Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 168-176. âyetlerinde insanlara temiz ve helal gıdalardan beslenmelerini emrettiğini, şeytanın yolunu izlememek gerektiğini, taklitten kaçınılmasının zorunluluğunu, haram etlerin neler olduğunu ve gerçekleri gizleyenlerin feci akıbetini dile getirmektedir.

a) Çeşitli İlâhi Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 168-171. âyetlerinde bütün insanlara seslenmekte ve kendilerini şu şekilde bilgilendirmektedir: “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların helâl ve temiz olanlarından yiyin; şeytanın adımlarını izlemeyin! Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır. O size ancak kötülüğü, çirkini ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi emreder.”

Ardından, müşriklere “Allah’ın indirdiğine uyun” denildiği zaman, onların “Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız” dedikleri, ataları hiçbir şey akletmemiş, doğruyu bulamamış idiyseler de böyle yapmalarının hata olduğu bildirilmekte, böylelerinin durumunun (çobanın) bağırıp çağırmasından başka bir şey işitmeyen (hayvanlar)ın durumuna benzediği, onların sağır, dilsiz ve kör oldukları ve akletmedikleri beyan edilmektedir.

ı. Helal Gıda ve Şeytana Uymama Gerekliliği

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْاَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ اِنَّمَا يَاْمُرُكُمْ بِالسُّوٓءِ وَالْفَحْشَآءِ وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların temiz (ve) helal olanlarından yiyin! Şeytanın adımlarını izlemeyin! Şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır. O, size ancak kötülüğü, çirkinliği ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi emreder.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühe’n-nâsü hitabı “ey insanlar”; كُلُوا külû emri “yiyin”; مِمَّا فِي الْاَرْضِ mimmâ fi’l-ardı ifadesi “yerde olan şeylerden, topraktan”; حَلَالًا طَيِّبًا halâlen tayyiben tamlaması “helal temiz şeyleri”; وَلَا تَتَّبِعُوا ve lâ tattebi‘û emri “ve uymayın, takip etmeyin”; خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ hutuvâti’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın adımlarını”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَدُوٌّ مُب۪ينٌ ‘adüvvün mübînun tamlaması “apaçık bir düşman(dır)”; اِنَّمَا يَاْمُرُكُمْ innemâ ye’muruküm ifadesi “o ancak ve ancak size emreder”; بِالسُّوٓءِ bi’s-sûi ifadesi “kötülüğü”; وَالْفَحْشَآءِ ve’l-fahşâi kelimesi “ve çirkinliği”; وَاَنْ تَقُولُوا ve en tekûlû ifadesi “ve (şöyle) demenizi”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “bilmediğiniz şeyleri” demektir.

Burada insanların neleri yemeleri, şeytanın adımlarını takip etmemeleri gerektiği ve onun insanlara emrettiği şeyler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْاَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların temiz (ve) helal olanlarından yiyin! Şeytanın adımlarını izlemeyin! Şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır.” Yüce Allah önceki âyetlerde tevhid ve şirk hakkında malumat verip saptıranlarla saptırılanların akıbetleriyle ilgili bilgi verdikten sonra, bu âyette bütün insanlara hitap etmekte ve nelerden yenebileceğini ve nelere, kime uyulmaması gerektiğini beyan etmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْاَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların temiz helâl olanlarından yiyin.” Yüce Allah insanlar için yeryüzünde yarattığı helal ve temiz şeylerden, yani meşru ve iyi olan şeylerden yemelerini emretmekte, ancak helali hoş ve temiz olan her şeyi değil, onlardan bir bölümünden istifade etmelerini istemektedir. Buradaki مِمَّا mimmâ ifadesinde yer alan مِنْ min edatı teb‘îdiyye manasına geldiği için, ürünlerin “hepsini” değil de “bir kısmını” yemeyi ifade etmektedir. Böylece tarımsal ve hayvansal gıdalarla ilgili olarak kendisinin belirlediği esaslara uyulmasını, putların veya insan ve cin şeytanlarının belirlediği zan ve iftiralara itibar edilmemesi gerektiğini ifade etmektedir.

Mâide 5/88’de şöyle buyrulmaktadır: Konuyla ilgili olarak Nahl 16/114’te şu bilgiler verilmektedir: “Artık, Allah’ın size verdiği rızıktan helâl ve temiz olarak yiyin! Eğer (gerçekten) yalnız Allah’a ibadet ediyorsanız, onun nimet(ler)ine şükredin.” Bu ifadenin benzerleri Bakara 2/172 ve En‘âm 6/142’de de geçmektedir. Yüce Allah bütün muhataplarına hitap etmekte ve yeryüzünde kendilerine verdiği rızıklardan helal ve temiz olarak yemelerini emretmektedir. Âyetteki حَلَالًا طَيِّبًا halâen tayyiben tamlaması hem “rızıkların helal ve temiz olanları” manasını içerebilir;(1) hem de rızıklardan “helal ve temiz olarak yemeyi” ifade edebilir; metin her iki anlama da uygundur. Demek ki pis, kirli, zararlı, yasaklanmış, şüpheli ve aynı zamanda başkalarının olan haram şeylerden yememek de dolaylı olarak hükme bağlanmış olmaktadır.

b) وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Şeytanın adımlarını izlemeyin! Muhakkak ki o sizin için apaçık bir düşmandır.” Yüce Allah bu emri gereği şeytanın adımlarının izlenmemesi gerektiğini istemektedir. Âyette geçen, “adımlar, izler” manasına gelen ve hutveh kelimesinin çoğulu olan خُطُوَات hutuvât kelimesi Kur’ân’da beş kez(2) geçmekte ve kullanıldığı her yerde şeytana nispet edilmektedir. “Şeytanın izleri, adımları” tamlaması insan ve cin şeytanlarının kendilerince helalleri haram, haramları ise helal olarak sunması manasındaki saptırıcılıkları demektir.

“Şeytanın insanlık için apaçık düşman oluşu” ifadesi, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onayladığının delilidir. Zannedildiği gibi şeytân, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; aksine En‘âm 6/112 ve A‘râf 7/27’de de geçtiği gibi düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır. Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(3) Fâtır 35/6’da “şeytanın insanlar için düşman olduğu, bu nedenle onun düşman edinilmesi gerektiği, çünkü taraftarlarını ateş azabından olmaya davet ettiği” beyan edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda da şeytanın bu aldatıcı yapısına kanan inkârcıların sapkın yolunun izlenmemesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

2. اِنَّمَا يَاْمُرُكُمْ بِالسُّوٓءِ وَالْفَحْشَآءِ وَاَنْ تَقُولُوا عَلَى اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “O, size ancak kötülüğü, çirkinliği ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi emreder.” Yüce Allah şeytanın apaçık düşman oluşu ve onun insanları aldatmak için ileri sürdüğü adımlarıyla ilgili olarak bir anlamda bu âyette açılım getirmekte ve onun insanlara السُّوٓء es-sû’ denen “bütün kötülükleri, günahları”, الْفَحْشَآء el-fahşâ’ denen “bütün çirkinlikleri, yüz kızartıcı eylemleri” ve nihayet “Allah hakkında insanların bilmediklerini söylemelerini” emrettiğini beyan etmektedir.

a) Kur’ân’da toplam 51 kez kez geçen السُّوٓء es-sû’/sû’/es-sûâ kelimeleri mutlak anlamda “kötülük” manasına gelmekte, şeytanın bu kapsama giren her bir kötülüğü insanlara emretmekte olduğunu ortaya koymaktadır. Bunlar ister organlarla olsun, ister düşünce veya kalp ile olsun, insanın ortaya koyduğu bütün kötü ve yasaklanmış şeyleri içermektedir ki âyetten anlaşıldığına göre bunları insanlara yaptıran ise şeytandır.

