Zuhruf Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 89 âyetten oluşan, adını 35. âyette yer alan ve “altın, yaldızlı zinet, süs” anlamındaki زُخْرُف zuhruf kelimesinden alan Zuhruf sûresi, inişe göre 83, resmî sıralamada ise 43. sûredir.

Zuhruf sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Şûrâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Şûrâ 1; Zuhruf 1-2); “vahyin indiriliş gayesi” (Şûrâ 7; Zuhruf 3); “insanların çiftler halinde yaratılması” (Şûrâ 11; Zuhruf 12); “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Şûrâ 29, 32-33; Zuhruf 9-11); “Son Saat’le ilgili uyarı” (Şûrâ 17-18; Zuhruf 61, 66); “kötülere cehennem azabı, iyilere cennet ödüllerinin verilmesi” (Şûrâ 22, 23, 26, 45; Zuhruf 67-73) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir. Zuhruf sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, anlaşılsın diye Arapça indirilişi ve Yüce Allah’ın katında yüce bir makamda oluşu mesajıyla başlamakta, geçmiş nesilllerin vahye dair çarpık algıları eleştirilmekte, müşriklerin Allah inancına sahip oldukları belirtilerek kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmektedir.

15. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a kız çocuk isnadı konusu ele alınmakta, meleklerin yaratılışlarına şahit olmadıkları, bu nedenle sorgulanacakları beyan edilmekte, müşriklerin taklide battıkları, eskilerden böyle olanların cezalandırıldığı, bu arada taklide karşı Hz. İbrâhim’in mücadele verdiği, müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletini reddedişleri, peygamberliğin başkalarına verilmesi gerektiği, ilahi rahmeti başkalarının dağıtamayacağı mesajı verilmektedir.

33. âyetten itibaren, insanlar tekdüze olacak olmasalardı hepsine zinetlerle süslü imkanlar verilebileceği bildirilmekte, ancak bunların dünyanın geçimlikleri olduğu bildirilmekte, vahiyden uzak yaşayanların korkunç bir akıbete hazırlandıkları ifade edilerek vahye sarılmanın öneminde dikkat çekilmektedir.

46. âyetten itibaren, Hz. Musa’nın risalet öğretileri ve tebliğiyle ilgili birtakım detay denebilecek bilgiler verilmekte, Firavun’un baskıcı zulmüne dikkat çekilmekte, sonrasında konu Hz. İsa’ya getirilerek onun yaptığı tevhid mücadelesi ele alınmaktadır.

65. âyetten itibaren, insanların gruplara ayrılması eleştirilmekte, mahşerde iyi insanlardan başkaları arasında dostluk kalmayacağı, cennetliklere her türden ödüller verileceği, suçlulara ise ebedi cehennem azabının uygulanacağı belirtilerek, bu sonucu kendilerinin hak etmiş olacakları beyan edilmektedir.

77. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak sahnelerin bir kısmı dile getirilmekte, Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir günah olduğuna dikkat çekilerek, bunu kabul edenlerin kendilerine vaad edilen azap gününe kadar bırakılmaları ifade edilmektedir.

84. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın her yerde ilah olduğu, bütün mahlûkatın hükümranlığının elinde bulunduğu, gerçeğe şahit olanlardan başkasının şefaate ehil olamayacağı, müşriklerin de aslında Yüce Allah’ın yaratıcılığını kabul ettikleri, ancak gerçeğe iman etmemekte ısrar ettikleri ifade edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 66-80. âyetlerinde inkârcıların Son Saat’le ilgili duyarsızlıklarını, sahte dostlukların geçiciliğini, cennetliklere yönelik nimet vaatlerini ve suçluların mahşerdeki sıkıntılı hallerini dile getirmektedir.

a) Mahşer ve Orada İyilerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 66-69. âyetlerinde inkarcılar farkında değillerken Son Saat’in kendilerine ansızın gelmesinden başka bir şey beklemediklerini, o gün, muttakiler dışında, eski dostların birbirlerine düşman kesileceğini haber vermekte, takva sahipleri için “Ey kullarım! Bugün size korku yoktur; sizler üzülmeyeceksiniz de” şeklinde hitapta bulunacağını, çünkü onların Allah’ın âyetlerine inandıklarını ve O’na teslim olduklarını beyan etmektedir.

ı. Son Saat’in Gerçekliği ve Mahşerdeki Düşmanlıklar

هَلْ يَنْظُرُونَ اِلَّا السَّاعَةَ اَنْ تَاْتِيَهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Onlar, farkında değillerken o (Son) Saat’in kendilerine ansızın gelmesinden başka bir şey mi bekliyorlar!”

Âyetteki هَلْ يَنْظُرُونَ hel yenzurûne sorusu “neyi bekliyorlar”; اِلَّا السَّاعَةَ ille’s-sâ‘ate kelimesi “o (Son) Saat’ten başka”; اَنْ تَاْتِيَهُمْ en te’tiyehum ifadesi “onlara gelmesin(den başka)”; بَغْتَة bağteteten kelimesi “aniden, ansızın”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “farkına varamazlar, farkına varmadan” demektir.

Burada inkârcıların hiç farkında varmadan Son Saat’in aniden gelişinden başka bir şey beklemedikleri gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkarcılığını eleştirmekte ve onların özellikle Son Saat’i ve sonrasını reddetmelerine karşılık inkar ettikleri gerçeğin kendileri hiç de farkına varamadan onları gelip bulacağını beyan etmektedir; âyetin sonudaki وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ ve hum lâ yaşurûne cümlesinde verilmek istenen mesaj budur. Yüce Allah eğer Mekkeli müşrikler iman etmek için Son Saat’in gelip çatmasını bekliyorlarsa bilinmelidir ki o anda yapılacak iman kabul edilmeyecektir.(1)

2. Son Saat’in melekler ve Hz. Peygamber dâhil hiç kimse tarafından bilinmeyeceği konusunda Kur’ân’da yer alan bütün âyetleri ve konunun detaylı bir şekilde incelemesini Nâzi‘ât 79/42-44’te yapacağımız için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz. Önemine binaen sadece bazı hatırlatmalar yapmayla yetineceğiz.

a) Son Saat’in bilgisi sadece ve sadece Yüce Allah’ın katındadır ve O’nun bilgisini Rabbimiz hiç kimseyle paylaşmamıştır. Konuyla ilgili pek çok âyette olduğu gibi bu cümlede de vurgulu ifadeler yer almaktadır. Bu çerçevede âyetteهَلْ hel … اِلَّا illâ edatlarıyla bir anlamda nefyü istisnâ tekniği kullanılmıştır. Bu kullanım nedeniyle Son Saat’in kesin olarak ve aniden gelip çatacağı ifade edilmiş olmaktadır.

b) Kur’ân’da kâinat sisteminin yıkılışı el-kıyâmeh kelimesiyle ifade edilmez. Bizim dilimizde “kıyâmet” dediğimiz şey Kur’ân’da الساعة es-sâ‘ah kelimesiyle karşılanmaktadır. “Son Saat, kıyâmet saati, kıyâmet vakti” anlamındaki الساعة es-sâ‘ah sözcüğü s-v-‘a kökünden gelmektedir.

Kur’ân’da 48 kez geçen bu kelime “Son Saat, kıyâmet anı” anlamında eliflâmlı olarak السَّاعَة es-sâ‘ah(2) şeklinde kullanılmaktadır. Bu kelime eliflâmsız olarak سَاعَة sâ‘ah(3) şeklinde ise “bir saat, bir an” anlamına gelmektedir. السَّاعَة es-sâ‘ah kelimesi bu sistemin sona erdirilmesi ve yeni bir oluşumun meydana getirilme sürecinin başlama anıdır.

c) Konunun işlendiği pek çok âyette(4) de olduğu gibi, burada da بَغْتَة beğteten kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Durum böyle olunca, yani aniden gelecek şeyin alameti olamayacağı veya alameti olan şey için anilikten söz edilemeyeceği için, Son Saat’le ilgili kanaat ortaya koymak, zamanı veya alametleriyle ilgili bilgiler vermek bu âyetlere aykırıdır.

3. Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetler bu nedenle sorunludur ve onları Hz. Peygamber’in söylemiş olması son derece şüphelidir. Eğer söylenmişlerse de olayın şiddetini ortaya koymak için terğîb ve terhîb kapsamında terhîb yani mahşere hazırlıklı olmak ve Son Saat’in dehşetinden sakındırıcı fedakârlıklarda bulunmak anlamında “ibadete özendirme, haramlardan sakındırma” içerikli olarak yorumlanmalıdırlar. Hatta rivayetlerde sözü edilen ve dikkat çekilen hususların hemen hemen tamamı Hz. Peygamber döneminde de zaten bulunan ve Hz. Peygamber’in ümmeti uyardığı hususlardır. Bu nedenle, sahabiler Son Saat’in hemen gerçekleşeceğinden çok fazla endişe ederlerdi.

a) Hz. Peygamber Son Saat’in aniden gelişini beyan için şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in canı kudret elinde olan (Allah’a) yemin olsun ki Son Saat mutlaka gerçekleşecektir. Kişi lokmasını ağzına götürürken Son Saat onunla lokması arasına girecektir.”(5)

b) Hz. Ayşe’den gelen bir rivayete göre, Rasûlüllâh (as) kıyâmet konusunda çok düşünür, bu konuyu merak eder ve kıyâmetle ilgili konuşurmuş. Çünkü çevresindekiler onu bu noktada sorularıyla meşgul ederlermiş; o da bu konuda çok düşünürmüş. Hz. Peygamber’in iki parmağını yan yana getirerek “Ben ve Son Saat yan yana iki parmak gibiyiz”(6) buyurmasındaki mana da budur.

c) Hz. Peygamber’in kendisine Son Saat’i soran Cebrâîl (as)’a “Kendisine soru sorulan, soruyu sorandan daha bilgili değildir” dediği de çok meşhur bir haber olarak eserlerimizde mevcuttur.(7) İşte Kur’ân-Sünnet bütünlüğünün en önemli delillerinden birisi de bu hadis-i şeriftir.

