır. Oysa risalet de nübüvvet de her peygamberin iki ayrı özelliği olmalıdır. Nübüvvet vahiy yoluyla ilahi bilgilendirmelerden haberdar edilip yüksek bir makama eriştilmeyi, risalet ise bu öğretilerin ümmete aktarılmasını ifade etmektedir. Buna göre, her peygamber önce nebidir, sonra ise rasûldür; yani peygamberlik görevi anlamında her rasûl nebîdir, her nebî de rasûldür.

Şu husus da unutulmamalıdır: Kelime olarak yani terim anlamında değil, sözlük anlamında rasûl kelimesi bilinen anlamda “elçi” manasında da kullanılmaktdır. Bunun örneği Yûsuf suresinin 50. âyetinde hapisteki Hz. Yûsuf’a gönderilen elçi için söz konusudur.

Peygamberlik konusunu incelerken risalet ve nübüvvet kavramları hakkında bazı açıklamalar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te zikrettiğimiz bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(20)

b) اِذَا تَمَنّٰىٓ اَلْقَى الشَّيْطَانُ ف۪يٓ اُمْنِيَّتِه۪ “(Her bir peygamber) bir temennide bulunduğunda, şeytan onun dileğine ille de (beşerî arzular) katmaya kalkışır.” Yüce Allah gönderdiği her bir peygamberin risalet görevi yaptığında şeytanın ona mutlak surette bir müdahalede bulunmak istediğini ifade etmekte, böylece Hz. Peygamber için de şeytanın bu türden bir çabasının olacağını haber vermektedir.

ı. Bu âyetin iniş sebebi hakkında şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Müfessirler bu ayetin iniş sebebiyle ilgili olarak şunu nakletmişlerdır: Hz. Peygamber kavminin kendisinden yüz çevirdiğini görüp, onların kendilerine getirdiği şeyden uzaklaştıklarını müşahede etmesi ona ağır gelince, (içinden) Yüce Allah'ın kendisiyle kavminin arasını uzlaştıracak bu iki tarafı birbirine yaklaştıracak bir şey getirmesini temenni etti. Bu da onun, onların iman etmesini çokça arzulamasından ileri geliyordu. Derken bir gün cemaati kalabalık olan Kureyş meclislerinden birinde oturdu.”

“O gün Yüce Allah’tan kendisine onları kendisinden uzaklaştıracak bir şeyin gelmemesini arzu ve temenni etti. Ama, Yüce Allah Necm sûresini inzal buyurdu. Bunun üzerine de Hz. Peygamber bu sûreyi okumaya başladı. ‘Lât, Uzzâ ve üçüncüsü olan diğer Menât’ı bir düşünün!’(21) âyetlerine gelince, şeytan onun diline تلك الغرانيق العلي وان شفاعتهن لترتجي ‘O yüce kuğular (tanrıçalar), işte onların şefaat etmeleri umulur’ ifadelerini kattı. Kureyş bunu duyar duymaz sevindiler. Hz. Peygamber ayetleri okumayı sürdürdü; sûrenin tamamını okudu. Ardından hem kendisi, hem o secde ettiği için müslümanlar, hem de (o gün) Kâbe'de bulunan müşrikler secdeye kapandılar.”

“Daha sonra Velîd b. Muğîra ile Sa‘îd ibnu’l-‘Âs hariç, Mescid’de bulunan bütün mümin kâfir herkes secde etti. Zira bu ikisi çok ihtiyar oldukları ve secde edemedikleri için yerden bir avuç toprak almışlar, onu alınlarına kaldırmış ve toprağa secde etmişlerdi. Daha sonra duydukları bu şeyden ötürü sevinçli olarak Kureyşliler dağılmış ve ‘Muhammed, ilahlarınızı (putlarınızı) en güzel bir biçimde andı’ demişlerdir.”

“Akşam olunca, Cebrail (as) Hz. Peygamber’e gelmiş ve ‘Ne yaptın? Benim, Allah’tan sana getirmediğimi ve sana söylemediğimi sen o Kureyş’e mi okudun!’ demiş; bunun üzerine Hz. Peygamber çok fazla kederlenmiş ve Yüce Allah’tan çok korkmuştur. Derken Yüce Allah’ın ‘Biz senden evvel hiçbir rasûl, hiçbir nebî göndermedik ki…’ âyeti nâzil olmuştur. Bu, zahire tutunan müfessirlerin tamamının söylediği rivayettir.”(22)

Bu olayı naklettikten sonra Fahruddîn Râzî bu olayın doğru olma ihtimalini şiddetli bir şekilde reddetmekte ve çeşitli gerekçeler ileri sürmektedir. Olay çok önemli olduğu için de burada bu rivayetle ilgili yaptığı eleştirilerini aktarmak istiyoruz:

“Tahkik erbabına gelince, onlar, bu rivayetin asılsız uydurma olduğunu söylemişler ve bu hususta Kur’ân’dan, sünnetten ve akıldan deliler getirmişlerdir.

1. Kur’ân’dan Deliller:

- “Eğer (peygamber söylemediğimiz) bazı sözleri bize karşı kendiliğinden uydurmuş olsaydı, elbette onun sağ elini kapıverir, sonra da muhakkak ki, onun kalb damarını kapardık.”(23)

- “De ki: onu kendiliğinden değiştirmem benim için olmayacak şeydir. Ben bana vahyolun (gelen)den başkasına uymam.”(24)

- “Kendi hevasından söylemez o. O, kendisine vahyedilen bir vahiyden başkası değildir.”(25)

Eğer Hz. Peygamber bu ayetin hemen peşinden, “O putlar, yüce kuğulardır” sözünü söylemiş olsaydı, o zaman o anda, Cenâb-ı Hak yalancı olmuş olurdu ki bunu iddia eden hiçbir müslüman yoktur.

- “Onlar sana vahyettiğimizden başkasını uydurup bize iftira edesin diye seni bile nerdeyse fitneye düşüreceklerdi, o takdirde seni dost edineceklerdi.”(26) Bazılarına göre buradaki kâde fiilinin manası, iş henüz meydana gelmediği halde, o işin öyle olmasının yaklaşıverdiğini bildirmektir. Âyette bu tabir kullanıldığına göre, demek ki bu iş gerçekleşmemiştir.

- “Eğer sana sebat vermiş olmasaydık, sen onlara biraz meyledecekdin.”(27) Buradaki levlâ edatı başka bir şeyin bulunmaması sebebiyle herhangi bir şeyin vücud bulmadığını ifade eder. Bu nedenle, bu ifade, azıcık bir meylin dahi bulunmadığına delâlet eder.