b) Şeytanın emrettiği bir diğer davranış ise fahşâ’dır. Kur’ân’da yedi kez(4) geçen الْفَحْشَآء el-fahşâ’ kavramının kapsamına da her türlü cinsel içerikli çirkin davranışlar, yani bir anlamda edepsizlikler girmektedir. Kur’ân’da bu kelimeyle aynı kökten gelen فَاحِشَة fâhışeh sözcüğü de 13 kez(5) kullanılmaktadır. Bu konuda Kur’ân’da geçen kelimelerden birisi de فَاحِشَة fâhışeh sözcüğünün çoğulu olan الْفَوَاحِش el-fevâhış’tir. Kur’ân’da dört kez(6) yer alan الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi “açık ve gizli yüz kızartıcı, utanç verici, çirkin her bir davranış” demektir.

c) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şeytanın insanlara yapmalarını emrettiği ifade edilen diğer bir davranış ise “Allah hakkında bilmediklerini söylemeleri”dir. A‘râf 7/28’de de geçtiği üzere, “Bilmediklerinizi Allah hakkında söylemek” müşriklerle ilişkilendirilmekte ve en büyük haramlardan birisi olarak beyan edilmektedir. İlgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Yüce Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Bilmedikleri şeyleri Yüce Allah’a isnat etmek günahların en büyüklerindendir ve bunu yapanlar da şiddetle kınanmaktadır.(7) Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapmak, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmek en büyük günahlardandır. Bu bağlamda Kur’ân’da verilen bilgilerin çok iyi anlaşılması gerekmektedir.(8) Sonuç olarak şunu belirtelim: Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(9)

ıı. Taklidden Kaçınma

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَآ اَلْفَيْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا اَوَلَوْ كَانَ اٰبَآؤُ۬هُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَهْتَدُونَ “Onlara (müşriklere) ‘Allah’ın indirdiğine uyun!’ dendiği zaman, onlar ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol)a uyarız.’ dediler. Ataları hiçbir şey akıl etmemiş, doğruyu bulamamış olsalar da mı?”

Âyetteki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara”;اتَّبِعُوا ittebi‘û emri “uyun”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele ifadesi “indirdiği şeye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki”; بَلْ bel edatı “hayır, bilakis”; نَتَّبِعُ nettebi‘u fiili “uyarız”; مَآ اَلْفَيْنَا mâ elfeynâ ifadesi “bulduğumuz şeye”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde (olan şeye, yola)”; اٰبَآءَنَا âbâenâ tamlaması “bizim babalarımızı, atalarımızı”; اَوَلَوْ كَانَ evelev kâne sırusu “(şöyle) olsa bile de mi”; اٰبَآؤُ۬هُمْ âbâuhum tamlaması “onların ataları, babaları”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili “akletmiyor (olsalar da)”; شَيْـًٔا şey’en cümlesi “hiçbir şey”; وَلَا يَهْتَدُونَ ve lâ yehtedûne fiili ise “ve hidayete ermemişlerse” demektir.

Burada inkârcıların ve müşriklerin taklitçiliklerinin ne kadar kötü bir durum olduğu gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَآ اَلْفَيْنَا عَلَيْهِ اٰبَآءَنَا “Onlara (müşriklere) ‘Allah’ın indirdiğine uyun!’ dendiği zaman, onlar ‘Hayır! Biz atalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol)a uyarız’ dediler.” Yüce Allah Bakara 2/168. âyette şeytanın adımlarını izlememek gerektiğini beyan ettikten sonra, burada bir şeytan faaliyeti olan taklide dikkat çekmekte, kendisini taklide kaptıranların şeytanın adımlarını izlemiş olacağını ifade etmek istemektedir.

Yüce Allah müşriklerin ve kâfirlerin indirilen hakikatlere itibar etmediklerini, dolayısıyla inançta ve uygulamada nasıl bir taklit bataklığında olduklarını ifade etmekte, atalarını üzerinde buldukları yola tâbi olma kararlılığı içerisinde bulunmayı tercih ettiklerini beyan etmektedir. Burada zikri geçenler Bakara 2/165. âyette sözü edilen ve Yüce Allah’ın peşi sıra putlar edinen müşrikler olsa gerektir.

Âyette geçen اَلْفَيْنَا elfeynâ kelimesi elfev(10) ve elfeyâ(11) kalıplarında da Kur’ân’da birer kez geçmekte ve “bulmak, karşılaşmak, bulup öğrenmek, görmek” gibi birbirine yakın anlamlar vermekte, müşriklerin taklitçilik üzereliği tercihlerini ifade etmektedir. Konuyla ilgili olarak Mâide 5/104 ve Lokmân 31/21’de de benzer mesajlar verilmekte ve her iki âyette de vecednâ “bulmak” fiili zikredilmektedir. O kullanımlardan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اَلْفَيْنَا elfeynâ fiilinin de benzer bir mana verdiğini söylemek hatalı olmasa gerektir ki müfessirlerimizin kanaati de bu yöndedir.(12)

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine uyun’ dendiğinde ‘Hayır, biz babalarımızı üzerinde bulduğumuz yola uyarız’ derler.” Yüce Allah müşriklerin çirkin ve olumsuz taraflarını bu âyette dile getirmekte ve bunu “taklitçilik” şeklinde tanıtmaktadır.

Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/74’te geniş bilgilendirmelerde bulunacağız. Burada ise konuyla ilgili sadece bazı ayetleri hatırlatmakla yetineceğiz.

Hz. Nûh’a karşı çıkan kavmi, “Biz geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık” sözünü söylemişti.(13), Firavun, Hz. Nûh’un kavminin dediğinin aynısını Hz. Mûsâ’ya karşı dile getirmişti.(14) Dahası, Firavun bile kavmini Hz. Mûsâ’ya karşı şekillendirirken, “(Mûsâ)’nın, sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum” demişti.(15)

Hz. Peygamber’e yönelik olarak müşriklerin sözü de aynı mantığın sonucuydu. Bu konuda bazı ayet mealleri şu şekildedir:

Sâd 38/6-7: “İçlerinden ileri gelenler öne atılarak (taraftarlarına şöyle dediler): (Eski inancınızda) yürüyün, tanrılarınıza bağlılığınıza devam edin/karşı isteklere direnin, sizden istenen (şimdi artık yapmanız gereken) budur. Son dinde/yaşayan son inançların hiç birisinde bile böyle bir şey işitmedik. Bu, uydurmadan başka bir şey değildir.”

Mâide 5/104: “Onlara, ‘Allah’ın indirdiğine ve Rasûl’e gelin’ denildiği vakit, ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (yol) bize yeter’ derler. Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor iseler de mi?”

A‘râf 7/28: “Onlar bir çirkinlik yaptıkları zaman, ‘Babalarımızı bu yolda bulduk. Allah da bize bunu emretti’ derler. De ki: Allah çirkinliği emretmez. Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”

Yûnus 10/78: Onlar ‘Babalarımızı üzerinde bulduğumuz (dinden) bizi döndüresin ve yeryüzünde ululuk sizin ikinizin olsun diye mi bize geldin? Hâlbuki biz, hiçbir şekilde size inanacak değiliz’ demişlerdi.

Zuhruf 43/22-23: “Hayır! ‘Muhakkak ki babalarımızı bir din üzerinde bulduk; biz de onların izinde gidiyoruz’ dediler. Senden önce de hangi memlekete uyarıcı göndermişsek mutlaka oranın varlıklıları ‘Babalarımızı bir din üzerinde bulduk, biz de onların izlerine uyarız’ derlerdi.”

Bu ve benzer âyetlerde dile getirilen “Atalarımızı üzerinde bulmuştuk” sözü taklitçiliğin göstergesidir ve bu ümmet içerisinde öncelikle Mekkeli müşrikler bu hatalı yolu izleyenler olmuştur. Ancak mesaj elbette onlarla sınırlı değildir. Şeytanın izini takip eden herkesin bu noktada muhatap olduğu unutulmamalıdır.

Kur’ân’da bu problemle ilgili oldukça fazla âyetin bulunduğu unutulmamalıdır. Konuyla ilgili âyetlerde mesele bütün açıklığıyla ele alınmakta ve taklidin ne kadar korkunç bir ahlaki sapma olduğu, sonunun da ateş azabına dönüşeceği beyan edilmektedir.(16) Sâd 38/6-7’de de beyan edildiği gibi, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in söylemlerine karşılık “bunu son millette işitmedik” dediklerinde takip ettikleri mantık da aynıydı. Sonuçta “küfür tek millettir” ve onlar da insanlaşmış şeytanların veya cin şeytanlarının izini takipte herhangi bir sorun görmemişlerdi.