Son Saat’in vaktinin bilinememesi insanların daima dikkatli ve hazır olmalarını sağlamaya yöneliktir. Dahası, korkunç bir felaketin vaktinin bilinmesi hayatın anlamını yitirmesine neden olacağı ve tehlikeli bir travmaya sebebiyet vereceği için Yüce Allah onun vaktini bütün mahlükattan gizli tutmuştur.

ıı. Mahşerde Sadece Muttakilerin Kardeşliği

اَلْاَخِلَّآءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ اِلَّا الْمُتَّق۪ينَ “O gün, muttakîler (duyarlı olanlar) dışında (bütün) dostlar birbirlerine düşman kesilirler.”

Âyetteki اَلْاَخِلَّآء el-ehıllâu kelimesi “kardeşler, dostlar”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; لِبَعْضٍ li ba‘dın ifadesi “diğer kısmına, birbirlerine”; عَدُوّ ‘adüvvun kelimesi “düşman (olurlar)”; اِلَّا الْمُتَّق۪ينَ ille’l-muttakîne ifadesi ise “takva sahibi olanlar hariç, takva sahiplerinden başkası” demektir.

Burada takva sahipleri müstesna, sahte dostlukların mahşerde düşmanlığa dönüşeceği gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَلْاَخِلَّآء el-ehıllâ’ kelimesi sonu felaketle şekillenecek “dostlar”, “can dostlar” anlamına gelmektedir. Hucürât 49/10’da beyan edildiği üzere, sadece müminler kardeştir. Bu yüzden kardeşliğin anlamı mahşerde cennete kadar uzanmış olandır. Muttakiler hariç o gün düşmanlıklar kaçınılmaz olacaktır. Bunlar dünya hayatlarında birbirlerinin sapmasına neden oldukları için mahşerde birbirlerine karşı apaçık düşman kesilecekler, birbirlerini suçlayacaklardır.

Kâf 50/27’de zikredildiği üzere, cehennemliklerin birbirini suçlamalarıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok âyet(8) vardır. “(Cehennemlikler mahşerdeyken) bir kısmı diğerlerine yönelip birbirlerini suçlamaya çalışacaklar” meâlindeki Sâffât 37/27’de de açıkladığımız üzere, Yüce Allah mahşerdeki sorgulama esnasında veya sonrasında haklarında kesin hüküm verdiği inkârcıların birbirilerini suçlayacaklarını haber vermektedir.

Yüce Allah, mahşerde insanlar arasındaki ilişki bağlamında beyanlarda bulunmakta ve takva sahipleri yani Allah’a karşı sorumluluğunu bilip ona göre davranan duyarlı insanlar dışında diğerlerinin birbirlerine düşman olacaklarını haber vermektedir. Anlaşılıyor ki dünya şartlarındaki dostluklar veya fiziksel anlamdaki kardeşlikler mahşerde geçerli olmayacaktır. Zaten Mü’minûn 23/101’de de ifade edildiği gibi, “Sûr’a üflendiğinde insanlar arasında nesep bağları kalmayacak, birbirlerinden hiçbir şey sorup isteyemeyeceklerdir.”

2. Dünya için dostluk kuranların dostlukları dünyada kalır; mahşerde ise bu ilişki düşmanlığa dönüşür. Muttakiler ise dostluklarını inanç eksenli şekillendirdikleri için, onların dostlukları devamlı olacak, mahşere ve cennete ulaşacaktır. Konuyla ilgili mutlaka hatırlanması gereken âyetlerden birisi de ‘Ankebût 29/25’tir:

“(İbrahim onlara şöyle) demişti: Siz, sırf aranızdaki dünya hayatına has muhabbet uğruna Allah’ın peşi sıra birtakım putlar edindiniz. Sonra kıyamet günü (gelip çattığında ise) birbirinizi tanımazlıktan gelecek ve birbirinize lânet okuyacaksınız. Varacağınız yer cehennemdir ve hiç yardımcınız da yoktur.”

Aynı şekilde En‘âm 6/94’te de belirtildiği üzere, mahşer duruşmasında ve sonrasında müşriklerin şefaatçiler diye bekledikleri varlıklar ile aralarındaki bütün bağların kopacağı ve onların azabın başka bir yerine gönderilerek gözden kaybolacakları beyan edilmektedir.

‘Abese 80/34-36’da “kişinin kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve oğlundan (çocuğundan) kaçacağı” beyan edilmekte, ‘Abese 80/37’de de gerekçe üzerinde durularak “herkesin kendine yetecek kadar bir işinin bulunacağı” ifade edilmektedir. Benzer bir durum Me‘âric 70/11-14’te de bildirilmektedir.

ııı. Takva Sahiplerine Yönelik Müjdeler

يَا عِبَادِ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَلَآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاٰيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِم۪ينَ “Ey kullarım! Bugün size korku yoktur; siz üzülmeyeceksiniz de! Onlar ayetlerimize inanan ve müslüman olan (kullar)dı.”

Buradaki يَا عِبَادِ yâ ‘ıbâdi hitabı “ey benim kullarım”; لَا خَوْف lâ havfun ifadesi “korku yoktur, olmayacaktır”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”;وَلَآ اَنْتُمْ ve lâ entüm ifadesi “ve siz (şöyle de) olmayacaksınız”; تَحْزَنُونَ tahzenûne fiili “hüzünlenmektesiniz, hüzünlenmeyeceksiniz de”; اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “(onlar) iman edenler(dir), iman etmiş kişiler(dir)”; بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimize”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; مُسْلِم۪ينَ müslimîne kelimesi ise “teslim olanlar, müslümanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın muttaki kullarına yönelik mahşerdeki ihsanı ve ikram müjdesi gündeme getirilmektedir.

1.يَا عِبَادِ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ وَلَآ اَنْتُمْ تَحْزَنُونَ “Ey kullarım! Bugün size korku yoktur; siz üzülmeyeceksiniz de!” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği muttaki kullarına yönelik seslenişini beyan etmekte, kendilerine يَا عِبَادِ yâ ‘ıbâdi “ey kullarım” diye hitap edeceğini haber vermektedir. يَا عِبَادِ ifadesinin sonunda يَا عِبَادِي yâ ‘ıbâdî şeklinde bir “mütekellim yâ”sı vardır; ancak dâl harfinin kesrasıyla yetinildiği için düşürülmüştür.

Önceki âyette yer alan اَلْاَخِلَّآء el-ehıllâ’ kelimesinin “sonu hüsranla biten dostluklar” için, عِبَاد ‘ıbâd kelimesinin ise ödüle mazhar kılıncak yiğitler için kullanıldığını söylemek hatalı olmasa gerektir. İşte bu hitabın devamında onlara mahşer gününde hiçbir korkunun olmadığı ve kesinlikle de hüzünlenmeyecekleri müjdelenmektedir.

Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde(9) dile getirilmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah “kullarım” diye onore ettiği bu muttakiler için Yûnus 10/62’de “Allah’ın dostları” ifadesini kullanmakta ve “Bilesiniz ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de” müjdesini vermektedir. Rabbimizin dostluğunu kazanmayı başaranlar için “korku” yoktur ki bu korku mahşerle ilişkili olarak yorumlanabilir.

Onların “hüzünlenmemesi” ise dünyada bıraktıkları güzel şeyler adına herhangi bir pişmanlık ve keder duymamaları olabileceği gibi,(10) cehennem korkusu taşımamaları manasında da anlaşılabilir.(11) Hatta Enbiyâ’ 21/103’e göre bu hüzünlenmemeyi “mahşerdeki korkunç hallerden güvende olmak” şeklinde de yorumlayabiliriz. Çünkü İnsân 76/11’de de beyan edildiği üzere, Yüce Allah onları o günün şerrinden korumuş olacağı için yüzlerine de sevinç ve parlaklık verecektir.

Bütün bu ifadelerden ve devam eden âyetlerdeki beyanlardan anlaşıldığına göre, bütün müminler Yüce Allah’ın dostlarıdır. Bunların dışında özel bazı isimler zikredip Rabbimizin genel olarak tanıttığı sıfatları, nitelikleri birtakım özel insanlarla sınırlı tutmak bu ve benzer âyetlere aykırı düşecektir. Dahası, evliyâullâh tamlamasını çeşitli çevrelerin kendilerine özel bir nitelik gibi tanıtmaları da kavramın evrensel mesajını daraltmaktan başka bir şey değildir.

2. اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا بِاٰيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِم۪ينَ “Onlar ayetlerimize inanan ve müslüman olan (kullar)dı.” Yüce Allah önce “muttakiler” dediği, ardından “kullarım” diye onore ettiği bu yiğitlerin dünya hayatında Allah’ın âyetlerine şeksiz şüphesiz bir şekilde iman ettiklerini, ilahi prensiplere bütünüyle teslimiyet gösterdiklerini haber vermektedir.

Demek ki muttaki olabilmek de Yüce Allah’ın “kullarım” hitabına muhatap olabilmek de kulların tercihlerine, fedakarlıklarına ve eylemlerine bağlıdır. Yüce Allah’ın âyetlerine gönülden iman edip teslimiyet gösterenler için mahşer bir ödül yurduna dönüşecek ve tarifi imkansız ödüller kendilerine ihsan edilmiş olacaktır. İşte devam eden âyetlerde yer alan ifadeler bunun bir göstergesi ve delilidir.

b) Cennetteki Muhteşem Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 70-73. âyetlerinde cennetliklere hitap etmekte ve kendilerine “Siz ve eşleriniz, ağırlanmış olarak cennete giriniz!” denileceğini müjdelemekte, sonrasında cennetliklere altın tepsiler ve kadehler dolaştırılacağını, orada canlarının istediği, gözlerinin hoşlandığı her şeyin kendilerine verileceğini, nihayet cennette ebedi kalacaklarını haber vermektedir.

Ardından, cennetliklere hitaben oradaki huzurlu ortamın dünyadaki fedakarlık boyutu ve cennet ikramlarıyla ilgili olarak kendilerine “İşte yaptıklarınıza karşılık size miras verilen cennet budur. Orada sizin için bol bol meyveler vardır, onlardan yersiniz” denileceği bildirilmektedir.

ı. Cennetteki Ağırlanma

اُدْخُلُوا الْجَنَّةَ اَنْتُمْ وَاَزْوَاجُكُمْ تُحْبَرُونَ “(Cennetliklere şöyle seslenilecektir:) “Siz ve eşleriniz, ağırlanmış olarak cennete girin!”

Âyetteki اُدْخُلُوا üdhulû emri “girin”; الْجَنَّةَ el-cennete kelimesi “cennete”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”;وَاَزْوَاجُكُمْ ve ezvâcüküm tamlaması “ve sizin eşleriniz de”; تُحْبَرُونَ tuhberûne edilgen fiili ise “ağırlanacaksınız, ağırlanacaklar olarak” demektir.

Burada cennetliklerin orada ağırlanmalarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Bu ifadenin benzerleri A‘râf 7/49, Hıcr 15/46, Nahl 16/32, Zümer 39/73, Kâf 50/34 gibi âyetlerde de geçmektedir. Yüce Allah muttaki, yiğit, mümin ve müslüman kullarına mahşerde “siz ve eşleriniz ağırlanmış olarak cennete girin” diyeceğini müjdelemektedir. Herkesin korkuya kapıldığı ve heyecanla sonucu beklediği bir ortamda Yüce Allah’ın böyle bir hitapta bulunması çok büyük bir mutluluk vesilesi olacaktır.

Rûm 30/15’te de yuhberûne kalıbında geçenتُحْبَرُونَ tuhberûne edilgen fiili “sevinç ve neşe içinde kılınmak”, “ağırlanıp sevindirilmek”, “surur ve ikram içinde olmak”, “nimetlendirilmek”(12) gibi anlamlar içermekte ve cennetliklerin huzur ve mutluluk içerisinde olacakları manasını vermektedir.

Konuyla ilgili olarak İnsân 76/11’de şu bilgiler yer almaktadır: “İşte bu yüzden, Allah onları o günün şiddetinden korumuş olacaktır; (yüzlerine) parlaklık, (gönüllerine de) sevinç verecektir.” Cennetliklerin bu durumu Mutaffifûn 83/24’te şöyle geçmektedir: “Yüzlerinde nimetin sevincini göreceksin.” Benzer ifadeler Kıyâmet 75/22’de de zikredilmektedir.

2. Âyette sözü edilen اَزْوَاج ezvâc yani “eşler”den kastın kimler olduğu sorusunu cevaplamak gerekmektedir. Bu konuda iki farklı yaklaşım vardır:

a) Yâsîn 36/56’da da geçen اَزْوَاج ezvâc kelimesi, insanların dünyada “evli oldukları eşleri” anlamına alınabilir. Bunun delilleri de vardır. Ra‘d 13/23’te ‘And cennetlerine girecek kişiler anlatılırken, onların sâlih olan babaları, eşleri ve nesillerinin de kendileriyle birlikte oraya girecekleri beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili diğer bir âyet de Tûr 52/21’de şu şekilde yer almaktadır: “İman eden ve soylarından bu imanı izleyenlere gelince: Biz onları soylarıyla buluşturacağız ve kendi yaptıklarının karşılığından da hiçbir şey eksiltmeyeceğiz.”

İşte bu âyet, iman birlikteliği olması şartıyla, kişilerin kendi zürriyetleriyle buluşturulacaklarını ortaya koymaktadır. Bu buluşturulma bir “sonuç”tur; bunun “sebebi”, Nisâ’ 4/9, Tûr 52/26 ve Tahrîm 66/6’da belirtildiği gibi, ailelerin dünya hayatlarında çocukları üzerine adeta titremeleri, onların âhireti için kendilerini motive etmeleri ve yetiştirmeleridir.

İnşikâk 84/7-9’da cennetliklerin amel defterlerini sağ taraflarından alıp kolay bir şekilde hesaba çekilecekleri ve ailelerinin yanına dönecekleri ifade edilmektedir. Gerçi bu âyette geçen ehl kelimesini “inanç ailesi” anlamına almak daha doğru olsa da kelimenin ilk anlamı “aile” olduğu için kişinin sâlih olan kendi biyolojik ailesinin yanına döneceğinin beyan edildiğini de söyleyebiliriz. Nesiller arasında yaşanması istenen birlik, onların iman kardeşliği ve mahşerde ödül yeri olan cennette de birlikte olmalarının sağlanmasıdır. Mümin atalarla onların yolunu izleyen çocukları arasındaki iman sinerjisi(13) istenen ruh birlikteliğidir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz Zuhruf 43/70’te de beyan edildiği gibi, âyetteki اَزْوَاج ezvâc kelimesi insanların din kardeşliği temelinde oluşturdukları kendileri gibi olan “inanç ailesi” anlamına da alınabilir. Elbette bu görüşün de delilleri vardır. Bu bağlamda özellikle Vâkı‘a 56/7. âyet konuyu doğru anlamada çok önemlidir. Yüce Allah söz konusu âyetin devamında mahşerin şartlarını anlatırken insanların “üç sınıf” olacağını bildirmektedir.

Hem Vâkı‘a 56/7’de, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ezvâc kelimesi kullanıldığı için, bu kelimenin herhangi bir cinsin eşlerini, yani karşı cinslerini değil, aynı değerleri yaşadığı için, aynı ödülü hak eden kişileri ifade ettiği anlaşılmaktadır. Dahası, daha önce yorumladığımız el-ehıllâu kelimesi “eski ve olumsuz içerikli dostluklar” kelimesinin zıddına buradaki ezvâc yani “eşler”in de “iman dostları” olduğunu söyleyebiliriz.

ıı. Cennetteki Sınırsız Nimetler

يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَاَكْوَابٍ وَف۪يهَا مَا تَشْتَه۪يهِ الْاَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْاَعْيُنُ وَاَنْتُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Onlara altın tepsiler ve kadehler dolaştırılacaktır. Orada, canlarının istediği, gözlerinin hoşlandığı her şey vardır. Siz orada ebedî kalacaksınız.”

Âyetteki يُطَافُ yutâfu edilgen fiili “dolaşılacak, dolaştırılacak”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların çevresinde”; بِصِحَافٍ bi sıhâfin kelimesi “tepsilerle”; مِنْ ذَهَبٍ min zehebin ifadesi “altından”; وَاَكْوَابٍ ve ekvâbin sözcüğü “ve kadehlerle”; وَف۪يهَا ve fîhâ ifadesi “orada vardır”; مَا تَشْتَه۪يهِ mâ teştehîhi ifadesi “istediği, içtenlikle arzu ettiği şey(ler)”; الْاَنْفُسُ el-enfüsü kelimesi “canların, nefislerin”; وَتَلَذُّ ve telezzü fiili “ve lezzet aldığı (şeyler)”; الْاَعْيُنُ el-a‘yunu sözcüğü “gözler(in)”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve siz”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcılar (olacaksınız), orada ebediyyen kalacaksınız” demektir.

Burada cennetliklerin orada ağırlanmaları bağlamında kendilerine nelerin servis edileceğiyle ilgili detay denebilecek bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يُطَافُ عَلَيْهِمْ بِصِحَافٍ مِنْ ذَهَبٍ وَاَكْوَابٍ “Onlara altın tepsiler ve kadehler dolaştırılacaktır.” Yüce Allah cennetliklerin huzuru ve mutluluğu bağlamında orada mazhar kılınacakları birtakım nimetleri hatırlatmaktadır.

