Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 70-77. âyetlerinde İsrailıoğullarının dönekliğini, hrıstiyanların Hz. İsa ile ilgili aşırılıklarını ve inkârcılıklarını, Hz. İsa’nın ve annesinin beşer oluşlarını, putperestliğin anlamsızlığını, kitap ehlinin haksız yere dinde aşırı gidişlerini ele almakta ve kendilerini uyarmaktadır.

a) İsrailoğulları ve Hrıstiyanların Tutumu

Yüce Allah, sûrenin 70-74. âyetlerinde İsrailoğullarından sağlam söz aldığını, kendilerine peygamberler gönderdiğini, ne zaman bir peygamber onlara nefislerinin arzu etmediğini (ilâhî hükümleri) getirdiyse peygamberlerin bir kısmını yalanladıklarını, bir kısmını da öldürdüklerini, bir fitne olmayacak zannederek gerçeklere karşı kör ve sağır kesildiklerini, sonra tevbelerini Allah’ın kabul ettiğini, içlerinden çoğunun yine kör ve sağır kesildiğini bildirmektedir.

Ardından, “Allah, Meryem oğlu Mesîh’tir” diyenlerin kesinlikle kâfir oldukları, hâlbuki Mesîh’in “Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk ediniz” dediği, kim Allah’a ortak koşarsa muhakkak Allah’ın ona cenneti haram kılmış olacağını, onun yerinin ateş olduğunu ve zalimler için hiçbir yardımcı bulunmadığını kendilerine aktardığı ifade edilmekte, aynı şekilde “Allah, üçün üçüncüsüdür” diyenlerin de kâfir oldukları, oysa bir tek ilahtan (Allah’tan) başka hiçbir ilah olamayacağı, eğer söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden kâfir olanlara elem verici bir azap dokunacağı haber verilmekte, tevbe ederlerse Allah’ın onların tevbelerini kabul edeceği belirtilmektedir.

ı. Verdikleri Sözden Dönmeleri ve Azgınlıkları

لَقَدْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَاَرْسَلْنَآ اِلَيْهِمْ رُسُلًا كُلَّمَا جَآءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوٰىٓ اَنْفُسُهُمْ فَر۪يقًا كَذَّبُوا وَفَر۪يقًا يَقْتُلُونَ وَحَسِبُوٓا اَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَصَمُّوا ثُمَّ تَابَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا كَث۪يرٌ مِنْهُمْ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Şüphesiz ki İsrailoğulları’ndan sağlam bir söz almış ve onlara elçiler göndermiştik. Ne zaman elçi onlara nefislerinin arzu etmediği (hükümler)i getirse (onların) bir kısmını yalanlıyor, bir kısmını da öldürüyorlar(dı). Bir fitne (imtihan) olmayacak sanmışlar da kör ve sağır kesilmişlerdi. Sonra Allah tevbelerini kabul etmişti; ardından içlerinden çoğu yine kör ve sağır kesilmişti. Allah onların yapmakta olduklarını görendir.”

Buradaki لَقَدْ اَخَذْنَا lekad ehaznâ fiili “muhakkak ki almıştık”; م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ mîsâka benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarından söz (almıştık)”; وَاَرْسَلْنَا ve arselnâ fiili “ve göndermiştik”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifacesi “onlara, kendilerine”; رُسُلًا rusülen kelimesi “rasüller, elçiler”; كُلَّمَا جَآءَهُمْ küllemâ câehum ifadesi “her ne zaman onlara getirdiğinde”; رَسُولٌ rasûlün kelimesi “rasül, elçi”; بِمَا لَا تَهْوٰى bimâ lâ tehvâ ifadesi “istemedi(kler)i herhangi bir şey”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum tamlaması “onların nefisleri(nin), kendileri(nin)”; فَر۪يقًا ferîkan kelimesi “bir kısmını”; كَذَّبُوا kezzebû fiili “yalanlamışlardı”; وَفَر۪يقًا ve ferîkan kelimesi “bir kısmını da”; يَقْتُلُونَ yaktülûne fiili “öldürüyorlar(dı)”; وَحَسِبُوا ve hasibû fiili “ve (şöyle) sanmışlardı”; اَلَّا تَكُونَ ellâ tekûne ifadesi “olmamasını, olmayacağını”; فِتْنَةٌ fitnetün kelimesi “herhangi bir fitne, ağır sınav”; فَعَمُوا fe ‘amû fiili “kör davranmışlardı”; وَصَمُّوا ve sammû fiili “ve sağır davranmışlardı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra tekrar”; تَابَ tâbe fiili “tevbesini, yönelişlerini kabul etmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim “onların”; ثُمَّ sümme edatı “sonra tekrar”; عَمُوا ‘amû fiili “kör davranmışlardı”; وَصَمُّوا ve sammû fiili “ve sağır davranmışlardı”; كَث۪يرٌ kesîrun kelimesi “çoğu, çokları”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi “gören(dir)”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi ise “onların yapmakta olduklarını” demektir.

Burada İsrailoğullarından alınan söze rağmen onların olumsuz tavırları, duyarsızlıkları, peygamberlere karşı düşmanca tutumları, hakikatlere karşı kör ve sağır davranmaları vs. bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَاَرْسَلْنَآ اِلَيْهِمْ رُسُلًا كُلَّمَا جَآءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوٰىٓ اَنْفُسُهُمْ فَر۪يقًا كَذَّبُوا وَفَر۪يقًا يَقْتُلُونَ “Şüphesiz ki İsrailoğulları’ndan sağlam bir söz almış ve onlara elçiler göndermiştik. Ne zaman elçi onlara nefislerinin arzu etmediği (hükümler)i getirse (onların) bir kısmını yalanlıyor, bir kısmını da öldürüyorlar(dı).” Yüce Allah kitap ehliyle ilgili uyarılarda bulunup kurtuluşun sağlam bir iman ve dürüst davranışlarla elde edileceğini beyan ettikten sonra, sûrenin ilk âyetinde belirttiği “sözleşmelerin gereğini yerine getirin” buyruğuna ve daha önce yorumladığımz Mâide 5/12. âyette de gündeme getirdiği İsrailoğullarından aldığı söze gönderme yapmaktadır.

a)لَقَدْ اَخَذْنَا م۪يثَاقَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ وَاَرْسَلْنَآ اِلَيْهِمْ رُسُلًا “Şüphesiz ki İsrailoğulları’ndan sağlam bir söz almış ve onlara elçiler göndermiştik.” Yüce Allah’ın İsrailoğullarından söz aldığıyla ilgili bir başka mesaj Bakara 2/83-84 ve Mâide 5/12’de de zikredilmektedir. İsrailoğullarından alınan sözlerin içeriği sözü edilen âyetlerde ele alınmakta, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise onların verdikleri sözlerin karşılığındaki olumsuz tutumunu, bir de İsrailoğullarına pek çok peygamber gönderdiğini bildirmektedir. Bilindiği üzere, İsrailoğulları kendilerine en çok peygamber gönderilen insanlar olarak tanıtılmaktadır ki bu âyette de onlara nice peygamberler geldiği ifade edilmektedir.