Yüce Allah insanoğlunu bu şeytanlara karşı uyarmış olmasına rağmen, hatta bir peygambere bile hata yaptıran şeytani gücün etkisinden kurtulmak için son derece kararlı bir tutum ve duruş sergilenmesi gerekmektedir. Taklidin en büyük savunucusu şeytandır ve taklide götürdüğü kişileri de ateşe çağırmaktadır.

Bütün bu ve benzer âyetlerde dikkat çekilen husus, taklidin son derece kötü bir şey olduğu ve sahiplerini ateşe götüreceğidir. “Bir şeyin önce gelmesi doğruluğunun delili olamaz. Bâtıl olan bir şey, öncelik arz ederek hakka dönemez, hak diye tanıtılıp kabul edilemez.”(17) Demek ki hakikat, değerini önceliği ve/veya eskiden geliyor oluşundan almadığı gibi, taraftar kalabalıklığından da almaz; hakikat değerini hakka olan uygunluğundan ve referansından yani doğru kaynağa sahip oluşundan alır. Buna karşılık, taklit ise şeytandan yana olmaktır; şeytanı takibin sonu da elbette cehennem ateşidir.

Son söz olarak şunu belirtelim: Taklidin ne kadar kötü bir şey olduğuyla alakalı olarak Kur’ân’da pek çok âyet vardır. Bu vesileyle Bakara 2/170, Mâide 5/104, A‘râf 7/28, Yûnus 10/78, Hûd 11/53-54, 62, 87, Enbiyâ’ 21/52-53, Şu‘arâ’ 26/70-74, Lokmân 31/21, Sebe’ 34/43, Sâffât 37/69-74 ve Zuhruf 43/21-24 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.

2. اَوَلَوْ كَانَ اٰبَآؤُ۬هُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْـًٔا وَلَا يَهْتَدُونَ “Ataları hiçbir şey akıl etmemiş, doğruyu bulamamış olsalar da mı?” Yüce Allah atalar dinini taklidin neden yanlış olduğunu ifade bağlamında aklını kullanmamayı ve hidayet üzere olmamayı dile getirmektedir. Bu cümle hidayetin sadece ve sadece aklını kullanmakla elde edileceğinin bir göstergesidir. Aklını kullanmayanlar doğru yolu da bulamazlar. Bu nedenle, taklit son derece kötü bir alışkanlıktır ve sahibini ateşe sürüklemektedir.

Âyette dikkat çekilen en önemli hususlardan birisi de aklını kullanmanın önemine vurgu yapmaktır. Burada olduğu gibi daha pek çok âyette aklını kullanmayla ilgili ifadeler hep fiil kalıbında getirilmektedir. Zira Kur’ân’da “akıl” kelimesi isim kalıbında hiç getirmemiştir; sebebi de kullanılmayan aklın yok hükmünde olduğunu ortaya koymaktır.

Aklın kullanılması konusunda Kur’ân’da çeşitli örnek kullanımların bulunduğunu belirtmek gerekir.(18) Bu bağlamda “Akletmez misiniz?” ifadesi “Neden aklınızı çalıştırmıyorsunuz?” “Aklınızı çalıştırsanıza” gibi bir anlam vermektedir. Aklını çalıştırmayanlara Yüce Allah’ın pislik yağdıracağının yer aldığı Yûnus 10/100’la birlikte düşünüldüğünde, insanların neden bu kadar duyarsız davrandığı anlaşılmaktadır. Aklını kullanmayanların yapmayacağı hata, düşmeyeceği tuzak ve çukur olmaz. Bu nedenle, vahyin çağrısı akıllı olmaktır; aklını doğru kullanmaktır; yoksa her konuda akılcı olmak değildir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin bir benzeri Mâide 5/104’te şu şekildedir: “Ataları hiçbir şey bilmiyor ve doğru yol üzerinde bulunmuyor idiyseler de mi!?” Bu cümlede aklını kullanmayanların herhangi bir şekilde doğru bilgiye ulaşamayacakları belirtilmek istenmekte, beraberinde de hidayete erdirilmeyecekleri vurgulanmaktadır.

Atalar dinini taklidin ele alındığı âyetlerden birisi olan Lokmân 31/21’de şöyle buyrulmaktadır: “Ya şeytan onları alevli ateşin azabına çağırıyor idiyse (yine de mi)!” Demek ki taklit, sonu ateş olan çıkmaz sokaktır ve şeytan bu gibileri ateş azabına davet etmektedir. Yüce Allah taklide saplananlara son derece önemli ve sarsıcı, hatta susturucu bir soru sormakta, taklidi insanlara hoş gösteren şeytanın kendilerini ateş azabına çağırdığını haber vermektedir. Bakara 2/168. âyette de belirtildiği üzere, şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(19) İşte hakkında bilgilendirmede bulunduktan sonra Yüce Allah şeytanın düşman edinilmesi gerektiğini ifade etmekte, bu arada taklidi insanlara öğütleyen şeytanın kendilerini ateş azabına davet ettiğini haber vermektedir.

Cümlenin başında yer alan اَوَلَوْ كَانَ evelev kâne ifadesine bazı âlimlerimiz اَوَلَيْسَ eveleyse “değil mi” manası vererek bu gerçeğe işaret etmek istemişlerdir. Dahası buradaki hemzenin red ve şaşkınlık manası vermesi de mümkündür. Buna göre anlam “Hayır, bu tutum yanlış, hayret nasıl böyle davranıyorlar” şeklini alır.(20)

Râzî, bu âyetin tefsiri bağlamında taklidin her türünün bâtıl olduğunu ifade ederek şunları beyan etmiştir:

“Taklid eden kimseye şöyle denilir: ‘Bir insanı taklit etmenin caiz oluşunun şartının o insanın doğruyu bulduğunun bilinmesi olduğunu kabul ediyor musun, yoksa et­miyor musun? Eğer bunu kabul ediyorsan, biz o insanı taklit etmenin ancak senin o kimsenin doğruyu bulmuş olduğunu bilmenden sonra olabileceğini an­larız. Buna göre, sen o insanın hakka isabet etmiş olduğunu nasıl biliyorsun? Eğer sen bunu, bir başka taklit ile biliyorsan, bu durumda teselsül (anlamsız sonsuz zincir) söz konu­su olur. Eğer sen bunu, aklınla tanıyıp bildiysen bu sana yeter. Bu durumda da taklide ihtiyacın kalmaz.’ Eğer ‘bir insanı taklit etmek, onun hakka isabet etmiş olduğunu bilme şartına bağlı değildir’ dersen, bu durumda sen, doğruyu bulamamış bile olsa, o kimseyi taklit etmenin caiz olduğunu söyle­miş olursun. O zaman da sen, kendinin hak üzre mi, bâtıl üzre mi olduğunu bilmeden, bir taklid içinde olursun.”

“Farzet ki taklit edilen kimse o şeyi biliyor. Fakat biz o taklid edilen kim­senin o şeyi asla bilmediğini ve o hususta herhangi bir yolu tercih etmediğini farzedersek, bu durumda sen ne yaparsın?’ Taklid edilecek bir kimsenin ve mezhebinin olmadığını farzetmemiz halinde, mutlaka delile başvurmak ge­rekir. Burada da böyledir.”

“Sen, senden önce geçen birisini taklit ettiğinde, bu taklit ettiğin kim­seyi sen nasıl tanıdın; taklitle mi, yoksa taklitsiz mi? Eğer onu taklitle tanıdınsa, bu durumda teselsül (anlamsız ve bitmek tükenmek bilmeyen zincir) gerekir. Eğer sen onu taklit yoluyla değil, deliller ile tanıdıysan o kimseyi taklit etmeyi kendine ge­rekli saydığın zaman, taklit ile değil, delil ile bilgiyi araman gerekir. O taklit ettiğin kimse bilgisini taklit ile değil de delil ile elde ettiği halde, eğer sen bu bilgiyi delil ile değil de taklid ile elde etmek istersen, taklid etmiş olduğun kimseye muhalefet etmiş olursun. Öyleyse taklidin caiz olması, onun olma­masını gerektirir. Buna göre taklit her yönüyle bâtıl olur.”