Kur’ân’da sadece burada geçen صِحَاف sıhâf kelimesi “tepsiler” manasına gelmektedir. Vâkı‘a 56/18, İnsân 76/15 ve Ğâşiye 88/14’te de geçen اَكْوَاب ekvâb sözcüğü ise “kadehler” manasına gelmekte ve cennetlerdeki ikram servisleriyle ilgili araçları ifade etmektedir. Yüce Allah cennetliklere yönelik orada ikram edilecek nimetlerin servis edileceği malzemeyi ve yapıldığı mücevherleri dahi bildirmektedir. Konuyla ilgili olarak İnsân 76/15-16’da şöyle buyrulmaktadır: “Çevrelerinde gümüşten kaplar ve billur kupalar dolaştırılacaktır. Miktarını kendilerinin belirleyeceği o billur kupalar gümüştendir.”

Cennette bu içeceklerin dolaştırılması ille de özel görevliler gerektirmeyebilir. Cennet şartlarına göre bizzat bu kupaların ve kadehlerin dolaştırılması da mümkündür. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “altın tepsilerin ve kadehlerin dolaştırılması”ndan söz edilmekte, ancak dolaştıranlara değinilmemektedir.

İnsanların çevrelerinde bu tür kapların ve kupaların dolaştırılması, bu işle görevli bazı özel varlıkları akla getirmektedir. Söz konusu varlıklara Tûr 52/24’te “hizmete adanmış gençler” anlamında ğılmân, Vâkı‘a 56/17 ve İnsân 76/19’da ise “ölümsüz gençler” anlamında vildân denmektedir.

İnsân 76/15-16’da “gümüşten kaplar ve billur kupalar” ifadesi, Zuhruf 43/71’de “altın tepsiler ve kupalar” şeklinde yer almaktadır. Âyetlerin birinde “gümüş”, diğerinde “altın” denmiş olması bir çelişki değildir. Bu durum, belki malzemelerin değerini ortaya koyan bir farklılığı hatırlatmakta, belki de cennetliklerin derecelerini akla getirmektedir.

Dahası, eğer kişiler farklı ise bunu anlamak kolaydır; ancak aynı kişilere bazen gümüş, bazen de altın tepsilerle sunum yapılması da mümkündür. Öylesi cennetlikler vardır ki kendilerine gümüş kupalarla servis yapılır; öylesi de vardır ki altın tepsiler kullanılır.

Bu konuda farklılığı, söz konusu insanların iyilik yaparken sahip oldukları kalp temizliği ve samimiyetleri belirleyecektir. İnsanlar aynı işi de yapsalar, bazen farklı ödüllere sahip kılınırlar. Bunun nedeni, yapılan işin zamanı, yapılış yeri, muhatabın durumu ve yardımın şekli vs.’dir. Sözün özü, cennette görevlilerle de görevliler olmadan da, gümüş kupalarla da altın tepsilerle de nimetler servis edilecektir. Aslolan, bu ödülleri kazananlardan olabilmektir.

2. وَف۪يهَا مَا تَشْتَه۪يهِ الْاَنْفُسُ وَتَلَذُّ الْاَعْيُنُ “Orada, canlarının istediği, gözlerinin hoşlandığı her şey vardır.” Yüce Allah cennetlerde insanlara canlarının çektiği ve gözlerin görmekten hoşnut olacağı her ödülün verileceğini haber vermektedir. Yâsîn 36/57’de şöyle buyrulmaktadır: “Cennetlikler için orada her çeşit meyve ve her istedikleri vardır.”

Cennetin menüsü sadece meyvelerden oluşmamakta, arzu ettikleri her ne varsa kendilerine ikram edileceği beyan edilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “canların çektiği ve gözlerin görmekten hoşlanıp zevk alacağı her şey”in cennette bulunacağı ifade edilmektedir. Nahl 16/31’de de cennetliklere orada istedikleri her şeyin verileceği müjdelenmektedir.

Muhammed 47/15’te “zamanla bozulmayan saf su ırmakları”, “tadı değişmeyen süt ırmakları”, “içenlere lezzet veren meşrubat ırmakları” ve “saf süzme bal ırmakları” zikredildikten sonra, “her türden meyve ve sınırsız bağış” da ödüller arasında yer almaktadır. Dûhân 44/55, Rahmân 55-46-78, Vâkı‘a 56/12-40, İnsân 76/5-22 gibi pek çok âyette ise çok daha ayrıntılı bir cennet menüsü verilmektedir.

Cennet nimetleri burada zikrettiğimiz âyetlerdekilerden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere Secde 32/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.” İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

Daha önce yorumladığımız Şûrâ 42/22’de de belirttiğimiz üzere, cennet nimetleri konusunda Hz. Peygamber’den bize gelen çok önemli bilgiler vardır. Konuyu özetleyecek mahiyette olan bir örneği hatırlatmakla yetinmek istiyoruz:

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında Peygamberimiz (as)’ın مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağı”nı ifade edilmektedir.(14)

Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

Örneklerini daha da artırabileceğimiz bu tür ifadeler cennetliklerin orada diledikleri her şeyi bulacaklarını açıkça göstermektedir. Dünya hayatında Yüce Allah’ın dilediği gibi yaşayanlar bunun karşılığını mahşerde diledikleri ödüllerle buluşma şeklinde göreceklerdir. Bu durum birbirine benzer ifadelerle şöyle de beyan edilmektedir: “Vaktiyle yapmış olduğunuz fedâkârlıklara karşılık olarak afiyetle yiyiniz, içiniz.”(15)

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet, aktardığımız bir rivayet cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

3. وَاَنْتُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Siz orada ebedî kalacaksınız.” Yüce Allah cennetliklere yönelik en önemli nimeti orada kendilerine sunulacak olan eşsiz ve erişilmez huzur ve mutluluk hallerinin ebedi olmasının sağlanmasıdır. Başlangıçta belirtelim ki cennetin ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(16) zikredilmektedir.

Cennetin ve nimetlerinin ebediliği konusunu Ra‘d 13/35’te geniş bir şekilde ele aldığımız için, aynı şeyleri burada tekrarlamak istemiyoruz. İlgili âyette mealen şöyle buyrulmaktadır: “Takvâ sahiplerine vaadolunan cennetin özelliği (şudur): Onun zemininden ırmaklar akar. Yemişleri ve gölgesi süreklidir. İşte bu, (kötülüklerden) sakınanların (mutlu) sonudur. Kâfirlerin sonu ise ateştir.”

Aynı şekilde cennetteki nimetlerin kesintisiz ve engellenemez oluşuyla ilgili olarak da Vâkı’a 56/33’te bir beyan yer almaktadır. Ayrıca Fussılet 41/8, İnşikâk 84/25 ve Tîn 95/6’da geçen ecrun ğayru memnûnin ifadeleri de cennet nimetlerinin başakakılmayacaklarını belirttiği gibi, engellenemez olduklarını da göstermektedir. Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu nimet yurduna alacağı yiğit kulları arasına ilhak eylesin.

ııı. Cennete Nasıl Vâris Kılınabilir?

وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّت۪يٓ اُو۫رِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ لَكُمْ ف۪يهَا فَاكِهَةٌ كَث۪يرَةٌ مِنْهَا تَاْكُلُونَ “(Onlara) ‘İşte yaptıklarınıza karşılık size miras olarak verilen cennet budur. Orada sizin için bol bol meyveler vardır, onlardan yersiniz.’ (denecektir).”

Buradaki وَتِلْكَ الْجَنَّةُ ve tilke’l-cennetü ifadesi “işte o cennet”; الَّت۪يٓ اُو۫رِثْتُمُوهَا elletî ûristümûhâ ifadesi “kendisine sizlerin vâris kılındığınız”; بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ bimâ küntüm ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızın karşılığı olarak”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için vardır, sizin için olacaktır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَاكِهَة fâkihetün kelimesi “meyveler”; كَث۪يرَة kesîratün sözcüğü “pek çok”; مِنْهَا minhâ ifadesi “(yine) on(lar)dan”; تَاْكُلُونَ te’külûne fiili ise “yemektesiniz, yiyeceksiniz” demektir.

Burada cennete kimlerin vâris kılınacağı ve orada ne türden nimetler ikram edileceğiyle ilgili kısa bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّت۪يٓ اُو۫رِثْتُمُوهَا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Onlara) ‘İşte yaptıklarınıza karşılık size miras olarak verilen cennet budur.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/43, Meryem 19/63 ve Mü’minûn 23/10-11’de de geçmektedir. Yüce Allah cennetliklere orada bir şekilde seslenileceğini ve dünyada kazanılan iyiliklerin karşılığı olarak onlara cennetin verileceğini müjdelemektedir.

“İşte size vaadedilen cennet” ifadesinin benzerleri “muttakilere vaadedilen cennet” şeklinde bazı âyetlerde geçmektedir.(17) Enbiyâ’ 21/103’te ifade edildiği gibi melekler cennetlikleri selam ile karşılayacak ve onlara “İşte size vaadedilen gün bugündür” diyeceklerdir.

Âyette dikkat çekilen اُو۫رِثْتُمُوهَا ûristümûhâ ifadesi cennete vâris kılınacak kişilerin bulunduğunu bildirmektedir. Burada önemli olan nokta, cennete nasıl mirasçı olunacağını bilmektir. Âyetin sonundaki بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُون “yaptıklarınızın karşılığı olarak” ifadesi cennetin bir “sonuç” olduğunu, “sebeb”in ise dünya hayatındaki fedakârlıklardan oluştuğunu göstermektedir. Cennet eğer bir “yemek yeri” ise ona varmak için “emek sarf etmek” gerekmektedir. Zira vahye göre emeksiz yemek de ekmek de olmaz.