- “Biz onu senin kalbine iyice yerleştirmek için böyle (yaptık).”(28)

- “Seni okutacağız da (asla) unutmayacaksın.”(29)

2. Sünnetten deliller:

Muhammed b. İshâk b. Huzeyme’den rivayet edildiğine göre, olan bu olay sorulduğunda o ‘Bu, zındıkların bir uydurmasıdır’ dedi ve bu hususta bir kitâp kaleme aldı. İmâm Ebû Bekir Ahmed İbn Hüseyin el-Beyhakî ise ‘Böyle bir olay, nakil yönünden sabit ve kesin değildir’ demiş; sonra da bu olayın râvîleri hakkında konuşmaya başlayarak onların “ta‘n” edilmiş kimseler olduğunu belirtmiştir.

Hem İmâm Buhârî Sahîh’inde, Hz. Peygamber’in Necm sûresini okuduğunu, orada bulunan müslüman-müşrik, ins-cin herkesin secde ettiğini rivayet etmiş, ama onun bu rivayetinde Garânik Kıssası yer almamıştır. Bu hadis, kendisinde Garanik Kıssası asla bulunmaksızın, daha pek çok yoldan rivayet edilmiştir.

3. Aklî Deliller:

- Hz. Peygamber’in putlara saygı duyduğunu söyleyenler kâfir olur. Çünkü onun en büyük gayretinin, putperestliği kaldırma hususunda olduğu zaruri olarak kesinlikle bilinmektedir.

- Hz. Peygamber’in nübüvvetinin ilk anlarında, müşriklerin her durumda kendisine sataşıp el uzattığı bir dönemde, onların eziyyetinden güven içinde, Kâbe’de Kur’ân okuyup namaz kılması mümkün değildir. O ancak Kâbe’de onların bulunmadığı gece vakti boş bir zamanda namaz kılabiliyordu. Bu nedenle, işte bu durum zahire tutunan müfessirlerin bu açıklamasını iptâl eder.

- Müşriklerin Hz. Peygamber’e düşmanlıkları öylesine ileri bir derecede idi ki işin aslını araştırıp emin olmaksızın sırf bir cümleyi işitmiş olmakla yetineceklerini kabul etmek mümkün değildir. Bu nedenle, müşrikler nezdinde, Hz. Peygamber’in kendilerine muvafakat ettiği dahi henüz anlaşılmamışken, daha nasıl onlar Hz. Peygamber’in onların ilâhlarını ululadığında ittifak etmiş ve böylece de secdeye kapanmış olabilirler. Demek ki böyle bir şey olamaz.

- Dördüncü aklî delil, ‘Nihayet Allah, şeytanın ilkâ edeceği (o fitneyi) giderir, iptal eder. Yine Allah, ayetlerini sabit kılar’ ayetidir. Bu böyledir, zira Yüce Allah'ın, şeytanın ilkâ ettiğini, kattığını, peygamberden izâle etmek suretiyle ayetlerini sabit kılıp sağlamlaştırması, beraberine şüphenin kaldığı bu ayetlerle onu neshetmesinden daha kuvvetlidir. Bu nedenle, Yüce Allah, Kur’ân’a Kur’ân olmayanın karışmaması için ayetlerini sağlamlaştırmak istediğine göre, şeytanı bundan menedip, böyle bir şeye asla yaklaştırmaması öncelikle gerekir.

- Bu hususta yapılan izahların en kuvvetlisi olan bu açıklamaya göre, şayet biz, bunun olabileceğini söylemiş olsaydık, o zaman onun şeriatına dair güven ortadan kalkar ve biz, her bir hüküm ve kanun hususunda da böylesi bir ihtimalin geçerli olabileceğini mümkün kabul etmiş olurduk. Ayrıca bu, Yüce Allah’ın ‘Ey Peygamber! Rabbinden sana indirileni tebliğ et! Eğer yapmazsan, elçiliğini tebliğ etmiş olmazsın. Allah seni insanlardan koruyacaktır’(30) buyruğunu da iptal ederdi. Çünkü vahyi eksiltmekle onu artırmak, ilâvede bulunmak arasında bir fark bulunmamaktadır.

Bütün bu izahlar sayesinde, kısaca bu kıssanın uydurulmuş olduğunu anlamış bulunuyoruz. Bu mevzuda en ileri derecede söylenebilecek söz şudur: Bir kısım müfessirler bu hadiseyi zikretmiştir; ancak ne var ki onların sayısı tevatür derecesine ulaşmamıştır. Haber-i vâhid ise mütevâtir olan aklî ve naklî delillere karşı duramaz.”

Râzî, bu rivayeti değerlendirirken de bazı ihtimalleri ve onlara verdiği cevapları uzun uzadıya değerlendirdikten sonra, bu olayı gerçekleşmediğini savunmakta ve söz konusu rivayetin kesinlikle sahih olmadığını çeşitli deliller ileri sürerek reddetmektedir.(31)

ıı. Âyette yer alan ve peygamberlerin bir özelliğini ifade eden تَمَنّٰى temennâ fiili esasında onların risalet görevini yapmaları, mesajları tebliğ etmek istemeleri, bir anlamda mesajları kıraat etmeleri, okuyup aktarmaları manasına gelmektedir;(32) اُمْنِيَّة ümniyyeh kelimesi ise bizatihi o görevin kendisi ve aktarılan mesajlar demektir.

Âyetteki تَمَنّٰى temennâ fiili ile اُمْنِيَّة ümniyyeh kelimelerinin neyi ifade ettiğiyle ilgili olarak bir yorumu aktarmak istiyoruz:

“Temennî kelimesi ‘takdir etmek’ anlamına alınarak, Allah’a isnat edilirse, zımnî anlam ‘senden önceki her elçi için Allah’ın korumasına muhtaç şeytanın vesvesesine açık bir insan olarak (melek değil) göndermeyi takdir ettik.’ تَمَنّٰى temennâ fiili ve اُمْنِيَّة ümniyyeh, ‘Nihaî karar, kader, takdir, sonucu belirleyen ölçü’ anlamına gelen el-menâ kökünden türetilmiştir. ‘Dölsuyu’na meni denilmesi de bundandır.”

“Temenna ‘idealindekine ulaşmak için beklenti içine girdi’ anlamına gelir. Hem karşılığı olan, hem de karşılığı olmayan beklenti için kullanılır. Aynı şey umniyyeh (emaniy) için de geçerlidir. Hem ‘olabilirlik derecesi yüksek idealler hedefleyip o amaca ulaşma umut ve arzusuna’, hem de ‘ulaşılması imkânsız sahte hedefler, ham hayaller ve kuruntular peşinde koşmaya’ delâlet eder. Kur’an’da her iki anlamıyla da kullanılmıştır.”