“Yüce Allah bu ayeti, şeytanın vesveselerine uymak ile taklide tâbi olmak arasında bir fark bulunmadığına dikkat çekmek için şeytanın adım­larını takip etmemek gerektiği emrinin hemen peşinden getirmiştir. Bu ayette tefek­kür ve delil getirmenin, hatıra gelen şeylere veya başkasının söylediği şeylere delil­siz olarak dayanmayı terketmenin vâcip olduğu hususunda kuvvetli bir delil vardır.”(21)

ııı. Kör, Sağır ve Dilsiz Davranmama

وَمَثَلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذ۪ي يَنْعِقُ بِمَا لَا يَسْمَعُ اِلَّا دُعَآءً وَنِدَآءً صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “Kâfir olanların durumu, (çobanın) bağırıp çağırmasından başka bir şey duymayan (hayvanlar)a haykıranın durumuna benzer. (Onlar gerçeğe karşı) sağırdır, dilsizdir, kördür; onlar akıl da etmezler.”

Âyetteki وَمَثَلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ve meselüllezîne keferû tamlaması “kâfirlerin misali”; كَمَثَلِ الَّذ۪ي kemeselillezî ifadesi “(şöyle) olan gibidir”; يَنْعِقُ yen‘ıku fiili “haykırmakta (olanın durumu gibi)”; بِمَا لَا يَسْمَعُ bimâ lâ yesme‘u ifadesi “işitmeyene”; اِلَّا دُعَآءً illâ du‘âen istisnası “çağırmaktan başka”; وَنِدَآءً ve nidâen kelimesi “ve seslenmekten (başka)”; صُمّ summun kelimesi “sağır(dır)”; بُكْم bükmun sözcüğü “dilsiz(dir)”; عُمْي ‘umyun kelimesi “kör(dür)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَعْقِلُونَ lâ ya‘kılûne fiili ise “akletmezler” demektir.

Burada inkârcıların hak ve hakikate karşı anlamsız tepkileri ve duyarsızlıkları gündeme getirilmektedir.

1.وَمَثَلُ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذ۪ي يَنْعِقُ بِمَا لَا يَسْمَعُ اِلَّا دُعَآءً وَنِدَآءً “Kâfir olanların durumu, (çobanın) bağırıp çağırmasından başka bir şey duymayan (hayvanlar)a haykıranın durumuna benzer.” Yüce Allah inkârcıların ve taklitçilerin durumunu çobanın çağrısına sadece anlamsız bir tepki ile karşılık veren sürüye benzetmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَنْعِقُ yen‘ıku fiili “haykırmak”, “algılamak” gibi anlamlar vermekte,(22) kendilerini hakka davet edenlerin çağrısına kâfirlerin verdiği duyarsız, anlamsız, içeriksiz, bir anlamda ruhsuz tepkiyi ortaya koymaktadır. Bu tipler âyetteki hasr/kasr denen “vurgulu ifade” ile yani لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı gereği sadece ve sadece bir çağrı ve ses duyarlar; mana ile ilgilenmez, içeriğe itibar etmezler. Onlar hak davetini kuru bir gürültü gibi görür, onun manasına dikkatlerini çevirmezler. Bu halleriyle söz konusu inkârcıların durumu, çobanın çağrısından ve sesinden başka hiçbir şey anlayıp işitmeyen, cümlelerinin ne anlama geldiğini hiçbir şekilde farkedemeyen sürüye benzetilmektedir.

Sürüdekiler nasıl ki iradeli bir tepki ortaya koyamıyorlarsa, inkâra şartlanmış olanlar da taklide saplandıkları için tebliğcilerin sözlerine itibar etmezler. Sürü nasıl ki irade ortaya koyamaz ve her gün aynı şekilde güdüldüğü biçimde hareket ederse, kendisini taklide şartlandıranlar da aynı duyarsız, iradesiz ve şuursuz tepki ile hareket eder, kendilerini hakka ve hakikata davet edenlerin davetlerine sürü gibi şuursuz bir şekilde tepki vermeyi tercih ederler. Esasında sürünün hareketi burada eleştirilmemektedir; çünkü hayvanlar neler yapmaları gerektiği noktasında herhangi bir iradenin ve sorumluluğun sahibi değillerdir. Burada eleştirilen konu akıl ve iradelerini çalıştırmamada hayvanlar gibi davranmayı tercih bir anlamda taklidin feci bir yanlış olduğuna dikkat çekmektir. A‘râf 7/179 ve Furkân 25/44’te de dikkat çekilen husus bundan başkası değildir.

2. صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لَا يَعْقِلُونَ “(Onlar gerçeğe karşı) sağırdır, dilsizdir, kördür; onlar akıl etmezler de.” Yüce Allah hakkı ve hakikati inkâr edenlerin durumunu beyan ederken dört özelliğe dikkat çekmektedir ki bunlar “sağırlık”, “dilsizlik”, “körlük” ve “aklını çalıştırmama” şeklinde belirlenmektedir. Bir önceki âyette de dikkat çekilen “aklını kullanmama” işleminin hayattaki önemi bir kez daha ortaya konulmakta ve aklını çalıştırmamak şiddetli bir şekilde eleştirilmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumunu yaptığımız, münafıklarla ilgili bir bağlamda Bakara 2/18’de şu şekilde geçmektedir: “Onlar sağırdır; dilsizdir ve kördür. (Bu sebeple) onlar (gerçeğe) geri dönmezler.” Yüce Allah bu âyetlerde inkârcıların, müşriklerin ve münafıkların hak ve hakikate karşı sağır davranıklarını, çünkü gerçeklere kulak vermediklerini, dilsiz olduklarını çünkü gerçekleri itiraf etmeye yanaşmadıklarını, dahası kör olduklarını çünkü hakikatleri görmek istemediklerini, akıllarını çalıştırmadıklarını, bütün bunların sonucunda da olması gereken inanca ve davranışa gelmeyeceklerini haber vermektedir. Bu tipler Yüce Allah’ın kendilerine ikram ve ihsan ettiği bütün değerleri veriliş amaçlarının dışında kullandıklarını, bu nedenle de hak ve hakikate geri dönmeyeceklerini bildirmektedir.

Burada dile getirilen üç duyu organı esasında bilgi ve iman edinmenin en önemli unsurlarındandır. Bunları, veriliş amacı dışında kullanmaları nedeniyle artık kulaklar, diller ve gözler amacını kaybetmiş ve bunların sahipleri manen sağır, dilsiz ve kör olarak isimlendirilmişlerdir. Esasında biyolojik yani organik olarak “sağırlık”, “dilsizlik” ve “körlük” bir ayıp ve kusur değildir. Çünkü Hacc 22/46’da da belirtildiği gibi gözler kör olmazlar; ancak göğüslerdeki kalpler kör olurlar.

Bu tip insanların vücutları var, ancak vicdanları kendileri tarafından köreltilmiştir. Dini bir vehim; kitabı bir eğlence, ilahi kelamı bir musıki olarak karşılarlar. İlahi işlerle dünya işleri arasındaki inceliğin farkına varmazlar. Kimin kulu olduklarını, neye veya kime tapmaları gerektiğini bilmez, bilmek istemezler. Gönülleri boş heva, gözleri şekil ve resim, kulakları anlamsız sesler, ne idüğü belirsiz isimler peşinde koşup dururlar. Kendilerine kalb, göz, kulak verip yaratan, yaratılıştan kendilerini rablık misakına taahhüt ettiren, işiten, gören ve eşi benzeri olmayan Yüce Allah’ı anmazlar, anarlarsa bile O’nun münezzeh şanına layık olmayan isim, sıfat ve özelliklerle anarlar.(23)

b) Gıdalar ve Haram Olanları

Yüce Allah, sûrenin 172-173. âyetlerinde müminlere seslenmekte ve verdiği rızıklardan yemelerini, böylece Allah’a şükretmelerini emrettiğini bildirmekte, haram gıdalarla ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “(Allah) size, sadece ölü hayvanı (leşi), kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvan)ı haram kılmıştır. (Ancak, fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa (bilsin ki) ona bir günah yoktur. Muhakkak ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

ı. Nimet-Şükür İlişkisi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ “Ey iman edenler! Size verdiğimiz rızıkların temiz olanlarından yiyin! Yalnız O’na ibadet ediyorsanız Allah’a şükredin!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; كُلُوا külû emri “yiyin”; مِنْ طَيِّبَاتِ min tayyibâti ifadesi “temiz şeylerden”; مَا رَزَقْنَاكُمْ mâ razeknâküm ifadesi “size rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; وَاشْكُرُوا veşkürû emri “ve şükredin”;لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; اِيَّاهُ iyyâhu ifadesi “sadece O’na”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili ise “ibadet ediyorsanız” demektir.