Cennete vâris olmak isteyenlerin bir tek yolu vardır; o da şudur: Yüce Allah Fâtır 35/32’de kitabını kullarına miras bıraktığını haber vermektedir. O kitabın mirasçısı olmayan, yani Allah’ın gönderdiği vahiy mirasına sahip çıkmayan, onu hayatının vazgeçilmezi yapmayan, onunla yaşamayan, onu yaşayıp yaşatmayan insanların, ucu cennete açılan bir yolun yolcusu olamayacaklarını bilmeleri gerekmektedir. Mirasçı olmak için bir hak ediş sahibi olmak gerekir.

Bağınız olmayan kişiye nasıl ki mirasçı olamazsanız, Allah ile bağı olmayan, O’nun kitabına bağlanmayanlar da Allah’ın cennetine mirasçı olamayacaklarını unutmamalıdırlar. Şimdi vahyin çağrısı şudur: Yüce Allah’ın cennetine vâris olmak istiyorsanız Allah ile bağınızı oluşturacak olan hablüllâh’a, yani “Allah’ın ipi”ne sarılmalısınız. Allah’ın vahyine mirasçı olmayanlar O’nun cennetine de vâris olamazlar vesselâm. Bu hakikate gönül veren yiğitlerden olamamız duasındayız.

2. لَكُمْ ف۪يهَا فَاكِهَةٌ كَث۪يرَةٌ مِنْهَا تَاْكُلُونَ “Orada sizin için bol bol meyveler vardır, onlardan yersiniz.’ (denecektir).” Kur’ân’da 11 kez(18) geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesi “meyve”, “taze yemiş”, “her tür meyve” anlamına gelmektedir. Daha önce yorumladığımız Zuhruf 43/71. âyette de aktardığımız üzere, cennette insanlara çeşit çeşit meyveler verilecek ve insanlar onlardan diledikleri kadar yiyeceklerdir. Benzer mesajlar Yâsîn 36/57, Sâd 38/51, Dühân 44/55, Tûr 52/22, Rahmân 55/11, 52, 68, Vâkı‘a 56/20, 32 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

c) İnkârcı Suçluların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 74-80. âyetlerinde inkarcı suçluların cehennem azabında ebedi kalacaklarını, azaplarının hafifletilmeyeceğini, orada azaptan kurtuluştan ümit kesmiş olacaklarını, kendilerine zulmetmeyeceğini, fakat kendilerinin zalim kimseler olduklarını bildirmektedir.

Ardından, cehennemliklerin oranın görevlisine “Ey Mâlik! Rabbin bizim işimizi bitirsin!” diye seslenecekleri, görevlinin de onlara “Siz böyle kalacaksınız!” demiş olacağı, insanlara dünya hayatlarında hakkın getirildiği, fakat çoğunun haktan hoşlanmadığı hatırlatılacaktır.

Daha sonra, şu beyanlara yer verilerek Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir: “Yoksa (müşrikler) bir işe kesin karar mı verdiler! Doğrusu asıl kararlı olan biziz! Yoksa onlar, bizim kendilerinin sırlarını ve gizli konuşmalarını işitmediğimizi mi sanıyorlar? Aksine; yanlarındaki elçilerimiz (hafaza melekleri de) yazmaktadırlar.”

ı. Suçluların Azapta Oluş Gerçeği

اِنَّ الْمُجْرِم۪ينَ ف۪ي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ لَا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ ف۪يهِ مُبْلِسُونَ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوا هُمُ الظَّالِم۪ينَ “Şüphesiz ki suçlular cehennem azabında ebedî kalıcıdır. Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar orada (kurtuluştan) ümit kesmişlerdir. Biz onlara haksızlık etmedik fakat onlar kendilerine yazık edenlerdi.”

Buradakiاِنَّ الْمُجْرِم۪ينَ inne’l-mücrimîne ifadesi “muhakkak ki suçlular”; ف۪ي عَذَابِ جَهَنَّمَ fî ‘azâbi cehenneme tamlaması “cehennem azabında (olacaklar)”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; لَا يُفَتَّرُ lâ yüfettaru edilgen fiili “(azap) hafifletilmeyecek”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “orada”; مُبْلِسُون müblisûne kelimesi “ümit kesenler olacaklar(dır)”;وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ ve mâ zalemnâhum fiili “biz onlara zulmetmedik, zulmetmiş olmayacağız, haksızlık etmeyeceğiz”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; كَانُوا هُمُ kânû hum ifadesi “onlar (şöyle) idiler”; الظَّالِم۪ينَ ez-zâlimîne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada mücrim denen suçluların cehennemde ebedi kalacakları ve oradan kurtulamayacakları, çünkü onların bizzat kendilerine zulmetmiş oldukları gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الْمُجْرِم۪ينَ ف۪ي عَذَابِ جَهَنَّمَ خَالِدُونَ “Şüphesiz ki suçlular cehennem azabında ebedî kalıcıdır.” Yüce Allah muttaki sıfatını verdiği yiğit kullarına mahşerde sunacağı nimetleri, ödülleri ve orada ebedi kalacakları müjdesini verdikten sonra, mesânîlik usulü gereği bu defa sözü mücrim dediği “suçlulara” getirmekte ve onların mahşerdeki korkunç durumlarına değinmektedir.

Yüce Allah mücrimlerin cehennem azabında ebedi kalacaklarını haber vermektedir. Muttakiler nasıl ki cennetlerde ebedi kalacaklarsa mücrim denen inkarcı, zalim suçlular da cehennemde aynı şekilde ebedi kalacaklardır. Çünkü Yüce Allah çeşitli âyetlerde cehennemin ebedi olduğunu bildirmektedir.(19) Müslüman, günah işlememek ve günahtan kaçınmak için Yüce Allah’a teslim olan insandır; mücrim ise A‘râf 7/40’ta da açıkladığımız üzere, “günah işlemek için Allah’a teslim olmaktan kaçan kişi”dir.

Burada kast edilen suç veya günah, sıradan günahkârlar için değil, bağlamdan da anlaşılabileceği gibi Yüce Allah’a şirk koşmak, peygamberi ve vahyi yalanlamak gibi imansızlık ve inkâr anlamında en temel günahlardır.(20)

Dahası, Müslüman Yüce Allah’a teslim olan, mücrim ise Allah’ın emirlerine ve yasaklara itibar etmeyen kişidir. Öyleyse mücrim olarak anılmamaya gayret ederek Müslüman olmak, Müslüman kalmak ve Müslüman olarak ölmeye çalışmak, yaratılışın gayesini gerçekleştirmektir.

2. لَا يُفَتَّرُ عَنْهُمْ وَهُمْ ف۪يهِ مُبْلِسُونَ “Azapları hafifletilmeyecektir. Onlar orada (kurtuluştan) ümit kesmişlerdir.” Yüce Allah inkarcı suçluların cehennemdeki azaplarının ebedi olduğunu beyan ettikten sonra, onların orada azaplarının hafifletilmeyeceğini, üstelik ümitlerini de bütünüyle kaybetmiş olacaklarını haber vermektedir.

Âyette geçen لَا يُفَتَّرُ lâ yüfetteru edilgen fiili “hafifletilmemek”, “kesintiye uğratılmamak” gibi anlamlara gelirken, مُبْلِسُون müblisûne sözcüğü de “ümit kesenler” manasına gelmektedir.(21) Kur’ân’da dört kez geçen(22) مُبْلِس۪ين müblisî(û)ne kelimesi ile iblîs kelimesi aynı kökten gelmektedir. Dolayısıyla, onların İblis gibi bütün ümitlerini yitirdikleri, tam bir mahrumiyet içinde kaldıkları ve hasret içerisine debelendikleri ifade edilmiş olmaktadır.(23) Buradan hareketle, mücrimlerin İblis gibi Yüce Allah’tan tamamen ümitlerini kesenler olduğunu söyleyebiliriz.

Cehennemde azabın hafifletilmeyeceğiyle ilgili olarak Fâtır 35/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Kâfirlere de cehennem ateşi vardır. (Orada ölümlerine) hüküm verilmez ki ölsünler; azaplarından da hafifletilme olmayacaktır. İşte, her kâfire böyle karşılık vereceğiz.”

Bu âyetin de tıpkı diğerlerinde olduğu gibi aslında bir azap hafifletilme isteğinin cevabı olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Mü’min 40/49’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “Ateşte bulunanlar cehennem bekçilerine, ‘Rabbinize dua edin, bizden bir gün olsun azabı hafifletsin!’ diyecekler.”

İşte bu isteğin karşılığında bekçiler, konuyu dünyadayken kendilerine gelen peygamberlerin çağrılarına uyup uymamaya getirmiş ve şu cevabı vermiş olacaklardır: “(Bekçiler), ‘Size peygamberleriniz açık açık deliller getirmediler mi?’ derler. Onlar da, ‘Getirdiler’ cevabını verirler. (Bekçiler ise), ‘O halde kendiniz yalvarın’ derler. Hâlbuki kâfirlerin yalvarması boşunadır.”(24)

Bu tür isteklerin olumsuz bir şekilde karşılanacağı veya azabın hiçbir şekilde hafifletilmeyeceğine dair başka âyetler de vardır.(25) Azabın hafifletilmesi bir tarafa, Nisâ’ 4/56’da “Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edenlerin ateşe atılacağı, derileri piştikçe azabı iyice tatsınlar diye yerlerine yeni derilen değiştirileceği” beyan edilmektedir.