“Bu âyetten de açıkça anlaşılmaktadır ki, insanın idealindeki nihaî amaca ilişkin umut ve beklentileri hedefinden saptırılabilir. İdeallerine ulaşma arzusu, insanı ahlâkî ilkelerden saptıran bir tutkuya dönüşmemelidir. Hayalindeki sonucun henüz gerçekleşmemiş güzelliği başını döndürüp, kendisini yoldan alıkoymamalıdır.”(33)

2.فَيَنْسَخُ اللّٰهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللّٰهُ اٰيَاتِه۪ “Ne var ki Allah, şeytanın katacağı şeyi iptal eder. Sonra Allah kendi ayetlerini sağlam olarak yerleştirir.” Yüce Allah şeytanın peygamberlerin tebliğ ettiği vahye bir şeyler katıştırma girişimlerinin sonucunda bunları silip yok ettiğini ve âyetlerini sapasağlam güvenceye almakta olduğunu ifade etmektedir. Burada geçen يَنْسَخُ yensehu filli bilinen anlamda “nesh” değil, daha çok sözlük anlamıyla ilişkili olarak “silmek”, “yok etmek” manalarına alınmalıdır.

Âyette iki kez yer alan الشَّيْطَان eş-şeytân kelimesinden maksat bilinen manada “cinlerden olan şeytan” olabileceği gibi, En‘âm 6/112 ve Nâs 11/6’da da geçtiği üzere “insan şeytanları” da olabilir. Daha önce uzun uzadıya aktardığımız üzere, Ğarânîk diye aktarılan olay ya Râzî’nin dediği gibi hiç olmamıştır; ya da Hz. Peygamber Necm sûresinin 19-20. âyetlerini Kâbe’nin yanında okurken insan şeytanlarından olan bir müşrik تلك الغرانيق العلي وان شفاعتهن لترتجي “O yüce kuğular (tanrıçalar), işte onların şefaat etmeleri umulur” sözlerini ilgili âyetlerin peşinden söylemiş, çevredekiler de bu ifadeyi Hz. Peygamber’in söylediğini sanarak yaygara koparmış olabilirler.

İşte esasında burada tefsirlerimizde aktarılan ve adına “Ğarânîk” denilen olayın aslı astarı en çok böyle olabilir; zira Hz. Peygamber’in putları övücü herhangi bir söz söylemesi akla ziyan bir iftiradan başka bir şey değildir. Yüce Allah işte insan şeytanlarının her peygambere olduğu gibi Hz. Peygamber’e de vahyi insanlara aktarırken sokuşturmak istedikleri her ne türden vesvese veya metinsel ifade söz konusu edilmişse, onları silip temizlemiş ve âyetlerini sapasağlam güvenceye almıştır.

Esasında Hûd 11/1-2’de verilen bilgi ile Hıcr 15/9’da yer alan “vahyin korkunmuşluğu” mesajı birlikte düşünüldüğünde geriye hiçbir sorun kalmamaktadır. Fussılet 41/42’de “açıktan veya gizliden hiçbir şeyin vahyi iptal edemeyeceği” hükme bağlandığına, dahası daha önce yorumladığımız Hacc 22/51. âyette de dile getirildiği gibi “âyetleri etkisiz bırakmaya çalışanların başarılı olamadığı” da ilan edildiğine göre, bu meseleyi anlamada artık önümüzde herhangi bir problem kalmamaktadır.

Konuyla ilgili yapılmış bir başka değerlendirmeyi de aktararak bu mesele hakkındaki aktarımları toparlamak istiyoruz.

“Bu âyette Hz. Muhammed’e, insanın arzu ve isteklerine şeytanın karışıp bozuk düşünceler karıştırabileceği, bu bakımdan peygamberin hayal ve arzulara değil, sadece Allah’ın vahyine teslim olması gerektiği anlatılmaktadır. Çünkü gönüle gelen arzu ve düşüncelerde şeytanın payı olabilir; ama Allah vahyinin içine şeytan düşüncelerinin karışmasına müsaade etmez. Çünkü vahiy, meleklerin koruması altında gönderilmektedir.”(34)

“Hz. Muhammed ‘Benim de kalbim bulutlanır, bunun için günde yetmiş kez Allah’tan bağışlanma dilerim’(35) buyrumuştur. Başka bir yoruma göre de âyette geçen temenni kelimesi, “okumak” anlamındadır. Ümniyye de okuma ile öğretilen kulaktan dolma şeylerdir. Bu takdirde âyetin anlamı şöyledir: “Senden önce hiçbir rasûl veya nebî göndermedik ki o bir şey okuduğu zaman mutlaka şeytan onun okumasına vahiy dışı bir şey atmış olmasın. Fakat Allah onun attığı sözü yok eder, sonra Allah kendi âyetlerini sağlamlaştırır. Allah’ın vahiyleri arasına şeytanın sözü karışmaz. Şeytanın kalplere attığı vehimler vahiy karşısında eriyip gider.”(36)

3. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hüküm ve hikmet sahibidir).” Âyette zikredilen Yüce Allah’ın el-‘alîm/‘alîm ve el-hakîm/hakîm sıfatları birlikte çeşitli âyetlerde(37) de ifade edilmektedir. Yüce Allah bütün peygamberleriyle ilgili uyguladığı bu prensibini erişilmez bilgisi ve şaşmaz hikmeti gereği gerçekleştirmekte olduğunu ortaya koymaktadır.

Mesele sadece peygamberlerin vahiy aldığı zamanla ilgili ve sınırlı değildir; günümüzde de vahye karşı girişilen benzer suikastler de Rabbimizden gereken cevabı elbette almaktadır ve alacaktır da.

ıı. Şeytan Müdahalesine Zalimlerin Aldanışı

لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ لَف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ “Kalplerinde hastalık bulunanlar ve kalpleri katılaşanlar için, şeytanın kattığı şeyi bir fitne (imtihan) yapsın (diye Allah buna izin verir). Şüphesiz ki zalimler, uzak bir ayrılık içindedir.”

Âyetteki لِيَجْعَلَ liyec‘ale ifadesi “kılsın, yapsın diye”; مَا يُلْقِي mâ yulkî ifadesi “attığı, atmakta olduğu şeyi”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan(ın)”; فِتْنَة fitneten sözcüğü “imtihan olarak, deneme sebebi”; لِلَّذ۪ينَ lillezîne ifadesi “(şu) kişiler için”; ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde bulunanlar için”; مَرَضٌ meradun kelimesi “hastalık”; وَالْقَاسِيَةِ ve’l-kâsıyeti kelimesi “ve katı (olanlar için)”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”;وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ ve inne’z-zâlimîne ifadesi “muhakkak ki zalimler, haksızlık edenler”; لَف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ lefî şıkâkın ba‘îdin tamlaması ise “uzak bir ayrılıkta, düşmanlıkta(dır)” demektir.

Burada şeytanların vahye müdahale girişiminin nasıl sonuçlandığıyla ilgili olarak ilahi bir bilgilendirme gündeme getirilmektedir.