Burada insanların hangi gıdalardan yemeleri ve beraberinde buna karşılık ne yapmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ “Ey iman edenler! Size verdiğimiz rızıkların temiz olanlarından yiyin!” Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/168’de şu şekilde yer almaktadır: “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların helâl ve temiz olanlarından yiyin!” Konuyla ilgili olarak Nahl 16/114’te de şöyle buyrulmaktadır: “Artık, Allah’ın size verdiği rızıktan helâl ve temiz olarak yiyin!” Benzer bir beyan En‘âm 6/142’de de yer almaktadır.

Yüce Allah iman etmiş kişilere seslenmekte ve kendilerine verdiği rızıkların temiz olanlarından yemelerini emretmektedir. Burada dikkat çekici hususlardan birisi, rızkı verenin Yüce Allah olduğunu, başka varlıkların böyle bir yetkisinin ve imkânının bulunmadığını özellikle hatırlatmaktır.

Yüce Allah nankör inkârcıların hak ve hakikate karşı ilgisiz ve duyarsız, yani sağır, dilsiz ve kör davranıp akletmeyecek şekilde bir tutum sergiledikleri bilgisini verdikten sonra, mesânîlik gereği bu defa sözü müminlere getirmekte ve kendilerine verdiği rızıklardan helal ve temiz olarak yemelerini emretmektedir. Buradaki maksat, onların helal ve temiz rızıklardan yemeye devam edebilmeleri için nankörlükten sıyrılmalarının ve rızkın sahibi olarak Yüce Allah’ı tanımalarının gerekliliğine dikkat çekilmiş olmaktadır.(24) Konuyla ilgili diğer bazı âyetlerde حَلَالًا طَيِّبًا halâen tayyiben tamlaması ifadesi geçtiği için buradaki طَيِّبَات tayyibât kelimesinin de bu manayı içerdiğini söylemeliyiz.

2. وَاشْكُرُوا لِلّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ “Yalnız O’na ibadet ediyorsanız Allah’a şükredin!” Yüce Allah bir kez de Nahl 16/114’te de geçen bu cümlede eğer muhataplar sadece Allah’a kulluk ediyorlarsa kendisinin ihsan ve ikram ettiği nimetlere şükretmelerini aynı şekilde emretmektedir. Nimetin kaynağında Yüce Allah’ı bilenler eğer ibadetlerini sadece ve sadece O’na yönelik olarak gerçekleştiriyorlarsa kendilerine verilen sayısız nimetler için Allah’a şükretmeleri gerektiği noktasında bilgilendirilmektedirler. Âyetin bu cümlesinde muhataplar müslümanlar olduğu için, ilk cümlesindeki emrin de müslümanlara yönelik olduğu söylenebilir.

Yüce Allah’a kulluk edenler O’nun helal kıldıklarını helal, haram kıldıklarını da haram bilmek ve böylece Allah’ın rızasını kazanmak durumundadırlar.(25) Bu nedenle, sadece Yüce Allah’a ibadet edenler bu duyarlılıklarının gereği olarak nimetler vermesinin karşılığında da sadece O’na şükretmeleri, böylece ilahi rızayı kazanabilmeleri noktasında da bilgilendirilmiş olmaktadırlar. Allah’a şükretmek, O’nun emir ve yasaklarına itibar ederek şükrü bilfiil uygulamalarında da ortaya koymak demektir; işte âyetin bu cümlesinde müminlerin davet edildiği husus budur.

Yüce Allah’a kulluk edip şükrü başkasına yönlendirmek kullukta samimiyetsizlik göstergesi olacağı için, kulluk kime ediliyorsa şükür de O’nun hakkıdır. Zaten kulluğun gerekçesi nimetlerin ihsanı olduğuna göre, nimeti yaratan kudret Yüce Allah’tır; hem kulluk için hem de şükür için yegâne muhataptır, tek adrestir. Bu ifade insanlardaki duygu ve davranış parçalanmışlıklarının giderilmesini, inançta, kullukta, ahlakta, ibadette ve bütün davranışlarda tevhidi sağlayıp Yüce Allah’ın rızasını kazanmak asıl erdem olarak belirlenmiştir.

ıı. Haram Etler

اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ بِه۪ لِغَيْرِ اللّٰهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَآ اِثْمَ عَلَيْهِ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki (Allah) size leşi, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvan)ı haram kılmıştır. (Ancak) azgınlık yapmayacak ve sınırı aşmayacak şekilde kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa, (bilsin ki) ona herhangi bir vebal yoktur. Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyettekiاِنَّمَا حَرَّمَ innemâ harrame fiili “sadece ve sadece O haram kılmıştır”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْمَيْتَة el-meytete kelimesi “ölüyü, leşi”; وَالدَّمَ ve’d-deme sözcüğü “ve kanı”; وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ ve lahme’l-hınzîri tamlaması “ve domuz etini”; وَمَآ اُهِلَّ۪ ve mâ ühille ifadesi “ve kesilmiş olan (hayvan)ları”; بِه bihî ifadesi “kendisi sebebiyle”; لِغَيْرِ اللّٰهِ li ğayrillâh ifadesi “Allah’tan başkası adına”; فَمَنِ اضْطُرَّ fe menıdturra edilgen fiili “her kim mecbur kalırsa”; غَيْرَ بَاغٍ ğayra bâğın ifadesi “azgınlık yapmadan”; وَلَا عَادٍ ve lâ ‘âdin ifadesi “ve sınırı aşmaksızın”; فَلَآ اِثْمَ fe lâ isme ifadesi “hiçbir vebal yoktur”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın neleri haram kıldığı ve mecburiyet durumunda neler olabileceği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te de geçmektedir. İnsanların gündelik hayatlarında çok önemli bir yeri olan bu konuyu kısaca ve ana hatlarıyla inceleyeceğiz.

1. اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ بِه۪ لِغَيْرِ اللّٰهِ “(Allah) size, sadece leşi, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvan)ı haram kılmıştır.” Yüce Allah önceki âyette temiz ve helal rızıkların tüketilmesini emrettikten sonra, bu âyette de neleri haram kıldığını beyan etmekte ve bu bağlamda “ölü hayvanı, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilmiş hayvanları” haram kıldığını hasr/kasr edatı olan اِنَّمَا innemâ vurgu edatını kullanarak ifade etmektedir. Bu konuda En‘âm 6/145’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan yahut domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış birşey bulamıyorum.”

Dinde haram kılma yetkisinin sadece Yüce Allah’ta olduğu konusunu A‘râf 7/33’te ele alacağız. Burada şu hususu hatırlatmakla yetinelim: Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette de yiyecek anlamında neleri haram kıldığını ifade etmekte, ayrıca Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te bunları açıkça saymaktadır. Bakara 2/173 ile Nahl 16/115’te haram kılınan bu dört şeyle ilgili olarak cümlenin başında hasr/kasr yani “vurgu” manası veren اِنَّمَا innemâ edatı kullanılmışken, En‘âm 6/145’te لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla aynı “vurgulu mana” ortaya konulmuş olmaktadır.