Ayrıca İsrâ’ 17/97’de yer aldığı üzere, ateş hafifler gibi olduğu her defasında onun kavurucu alevinin tekrar kışkırtılacağı beyan edilmektedir. Nebe’ 78/30’da da azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

3. وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوا هُمُ الظَّالِم۪ينَ “Biz onlara haksızlık etmedik fakat onlar kendilerine yazık edenlerdi.” Yüce Allah cehennem azabına düçar kılınanaların aslında dünya hayatlarında bu akıbeti kendilerinin istediğini, onlara Allah’ın zulmetmediğini, bizzat onların kendilerine zulmetmiş olacaklarını haber vermektedir.

Yüce Allah, pek çok âyette(26) zikredildiği gibi, insanlara asla zulmetmediğini, aksine onların kendilerine zulmettiklerini beyan etmektedir. Bu konuda Yûnus 10/44’te çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlanmak zorunda kaldıklarını bildirmektedir.

ıı. Sonuçsuz İstekleri

وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ اِنَّكُمْ مَاكِثُونَ لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ “(Cehennemdekiler:) ‘Ey (mahşer meleği) Mâlik! Rabbin bizim hakkımızda (ölüm) hükmünü versin!’ diye seslenmiş, o (Mâlik) de ‘Şüphesiz ki siz böyle kalacaksınız!’ demiş (olacak)tır. Biz size elbette gerçeği getirmiştik fakat çoğunuz gerçek(ler)den hoşlanmıyorsunuz.”

Buradakiوَنَادَوْا ve nâdevv fiili “ve (şöyle) seslenmiş olacaklar, seslenecekler”; يَا مَالِكُ yâ mâliku hitabı “ey mâlik (adlı melek)”; لِيَقْضِ li yakdı isteği “hüküm versin”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bizimle ilgili, bize”; رَبُّكَ rabbuke ifadesi “senin Rabbin”; قَالَ kâle fiili “demiş olacak ki”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مَاكِثُونَ mâkisûne kelimesi “(orada) kalıcılar(sınız)”; لَقَدْ جِئْنَاكُمْ lekad ci’nâküm ifadesi “muhakkak ki size getirmiştik”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hakkı, hakikatı, hakikat ile”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lâkin”; اَكْثَرَكُمْ ekseraküm tamlaması “sizin çoğunluğunuz”; لِلْحَقِّ li’l-hakkı ifadesi “o hak için, gerçekle ilgili”; كَارِهُون kârihûne sözcüğü ise “hoşlanmayanlar(dınız)” demektir.

Burada cehennemliklerin Mâlik adlı bekçiden bir isteği ve onun vereceği cevap gündeme getirilmektedir.

1.وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ قَالَ اِنَّكُمْ مَاكِثُونَ “(Cehennemdekiler:) ‘Ey (mahşer meleği) Mâlik! Rabbin bizim hakkımızda (ölüm) hükmünü versin!’ diye seslenmiş, o (Mâlik) de ‘Şüphesiz ki siz böyle kalacaksınız!’ demiş (olacak)tır.” Burada bir istek ve ona verilen cevap yer almaktadır.

a) وَنَادَوْا يَا مَالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنَا رَبُّكَ “(Cehennemlikler:) ‘Ey Mâlik! Rabbin bizim hakkımızda (ölüm) hükmünü versin (bizim işimizi bitirsin)!’ diye seslenmiş (olacak)tır.” Yüce Allah mahşerde cehennem azabındakilerin yaşayacağı korkunç akıbeti beyan bağlamında orada yaşanacak bir istek ve kendilerine verilecek cevaba dikkat çekmektedir.

Âyette geçen مَالِك mâlik kelimesi cehennem bekçisinin adı olarak yorumlanmaktadır. Buna göre cehennemliklerin “Yüce Allah’ın onları öldürmesi, dolayısıyla bu eziyetin bitirilmesi” şeklinde ondan bir talepte bulunacakları ifade edilmiş olmaktadır. Bu konuda Furkân 25/12’de şöyle buyrulmaktadır: “(Elleri boyunlarına veya birbirlerine) bağlı olarak (cehennemin) dar bir yerine atıldıkları zaman, oracıkta yok olmayı isteyecekler.”

Cehennemliklerin muhafız Mâlik’ten isteği, Yüce Allah’ın onları yok etmesi, öldürmesidir. Âyette geçen لِيَقْضِ عَلَيْنَا liyakdı ‘aleynâ ifadesi “aleyhte hüküm vermek”, “işini bitirmek” manasında birini öldürmek, yok etmek demektir. Benzer bir kullanım Kasas 28/15’te Hz. Musa’nın bir fiilinde de söz konusu edilmektedir.

Fecr 89/24’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da cehennemliklerin pişmanlık veya sonuçsuz istekleri bağlamında çeşitli hatırlatmalar yer almaktadır. Önemine binaen burada da bunların bir bölümünü hatırlatmak istiyoruz.

ı. Pişmanlıklar henüz ölmeden başlayacaktır. İbrâhim 14/44, Mü’min 40/11 ve Munâfikûn 63/10’da “ölümün veya azabın biraz daha geciktirilmesi isteği” bunun delilidir.

ıı. Pişmanlıklar ölümden hemen sonra devam edecektir. En‘âm 6/27, Mü’minûn 23/99-100 ve Secde 32/12’de yer alan “dünyaya geri dönüş isteği” bunun delilidir.

ııı. Fecr 89/24’e göre, âhiretteki ilk pişmanlık muhtemelen “âhiret hayatı için dünyadayken çeşitli iyilikler yapmayı” dile getirmekten oluşacaktır.

ıv. Mülk 67/10-11’de “dünyadayken gerçeğe kulak verip onu akledebilme itirafı” âhiretteki pişmanlıklardan birisidir.

v. Bakara 2/167’de âhirette gerçekleşecek şu itiraf yer almaktadır: “Kötülere uyanlar şöyle derler: Keşke, bir daha dünyaya geri gitmemiz mümkün olsaydı da, şimdi onlar bizden uzaklaştıkları gibi, biz de onlardan uzaklaşsaydık.” Bu âyette derin bir pişmanlık ve insanları saptıranlara karşı büyük bir öfke dile getirilmektedir.

vı. Şu‘arâ’ 26/102’de “Keşke, bizim için dünyaya bir dönüş daha olsa da müminlerden olsaydık” şeklinde bir başka itiraf yer almaktadır.

vıı. Furkân 25/13, Zuhruf 43/77 ve İnşikâk 84/11’de ise bu inkârcı insan tipinin pişmanlığı ve arzusu “yok olmak” isteği şeklinde dile getirilmektedir.

vııı. Furkân 25/27-28’de şu ifadelere yer verilmektedir: “O gün, zâlim kimse (pişmanlıktan) ellerini ısırıp şöyle der: Âh, keşke o peygamberle birlikte bir yol tutsaydım! Yazık bana! Âh, keşke falancayı (bâtıl yolcusunu) dost edinmeseydim!”

ıx. Hâkka 69/25-29’da amel defterinin alınıp sonrasıyla ilgili şu yakınmaların ve pişmanlıkların yaşanacağı bildirilmektedir: “Kitabı sol tarafından verilene gelince, der ki: ‘Âh, keşke, bana kitabım verilmeseydi! Şu hesabımın ne olduğunu da bilmeseydim! Âh, keşke, onunla (ölümle) her iş olup bitseydi! Malım bana hiç fayda sağlamadı; saltanatım da benden (koptu), yok olup gitti.”

x. Nebe’ 78/40’ta da şöyle bir istekleri yer almaktadır: “O gün, kişi önceden yaptıklarına bakacak ve inkârcı kişi, ‘Âh, keşke, toprak olsaydım!’ diyecektir.” Bu âyete göre, kâfir kişi, kendi durumunun nasıl olacağını bildiği ve sonucu gördüğü için toprak olmayı arzu edecektir.

Bu ve benzer âyetlere göre, cehennemlikler sorgulanmalarının ardından çeşitli itiraflarda bulunacaklar, ancak bu itiraflar onların âkıbetini değiştirmeyecektir.(27)

b)قَالَ اِنَّكُمْ مَاكِثُونَ “(Mâlik) de ‘Siz böyle kalacaksınız!’ demiş (olacak)tır.” Onların bu talebine karşılık olarak görevli Mâlik ise kendilerine “orada kalacaklarını” bildirmiş olacaktır. Benzer cevaplardan bir tanesi Furkân 25/13’te şu şekilde zikredilmektedir. “(Cehennemliklere şöyle denecektir:) Bugün (yalnız) bir kez değil, defalarca yok olmayı isteyin!” Bu âyet, cehennemliklerin “yok olmak” isteklerini ne kadar dile getirseler de sonucun değişmeyeceğini göstermektedir. Çünkü Kur’ân’da azabın “ebedi olduğu” çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(28)

“Kâfirlere her taraftan ölüm gelmesine rağmen, onların ölmeyeceği, arkalarından büyük bir azap geleceği, bir anlamda azabın şiddetlenerek devam edeceği”(29) belirtilmektedir. Ayrıca “cehennemde tam ölümün de tam hayatın da olmayacağı”(30) ifade edilmektedir.