İsrailoğullarından alınan sözün içeriği bağlamında Bakara 2/83-84’teki ifadeleri hatırlatmakla yetineceğiz: “Vaktiyle biz, İsrailoğullarından ‘Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz; ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere ve yoksullara iyilik edeceksiniz’ diye söz almıştık. İnsanlara güzel söz söyleyin; namazı kılın ve zekâtı verin! Sonunda azınız müstesna, yüz çevirerek dönüp gitmiştiniz. (Ey İsrailoğulları!) Birbirinizin kanını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza dair sizden söz almıştık. Her şeyi görerek sonunda bunları kabul etmiştiniz.”

b) كُلَّمَا جَآءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوٰىٓ اَنْفُسُهُمْ فَر۪يقًا كَذَّبُوا وَفَر۪يقًا يَقْتُلُونَ “Ne zaman elçi onlara nefislerinin arzu etmediği (hükümler)i getirse (onların) bir kısmını yalanlıyor, bir kısmını da öldürüyorlar(dı).” Yüce Allah İsrailoğullarının peygamberlerine ve onların tebliğ ettiği ilahi mesajlara karşı tavrını ele almakta ve nefislerinin, heva ve heveslerinin arzu etmediği herhangi bir şeyi her getirdiklerinde o peygamberlerin bir kısmını yalanladıklarını, bir kısım peygamberi ise öldürdüklerini ifade etmektedir.

Bir kez de Bakara 2/87’de geçenلَا تَهْوٰى lâ tehvâ fiili “hoşlanmamak” demektir. Onların yalanladığı peygamberler zaten aslında kendilerine gönderilen peygamberlerin büyük çoğunluğudur. Öldürdükleri peygamberler ise rivayetlerden anlayabildiğimiz üzere Hz. Şu‘ayb, Hz. Zekeriyya ve Hz. Yahyâ gibi peygamberlerdir.(1)

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/87’de de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun biz Mûsâ’ya el-Kitâb’ı vermiştik. Ondan sonra birbiri ardınca peygamberler göndermiştik. Meryem oğlu İsâ’ya da apaçık belgeler vermiş, onu Rûhu’l-Kudüs (kutsal ruh) ile desteklemiştik. (Ne var ki) gönlünüzün arzulamadığı şeyleri söyleyen bir elçi size geldikçe ona karşı büyüklük taslamıştınız. (Size gelen) peygamberlerden bir kısmını yalanlamıştınız; bir kısmını ise öldürüyorsunuz.” Yüce Allah İsrailoğullarına seslenmekte ve kendilerine birbiri ardınca pergamberler göndermesine rağmen, onların getirip tebliğ ettiği esaslar içerisinde hoşlarına gitmeyen bir mesaj olduğunda küstahlık ettiklerini, kibre kapıldıklarını, bunun doğrultusunda bir kısmını yalanladıklarını, onları yalancılıkla suçladıklarını, bir kısmını ise öldürdüklerini beyan etmektedir.

Âyette verilen bilgilere bakıldığında, Hz. Peygamber zamanındaki yahudilere seslenilmekte ve onların atalarının yaptığı yanlışlıkları benimsedikleri, yolundan gittikleri için sanki onların da daha önce gönderilen peygamberleri yalandıkları, çünkü getirip tebliğ ettikleri prensipleri nefis ve hevalarının arzu etmediği, bunun sonucunda korkunç bir kibre kapılarak bir kısım peygamberi yalanladıkları, bir kısmını ise Bakara 2/61. âyette de belirtildiği gibi hunharca katlettikleri ifade edilmektedir.

Vahyin indirildiği dönemdekiler her ne kadar herhangi bir peygamber öldürmediyseler de atalarını benimsemeleri ve onların izinden gitmeleri, yaptıklarını da onaylamaları manasında değerlendirilmiş olmalıdır. Bu nedenledir ki âyetin sonunda gelen كَذَّبُوا kezzebû fiili geçmiş zaman kalıbında olsa da تَقْتُلُونَ taktülûne “öldürüyorsunuz” fiili şimdiki ve geniş zaman kalıbında tercih edilmiştir. Bu fiilin geniş zaman kalıbında getirilmesinin bir başka sebebi de âyet sonlarının geniş zaman kalıbındaki uyumuna uygunluk olarak yorumlanabilir.(2)

Bu arada İsrailoğullarının verdiği sözlere karşı nasıl bir tavır ortaya koyduklarıyla ilgili olarak Bakara 2/85-86’daki bilgileri de sadece âyet meali şeklinde de olsa vermekte yarar görmekteyiz:

“Buna rağmen (bu sözleşmeyi kabul eden) sizler, (verdiğiniz sözün tersine) birbirinizi öldürüyor, aranızdan bir grubu yurtlarından çıkarıyor, günahta ve düşmanlıkta onlara karşı birleşiyorsunuz. Onları yurtlarından çıkarmak size haram olduğu halde (hem çıkarıyor hem de) size esirler olarak geldiklerinde fidye veri(p onları kurtarı)yorsunuz. Yoksa siz el-Kitâb’ın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz? Sizden böyle davrananların cezası dünya hayatında ancak ve ancak rüsvaylıktır. Kıyamet gününde ise en şiddetli azaba çarptırılacaklardır. Allah yapmakta olduklarınızdan hiçbir şekilde gafil değildir. İşte onlar, ahirete karşılık dünya hayatını satın alan kimselerdir. Bu yüzden ne azapları hafifletilecek ne de kendilerine yardım edilecektir.”

2. وَحَسِبُوٓا اَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَصَمُّوا ثُمَّ تَابَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا كَث۪يرٌ مِنْهُمْ وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Bir fitne (imtihan) olmayacak sanmışlar da kör ve sağır kesilmişlerdi. Sonra Allah tevbelerini kabul etmişti; ardından içlerinden çoğu yine kör ve sağır kesilmişti. Allah onların yapmakta olduklarını görendir.” Yüce Allah İsrailoğullarının tutumu hakkında bilgi vermekte ve büyük çoğunluğun dönekliklerine değinmektedir.

a) وَحَسِبُوٓا اَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَصَمُّوا ثُمَّ تَابَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ “Bir fitne (imtihan) olmayacak sanmışlar da kör ve sağır kesilmişlerdi. Sonra Allah tevbelerini kabul etmişti.” Yüce Allah İsrailoğullarının bazı peygamberleri yalanladıklarını, bir kısmını ise öldürdüklerini beyan ettikten sonra, onların bu yaptıklarıyla ilgili olarak herhangi bir fitne olmayacağını, başlarına herhangi bir felaket gelmeyeceğini sandıklarını, bu yüzden ilahi buyruklara karşı kör ve sağır davrandıklarını, ancak daha sonra bu davranışlarından pişmanlık duyarak Yüce Allah’a tevbe ettiklerini, yani Allah’a yönelerek O’nun buyruklarına iman edip teslimiyet gösterdiklerini, Bakara 2/54’te de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın da onların tevbelerini kabul ettiğini bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız Mâide 5/39’da da ifade ettiğimiz üzere تَابَ tâbe fiili عَلَي ‘alâ cer harfi ile kullanılınca “tevbeleri kabul etmek” manasını vermektedir.