Nihayet Mâide 5/3’te ise “leş” hükmüne giren hayvanlarla ilgili bir detay verilmektedir. Türkçede “bismil olmayarak ölen hayvanlar” manasına gelen مَيْتَة meyteh kelimesinin açılımı olarak el-munhanıkah yani “boğulmuş olan”, el-mevkûzeh yani “taş vb. şeylerle vurulurak öldürülmüş olan”, el-müteraddiyeh yani “yukarıdan (yüksekten) düşmüş olan”; en-netîhah yani “boynuzlanmış olan”, ayrıca “canavarların parçalayıp öldürdüğü hayvanlar” sayılmaktadır. Bunlara ilave olarak, “putlar adına kesilen hayvanlar” ile “fal oklarıyla kısmet aramak” da haram kılınmıştır. En‘âm 6/121’de belirtildiği üzere “üzerine Allah’ın adı anılmadan kesilen hayvanlar”ın yenmesi de haramdır. İşte Kur’ân’da sayılan “haram etler” bunlardan ibarettir. Elbette bu kapsamda içecekler zikredilmemektedir ki Kur’ân’da verilen bilgilere göre(26) sarhoşluk veren içki de haramlar arasında yer almaktadır. Bu konuda En‘âm 6/145 ve A‘râf 7/33’te de çeşitli açıklamalar yapacağız.

2. فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَآ اِثْمَ عَلَيْهِ “(Ancak) azgınlık yapmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa, (bilsin ki) ona herhangi bir vebal yoktur.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde haram kıldığı gıdalarla ilgili olarak bir istisnaya yer vermekte ve yenmesi haram olan bu hayvanlardan hangi şartlarda az da olsa istifade edilebileceği hakkında bilgi vermektedir.

Konuyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/145’te şu şekildedir: “(Fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan) yemek zorunda kalırsa bilsin ki Rabbin çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.” Bu mesaja benzer şekilde En‘âm 6/119’da “Kendisine mecbur bırakıldıklarınız müstesna” buyrularak aynı konuya değinilmektedir. Bu ifadenin anlam ve mesaj olarak benzerleri haram yiyecekler konusunun işlendiği başka âyetlerde de yer almaktadır.(27)

Konunun ele alındığı En‘âm 6/119 ve 145’te de belirteceğimiz üzere, burada geçen اضْطُرَّ udturra edilgen fiilinin anlam olarak bir benzeri En‘âm 6/119’da اضْطُرِرْتُمْ udturirtüm şeklinde yine mazî edilgen çoğul kalıpta geçmektedir. Yüce Allah yiyecek, içecek vs. şeylerle ilgili olarak insanların bazen kendi iradeleri dışında gelişebilecek birtakım durumları da hatırlatmaktadır. İfadenin edilgen getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

Böyle mecburiyetlerin ve kaçınılmaz durumların yaşandığı anlarda daha önce haram kılındığı belli olan hükümlerin askıya alınabileceğini, bu yasak hükümlerin o zamanlarda uygulanmayabileceğini haber vermekte, benzer sıkıntılı durumlarda, yaşanabilecek çaresizlik hallerinde müminleri rahatlatmak istemektedir. Konu gıdalarla ilgili böyle geçince meselenin inanç boyutunun ihmal edildiği sanılmamalıdır. Çünkü Nahl 16/106’da kalbi iman dolu olması halinde dış baskılarla zorlamaya tâbi tutulan kişilere zahiren inkârları nedeniyle azap ve gazap edilmeyeceği müjdelenmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah haram etleri saydıktan sonra bunun istisnasının olabileceğini hatırlatmakta ve açlıktan ölmek gibi çok büyük bir zorunluluk halinde “arzu ve iştah duymamak, benzer durumdaki bir başkasının hakkına saldırmamak”, bir de “ihtiyaç sınırını aşmamak”(28) kaydıyla bu yasaklanan şeylerden ölmeyecek kadar yemesinin caiz olduğunu beyan etmektedir. Böylesi çaresiz durumda kalanların mecburiyet hallerindeki davranışlarını bağışlayacağını, çünkü merhamet sahibi olduğunu da hatırlatarak rahmetini ifade etmektedir. İnsan olmak hatalı olmayı beraberinde getirmektedir. Hata işlendiğinde ümidini yitirmemek ve Yüce Allah’ın bağışlama ve merhamet sıfatına sığınmak en doğru davranıştır. Çünkü hiçbir günah Yüce Allah’ın ğafûr ve rahîm gibi sıfatlarından daha büyük değildir.

c) Gerçekleri Gizlememek Gerekliliği

Yüce Allah, sûrenin 174-176. âyetlerinde Allah’ın indirdiği kitaptakileri gizleyip onu az bir paha ile satanların yiyip de karınlarına doldurdukları şeylerin ateşten başka bir şey olmadığını, kıyamet günü Allah’ın onlara konuşmayacağını, onları temize çıkarmayacağını, kendilerine elem verici bir azabın uygulanacağını haber vermektedir.

Ardından, bunun sebebiyle ilgili olarak onların hidayetin karşılığında sapıklığı, bağışlanmanın karşılığında da azabı satın aldıkları, ateşe karşı dayanmak zorunda kalacakları bildirilmekte, Yüce Allah’ın bir amaç ile indirdiği kitapta ayrılığa düşenlerin elbette derin bir anlaşmazlığın içinde olacakları haber verilmektedir.

ı. Hakikatleri Gizlemenin Sonu

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْتُمُونَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا اُو۬لٰٓئِكَ مَا يَاْكُلُونَ ف۪ي بُطُونِهِمْ اِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللّٰهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’ın indirdiği kitaptakileri gizleyip onu az bir değer karşılığında satanlar (var ya), işte onlar karınlarında ateşten başka bir şey yemeyenlerdir. Kıyamet günü Allah onlara konuşmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْتُمُونَ innellezîne yektümûne ifadesi “muhakkak ki gizleyenler”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele ifadesi “indirdiği şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; مِنَ الْكِتَابِ mine’l-kitâbi ifadesi “kitaptan”;وَيَشْتَرُونَ ve yeşterûne fiili “ve satın alanlar”; بِه۪ bihî ifadesi “karşılığında”; ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedel”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; مَا يَاْكُلُونَ mâ ye’külûne fiili “yemezler”; ف۪ي بُطُونِهِمْ fî butûnihim ifadesi “onların kendilerinin karınlarında”; اِلَّا النَّارَ ille’n-nâra istisnası “ateşten başka (bir şey)”; وَلَا يُكَلِّمُهُمُ ve lâ yükellimuhum ifadesi “ve onlara konuşmayacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “kıyamet günü”; وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ ve lâ yüzekkîhim cümlesi “ve onları arındırmayacaktır”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada gerçekleri gizleyenlerin hem dünyada hem de mahşerdeki feci akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْتُمُونَ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِه۪ ثَمَنًا قَل۪يلًا “Allah’ın indirdiği kitaptakileri gizleyip onu az bir değer karşılığında satanlar (var ya).” Bu âyetlerin iniş sebebi olarak çeşitli bilgiler nakledilmektedir.

Rivayetlere göre bu âyet Ka‘b b. el-Eşref, Ka‘b b. el-Esed, Mâlik b. Sayf, Huyey b. Ahtab ve Ebû Yâsir b. Ahtab hakkında nazil olmuştur. Bunların kendilerine tâbi olan Yahudilerden hediyeler aldıkları, Hz. Peygamber’in risaletinden sonra bu tür gelirlerinin sona ereceği endişesiyle Hz. Peygamber ve onun şeriatı hakkında Tevrât’ta bulunan haberleri gizledikleri, bu nedenle de bu âyetin indirildiği rivayet edilmektedir.(29) Rivayet bu ve benzer olaylar şeklinde belirlense de maksadı genel ve evrensel olarak anlamakta ve hayata bu şekilde aktarmada herhangi bir kısıtlama yoktur. Zaten sebebin özel olması hükmün ve mesajın genel olmasına engel de değildir.