“Sekar cehennemi”nden söz eden bir pasajda onun vücudun hiçbir yerini geride bırakmayacağı, cehennemliklerin azaptan hiç uzak tutulmayacağı ifade edilmektedir.(31) Dahası, cehenneme atılanların derilerinin parçalanıp döküleceği, azabın şiddetini hissetmeleri için derilerin yeniden yaratılacağı haber verilmektedir.(32)

2. لَقَدْ جِئْنَاكُمْ بِالْحَقِّ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَكُمْ لِلْحَقِّ كَارِهُونَ “Biz size elbette gerçeği getirmiştik fakat çoğunuz gerçek(ler)den hoşlanmıyorsunuz.” Yüce Allah cehennemin bekçisi Mâlik’in ve muhtemelen onunla birlikte başka meleklerin de cehennemliklere sesleneceklerini, dünya hayatlarında kendilerine hak ve hakikatin ulaştırıldığını, buna rağmen çoğunluğun hak ve hakikatten hoşlanmadıklarını söyleceklerini haber vermektedir.

Kendilerine getirilen el-hakk yani gerçeğin bilgisinden maksat “vahiy” olduğuna göre, onu insanlara getiren meleklerin başında Hz. Cebrâîl’in bulunduğunu, bu cevabı verenlerden birisinin de o olduğunu söyleyebiliriz.

Dünya hayatında Hz. Peygamber’in risaletini reddeden, bununla da yetinmeyip Hz. Peygamber’e mecnunluk isnadında bulunanların durumlarıyla ilgili olarak Mü’minûn 23/70’te şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa onda bir cinnet olduğunu mu söylüyorlar? Hayır; o, kendilerine hakkı getirmiştir. Onların çoğu ise haktan hoşlanmamaktadırlar.”

Yüce Allah müşriklerin suçlamalarını bizzat kendisi cevaplamakta ve onun cinnet içinde olmadığını, aksine onlara hak ve hakikati getirdiğini, ancak cehennemliklerin bu gerçekten hoşlanmadıklarını ifade etmektedir. Muhtemelen yorumunu yapmakta olduğumuz âyette işte müşriklere dünya hayatlarındayken söylenmiş olan bu söz mahşerde hatırlatılmış olacaktır.

ııı. Yüce Allah’ın Eşsiz ve Erişilmez Kudreti

اَمْ اَبْرَمُوٓا اَمْرًا فَاِنَّا مُبْرِمُونَ اَمْ يَحْسَبُونَ اَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوٰيهُمْ بَلٰى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ “Yoksa (müşrikler) bir işe kesin karar mı verdiler! Doğrusu kararlı olan biziz! Yoksa onlar, sırlarını ve gizli konuşmalarını duymadığımızı mı sanıyorlar? Aksine (o sır ve konuşmalarını) yanlarındaki elçilerimiz (melekler) yazmaktadır.”

Buradaki اَمْ اَبْرَمُوٓا em ebramû sorusu “yoksa kesin karar mı verdiler”; اَمْرًا emran “herhangi bir işe dair”;فَاِنَّا fe innâ ifadesi “(oysa) muhakkak ki biz”; مُبْرِمُونَ mubrimûne kelimesi “kesin karar vericileriz”; اَمْ يَحْسَبُونَ em yahsebûne sorusu “yoksa sanıyorlar mı, zannediyorlar mı”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَا نَسْمَعُ lâ nesme‘u fiili “işitmeyeceğiz, işitmeyeceğimizi”; سِرَّهُمْ sirrahum tamlaması “onların sırlarını”;وَنَجْوٰيهُمْ ve necvâhum ifadesi “ve onların gizli toplantılarını”; بَلٰى belâ edatı “aksine, esasında”; وَرُسُلُنَا ve rusülünâ tamlaması “ve bizim elçilerimiz, meleklerimiz”; لَدَيْهِمْ ledeyhim ifadesi “onların yanlarındaki”; يَكْتُبُونَ yektübûne fiili ise “yazmaktadırlar” demektir.

Burada müşriklerin Hz. Peygamber’e zarar vermeyle ilgili kararlılıkları, buna karşılık Yüce Allah’ın da kararlı oluşu ile her şeyi en ince detayına kadar bilişi, yapılanları meleklerin kayd edişi gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ اَبْرَمُوٓا اَمْرًا فَاِنَّا مُبْرِمُونَ “Yoksa (müşrikler) bir işe kesin karar mı verdiler! Doğrusu kararlı olan biziz!” Buradaki soru ifadesi müşriklerin bu konuda kararlı olduklarını, Yüce Allah’ın da aynı şekilde kararlı olduğunu ortaya koyan inkârî bir soru ifadesidir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَبْرَمُوٓا ebramû ve مُبْرِمُونَ mübrimûne kelimeleri “kararlı olmak” ve “kararlı olanlar” manasına gelmektedir.

Yüce Allah sözü müşriklerin dünya hayatlarındaki durumlarını sorgulamaya getirmekte ve onların Hz. Peygamber’e bir kötülük veya hakka engel olma konusunda bir kararları varsa asıl kendisinin onları cezalandırmada kararlı olduğunu bildirmektedir. Eğer Hz. Peygamber’e bir zarar vermeye kalkışırlarsa ilahi iradenin onu söz konusu girişimlerden koruyacağı, diğerlerini ise cezalandıracağı ortaya konulmaktadır. Böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Bu âyetin Mekke müşriklerinin Hz. Peygamber’i ortadan kaldırmak üzere Dâru’n-Nedve’de toplantılar yapmasıyla ilgili olarak indirildiği rivayet edilmektedir.(33) Konu eğer bir tuzakla ilgiliyse o zaman bu âyetin mesajı Tûr 52/42 ile de irtibatlandırılabilir. Zira oradaki ifadelere göre müşriklerin tuzak kurmalarına karşılık Yüce Allah’ın onların tuzaklarını başlarına geçireceği beyanı yer almaktadır. Dahası bu tuzak meselesine Medine döneminde indirilmiş olan Enfâl 8/30’da da gönderme yapıldığını söyleyebiliriz.

2. اَمْ يَحْسَبُونَ اَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوٰيهُمْ بَلٰى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ “Yoksa onlar, sırlarını ve gizli konuşmalarını duymadığımızı mı sanıyorlar? Aksine (o sır ve konuşmalarını) yanlarındaki elçilerimiz (melekler) yazmaktadır.” Yüce Allah önceki âyettekine benzer şekilde bu âyette de Mekkeli müşriklerin şahsında bütün kötü niyetlilerin neler yapıp ettikleri gayet iyi bildiğini ve yapılanları meleklerinin yazmakta olduğunu bildirmektedir.

a)اَمْ يَحْسَبُونَ اَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوٰيهُمْ “Yoksa onlar, sırlarını ve gizli konuşmalarını duymadığımızı mı sanıyorlar?” Buradaki soru da önceki âyetteki gibi inkârî bir sorudur ve Yüce Allah’ın onların sırlarını ve özel toplantılarında konuşulanları işittiğini göstermektedir.

Yüce Allah bu konu bağlamında düşündüğümüzde “bütün müşriklerin”, genelde ele aldığımızda ise “herkesin” hem sırlarını hem de başbaşa yaptıkları gizli ve özel görüşmeleri gayet iyi işittiğini beyan etmektedir. “Onların sırları”ndan kasıt, Hz. Peygamber’e duydukları derin öfke nöbetleridir; necvâ denen “özel görüşme”ler ise bu amaçla Dâru’n-Nedve’de bir araya gelişleridir.

Önceki âyette de ifade ettiğimiz üzere, Mekkeli müşrikler orada bu türden gizli ve özel toplantılar yaparak Hz. Peygamber ve hakikatler aleyhinde kendilerince kararlar alıyorlardı. İşte Yüce Allah onların bu tür faaliyetlerini, dahası içelerindeki sırlarını da gayet iyi bildiğini ifade etmektedir.

Benzer bir konunun ele alındığı İsrâ’ 17/47’de şöyle buyrulmaktadır: “Kendi aralarında fısıldaşırlarken zalimler ‘Siz, sadece ve sadece büyülenmiş bir adama uyuyorsunuz!’ diyorlardı.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’i dinlerlerken kendi aralarında fısıldaştıklarını haber vermekte ve bu zalimlerin çevrelerinde bulunanları ayıpladıklarını, kendilerince onları uyardıklarını bildirmektedir. Başta Velîd b. Muğîra olmak üzere müşriklerin Dâru’n-Nedve denen yerde bir araya gelip kendi aralarında fısıldaştıkları beyan edilmektedir.(34)

Anlaşılıyor ki müşrikler Hz. Peygamber’i dinlediklerinde muhataplarını ayıplamak ve vahyi yalanlamak için özel bir çaba içerisine girmişlerdi. Burada geçen نَجْوٰى/ النَّجْوٰى necvâ/en-necvâ kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(35) geçmekte ve “gizli konuşma, fısıldaşma” manasına gelmektedir.