1.لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِلَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ “Kalplerinde hastalık bulunanlar ve kalpleri katılaşanlar için, şeytanın kattığı şeyi bir fitne (imtihan) yapsın (diye Allah buna izin verir).” Yüce Allah risalet ve nübüvvet kurumuna musallat olup vahye müdahalelerde bulunmak isteyen şeytanın veya şeytanlaşmış insanların bu girişimlerinin sonuçta kalplerinde şek ve şüphe hastalığı bulunan münafıklar ile şirk ve inkarcılık sebebiyle kapleri kaskatı kesilenler için bir فِتْنَة fitneh yani büyük “bir deneme ve zor bir imtihan” sebebi olduğunu haber vermektedir.

Bu ifadeden anlaşıldığına göre, önceki âyette dile getirilen girişimin aslında bilfiil Hz. Peygamber tarafından gerçekleştirilmediği, muhtemelen şeytanlaşmış bazı insanların girişimiyle diğerlerinin bundan etkilendiği, sonuçta kendileri için bir imtihana dönüştüğü ifade edilmiş olmaktadır.

Âyette sözü edilen لِلَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ “Kalplerinde hastalık bulunanlar için” ifadesinden maksat, muhtemelen münafıklar olmalıdır. Bakara 2/10, Müddessir 74/31 ve benzer âyetlerde de geçtiği gibi, bu tür ifadeler genellikle münafıklar için kullanılmaktadır. Âyette ikinci sırada zikredilen وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ “Kalpleri kaskatı kesilenler” ifadesinden kasıt ise “içleri ve dışları, yani kalpleri, sözleri ve eylemleri ile cehaletlerini açığa vuran ısrarcı inkarcılar”dır.

Olayın mahiyetini bilmeseler de inkarcılar bu noktada “mal bulmuş mağribi gibi”, yaşanan olay üzerinde düşünecekleri için bu durum kendilerine yönelik bir imtihana dönüşmüş olmaktaydı. İnkarcılar veya münafıklar bununla ilgili şüphe içerisinde bocalarken, müminler böyle bir şeyin asla ve asla olamayacağını düşündükleri için olayın müminlere yönelik herhangi bir imtihan boyutundan söz edilmemektedir.

Bu âyette verilen bilgilerden anlaşılıyor ki insanlar bazen çeşitli duyumlarla da imtihan edilirler. Böyle bir durumda yapılması gereken şey Hucürât 49/6’da belirtildiği gibi “haberin aslını araştırmak”tır. Çünkü İsrâ’ 17/36’da dile getirildiği üzere, “kişiler bilmedikleri şeyleri biliyorlarmış gibi arkalarına düşmemeli”dir. Bu noktada Nûr 24/11-19’da zikredilen ve Hz. Ayşe’ye atılan iftirada nasıl bir tutum takınılması gerektiğini işleyen âyetlerin her müslümana inmesi ve ona göre davranmayı başarmaları gerekmektedir. Müminler vahyi çok çok iyi tanmalı, ona aykırı olan şeyleri anında fark edebilmeli ve ona göre esaslı bir duruş sergileyebilmelidir.

Yüce Allah’ın demediği şeylerin farkına vararak iftiralara ve katmalara karşı tepki verebilmelidir. “Benim tanıdığım vahiyde şu şu şeyler olamaz” diyebilmek için tam bir vahiy insanı olmak, vahyi kuşanmak, vahiy ile donanımlı olmak, vahiy ile inşa olmak gerekir. Aksi durumlarda en yakınımızdakilerden bile derin ve kalıcı darbeler yeme ihtimali daima vardır. Bir sonraki yani Hacc 22/54. âyette de belirtildiği gibi, iman etmiş olanlar vahyin Yüce Allah’tan gelen olduğunu hemen anlayacakları ve ona derin bir saygı içerisinde boyun eğecekleri beyan edilmektedir.

2. وَاِنَّ الظَّالِم۪ينَ لَف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ “Şüphesiz ki zalimler, uzak bir ayrılık içindedir.” Yüce Allah inançta ve uygulamada zulmu tercih edenlerin uzak ve ebedi bir düşmanlık içerisinde bulunduklarını haber vermektedir.

Burada sözü edilen الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne “zalimler”den maksat inkarcılar, münafıklar ve müşriklerdir. Çeşitli âyetlerde(38) geçen شِقَاق şıkâk kelimesi “düşmanlığın son sınırı”, “muhalefet”, “ayrılık, aykırılık”; بَع۪يد ba‘îd kelimesi ise “uzak, devamlı” manasına gelmektedir.(39)

Verilmek istenen ömesaj açıktır. İnançta tevhid adalettir; inkar, nifak ve şirk ise zulümdur. Müşrikler ve inkarcılar en büyük haksızlığı kendilerine yaptıkları için bu sıfatı aldıkları gibi müminlere eziyet ettikleri için de kendilerine zalim denmiştir. İşte bu nitelikte olanların hak ve hakikate karşı en büyük ve en tehlikeli bir düşmanlığın içerisinde bulundukları açıkça bildirilmektedir.

ııı. İlim Verilenlerin Güzel Sonu

وَلِيَعْلَمَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِه۪ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَاِنَّ اللّٰهَ لَهَادِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Bir de kendilerine ilim verilenler, onun (Kur’an’ın) Rabbin tarafından (gelmiş) gerçek olduğunu bilsinler de ona inansınlar ve kalpleri saygıyla boyun eğsin. Şüphesiz ki Allah iman edenleri doğru yola ulaştırır.”

Âyetteki وَلِيَعْلَمَ ve liya‘leme ifadesi “ve bilsin diye”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “(şu) kişiler”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilenler”; الْعِلْمَ el-‘ılme ifadesi “ilim”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “hak(tır), gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; فَيُؤْمِنُوا fe yü’minû fiili “inansınlar diye”; بِه۪ bihî ifadesi “ona”;فَتُخْبِتَ fe tuhbite fiili “huzur bulsun (diye)”, لَهُ lehû ifadesi “ona, onun için, onunla”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”;وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;لَهَادِ lehâdi(î) kelimesi “muhakkak yol gösteren(dir), ileten(dir)”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenleri, iman etmiş olanları”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin ifadesi ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada şeytanın müdahale girişimleri karşısında müminlerin nasıl bir tavır sergiledikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلِيَعْلَمَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ اَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِه۪ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ “Bir de kendilerine ilim verilenler, onun (Kur’an’ın) Rabbin tarafından (gelmiş) gerçek olduğunu bilsinler de ona inansınlar ve kalpleri saygıyla boyun eğsin.” Yüce Allah peygamberlerinin tebliğ ettiği esaslara vesvese katmak isteyen cin ve insan şeytanlarına fırsat verme gerekçesinin ikinci boyutunu “müminlerle” ilişkilendirmektedir. Bu çerçevede kendilerine ilim verilenlerin yani kendilerine tebliğ edilen ilahi bilgileri içeren hak ve hakikati anlayıp kavrayanların vahyin gerçek olduğunu bilecekleri, ona inanacakları ve kalplerinin onunla huzur bulduğu ifade edilmektedir.