Yüce Allah insanlık için hayat prensipleri bağlamında indirdiği gerçekleri gizleyenleri yeniden hatırlatmakta, bu defa onların hem dünyada hem de mahşerde ne feci bir akıbeti yaşayacaklarını haber vermektedir. Hakikatleri gizlemekle ilgili geniş açıklamalarımızı daha önce yorumladığımız Bakara 2/140 ve 159-162’de yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’ın indirdiği ve adına الْكِتَاب el-kitâb dediği ilahi mesajlardan maksat daha önceki âyetlerde de ele alındığı üzere “Tevrât” olabileceği gibi müstakil manada son mesaj olarak “Kur’ân” da olabilir. İlahi mesajların gizlenmemesi, onların az bir bedel ile satılmaması gerektiği bu tür âyetlerde dile getirilmektedir.

Âyette geçen ثَمَنًا قَل۪يلًا semenen kalîlen tamlaması “az bir bedel, basit dünya menfaati, az bir paha” manalarına gelmekte ve Kur’ân’da dokuz kez(30) yer almaktadır. Konuyla ilgili âyetlerde geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. Esasında burada yer alan قَل۪يل kalîl kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manası devreye sokulmak istenmektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ مَا يَاْكُلُونَ ف۪ي بُطُونِهِمْ اِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللّٰهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “İşte onlar karınlarında ateşten başka bir şey yemeyenlerdir. Kıyamet günü Allah, onlara konuşmayacak ve onları temize çıkarmayacaktır. Onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah indirdiği ilahi prensipleri dünyevi menfaatleri için az bir bedel ile satanların akıbetini ele almakta, konuyla ilgili olarak dört sonuç vermektedir.

a)اُو۬لٰٓئِكَ مَا يَاْكُلُونَ ف۪ي بُطُونِهِمْ اِلَّا النَّارَ “İşte onlar karınlarında ateşten başka bir şey yemeyenlerdir.” Yüce Allah gönderdiği kitabının gerçeklerini gizleyenlerin dünya şartlarında elde ettikleri maddi çıkarlar sayesinde yiyip içtikleri şeyleri değil, esasında cehennem ateşini karınlarına doldurduklarını haber vermektedir. Âyette yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmakta ve ilahi prensiplerin gizlenmesi karşılığında elde edilen şeylerin sadece ve sadece cehennem ateşi olduğunu bildirmektedir. Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenlerle ilgili Nisâ’ 4/10’da da benzer bir tehdit söz konusu edilmektedir.

b) وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللّٰهُ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “Allah kıyamet günü onlara konuşmayacaktır.” Yüce Allah gönderdiği ilahi mesajları gizleyenlerle ilgili olarak onlara kıyamet günü konuşmayacağını da bildirmektedir. Konuyla benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/77’de de Allah’a verdikleri sözü ve yeminlerini az bir paraya satanların âhirette hiçbir sevap paylarının olmayacağı, kıyamet günü Yüce Allah’ın onlara konuşmayacağı, kendilerine bakmayacağı ve onları günahlarından arındırmayacağı, sonuçta elem verici bir azabın kendilerini beklediği ifade edilmektedir. Yüce Allah’ın bu kişilere konuşmaması onlara rahmetle iltifat etmemesi manasında anlaşılmalıdır.(31)

c) وَلَا يُزَكّ۪يهِمْ “Onları temize çıkarmayacaktır.” Yüce Allah bu tip insanların günahlarını arındırmayacağını, onları temize çıkarmayacağını da beyan ederek, ilahi hakikatleri gizlemenin onulmaz bir hataya sebebiyet vereceği gerçeğine dikkat çekmektedir. Bu ifade bir kez de Âl-i İmrân 3/77’de yer almaktadır.

d) وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır.” Bu ifade benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(32) yer almakta ve hepsinde ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır. Yüce Allah kitabında indirdiği ilkeleri gizleyenleri sonuçta elem verici bir azabın beklediğini haber vererek, muhatapların bu noktada çok dikkatli olması gerektiğini bildirmektedir. Bu ifade konuyla ilgili bütün tehditleri içerecek şekilde kapsamı geniş bir mana alanına sahip olsa da özel manada maksat cehennem azabıdır.

ıı. Sapkınlığı Tercihin Akıbeti

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدٰى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَآ اَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ “Onlar hidayet karşılığında sapkınlığı, bağışlanma karşılığında da azabı satın alanlardır. Ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا ellezîne’şterav ifadesi “satın alanlar(dır)”; الضَّلَالَةَ ed-dalâlete kelimesi “sapkınlığı”; بِالْهُدٰى bi’l-hüdâ ifadesi “hidayete karşılık”; وَالْعَذَابَ ve’l-‘azâbe kelimesi “ve azabı (satın alanlardır)”; بِالْمَغْفِرَةِ bi’l-mağfirati sözcüğü “bağışlanmaya karşılık”; فَمَآ اَصْبَرَهُمْ fe mâ asberahum ifadesi “nasıl da sabredecekler”; عَلَى النَّارِ ‘alen’n-nâri ifadesi ise “ateşe” demektir.

Burada hakikati gizleyenlerin nelerin karşılığında neleri tercih ettikleri ve sonuçta ateşe dayanıklı olmak zorunda bırakılacakları gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدٰى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ “Onlar hidayet karşılığında sapkınlığı, bağışlanma karşılığında da azabı satın alanlardır.” Yüce Allah insanlığın kurtuluşu için indirdiği ilahi mesajları içeren kitabındaki gerçekleri gizleyenlerin feci akıbetlerini beyan etmeye devam etmekte ve onların hidayete karşılık sapkınlığı, Allah’ın bağışlamasına karşılık da azabını satın aldıklarını haber vermektedir. Esasında bu tipler bağışlanmayı gerektirecek bir günah işledikleri için Allah’tan af ve bağışlanma talebinde bulunmak yerine, inatla ve ısrarla mağfiretin karşılığında azabı tercih etmiş kişilerdir. Âyette iki kez yer verilen bâ/bi edatı mukâbele manası vermekte ve “karşılığında” anlamına gelmektedir.

Benzer bir alış verişle ilgili olarak daha önce yorumladığımız Bakara 2/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, hidâyetin karşılığında sapkınlığı satın alanlardır.” Burada geçen اشْتَرَوُا işterav fiili “satın almak” manasına gelse de esasında bağlam gereği bunun “tercih etmek” anlamına geldiğini söylemek durumundayız.(33) Çünkü sonuçta münafıkların yapıp ettiği şey hidayetin yerine sapkınlığı tercih etmeleridir. Bunların durumu Bakara 2/86’da belirtildiği üzere, “âhirete karşılık dünya hayatını satın alanlar” gibidir. Dahası böyleleri Âl-i İmrân 3/177’de dile getirildiği üzere “imana karşı küfrü satın alanlar”dır. Bakara 2/108’de de buna benzer bir beyan yer almaktadır.

2. فَمَآ اَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ “Ateşe karşı ne kadar dayanıklıdırlar!” Buradaki مَا mâ edatına “Onları ateşe karşı sabırlı kılan nedir” şeklinde soru manası veren âlimlerimiz olsa da(34) bizim tercihimiz bunun te‘accub yani “hayret” edatı oluşu yönündedir.(35) Yüce Allah bu tip insanların satın aldıkları ateş azabına dayanmak zorunda kalacaklarını te‘accüb kalıbıyla dile getirmekte, “ateşe nasıl da sabredecekler!” “ateşe karşı ne kadar da dayanıklıdırlar!” ifadesini kullanmaktadır. Benzer şekilde te‘accub kullanımları Bakara 2/175, Kehf 18/26, Meryem 19/28 ve ‘Abese 80/17’de de yer almaktadır. Bu kişiler hakka, hayra, doğruya, iyiliklere, sevaplara, hakikatı açıklamaya, dünya zevklerini feda etmeye asla sabredememişler; ancak inançları ve davranışlarıyla kazandıkları, tercih ettikleri ateş azabına sabredeceklerdir. Buradaki şaşkınlık ifadesi onların bu azaba dayanmak zorunda kalacaklarına dair dolaylı ve alaycı bir mana içermektedir. Bu, sonu hayır olan bir sabır değil, ebedi felaket içeren bir çaresizliktir.