Âyette yer alan فِتْنَة fitneh kelimesi “fitne”, “bela”, “kıtlık”, “veba”, “ölüm”, “musibet”, “sıkıntı”, “azap”, “düşmanlık”, “buğz”, “kin”, “uğursuzluk” vs. manalarında yorumlanmaktadır. Âyette ikişer kez zikredilen عَمُوا وَصَمُّوا ‘ammû ve sammû fiilleri de “körleşmek” ve “sağırlaşmak” manasında onların kendilerine iletilen her bir ilahi mesaja karşı ilgisizliklerini ifade etmekte, mecazi birer mana içermektedir.

b) ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا كَث۪يرٌ مِنْهُمْ “Ardından içlerinden çoğu yine kör ve sağır kesilmişti. Allah onların yapmakta olduklarını görendir” Yüce Allah İsrailoğullarının tevbesinde kararlılık göstermediklerini, içlerinden büyük çoğunluğun aynı şekilde hakikatlere karşı yine körleştiğini ve sağır davranıklarını bildirmekte, böyle zikzakların aslında sonunun perişanlık olacağına dikkat çekmek istemektedir. Çünkü Bakara 2/161 ve Nisâ’ 4/137’de de beyan edildiği üzere, bu türden zikzakların sonu tam bir felakettir. Zaten İsrailoğullarının ortaklaşa yaşadığı da bundan başka bir şey değildir.

c) وَاللّٰهُ بَص۪يرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Allah onların yapmakta olduklarını (hakkıyla) görendir.” Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(3) Bu çerçevede Yüce Allah İsrailoğullarının da onlar gibi düşünen diğer insanların da neler yapıp etiklerini gayet iyi gördüğünü, yani bildiğini beyan ederek, O’nun bilgisinden hiçbir şeyin uzak kalamayacağını belirtmek istemektedir. Durum böyle olunca, başta yahudiler olmak üzere bütün insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsinden hesaba çekilecekleri kendilerine bildirilmiş olmaktadır.

ıı. Hz. İsa’yı İlahlaştıranların Kafir Oluşu

لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَقَالَ الْمَس۪يحُ يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ اِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَاْوٰيهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ ثَالِثُ ثَلٰثَةٍ وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّآ اِلٰهٌ وَاحِدٌ وَاِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah –işte o– Meryem oğlu Mesih (İsa)’dır!” diyenler elbette kâfir olmuşlardır. (Oysa) Mesih (İsa), ‘Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!’ demişti. (Bilin ki) kim Allah’a ortak koşarsa elbette Allah ona cenneti haram kılmıştır; onun barınağı ateştir ve zalimler için hiçbir yardımcı yoktur. Şüphesiz ki Allah, üçün üçüncüsüdür!” diyenler de şüphesiz ki kâfir olmuşlardır. (Oysa) tek bir ilahtan (Allah’tan) başka ilah yoktur. Söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden kâfir olanlara elem verici bir azap dokunacaktır.”

Âyetteki لَقَدْ كَفَرَ lekad kefera ifadesi “muhakkak ki kafir olmuştur”; الَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenler”;اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “işte O”; الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ el-mesîhu’bnu meryeme tamlaması “Meryem’in oğlu İsa(dır)”;وَقَالَ ve kâle fiili “(şöyle) demişti”; الْمَس۪يح el-mesîhu kelimesi “Mesih”; يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ yâ benî isrâîle hitabı “ey İsrailoğulları”; اعْبُدُوا u‘büdû emri “ibadet edin, kulluk edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbime”; وَرَبَّكُمْ ve rabbeküm tamlaması “ve sizin de Rabbiniz olana”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki şu (durum söz konusudur)”; مَنْ يُشْرِكْ men yüşrik ifadesi “her kim ortak koşarsa”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi”; Allah’a”; فَقَدْ حَرَّمَ fe kad harrame fiili “elbette haram kılmıştır, kılmış olacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; الْجَنَّةَ el-cennete kelimesi “cenneti”;وَمَاْوٰيهُ ve me’vâhu tamlaması “ve onun varacağı yer”; النَّارُ en-nâru kelimesi “ateş(tir), cehennem(dir)”; وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ ve mâ li’z-zâlimîne ifadesi “zalimler, haksızlık edenler için asla ve asla yoktur, olmayacaktır”; مِنْ اَنْصَارٍ min ensârin ifadesi “hiçbir yardımcı, yardımcılar”; لَقَدْ كَفَرَ lekad kefera ifadesi “muhakkak ki kafir olmuştur”; الَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenler”;اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; ثَالِثُ ثَلٰثَةٍ sâlisü selâsetin tamlaması “üçün üçüncüsü(dür)”; وَمَا مِنْ اِلٰهٍ ve mâ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilah, tanrı yoktur”; اِلَّآ اِلٰهٌ وَاحِدٌ illâ ilâhun vâhıdün istisnası “tek bir ilahtan başka”; وَاِنْ لَمْ يَنْتَهُوا ve in lem yentehû fiili “eğer vazgeçmezlerse”; عَمَّا يَقُولُونَ ‘ammâ yekûlûne ifadesi “onların dedikleri şeylerden”; لَيَمَسَّنَّ le yemessenne fiili “muhakkak ki dokunacaktır”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifafesi “inkar etmiş olanlara, kafir olanlara”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada hrıstiyanların Hz. İsa ile ilgili onu ilahlaştıran kabulleri ve eğer vazgeçmezlerde yaşayacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَقَالَ الْمَس۪يحُ يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ اِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَاْوٰيهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “Şüphesiz ki Allah –işte o– Meryem oğlu Mesih (İsa)’dır!” diyenler elbette kâfir olmuşlardır. (Oysa) Mesih (İsa), ‘Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!’ demişti. (Bilin ki) kim Allah’a ortak koşarsa elbette Allah ona cenneti haram kılmıştır; onun barınağı ateştir ve zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” Yüce Allah hrıstiyanların Hz. İsa ile ilgili son derece hatalı kabullerini, onlara karşı Hz. İsa’nın neler söylediğini ve yaşayacakları feci akıbeti ele almaktadır.

a) لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ “Şüphesiz ki Allah –işte o– Meryem oğlu Mesih (İsa)’dır!” diyenler elbette kâfir olmuşlardır.” Yüce Allah İsrailoğullarının kendi peygamberlerine karşı düşmanca tavırlarını hatırlattıktan sonra, bir kez de Mâide 5/17’de geçtiği üzere Hz. İsa’yı ilahlaştıranların mutlak sûrette kâfir olduklarını ilan etmektedir. Âyette kullanılan هُوَ huve “fasl zamiri” cümleye hasr/kasr denilen “vurgulu” ifade özelliği katmakta ve hrıstiyanların konuyla ilgili kesin kanaatlerinin bu olduğunu ortaya koymaktadır.