Âyette dile getirilmiş olan اَنَّهُ الْحَقُّ ennehu’l-hakku ifadesinden maksat “Kur’ân” olmalıdır.(40) Ancak bağlam gereği bunun şeytanın müdahale etmek istediği şeylerin iptalinin gerçekleşmesi olduğu veya insan ve cin şeytanlarının vesvese verme girişimlerinin gerçek olduğu(41) gibi anlam açılımları da vardır. Ancak asıl mesele vahyin hak ve hakikat içerikli gerçekleri ortaya koyması olması nedeniyle, maksadı vahiy yani Kur’ân olarak kabul etmek en doğrusudur ve kapsamlı olandır.

Şeytânî müdahaleler konusunda tam bir duruş ortaya koyanlar kendilerine verilen ilim sayesinde vahye iman etmeye devam edecekler ve kalpleri de inandıkları bu hakikate karşı tam bir gönül huzuru yaşamış olacaklardır. Daha önce yorumladığımız Hacc 22/34. âyette de belirttiğimiz üzere, bu âyette geçen تُخْبِتَ tuhbite fiili “yürekten bağlılık göstermek”, “alçak gönüllülükle boyun eğmek”, “gönülden boyun bükmek”, “huşu ve tevazu göstermek”, “ihlaslı olmak”, “yönelmek”, “korkmak”, “huzur bulmak”, “saygı duymak”, “mutmain olmak”, “ihlasla dolmak” gibi anlamlar içermektedir.(42)

Bütün peygamberler tarihi boyunca böyle devam etmiş ve bir mümin duruşunun nasıl olması gerektiği bu şekilde bir kez daha örneklendirilmiştir. Esasında Bakara 2/26, Tevbe 9/124-125 ve Müddeddir 74/31 gibi âyetlerde de ortaya konulan husus buna benzer imtihan konuları olarak zikredilmektedir.

2. وَاِنَّ اللّٰهَ لَهَادِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Şüphesiz ki Allah iman edenleri doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah önceki iki âyetteki mesajı da içerecek şekilde tercihini hak ve hakikati tasdik etmekten yana belirleyenleri “iman edenler” diye nitelendirmekte ve iman etmelerinin sonucunda kendilerini sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”a ileteceğini müjdelemektedir.

Yüce Allah’ın kimlere hidayet edeceğiyle ilgili konuyu Fâtiha 1/6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısaca şu hususu hatırlatmakla yetinelim: Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak veya tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden de söz edilmemektedir.

Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder;(43) dileyenleri yani layık gördüklerini hidayet ederek dosdoğru yola iletir.(44) Hz. Peygamber bile sevdiğine hidayet edemez; Yüce Allah isteyene hidayet verir.(45) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Yüce Allah’ın yolunu göstermek ve ona davet etmektir.(46) İman edene(47) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir.(48) Çünkü hidayet bir isteğin sonucudur.(49)

Kur’ân’da kimlere hidayet edileceğiyle ilgili çeşitli âyetler yer almaktadır. Daha önce de belirttiğimiz üzere, iman edene ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir. Çünkü hidayet bir isteğin sonucudur. Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/25, Ra‘d 13/27, İbrâhim 14/4, Nahl 16/93, Hacc 22/16, 54, Fâtır 35/8, Şûrâ 42/13, Teğâbun 64/11 ve Müddessir 74/31 gibi âyetlerde verilen mesajlar birlikte okunup anlaşıldığında konu bütünlüğü ortaya çıkmış olacaktır. İşte bu âyetlerde de açıkça görüleceği gibi, hidayette öncelikle kulun istemesi önemlidir. Samimiyetle ve doğru bir şey isteyen kullara Yüce Allah hidayet edeceğini beyan etmektedir.

Kimlere hidayet edileceğiyle ilgili son derece önemli olan bir başka mesaj Zümer 39/17-18’de şu şekildedir: “Tâğut’a kulluk etmekten kaçınıp, Allah’a yönelenlere müjde vardır. (Bu) kullarımı müjdele. İşte onlar, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerdir. Gerçek akıl sahipleri de işte sadece onlardır.”

Bu ifadelerden anlaşıyor ki yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/54’te, ayrıca Teğâbun 64/11 gibi pek çok âyette de beyan edildiği gibi, hidayet bir hak edişin sonucudur. Yiğit kullar tâğût denen şeytani güçlerden kaçınmadan, Allah’a yönelmeden, her sözü dinleyip en güzeline tâbi olmadan hidayetin gelmeyeceği son derece açık bir gerçek olarak zikredilmektedir.

Son üç yani Hacc 22/52-54. âyetlerle ilgili şöyle bir değerlendirme yapmamız, konuyu doğru anlamada önemli bir katkı sunacaktır:

Hem 53. âyette geçen “konunun olumsuz insanlar tarafındaki gerekçesinden oluşan ifadeler” hem de 54. âyette meselenin olumlu insanlar tarafındaki gerekçesi, 52. âyette zikredilen Ğarânık olayının insan şeytanları tarafından gerçekleştirildiğini göstermektedir. Bunu duyan “kalpleri hastalıklı kişiler”in bundan olumsuz manada etkilendikleri, “kendilerine ilim verilenler”in ise vahyin Yüce Allah tarafından gönderilmiş bir gerçeklik olduğunu itiraf ettikleri ortaya konulmaktadır.

Yeniden belirtelim ki putları övmek asla ve asla Hz. Peygamber’in dilinden çıkmış bir şey olamaz. Mesele şeytanlaşmış insanların bu türden hezeyanlar dile getirmeleridir ve bunu duyan kalpleri hastalıklı kişilerle kalpleri katılaşanların bir imtihana tabi tutulmasının kast edildiği, kendilerine ilim verilenlerin ise bu sayede gerçeği farkettikleri, vahye iman ettikleri, kalplerinin gerçeklere saygıyla boyun eğdiği, sonuçta iman etmiş olanların dosdoğru yola iletildikleri belirtilmiş olmaktadır. Gerçeği Allah bilir.

c) Kafirlerin Durumu ve İlahi Hükümranlık

Yüce Allah, sûrenin 55-57. âyetlerinde inkâr edenlerin kendilerine Son Saat ansızın gelinceye, yahut da kendileri için hayır yönünden kısır bir günün azabı erişinceye kadar Kur’an hakkında hep şüphe içinde olduklarını beyan etmekte, mahşer günü hakimiyet ve hükümranlığın Allah’a ait olduğunu, insanlar arasında hüküm vereceğini, bu hüküm gereği iman edip iyi davranışlarda bulunanların nimet cennetleri içinde olacaklarını müjdelemekte, inkâr edip âyetleri yalanlayanlara gelince, onlar için de alçaltıcı bir azap olduğunu haber vermektedir.