ııı. İhtilafın Uzak Bir Sapkınlık Oluşu

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقّ وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ لَف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ “Onun (azabın) sebebi, Allah’ın, kitabı bir amaç ile indirmiş olmasıdır. (Buna rağmen) kitap hakkında ayrılığa düşenler, elbette derin bir anlaşmazlığın içindedir.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “(bunun) sebebi şu(dur)”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; نَزَّلَ nezzele fiili “indirdi”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”;وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا ve innellezîne’htelefû ifadesi “muhakkak ki ihtilaf edenler”; فِي الْكِتَابِ fi’l-kitâbi ifadesi “kitap hakkında”; لَف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ lefî şıkâkın ba‘îdin tamlaması ise “uzak bir ayrılıkta, uzak bir anlaşmazlık içindedir(ler)” demektir.

Burada ilahi mesajların indiriliş gayesi ile onlarda ihtilafa düşenlerin durumları gündeme egtirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقّ “Onun (azabın) sebebi, Allah’ın, kitabı bir amaç ile indirmiş olmasıdır.” Yüce Allah gerçekleri gizleyenlere uygulayacağı azabın sebebini beyan etmekte ve ilahi prensiplere yer verdiği kitabını bir amaç ile indirmesini gerekçe olarak göstermektedir. İlahi kitaplar ve onların sonuncusu olan Kur’ân, hakikatleri ortaya çıkarmak için indirilmiştir. O kitaplar hakkı ve hakikati söylerler. İlan edilsin, insanlara duyurulsun diye indirilen ilahi mesajların “gizlenmesi”, onun indiriliş gayesine aykırı davranmak demektir. Âl-i İmrân 3/187’de de beyan edildiği gibi, ilahi mesajların herkese açıklanıp duyurulması ve hiçbir şekilde gizlenmemesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Durum böyle olunca, Yüce Allah’ın kitabındaki buyrukları gizleyenler ilahi iradeye aykırı bir duruş ortaya koymuş olacakları için onların hak ettikleri akıbet de feci bir ateş azabıdır.

2. وَاِنَّ الَّذ۪ينَ اخْتَلَفُوا فِي الْكِتَابِ لَف۪ي شِقَاقٍ بَع۪يدٍ “(Buna rağmen) kitap hakkında ayrılığa düşenler, elbette derin bir anlaşmazlığın içindedir.” Yüce Allah bir amaç için indirdiği kitabı hakkında tartışma yapanların ve anlaşmazlığa düşenlerin uzak bir ayrılığın içine düştüklerini, adeta orada debelendiklerini beyan etmektedir. Burada sözü edilenler öncelikle kitap ehlinden olan Yahudi ve Hıristiyanlardır. Bunlar birbirlerinin kitaplarına inanmadıkları gibi, kendi kitaplarının içerdiği hükümlerin de bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr etmişlerdir.(36) İşte bu kişiler kitap hakkında ihtilafa düşerek kendilerinden istenen ve beklenen istikameti terk etmişler, derin bir ayrılığa, düşmanlığa(37) ve anlaşmazlığa düşmüşlerdir.

Âyetin kitap ehliyle ilgili bir pasajda yer alması ondaki maksadı da kitap ehliyle sınırlı tutmamızı gerektirmez. Çünkü burada sözü edilenler Kur’ân’ın mesajı hakkında anlaşmazlığa düşenler de olabilir. Kur’ân hakkında ihtilafa kapılanlar derin ve haktan çok uzak bir ayrılığa düşmüş olacaklardır. Bu bağlamda vahye “kehanet”, “sihir”, “eskilerden aktarılagelen büyü”, “öncekilerin masalları”, “uydurulmuş söz”, “beşer sözü” vs. şeklinde yakıştırmalarda bulunanlar da âyette sözü edilen derin ve uzak ayrığın muhatapları olarak bilinmeli ve öyle kabul edilmelidirler.(38)

Günümüz Müslümanlarının Kur’ân hakkında ihtilafa düşmemeleri gerektiği, âyetin mesajının ana kısmını oluşturmaktadır. Nahl 16/64’te de açıkça zikredildiği ve vurgulandığı gibi, Kur’ân ihtilafları bitirmek için gönderilmiştir; ihtilaf üretmek ve ihtilaf kaynağı olmak için değil. Şimdilerde en çok muhtaç olduğumuz husus, vahyin ihtilafları bitirmek için gönderdildiğini bilmek ve ona göre hareket etmektir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XIV, 188.
• 2 - Bakara 2/168, 208; En‘âm 6/142; Nûr 24/21. 3 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 En‘âm 6/142 Nûr 24/21 Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 4 - Bakara 2/169, 268; A‘râf 7/28; Yûsuf 12/24; Nahl 16/90; Nûr 24/21; ‘Anekbût 29/45. 5 - Âl-i İmrân 3/135; Nisâ’ 4/15, 19, 22, 25; A‘râf 7/28, 80; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28; Ahzâb 33/30; Talâk 65/1. 6 - En‘âm 6/151; A‘râf 7/33; Şûrâ 42/37; Necm 53/32.
  • Bakara 2/169 Bakara 2/268 A‘râf 7/28 Yûsuf 12/24 Nahl 16/90 Nûr 24/21 ‘Ankebût 29/45 Âl-i İmrân 3/135 Nisâ 4/15 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 A‘râf 7/28 A‘râf 7/80 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Ahzâb 33/30 Talâk 65/1 En‘âm 6/151 A‘râf 7/33 Şûrâ 42/37 Necm 53/32
• 7 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68. 8 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47. 9 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68 En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 10 - Sâffât 37/69. 11 - Yûsuf 12/25. 12 - Semerkandî, age., I, 112; Taberî, age., II, 78-79; Zemahşerî, age., I, 211; Râzî, age., V, 6.
  • Sâffât 37/69 Yûsuf 12/25
• 13 - Mü’minûn 23/24. 14 - Kasas 28/36. 15 - Mü’min 40/26.
  • Mü'minûn 23/24 Kasas 28/36 Mü'min 40/26
• 16 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22, 23.
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/22 Zuhruf 43/23
• 17 - Zemahşerî, age., III, 309.
• 18 - Bakara 2/44, 76; Âl-i İmrân 3/65; En‘âm 6/32; Arâf 7/163; Yûnus 10/16; Hûd 11/51; Yûsuf 12/109; Enbiyâ’ 21/10, 67; Mü’minûn 23/80; Kasas 28/60; Sâffât 37/138.
  • Bakara 2/44 Bakara 2/76 Âl-i İmrân 3/65 En‘âm 6/32 A‘râf 7/163 Yûnus 10/16 Hûd 11/51 Yûsuf 12/109 Enbiyâ 21/10 Enbiyâ 21/67 Mü'minûn 23/80 Kasas 28/60 Sâffât 37/138
• 19 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 20 - Zemahşerî, age., I, 211.
• 21 - Râzî, age., V, 6-7.
• 22 - Semerkandî, age., I, 113; Taberî, age., II, 80; Zemahşerî, age., I, 212; Râzî, age., V, 8.
• 23 - Yazır, age., IV, 179.
• 24 - Zemahşerî, age., II, 615.
• 25 - Semerkandî, age., II, 310.
• 26 - Bakara 2/219; Mâide 5/90.
  • Bakara 2/219 Mâide 5/90
• 27 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 28 - Zemahşerî, age., II, 72.
• 29 - Semerkandî, age., I, 112; Taberî, age., II, 89; Râzî, age., V, 25-26.
• 30 - Bakara 2/41, 79, 174; Âl-i İmrân 3/77, 187, 199; Mâide 5/44; Tevbe 9/9; Nahl 16/95.
  • Bakara 2/41 Bakara 2/79 Bakara 2/174 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/187 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/44 Tevbe 9/9 Nahl 16/95
• 31 - Yazır, age., I, 491.
• 32 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 33 - Semerkandî, age., I, 30, 115; Zemahşerî, age., I, 76. 34 - Semerkandî, age., I, 115; Taberî, age., II, 91. 35 - Taberî, age., II, 92; Zemahşerî, age., I, 214-215.
• 36 - Taberî, age., II, 93. 37 - Taberî, age., II, 93.
• 38 - Zemahşerî, age., I, 215.