Mâide 5/17. âyette şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki ‘Allah, Meryem oğlu Mesîh’tir’ diyenler kesinlikle kâfir olmuşlardır. De ki: Öyleyse (Allah), Meryem oğlu Mesîh’i, anasını ve yeryüzündekilerin hepsini imha etmek (öldürüp yok etmek) isterse Allah’a karşı kimin elinde bir şey var ki?! (O’na kim bir şeyle engel olabilecektir ki?!) Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. O dilediğini yaratır. Allah her şeye gücü yetendir.” Hz. İsa ile ilgili yapılan değerlendirmelerde ileri sürülen ve tevhide aykırı olan bütün kanaatlerin küfür olduğu Mâide 5/17, 72, 73 ve Tevbe 9/30’da açıkça zikredilmektedir.

b) وَقَالَ الْمَس۪يحُ يَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اعْبُدُوا اللّٰهَ رَبّ۪ي وَرَبَّكُمْ “(Oysa) Mesih (İsa), ‘Ey İsrailoğulları! Benim Rabbim ve sizin Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin!’ demişti.” Yüce Allah hrıstiyanların Hz. İsa’ya yükledikleri insanüstülük sıfatlarının doğru olmadığını, onu “Allah”, “Allah’ın oğlu” ve “üçün üçüncüsü” şeklindeki değerlendirmelerinin çok büyük bir hata olduğunu beyan ederek, esasında Hz. İsa’nın kavmine çağrısının tam da tevhid olduğunu ifade etmektedir. Hz. İsa muhatabı olan İsrailoğullarına hitap ederek “benim de sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin” tebliğinde bulunmuştu.

Konunun önemini ve mesajını doğru kavramada son derece önemli olan ve Hz. İsa’nın mahşerdeki sorgulanmada dile getireceği bildirilen konuşmalar bağlamında Mâide 5/116-117’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah ‘Ey Meryem oğlu İsa! İnsanlara, ‘Beni ve anamı, Allah’ın peşi sıra iki ilah edinin’ diye sen mi dedin?’ buyurduğu zaman o, ‘Hâşâ! Seni tenzih ederim; hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim sen onu şüphesiz bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin; hâlbuki ben senin zâtında olanı bilemem. Gizlilikleri eksiksiz bilen yalnızca sensin. Ben onlara, ancak bana emrettiğin ‘Benim de Rabbim, sizin de Rabbiniz olan Allah’a kulluk edin’ gerçeğini söyledim. İçlerinde bulunduğum müddetçe onlar üzerine kontrolcü idim. Beni vefat ettirince artık onlar üzerine gözetleyici yalnız sen oldun. Sen her şeyi hakkıyle görensin.”

c) اِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّٰهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَاْوٰيهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “(Bilin ki) kim Allah’a ortak koşarsa elbette Allah ona cenneti haram kılmıştır; onun barınağı ateştir ve zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” Bu ifadeler “Hz. İsa”ya da genel manada bütün insanlara “Yüce Allah”ın hatırlatması olarak da kabul edilebilir. Konu akışı Hz. İsa ile ilgili olduğu için biz açıklamalarımızı bu cümlelerin Hz. İsa’ya aidiyeti üzerinden yapmaya çalışacağız.

Yüce Allah Hz. İsa’nın İsrailoğullarına hitabında onlara tenbihte bulunduğunu, şirkin ne kadar korkunç sonuçlarının olduğunu kendilerine bildirdiğini hatırlatmaktadır. Kendisini Yüce Allah’ın oğlu diye kabul ettikleri Hz. İsa, bunun son derece hatalı olduğunu beyan etmek üzere şu hususa değinmektedir: Her kim herhangi bir şeyi Yüce Allah’a ortak koşarsa bunun kendileri açısından sonuçları olacaktır. Bu bağlamda âyette üç hususa değinilmektedir:

ı.فَقَدْ حَرَّمَ اللّٰهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ “Muhakkak ki Allah ona cenneti haram kılmış (olacak)tır.” Bu çerçevede her şeyden önce Yüce Allah onlara cenneti haram yani girilmesini imkânsız kılmış olacaktır. Nisâ’ 4/48 ve 116’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın bağışlamayacağını ilan ettiği tek günah şirktir, şirk üzere ölmektir. İşte Hz. İsa’nın da dikkat çektiği nokta bu gerçekle birebir örtüşmektedir.

ıı. وَمَاْوٰيهُ النَّارُ “Onun yeri ateştir.” Hz. İsa’nın beyanına göre Yüce Allah’a ortak koşmanın diğer bir sonucu, sığınağının ateş olacağıdır. Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(4) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermekte, النَّار en-nâr sözcüğü ise “ateş”, “ateş azabı”, “cehennem ateşi” gibi anlamları içermektedir.

ııı. وَمَا لِلظَّالِم۪ينَ مِنْ اَنْصَارٍ “Zalimler için hiçbir yardımcı yoktur.” Hz. İsa, şirkin korkunç sonuçlarından birisinin ise mahşerde bu kişilerin hiçbir şekilde yardım göremeyecekleri olduğunu bildirmektedir. Bu ifade Bakara 2/270 ve Âl-i İmrân 3/192’de de geçmektedir.

Kur’ân’da 11 kez(5) geçen اَنْصَار ensâr kelimesi “yardımcılar” demektir. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı, manayı olumsuz olarak pekiştirmekte, zalimler için hiçbir yardımcının olamayacağı mesajını içermektedir.

Hz. İsa, başta kendisi olmak üzere Yüce Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşanları “zalimler” şeklinde nitelendirmekte ve onları azaptan kurtarabilecek hiçbir yardımcılarının bulunmayacağını haber vermektedir. Bu tip insanlara zalim denmesinin sebebi, inançta tevhidin adalet olmasına karşılık, şirkin de zulüm olmasıdır. Bu kişiler yapılması gerekeni yapmamaları, hakkı yerine getirmemeleri, bunun sonucunda yapılmaması gerekenleri yapmaları nedeniyle müşrikler olarak tanıtılmaktadır.

Şûrâ 42/8’de şöyle buyrulmaktadır: “Zalimlerin ise hiçbir dostu ve yardımcısı yoktur.” Yüce Allah zalimlerin hiçbir şekilde dostlarının ve yardımcılarının bulunmadığını beyan etmektedir. Burada sözü edilen “zalimler”, inançta adalet demek olan tevhidi bırakıp zulüm demek olan şirki benimseyenlerdir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Yüce Allah, öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara ve sonrasında bütün insanlara hitap etmekte, kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve yardımcılarının bulunamayacağını haber vermektedir.