ı. Kafirlerin Vahiyden Şüphelenmeleri

وَلَا يَزَالُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْهُ حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً اَوْ يَاْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَق۪يمٍ “Kâfir olanlar, kendilerine o (Son) Saat ansızın gelinceye veya kısır bir günün azabı gelinceye kadar onun (Kur’an’ın) hakkında hep şüphe içindedir.”

Âyetteki وَلَا يَزَالُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve lâ yezâlüllezîne keferû ifadesi “kafirler, inkar etmiş kişiler devam ederler”; ف۪ي مِرْيَةٍ fî miryetin ifadesi “şüphede olmaya”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; حَتّٰى تَاْتِيَهُم hattâ te’tiyehum ifadesi “onlara gelinceye kadar”; السَّاعَة es-sâ‘atü kelimesi “o (Son) Saat”; بَغْتَة bağteten kelimesi “aniden, ansızın”; اَوْ يَاْتِيَهُمْ ev ye’tiyehum ifadesi “veya onlara gelinceye (kadar)”; عَذَابُ يَوْمٍ عَق۪يمٍ ‘azâbu yevmin ‘akîmın tamlaması ise “kısır bir günün azabı” demektir.

Burada inkarcıların vahiy hakkındaki şüphelerinin hiç gitmemesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا يَزَالُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْهُ “Kâfir olanlar, onun (Kur’an’ın) hakkında hep şüphe içindedir (kafirler şüphede olmaya devam ederler).” Yüce Allah peygamberlerinin tebliğ ettiği ilahi esaslara karşı olumsuz bir tavır içerisine giren kafirlerin vahiyden yana devamlı bir şüphe içerisinde bulunduklarını, bu durumun Son Saat’in aniden gelişine veya kısır bir günün azabının gerçekleşeceği zamana kadar süreceğini haber vermektedir. Burada sözü edilen inkacılar Hacc 22/53. âyette dile getirilmiş olan “kalplerinde hastalık bulunan”, “kalpleri kaskatı kesilen” ve “nihayet zalimler olarak nitelendirilen kişiler”dir.

Burada sözü edilenler de vahiy noktasında derin ve kararlı bir şüphe içerisinde bulunanlardır. Onların bu durumunun aniden gelecek olan Son Saat’e kadar süreceği ifade edilerek, bu tipten insanların devamlı bulunacağına işaret edilmiş olmaktadır. Âyette zikredilen لَا يَزَالُ lâ yezâlü fiili benzer şekillerde çeşitli âyetlerde(50) yer almakta ve “devam etmek”, “kesintiye uğramamak”, “zail olmamak” gibi manalar içermektedir.

2. حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً اَوْ يَاْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَق۪يمٍ “Kendilerine o (Son) Saat ansızın gelinceye veya kısır bir günün azabı gelinceye kadar (şüphede olmaya devam ederler).” Bu durumun ne kadar devam edeceği ise âyetin devamında şu şekilde ifade edilmektedir:

a) حَتّٰى تَاْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً “Kendilerine Son Saat ansızın gelinceye kadar.” Son Saat’in gelişi konusunun işlendiği pek çok âyette yer aldığı üzere, burada daبَغْتَة beğteten kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir.(51)

Hz. Peygamber Son Saat’in aniden gelişini beyan için şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in canı kudret elinde olan (Allah’a) yemin olsun ki Son Saat mutlaka gerçekleşecektir. Kişi lokmasını ağzına götürürken Son Saat onunla lokması arasına girecektir.”(52) Son Saat’in yakınlığı bağlamında da iki parmağını yanyana getirerek “Ben ve Son Saat böyle yakınız” buyurmaktadır.(53)

b) اَوْ يَاْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَق۪يمٍ “Yahut da (kendileri için hayır yönünden) kısır bir günün azabı gelinceye kadar.” Yüce Allah inkarcıların vahiy hakkındaki şüphelerinin süreceği zaman bağlamında Son Saat ifadesinden sonra bir de Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen “kısır günün azabı”ndan söz etmektedir.

Âlimlerimiz bundan maksadın yine dünya hayatında olmak ve ilk muhatapları ilgilendirmek üzere “Bedir” olduğu kanaatini dile getirmişlerdir. Buna göre “kısır gün”den maksadın anaların çocuklarının öldürülmesiyle sanki baştan beri kısır kalmaları, “savaşın oğulları” denenler ölünce bir kısırlık görüntüsünün geride kalması, kendisinde inkarcılar için hiçbir hayrın kalmaması gibi gerekçeler Bedir gününü kısır olarak tanımlada etkili kabul edilmiştir.(54)

Başka bazı âlimlerimiz ise maksadı “Kıyâmet-âhiret süreci” olarak kabul etmişlerdir ki(55) o günde kafirler için hiçbir hayır ve hiçbir kolaylık yoktur. Müddessir 74/10’da da ifade edildiği gibi, o gün kafirler için hiçbir kolaylık içermeyecektir. Hayırdan yana herhangi bir durum olmaması o günün kısır ve hayırsız olarak nitelendirilmesinin bir gerekçesidir.

Esasında bir sonraki âyete bakıldığında yorumunu yapmakta olduğumuz ifadeden maksadın, kıyâmet-âhiret süreci yani mahşer olduğu anlaşılmaktadır. Kaldı ki zaten hemen öncesinde Son Saat’in aniden gelişinden söz edilmesi de buradaki maksadın mahşerle ilişkili olduğunu göstermektedir.

Önceki âyette geçen السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesine “ölüm” manası verilirse, yorumunu yapmakta olduğumuz عَذَابُ يَوْمٍ عَق۪يمٍ “kısır günün azabı” ifadesine de bütün ümitlerin boş olduğu günün azabı manası verilebilir. Her iki durumda da aslında mesaj aynı kapıya çıkmakta ve vaktinde tevbe etmeyip ölenler için artık hiçbir kurtuluş kapısının ve imkanının kalmadığı özellikle vurgulanmış olmaktadır.

ıı. Hükmün Sonunda Müminlerin Durumu

اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “O gün, otorite Allah’a aittir. Onlar (insanlar) arasında hükmü O verecektir. İman edip iyi işler yapanlar nimet cennetlerinde olacaklardır.”

Âyetteki اَلْمُلْك el-mülkü kelimesi “mülk, hükümranlık, egemenlik, otorite”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir, Allah’a aittir”; يَحْكُمُ yahkümü fiili “hüküm verecektir”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasında”; فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler yapanlar”; ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ fî cennâti’n-na‘îmi tamlaması ise “nimet bahçelerinde (olacaklardır)” demektir.