Benzer bir gizli toplantı uygulamasının Firavun tarafından da uygulandığı Tâhâ 20/62’den anlaşılmaktadır. Demek ki onların derdi Hz. Peygamber’i ve vahyi etkisizleştirmek için her çabaya başvurmaktı. Yüce Allah da onları bu girişimlerini gayet iyi işittiğini ilan etmektedir.

b) بَلٰى وَرُسُلُنَا لَدَيْهِمْ يَكْتُبُونَ “Aksine (o sır ve konuşmalarını) yanlarındaki elçilerimiz (melekler) yazmaktadır.” Yüce Allah sırları ve özel toplantılarını bildiğini beyan ettikten sonra, bunu ilgililerin önüne getireceğini, çünkü insanların yanlarında bulunan elçilerin olup biten her şeyi yazmakta olduğunu haber vermektedir.

Bu âyetin mesaj olarak benzeri Kâf 50/17-18’dedir: “Hani, (insanda) sağdan ve soldan iki (melek) kaydedici olarak gözetleyicidir. Kişinin her bir sözünün (kararının veya davranışının) yanında hazır bir gözetleyici, kaydedici mutlaka vardır.” Bu âyette sözü edilen konu, يَتَلَقَّى yetelekkâ ve الْمُتَلَقِّيَان el-mütelekkıyâni kelimelerinin “muhafaza etmek, yazmak, zabıt tutmak veya bunu yapanlar” şeklindeki anlamı nedeniyle,(36) iki meleğin insanoğlunun yaptıklarını ve konuşmalarını kaydetmekte olduklarıyla ilgilidir.

“Amellerin yazdırılması” meselesini İnfitâr 82/10-12’de geniş bir şekilde ele alacağız. Burada kısaca şunu hatırlatalım: Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onu meleklerine yazdırıp kontrol altına aldırmaktadır. Âl-i İmrân 3/181, Nisâ’ 4/81, Yûnus 10/21, İsrâ’ 17/13, Kehf 18/49, Meryem 19/79, Yâsîn 36/12, Zuhruf 43/80, Câsiye 45/29, Kâf 50/17-18, Kamer 54/52-53, Cinn 72/28, İnfitâr 82/10-12, Târık 86/4’te bu noktada açık bilgiler yer almaktadır.

İşte konuyla ilgili olarak İnfitâr 82/10-12’de de beyan edildiği gibi, insanların beraberinde kirâmen kâtibîn, yani “onların yaptıklarını muhafaza eden ve onları bilip kaydeden değerli yazıcılar” vardır.

Muhafız melekler, elbette davranışı kötü olan insanların kaydını da tutmaktadır. İşte bu kayıtlar, inkâr ettikleri mahşer gününde birer karne gibi herkesin önüne getirilip, eline verilecektir. Meleklerin insanların amellerini “kaydedicilikleri”yle ilgili olarak En‘âm 6/61’i de hatırlamak gerekmektedir.

Önemine binen konuyla ilgili olarak yeniden ve kısaca belirtelim ki, Kehf 18/49’da “küçük büyük denmeden hiçbir şeyin ihmal edilmeyip sayılıp döküldüğü”, Yâsîn 36/12’de “Her şeyin apaçık bir imama (kitaba) kaydedildiği”, Kâf 50/18’de “insanın ağzından çıkan her şeyin kayıt altına alındığı” Kamer 54/53’te ise “küçük büyük her bir şeyin satır satır yazıldığı” ifade edilmektedir. Amel defterini sağ taraftan alabileceklerden olma duası ve niyazındayız.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/158.
  • En‘âm 6/158
• 2 - En‘âm 6/31, 40; A‘râf 7/187; Yûsuf 12/107; Hıcr 15/85; Nahl 16/77; Kehf 18/21, 36; Meryem 19/75; Tâhâ 20/15; Enbiyâ’ 21/49; Hacc 22/1, 7, 55; Furkân 25/11; Rûm 30/12, 14, 55; Lokmân 31/34; Ahzâb 33/63; Sebe’ 34/3; Mü’min 40/46, 59; Fussılet 41/47, 50; Şûrâ 42/17, 18; Zuhruf 43/61, 66, 85; Câsiye 45/27, 32; Muhammed 47/18; Kamer 54/1, 46; Nâzi‘ât 79/42. 3 - A‘râf 7/34; Tevbe 9/117; Yûnus 10/45, 49; Nahl 16/61; Rûm 30/55; Sebe’ 34/3; Ahkâf 46/35. 4 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/40 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Hicr 15/85 Nahl 16/77 Kehf 18/21 Kehf 18/36 Meryem 19/75 Tâhâ 20/15 Enbiyâ 21/49 Hacc 22/1 Hacc 22/7 Hacc 22/55 Furkân 25/11 Rûm 30/12 Rûm 30/14 Rûm 30/55 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/63 Sebe' 34/3 Mü'min 40/46 Mü'min 40/59 Fussilet 41/47 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/17 Şûrâ 42/18 Zuhruf 43/61 Zuhruf 43/66 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Câsiye 45/32 Muhammed 47/18 Kamer 54/1 Kamer 54/46 Nâzi‘ât 79/42 A‘râf 7/34 Tevbe 9/117 Yûnus 10/45 Yûnus 10/49 Nahl 16/61 Rûm 30/55 Sebe' 34/3 Ahkâf 46/35 En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 5 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Rikâk, 40.
• 6 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132. 7 - Buhârî, İmân, 37; Müslim, İmân, 1.
• 8 - A‘râf 7/38-39; İbrâhim 14/21-22; Kasas 28/63; Ahzâb 33/66-68; Sebe’ 34/31-33; Fâtır 35/14; Sâffât 37/27-34; Mü’min 40/47-48; Fussılet 41/29; Ahkâf 46/6.
  • A‘râf 7/39 İbrâhîm 14/22 Kasas 28/63 Ahzâb 33/68 Sebe' 34/33 Fâtır 35/14 Sâffât 37/34 Mü'min 40/48 Fussilet 41/29 Ahkâf 46/6
• 9 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 10 - Taberî, age., XI, 131. 11 - Semerkandî, age., II, 126.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 12 - Semerkandî, age., III, 264; Taberî, age., XXV, 95; Zemahşerî, age., IV, 256.
• 13 - İslâmoğlu, age., s. 1050’de 5. not.
• 14 - Buhârî, Tevhîd, 35; Bed’ü’l-Halk, 8; Tefsir, (Secde) 1; Müslim, Cenneh ve Sıfatü Na‘îmihâ ve Ehlihâ, 5; Tirmizî, Tefsîru’l-Kur’ân, 32; İbn Mâce, Zühd, 39.
• 15 - Tûr 52/19; Hâkka 69/24. 16 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Tûr 52/19 Hâkka 69/24 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 17 - Ra‘d 13/35; Furkân 25/15; Muhammed 47/15.
  • Ra‘d 13/35 Furkân 25/15 Muhammed 47/15
• 18 - Yâsîn 36/57; Sâd 38/51; Dühân 44/55; Tûr 52/22; Rahmân 55/11, 52, 68; Vâkı‘a 56/20, 32; ‘Abese 80/31.
  • Yâsîn 36/57 Sâd 38/51 Duhân 44/55 Tûr 52/22 Rahmân 55/11 Rahmân 55/52 Rahmân 55/68 Vâkı‘a 56/20 Vâkı‘a 56/32 ‘Abese 80/31
• 19 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6
• 20 - Semerkandî, age., III, 264; Taberî, age., XXV, 98.
• 21 - Semerkandî, age., III, 264; Taberî, age., XXV, 98; Zemahşerî, age., IV, 257. 22 - En‘âm 6/44; Mü’minûn 23/77; Rûm 30/49; Zuhruf 43/75. 23 - Semerkandî, age., I, 448; Taberî, age., VII, 194-195; Zemahşerî, age., II, 22.
  • En‘âm 6/44 Mü'minûn 23/77 Rûm 30/49 Zuhruf 43/75
• 24 - Mü’min 40/50. 25 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85.
  • Mü'min 40/50 Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85
• 26 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9
• 27 - Bu konuda benzer âyetler için ayrıca bk. En‘âm 6/27; Enbiyâ’ 21/14, 97; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ 26/97; Ahzâb 33/66; Sâffât 37/20; Zuhruf 43/38; Müddessir 74/45-47.
  • En‘âm 6/27 Enbiyâ 21/14 Enbiyâ 21/97 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/97 Ahzâb 33/66 Sâffât 37/20 Zuhruf 43/38 Müddessir 74/47
• 28 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23. 29 - İbrâhim 14/17. 30 - Tâhâ 20/74; A‘lâ 87/13.
  • Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 İbrâhîm 14/17 Tâhâ 20/74 A‘lâ 87/13
• 31 - Müddessir 74/28. 32 - Nisâ’ 4/56.
  • Müddessir 74/28 Nisâ 4/56
• 33 - Semerkandî, age., III, 265; Taberî, age., XXV, 100; Zemahşerî, age., IV, 258.
• 34 - Taberî, age., XV, 95. 35 - Nisâ’ 4/114; Tevbe 9/78; İsrâ’ 17/47; Tâhâ 20/62; Enbiyâ’ 21/3; Zuhruf 43/80; Mücâdele 58/7, 8, 10, 12, 13.
  • Nisâ 4/114 Tevbe 9/78 İsrâ 17/47 Tâhâ 20/62 Enbiyâ 21/3 Zuhruf 43/80 Mücâdele 58/7 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/10 Mücâdele 58/12 Mücâdele 58/13
• 36 - Zemahşerî, age., IV, 375.