Mutlak manada inkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, yardımcısının ve şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet(6) vardır. Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(7)

2. لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ ثَالِثُ ثَلٰثَةٍ وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّآ اِلٰهٌ وَاحِدٌ وَاِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah, üçün üçüncüsüdür!” diyenler de elbette kâfir olmuşlardır. (Oysa) tek bir ilahtan (Allah’tan) başka ilah yoktur. Söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden kâfir olanlara elem verici bir azap dokunacaktır.” Yüce Allah hrıstiyanların Hz. İsa hakkındaki bir başka küfür şeklindeki kabullerini eleştirmektedir.

a) لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ ثَالِثُ ثَلٰثَةٍ وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّآ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “Şüphesiz ki Allah, üçün üçüncüsüdür!” diyenler de elbette kâfir olmuşlardır. (Oysa) tek bir ilahtan (Allah’tan) başka ilah yoktur.” Yüce Allah peygamberlerine karşı besledikleri “tefrit” yani ciddiye almayıp değersiz gören, hatta onların bir kısmını öldüren yahudilerden farklı olarak, bir başka büyük yanlışı da hrıstiyanların yaptığını, önceki âyette ve daha önce yorumladığımız Mâide 5/17’de de geçtiği üzere onların da Hz. İsa’ya “ifrat”a varan bir bakışla onu ilahlaştırdıklarını, bu çerçevede Hz. İsa için “Allah üçün üçüncüsüdür” dediklerini bildirmekte ve böyle bir kabulün sahiplerinin de kâfir olduğunu ifade etmektedir.

ı. لَقَدْ كَفَرَ الَّذ۪ينَ قَالُوٓا اِنَّ اللّٰهَ ثَالِثُ ثَلٰثَةٍ “Andolsun ki ‘muhakkak ki Allah, üçün üçüncüsüdür’ diyenler de kâfir olmuşlardır.” hrıstiyanların bu türden isnatları “Allah üç unsurdan birisidir”, “Allah üç uknumdan birisidir”, “Allah üçlünün üçüncüsüdür” şeklindedir ki buna teslîs yani “üçleme” denmektedir. Bu kabulün sahiplerine göre, üçlünün unsurları “Allah, İsa, Kutsal Ruh” veya “Allah, Meryem, İsa” veya “Baba, Ruhu’l-Kudüs, Oğul” ya da “Baba, Ana, Oğul” şeklindedir ve üç uknumdan yani üç unsurdan oluşan bu kabulde Hz. İsa bu üçlünün biri olarak benimsenmektedir. İşte Yüce Allah böyle bir kabulü küfür, bu kabulü benimseyenleri ise kâfir olarak nitelendirmektedir.

Râzî, bu tamlamanın izahı bağlamında çok temel olan iki görüşü ifade etmekte ve şu değerlendirmeyi yapmaktadır:

“Hrıstiyanların, ‘O, üçün üçüncüsüdür’ sözü hakkında iki izah vardır:

- “Bir görüşe göre, hrıstiyanlar bu sözleri ile ‘Yüce Allah, Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın üç ayrı ilâh olduğunu kastetmişlerdir. Bunu destekleyen bir şey de, Yüce Allah’ın, Hz. İsa’ya ‘Ey Meryem oğlu İsa, insanlara ‘Allah’ın peşi sıra beni ve anamı iki ilah edininiz’ diyen sen misin?’(8) demesidir. Buna göre ‘üçün üçüncüsü’ ifâdesi, ‘üç ilâhın birisi’ veya ‘üç ilahtan birincisi’ manasındadır. Bunun anlamının böyle olduğunun delili ise, Yüce Allah’ın onları reddederken ‘Hâlbuki bir tek ilahtan baş­ka hiçbir ilah yoktur’ buyurmasıdır. Buna göre âyette bir hazif bulunmaktadır ki burada ‘ilahlar’ manasındaki kelime zikredilmemiştir. Çünkü bunun, onların inançların­dan olduğu bilinmektedir.”

“Vahidî şöyle demiştir: ‘Allah’ın, üç ilahın üçüncüsü olduğu’ manasını kastetmeksizin, ‘Allah üçün üçüncüsüdür’ diyen kimse tekfir edilemez. Çünkü iki şeyin üçüncüsü, her şeyi, herkesin her türlü konuşmasını bilmesi ilmi sebebi ile Allah’tır. Nitekim Yüce Allah, ‘Herhangi bir üç kişiden bir fisıldaşma olsa, muhakkak o (Allah), bunların dördüncüsüdür. Bir beş kişiden bu meydana gelirse mutlaka o (Allah), bunların altıncısıdır’(9) buyurmuştur.”

- “Kelamcılar, hrıstiyanların şöyle dediklerini nakletmişlerdir: ‘Cevher tek, unsurları (uknumları) ise üçtür: ‘Baba, oğul ve Ruhu’l-Kudüs.’ Bu üçü tek bir ilahtır. Nitekim ‘güneş, hem daireseldir; hem ışığı hem de ısıyı kapsamaktadır. Buna göre hrıstiyanlar, ‘Baba’ kelimesi ile Allah’ın zâtını, ‘oğul ile kelimesini, ‘ruh’ ile de hayatını kastetmişler ve şöyle demişlerdir: ‘Hak Teâlâ’nın sözü olan ‘kelime’, suyun içki ve süte karışması gibi, Hz. İsa’nın bedenine karışmıştır.’ Yine onlar, ‘Baba’nın bir ilah, ‘Oğul’un bir ilah ve ‘Ruh’un bir ilah ve hepsinin birlikte tek bir ilah olduğunu iddia etmişlerdir.”

“Bil ki bu görüşün bâtıl olduğu, aklın öncelikli ve apaçık kabulü ile bilinmektedir. Çünkü üç, bir olmaz; bir de üç olmaz. Yeryüzünde hrıstiyanların sözü kadar bâtıl ve bozuk başka bir söz görülmemiştir.”(10)

ıı. وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّآ اِلٰهٌ وَاحِدٌ “(Halbuki) bir tek ilahtan (Allah’dan) başka hiçbir ilah yoktur.” Yüce Allah hrıstiyanların Hz. İsa’yı Allah veya üçün üçüncüsü olarak kabul edince, onlara cevap vermek üzere tek ilah olarak Allah’tan başka hiçbir ilah bulunmadığını beyan etmektedir. Bu cümle öncekinin hâl cümlesi olarak kabul edilebilir. Buna göre anlam şöyle olur: “Andolsun ki bir tek ilahtan (Allah’dan) başka hiçbir ilah olmadığı halde ‘Allah, üçün üçüncüsüdür’ diyenler de kâfir olmuşlardır.”

Âyetteki وَمَا مِنْ اِلٰهٍ اِلَّآ اِلٰهٌ وَاحِدٌ cümlesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve ifadesiyle aynı anlamı veren nefyü istisna tekniğiyle beyan edilmiş bir tevhid ikrarıdır. Buradaki مَا mâ ve مِنْ min edatları cümleye “hiçbir” manası katarak mesajı pekiştirmekte, Yüce Allah’tan başka hiçbir ilahın bulunmadığını göstermektedir.