Burada mahşerdeki hükümranılığın Yüce Allah’a aidiyeti ile iman edenlere verilecek ödül gündeme getirilmektedir.

1. اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ “O gün, otorite Allah’a aittir. Onlar (insanlar) arasında hükmü O verecektir.” Yüce Allah önceki âyetin sonunda dile getirdiği “kısır gün” ifadesinin kıyâmet-âhiret süreci yani mahşer günü olduğunu işte bu âyette beyan etmektedir.

a) اَلْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلّٰهِ “O gün, otorite (hakimiyet, hükümranlık) Allah’ındır.” Konuyla ilgili olarak Furkân 25/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Mutlak hâkimiyet işte o gün Rahmân’a ait bir gerçeklik olacaktır. O gün kâfirler için çok çetindir.” Bu âyette ve başka bazı sûrelerde mahşer şartlarının tek hâkiminin Yüce Allah olduğu açıkça vurgulanmaktadır.(56) Mahşer şartları mutlak anlamda hâkimiyetin, hakkın ve hukukun yerini bulacağı zaman ve mekân olacaktır.

Bu cümlenin verdiği anlamın içerisinde Yüce Allah’ın hükümranlığının dışında hiçbir gücün gerçek hükümranlık olarak anılamayacağı bildirilmekte, özellikle dünya hayatında insanlara nispet edilen gücün geçiciliği ve alt edilebilirliği hatırlatılmış olmaktadır. Bu âlemde hiç kimse Yüce Allah’a ve O’nun eşsiz ve erişilmez gücüne karşı çıkmamalıdır, çıkamaz da; âyette verilmek istenen ilk mesaj budur.

b) يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ “Onlar (insanlar) arasında O hüküm verecektir.” Yüce Allah bu cümlede inkârcı ve müşrik insanların dünyada ihtilafa düştükleri din işleri, öldükten sonra diriltilme, sevap, azap gibi dini konulardaki hak ve iptal ehlinin kim olduğu hakkında Kıyamet günü hüküm vereceğini bildirmektedir.(57) Bu cümlenin mesajına benzer ifadeler yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette(58) yer almaktadır. Buna göre hak ehlinin cennete, bâtıl ehlinin de ateşe gireceği şekilde aralarında ayırıcı bir şekilde hüküm verecektir.

İnsanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaktır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” aşamalarıdır. İşte bunların arasında yer alan “yargılanma”nın içerisinde Allah’ın “kadası”, “fethi”, “emri” ve “faslı”ndan söz edilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede ise “hüküm vericiliği” beyan edilmektedir.(59)

2. فَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “İman edip iyi işler yapanlar nimet cennetlerinde olacaklardır.” Yüce Allah hükümranlık yetkisinin sadece kendisinde olduğunu ve insanlar arasında kendisinin hüküm vereceğini beyan ettikten sonra, ilk olarak iman ve salih amel sahiplerinin ödülünü müjdelemektedir.

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki iman edip salih ameller (güzel davranışlar) işleyenler için nimetleri bol cennetler vardır.” Yüce Allah cin veya insan şeytanlarının vahye müdahale girişimleri sonrasında tercihini iman ve güvenden yana belirleyenlere “müminler” demekte ve onların bu olumlu tavrının bir tür salih amel olduğunu beyan ederek kendilerini ödüllendirieceğini müjdelemektedir.

Âyetlere karşı kibir gösterenler bulunduğu gibi âyetlere gönülden bağlanıp hayatını âyetleştirenlerin ve imanına uygun davranışlar ortaya koyanların da bulunduğu, ileride bulunacağı beyan edilmekte, böylece müminlere moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Bakara 2/25’te de açıkladığımız üzere, iman ve salih amel birbirisiz olmayan iki kavramdır. İmansız yapılan işlere salih amel denemeyeceği gibi salih amellerle desteklenmeyen inanca da iman denmemektedir. İşte bu âyette de nimetlerle dolu cennetlere gidebilmek imana sahip olmaya ve salih amel işlemeye bağlanmaktadır.

ııı. İnkârcılara Uygulanacak Azap

وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar için küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “ve kâfir olanlar, inkar etmiş kişiler”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamış (olanlar)”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi, delillerimizi”;فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ fe ülâike lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînun tamlaması ise “aşağılayıcı bir azap” demektir.

Burada Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların mahşerde karşılaşacakları korkunç azap gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا “İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlara gelince.” Yüce Allah Hacc 22/52. âyette dile getirdiği üzere, insan veya cin şeytanlarının vahye müdahale girişimi sonrasında vahye karşı derin şüphe durumunu koruyan, hatta Son Saat veya kısır, hayırsız günün azabı kendilerine gelinceye kadar inkârda kararlılık gösterenlerin o korkunç akıbetine tekrar değinmekte ve onların alçaltıcı bir azapla karşılaşacaklarını haber vermektedir.

Yüce Allah müminlerin mahşer yargılaması sonrasında ödüllerinin cennette ağırlanmak şeklinde gerçekleşeceğini müjdeledikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği sözü bu defa tekrar cehennemliklere getirmekte, onların hem hakikatleri inkâr ettiklerini, hem de Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını haber vermektedir.

Önceki âyette olduğu gibi bu âyette de “sebep-sonuç” ilişkisine dikkat çekilmektedir. Âyetleri ve mahşeri yalanlamak “sebep”, azapta hazır bulundurulmak ise “sonuç”tur; zira Yüce Allah Kehf 18/49 ve pek çok âyette belirtildiği gibi hiç kimseye haksızlık etmeyecektir.

Yüce Allah’ın âyetlerini hem inkâr edenlerin hem de yalanlayanların feci akıbetleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde bilgiler yer almaktadır.(60) Bu çerçevede olmak üzere Rûm 30/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler, âyetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalan sayanlar ise, işte onlar azapta hazır kılınacaklardır.” Benzer bir mesaj Hadîd 57/19’da şu şekilde yer almaktadır: “İnkâr edip de âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar da cehennemin halkıdır.”

2. فَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Onlar için küçültücü (alçaltıcı) bir azap vardır.” Âyetin sonunda yer alan bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(61) de yer almaktadır. Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah bu âyette âyetlerini inkar edip yalanlayanlar için işte bu şekilde alçaltıcı bir azabın uygulanacağını haber vererek muhataplarını uyarmak istemektedir.