Bakara 2/162, 255, Âl-i İmrân 3/2 ve Nisâ’ 4/87’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanmakta, bir taraftan insanların tevhid inancını pekiştirirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirmektedir. Kur’ân’da 30 kez(11) bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi, şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Yüce Allah’tan başka herhangi bir ma‘bûd “ilah” iddiasını ve kabulünü şiddetle reddetmektedir.

Kur’ân’da 111 kez geçen ilâh kelimesi لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ lâ ilâhe illâ hüve cümlesinde 26 kez geçmektedir. Yüce Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığıyla ilgili olarak Kur’ân’da pek çok ifade yer almaktadır.(12) Benzer anlamları veren değişik kullanımların da bulunduğunu ifade ederek, Yüce Allah’ın mutlak kudret ve kararlarında yegâne otorite olduğunu belirtmek istemektedir. İfadedeki لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları vurgu manası içermekte, اِلٰه ilâh kelimesi de nekra olduğu için bu anlamda Yüce Allah’tan başka hiçbir üstün gücün bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır.

b) وَاِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Söylediklerinden vazgeçmezlerse, içlerinden kâfir olanlara elem verici bir azap dokunacaktır.” Yüce Allah hrıstiyanların dile getirdiği bu türden şirk ve küfür içerikli sözlerden ve kabullerden vazgeçmedikleri takdirde kafir olarak kalacaklarını ve kendilerine elem verici bir azabın dokunacağını haber vermekte, kendilerini uyarmaktadır. Âyette geçen لَيَمَسَّنَّ le yemessenne ifadesinin başındaki lâm/le ve sonundaki “şeddeli nûn” harfleri cümleyi pekiştirmekte ve iddialarından dönmezlerse başlarına bu azabın mutlaka geleceği mesajını vermektedir.

ııı. Tevbenin Gerekliliği

اَفَلَا يَتُوبُونَ اِلَى اللّٰهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Hâlâ) bağışlanma dileyerek Allah’a tevbe etmeyecekler mi? Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki اَفَلَا يَتُوبُونَ e felâ yetûbûne sorusu “tevbe etmezler mi, yönelmezler mi”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَيَسْتَغْفِرُونَهُ ve yestağfirûnehû ifadesi “ve O’ndan bağışlanma dileyerek”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada hrıstiyanların şirk ve küfürden vazgeçmeleri gerektiğine dair bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1.اَفَلَا يَتُوبُونَ اِلَى اللّٰهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ “(Hâlâ) bağışlanma dileyerek Allah’a tevbe etmeyecekler mi?” Yüce Allah hrıstiyanların Hz. İsa ile ilgili şirk ve küfür dolu inançlarından vazgeçmeleri gerektiğini, bu yanlıştan dönüp Allah’a yönelmelerini ve O’ndan bağışlanma dileğinde bulunmaları gerektiğini bir soru cümlesiyle dile getirmekte, onlardan bunu yapmalarının beklendiği ortaya konulmaktadır. “Hâla Allah’a tevbe edip O’ndan bağışlanmayı dilemiyecekler mi?” cümlesinden maksat, “Neden hâlâ Allah’a tevbe etmiyorlar ve bağışlanma dilğinde bulunmuyorlar ki?” şeklinde “Allah’a tevbe edip O’ndan bağışlanmayı dilesinler” demektir.

2. وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah bağlam gereği şirk ve küfür içerisindeki hrıstiyanlara, genelde bütün inkârcılara seslenmekte ve tevbe edip istiğfarda bulunmaları halinde Allah’ın غَفُور ğafûr sırfatı gereği çok bağışlayıcı, رَح۪يم rahîm sıfatı gereği de çok merhamet edici olduğunu hatırlatmakta, kullarını affedeceğini müjdelemektedir.

b) Putperestliğe Karşı Temel Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 75-77. âyetlerinde Meryem oğlu Mesîh’in sadece ve sadece bir rasûl olduğunu, nitekim ondan önce de birçok rasûllerin gelip geçtiğini, annesinin de çok doğru bir kadın olduğunu, her ikisinin de yemek yediklerini ifade etmekte, “Bak, onlara delilleri nasıl açıklıyoruz; sonra bak ki nasıl da (gerçeklerden) çeviriliyorlar!?” diye uyarıda bulunduğunu dile getirmektedir.

Ardından, Hz. İsa’yı ilahlaştıranlar başta olmak üzere, bütün putperestlere hitaben “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra sizin için yarar ve zarara gücü yetmeyen şeylere mi tapıyorsunuz!’ Allah -evet yalnızca O- semî‘dir (her şeyi hakkıyla işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).” buyrulmakta, kitap ehline hitaben de şöyle seslenilmektedir: “De ki: Ey Kitap ehli! Dininizde haksız yere aşırı gitmeyin! Daha önceden sapmış olan, birçoklarını saptıran ve yolun doğrusundan uzaklaşan bir toplumun heva ve heveslerine uymayın!”

ı. Hz. İsa’nın ve Hz. Meryem’in Durumu

مَا الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ اِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَاُمُّهُ صِدّ۪يقَةٌ كَانَا يَاْكُلَانِ الطَّعَامَ اُنْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْاٰيَاتِ ثُمَّ انْظُرْ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Meryem oğlu Mesih (İsa) sadece bir elçidir. Onun öncesinden de elçiler elbette gelip geçmiştir. Annesi de çok doğru bir kadındır. Her ikisi de yemek yerlerdi. Bak, onlara delilleri nasıl açıklıyoruz; sonra bak ki nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!”

Âyettekiمَا الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ me’l-mesîhu’bnu meryeme ifadesi “Meryem oğlu Mesih değildir; اِلَّا رَسُولٌ illâ rasûlün istisnası “bir rasûlden/elçiden başka”; قَدْ خَلَتْ kad halet fiili “muhakkak ki geçmişti”; مِنْ قَبْلِهِ min kablihî ifadesi “ondan önce de”; الرُّسُلُ er-rusülü kelimesi “rasüller, elçiler”; وَاُمُّهُ ve ummuhû tamlaması “ve onun annesi”; صِدّ۪يقَةٌ sıddîkatün kelimesi “tasdik edici(dir), doğru(dur), doğrulayıcı(dır)”; كَانَا kânâ fiili “(o ikisi de şöyle) idiler”; يَاْكُلَانِ ye’külâni fiili “her ikisi de yerler(di)”; الطَّعَامَ et-ta‘âme kelimesi “yemek”; اُنْظُرْ unzur emri “bak”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; نُبَيِّنُ nübeyyinu fiili “açıklıyoruz; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; الْاٰيَاتِ el-âyâti kelimesi “âyetleri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; انْظُرْ unzur emri “bak”;اَنّٰى يُؤْفَكُونَ ennâ yü’fekûne ifadesi ise “nasıl da, nasıl oluyor da (haktan ve hakikatten) çevriliyorlar” demektir.

Burada Hz. İsa’nın ve annesinin birer beşer oluşu ile onlara anlatılan gerçeklerden nasıl ders almadıkları gündeme getirilmektedir.

1.مَا الْمَس۪يحُ ابْنُ مَرْيَمَ اِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ “Meryem oğlu Mesih (İsa) sadece bir elçidir. Onun öncesinden de elçiler elbette gelip geçmiştir.” Yüce Allah Hz. İsa’ya ilahlık yakıştıran hrıstiyanlara seslenmekte ve Hz. İsa’nın da tıpkı diğer elçiler gibi bir elçi olduğunu beyan etmektedir. Onunla ilgili kullanımlarda özellikle “Meryem’in oğlu” denmesinin sebebi Hz. İsa’nın “ilah”, “Allah’ın oğlu” ve “üçün üçüncüsü” olmadığını özellikle vurgulamaktır. Âyette tercih edilen beyanda مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanılması cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” bir anlam kazandırmakta, Hz. İsa’nın da sadece ve sadece bir rasûl yani “elçi” olduğu vurgulanmaktadır.

Yüce Allah hrıstiyanların kabullerinin tersine, ümmetin doğru bir peygamber inancına sahip olmasını sağlamak üzere Hz. İsa’nın insanüstü bir varlık değil, sadece ve sadece bir elçi olduğunu, nitekim kendisinden önce de nice elçilerin gelip geçtiğini, dahası dolaylı olarak onun da ölümlü olduğunu ve ölüp gideceğini muhataplarına öğretmek istemektedir. Bu gerçek, Hz. Peygamber’le ilgili bir bağlamda ancak her peygamberi ve her insanı ilgilendirecek şekilde Enbiyâ’ 21/34-35 ve Zümer 39/30’da açıkça dile getirilmektedir. Demek ki davamız risalet davası olmalıdır; peygamber ölse de davası elbette ölmeyecektir. Zira davanın asıl sahibi olan Yüce Allah Furkân 25/57’de de belirtildiği gibi ölümsüz gerçek tek diridir.

Âl-i İmrân 3/144’te de Hz. Peygamber’le ilgili olarak kullanılmış olan قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ “Ondan önce de rasüller/elçiler elbette gelip geçmiştir” ifadesinde isim zikredilmese de dolaylı olarak çok önemli bir mesaj daha verilmektedir. Buna göre, gökte olduğu, ölmediği ve âhir zamanda yeniden yeryüzüne ineceğine inanılan Hz. İsa’nın da tıpkı diğer peygamberler gibi öldüğü, ömrünü tamamlayarak öbür âleme göçen peygamberlerden birisi olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Bu kadar açık olan bir hakikat ortada dururken, Hz. İsa’nın bundan istisna edilmesini gerektirecek herhangi bir durum söz konusu değildir. Konuyla ilgili rivayetlerin de kabullerin de bu âyetin ışığında yeniden değerlendirilmesi gerektiği kanaatindeyiz.

Hz. İsa’nın tıpkı diğer peygamberler gibi bir beşer olduğu vurgusuyla ilgili olarak daha önce yorumladığımız Mâide 5/17’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki ‘Allah, Meryem oğlu Mesîh’tir’ diyenler kesinlikle kâfir olmuşlardır. De ki: Öyleyse (Allah), Meryem oğlu Mesîh’i, anasını ve yeryüzündekilerin hepsini imha etmek (öldürüp yok etmek) isterse Allah’a karşı kimin elinde bir şey var ki?! (O’na kim bir şeyle engel olabilecektir ki?!) Göklerde, yerde ve ikisi arasında ne varsa hepsinin hükümranlığı sadece Allah’a aittir. O dilediğini yaratır. Allah her şeye gücü yetendir.” Hz. İsa’nın diğer peygamberler gibi vefat ettikten sonra geride kalanlarla ilgili herhangi bir bilgisinin olmadığını dile getirdiği Mâide 5/117’de verilen bilgiler de çok önemlidir.

Yüce Allah Mesih eliyle ölüleri dirilttiği gibi Hz. Mûsâ’nın eliyle de asaya can verdiğini, onun ejderha gibi bir hal aldığını beyan etmekte, Hz. İsa’nın babasız doğmasıyla ilgili olarak daha önce ilk insan neslinin, yani Hz. Âdem’in de beşer olarak herhangi bir ana-baba olmadan dünyaya getirildiği vs. bilgiler vermekte,(13) Hz. İsa’nın beşer oluşuna dair özellikle bir bilinç vermek istemekte, doğru bir peygamber tasavvuru geliştirilmesini amaçlamaktadır.

2. وَاُمُّهُ صِدّ۪يقَةٌ كَانَا يَاْكُلَانِ الطَّعَامَ “Annesi de çok doğru bir kadındır. Her ikisi de yemek yerlerdi.” Yüce Allah Hz. İsa’nın bir beşer olduğunu vurgulamak üzere burada öncelikle annesine dikkat çekmektedir.

a) وَاُمُّهُ صِدّ۪يقَةٌ “Annesi de çok doğru bir kadındır.” Yüce Allah Hz. İsa’nın annesi Hz. Meryem’in صِدّ۪يقَة sıddîkatün yani özü-sözü, davranışları doğru ve son derece iffetli bir kadın olduğunu bildirmektedir. Onun صِدّ۪يقَة sıddîkatün “çok tasdik edici” oluşu mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve onun bu durumu hem gerçekleri gönülden ve şüphe içermeyecek şekilde tasdik ediciliğinde, doğruluğunda, sadakatinde, Yüce Allah’ı ve risalet öğretilerine iman edişinde hem de herhangi bir şekilde zinaya ve iffetsizliğine bulaşmadığı itirafındaki samimiyetinde aranmalıdır. Onun ilahi mesajları tasdik edici oluşu Tahrîm 66/12’de açıkça belirtilmektedir. Bu yönüyle de Hz. Meryem’in Nisâ’ 4/69’da belirtilen dört grup içerisindeki sıddîklar arasında bulunduğunu söylemek yanlış olmasa gerektir.

b) كَانَا يَاْكُلَانِ الطَّعَامَ “Her ikisi de yemek yerlerdi.” Yüce Allah Hz. İsa’nın ve annesi Hz. Meryem’in hiçbir şekilde ilahlık durumunun olmadığını ispat bağlamında, her ikisinin de tıpkı diğer insanlar gibi yemek yediklerini, beslendiklerini beyan etmekte, tabii ihtiyaçlarının bulunduğunu hatırlatmaktadır. Bu türden ihtiyaçları olanlar elbette ilah olamazlar.