Dipnotlar

• 1 - Âl-i İmrân 3/3-4; Meryem 19/21. 2 - Şu‘arâ’ 26/214. 3 - Yâsîn 36/6. 4 - En‘âm 6/92; Şûrâ 42/7. 5 - Cum‘a 62/2-3. 6 - En‘âm 6/19. 7 - Nisâ’ 4/79; A‘râf 7/157-158; İbrâhîm 14/1; Sebe’ 34/28.
  • Âl-i İmrân 3/4 Meryem 19/21 Şu‘arâ 26/214 Yâsîn 36/6 En‘âm 6/92 Şûrâ 42/7 Cum‘a 62/3 En‘âm 6/19 Nisâ 4/79 A‘râf 7/158 İbrâhîm 14/1 Sebe' 34/28
• 8 - Enbiyâ’ 21/107.
  • Enbiyâ 21/107
• 9 - A‘râf 7/184; Hıcr 15/89; Hacc 22/49; ‘Ankebût 29/50; Sâd 38/70; Ahkâf 46/9; Zâriyât 51/50, 51; Mülk 67/26. 10 - Hûd 11/25; Şu‘arâ’ 26/115; Nûh 71/2.
  • A‘râf 7/184 Hicr 15/89 Hacc 22/49 ‘Ankebût 29/50 Sâd 38/70 Ahkâf 46/9 Zâriyât 51/50 Zâriyât 51/51 Mülk 67/26 Hûd 11/25 Şu‘arâ 26/115 Nûh 71/2
• 11 - Bakara 2/270; Hacc 22/29; İnsân 76/7.
  • Bakara 2/270 Hacc 22/29 İnsân 76/7
• 12 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 13 - Zuhruf 43/6.
  • Zuhruf 43/6
• 14 - A‘râf 7/94. 15 - Ahzâb 33/40.
  • A‘râf 7/94 Ahzâb 33/40
• 16 - Zemahşerî, age., III, 160; Râzî, age., XXIII, 48-49.
• 17 - ‘Alak 96/1. 18 - Müddessir 74/1-2. 19 - İslâmoğlu, age., s. 633’te 75. not.
  • ‘Alak 96/1 Müddessir 74/2
• 20 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008.
• 21 - Necm 53/19-20.
  • Necm 53/20
• 22 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 387; Zeccâc, age., III, 433-434; Semerkandî, age., II, 399-401; Zemahşerî, age., III, 161-162; Râzî, age., XXIII, 52-54.
• 23 - Hâkka 69/44-46. 24 - Yûnus 10/15. 25 - Necm 53/3-4.
  • Hâkka 69/46 Yûnus 10/15 Necm 53/4
• 26 - İsrâ’ 17/73. 27 - İsrâ’ 17/74.
  • İsrâ 17/73 İsrâ 17/74
• 28 - Furkân 30/32. 29 - A‘lâ 87/6.
  • Rûm 30/32 A‘lâ 87/6
• 30 - Mâide 5/67.
  • Mâide 5/67
• 31 - Râzî, age., XXIII, 52-54. 32 - Zeccâc, age., III, 433-434.
• 33 - İslâmoğlu, age., s. 633’te 76. not.
• 34 - Cinn 72/27-28.
  • Cinn 72/28
• 35 - Müslim, Zikir, 41. 36 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 337’de 2. not. 37 - Bakara 2/32; Nisâ’ 4/11, 12, 17, 24, 26, 35, 92, 104, 111, 170; En‘âm 6/83, 128, 139; Enfâl 8/71; Tevbe 9/15, 28, 60, 97, 106, 110; Yûsuf 12/6, 83, 100; Hıcr 15/25; Hacc 22/52; Nûr 24/18, 58, 59; Neml 27/6; Ahzâb 33/1, 51; Zuhruf 43/84; Feth 48/4; Hucürât 49/8; Zâriyât 51/30; Mümtehıne 60/10; Tahrîm 66/2; İnsân 76/30.
  • Bakara 2/32 Nisâ 4/11 Nisâ 4/12 Nisâ 4/17 Nisâ 4/24 Nisâ 4/26 Nisâ 4/35 Nisâ 4/92 Nisâ 4/104 Nisâ 4/111 Nisâ 4/170 En‘âm 6/83 En‘âm 6/128 En‘âm 6/139 Enfâl 8/71 Tevbe 9/15 Tevbe 9/28 Tevbe 9/60 Tevbe 9/97 Tevbe 9/106 Tevbe 9/110 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/83 Yûsuf 12/100 Hicr 15/25 Hacc 22/52 Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Neml 27/6 Ahzâb 33/1 Ahzâb 33/51 Zuhruf 43/84 Fetih 48/4 Hucurât 49/8 Zâriyât 51/30 Mümtehine 60/10 Tahrîm 66/2 İnsân 76/30
• 38 - Bakara 2/137, 176; Nisâ’ 4/35; Hûd 11/89; Hacc 22/53; Sâd 38/2; Fussılet 41/52. 39 - Zeccâc, age., III, 434.
  • Bakara 2/137 Bakara 2/176 Nisâ 4/35 Hûd 11/89 Hacc 22/53 Sâd 38/2 Fussilet 41/52
• 40 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 387; Semerkandî, age., II, 401. 41 - Zemahşerî, age., III, 162. 42 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 387; Semerkandî, age., II, 401.
• 43 - Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Fâtır 35/8; Müddessir 74/31. 44 - Bakara 2/142, 213, 272; Mâide 5/16; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25, 35; Nahl 16/93; Nûr 24/35, 46; Ahzâb 33/4; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13. 45 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 46 - Şûrâ 42/52-53. 47 - Teğâbun 64/11. 48 - Ra‘d 13/27; Şûrâ 42/13. 49 - Hacc 22/16.
  • Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31 Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 Mâide 5/16 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Yûnus 10/35 Nahl 16/93 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Ahzâb 33/4 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27 Şûrâ 42/13 Hacc 22/16
• 50 - Bakara 2/217; Mâide 5/13; Tevbe 9/110; Hûd 11/118; Ra‘d 13/31; Hacc 22/55. 51 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/13 Tevbe 9/110 Hûd 11/118 Ra‘d 13/31 Hacc 22/55 En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 52 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Rikâk, 40. 53 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132. 54 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 387; Semerkandî, age., II, 401; Zemahşerî, age., III, 162.
• 55 - Semerkandî, age., II, 401; Zemahşerî, age., III, 162.
• 56 - Fâtiha 1/1; En‘âm 6/73; Hacc 22/56; Fâtır 35/13; Zümer 39/6; Mü’min 40/16.
  • Fâtiha 1/1 En‘âm 6/73 Hacc 22/56 Fâtır 35/13 Zümer 39/6 Mü'min 40/16
• 57 - Zemahşerî, age., III, 224. 58 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 59 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Yedi Aşamada Âhiret, İstanbul, Düşün yayınları.
• 60 - Bakara 2/39; Mâide 5/10, 86; Hacc 22/57; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Hadîd 57/19; Teğâbun 64/10.
  • Bakara 2/39 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Hacc 22/57 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Hadîd 57/19 Teğâbun 64/10
• 61 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16