Yüce Allah En‘âm 6/14 ve Tûr 52/57’te belirttiği üzere, kendisini doyurulmaya ihtiyacı olmayan, herkesi doyuran bir kudret olarak tanıtmakta, bu yönden de Hz. İsa’nın ve annesinin ilahlıkla hiçbir ilişkisinin olamayacağını ifade etmek istemektedir. İhlâs 112/2’de belirtildiği gibi O’nun es-samed oluşu da mahlûkata muhtaç olmamasını göstermektedir. En‘âm 6/101’de dile getirildiği üzere, Yüce Allah’ın hanımı olmadığı için çocuğunun da olamayacağı ilan edilmektedir. Bütün bunlar Yüce Allah’ın ilah olarak tekliğini vurgulamakta, diğer bütün mahlûkatın O’nun eseri olduğuna delalet etmekte, insanlara ilahlık payesi vermenin korkunç bir hata ve hakikattan sapma olacağını göstermektedir.

3. اُنْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْاٰيَاتِ ثُمَّ انْظُرْ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Bak, onlara delilleri nasıl açıklıyoruz; sonra bak ki nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!” Bu ifadede iki noktaya dikkat çekilmektedir:

a) اُنْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْاٰيَاتِ “Bak, onlara delilleri nasıl açıklıyoruz.” Yüce Allah Hz. İsa’yı ilahlaştıran hrıstiyanlar başta olmak üzere, inancında şirk ve küfür olanlara âyetlerini gayet net bir şekilde açıklamakta olduğunu, fakat yine de hakikatlardan sapıp yüz çevirdiklerini ifade etmektedir. Âyette iki kez kullanılan اُنْظُرْ unzur “bak” emri, muhatapların durumlarının ne kadar dikkat çekici olduğunu ve kendilerinden ibret alınması gerektiğini göstemeyi amaçlamış olabilir.

b) ثُمَّ انْظُرْ اَنّٰى يُؤْفَكُونَ “Sonra bak ki nasıl da (gerçeklerden) döndürülüyorlar!” Âyette geçen bu kınama ifadesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(14) geçmekte, muhatapların inkârcılar, müşrikler, yanlış inanç sahipleri ve münafıklar olduğu görülmektedir.

ı. Âyette geçen اَنّٰى يُؤْفَكُونَ ifadesi “(Hayret!) Nasıl oluyor da (gerçeklerden) çevriliyorlar!” şeklinde de tercüme dilebilir. Buradaki اَنّٰى ennâ edatı “nasıl da”, “hangi sebepten dolayı” gibi anlamlar vermektedir. Bu edatın “hayret” manası da elbette vardır ve burada o mana da hesaba katılmalıdır: “(Hayret ki ne hayret!) Nasıl oluyor da (nasıl da gerçeklerden) çevriliyorlar!”

ıı. “Yalanlamak” anlamına gelen e-f-k/ifk kökünden türetilen يُؤْفَكُونَ yü’fekûne fiili “yalanlamak” manasında yorumlanmaktadır. Bu kelimenin “döndürülmek” manası da vardır.(15) Bu durumda cümleye, “nasıl oluyor da tevhidden şirke döndürülüyorlar!” manası verilebilir. Buradaki يُؤْفَكُونَ yü’fekûne edilgen fiili “iftira atmak” şeklindeki asıl manasına uygun olarak, “nasıl da iftiraya uğratılıyor, iftiraya kurban ediliyorlar” şeklinde de anlaşılabilir. Yûnus 10/31’de “gökten ve yerden size kim rızık veriyor” diye onlara sorulduğunda “Allah rızıklandırıyor” cevabını verecekleri beyan edilmektedir. Bu itirafa rağmen, nasıl oluyor da hakikati kabulden döndürüldükleri, gerçeklerden savruldukları ve Allah’a kulluktan ayrılıp şirke bulaştıkları soruya konu edinilmekte, “hayret ki ne hayret” manası kast edilmektedir.

4. Hz. İsa ile ilgili olarak verilen bu geniş bilgilerdeki amaç Müslümanları uyarmaktır ki Hz. Peygamber’in bu konuda şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “hrıstiyanların Hz. İsa’yı yücelttiği gibi siz de beni yüceltmeyin! Allah’ın kulu ve elçisi deyin.”(16) Peygamberleri ve elbette Hz. Peygamber’i doğru anlayıp onu doğru takip edebilen yiğitlere selam olsun.

ıı. Putperestliğin Saçmalığı

قُلْ اَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَاللّٰهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra sizin için yarar ve zarara gücü yetmeyen şeylere mi tapıyorsunuz!’ Allah -evet yalnızca O- semî‘dir (her şeyi hakkıyla işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اَتَعْبُدُونَ e ta‘büdûne sorusu “kulluk mu ediyorsunuz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مَا لَا يَمْلِكُ mâ lâ yemlikü ifadesi “sahip olmaz, sahip olmayacak şeylere”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; ضَرًّا darran kelimesi “hiçbir zarar vermeye”; وَلَا نَفْعًا ve lâ nef‘an ifadesi “ve yarar vermeye de”; وَاللّٰهُ هُوَ vallâhu hüve ifadesi “Allah’tır, sadece O’dur”; السَّم۪يعُ es-semî‘u kelimesi “işiten(dir)”; الْعَل۪يمُ el-‘alîmu kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada hrıstiyanlar özelinden hareketle bütün putperestlerin yanlış yolda olduğu, putların güçsüz varlıklardan ibaret halleri ile Yüce Allah’ın her şeyi işitip bildiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا “De ki: ‘Allah’ın peşi sıra sizin için yarar ve zarara gücü yetmeyen şeylere mi tapıyorsunuz!” Yüce Allah Hz. İsa ile annesi Hz. Meryem hakkında “ifrat” denecek düzeyde bir algıya ve kabule sahip olan hrıstiyanların özelinden hareketle bütün putperestlere seslenmesini Hz. Peygamber’e emretmekte ve Allah’ın peşi sıra kendilerine dünya hayatlarında hiçbir zararı ve mahşerdeki yargılamada yararı dokunamayacak olan şeylere kulluk edilmesini eleştirmektedir.(17) Esasında “Onlara kulluk mu ediyorsunuz?” demek “onlara asla ve asla kulluk etmeyin” manasında bir buyruktur.

Âyetin başındaki hemze şeklindeki soru edatı cevap beklemek için değil, yapılanın yanlış olduğunu ortaya koymak için getirilmiş bir edattır. Ölüp giden veya Yüce Allah’ın katında herhangi bir konuma sahip olamayacağı kesin olan putların muhataplara hiçbir kârının ve zararının olamayacağı belirtilerek, purtperest bir inancın insanları ne duruma düşürdüğüne dikkat çekilmektedir. Bu arada âyette yer alan hatta konuyla ilgili bütün âyetlerde kullanılan دُونِ اللّٰهِ dûnillâhi ifadesi muhataplar müşrik olduğu için “Allah’tan başka”, “Allah’ın dışında” manasının yanında “Allah’ın peşi sıra” anlamında yorumlanmalıdır. Çünkü şirkte Allah inancı vardır ve Allah’a ortak koşulduğu niçin bu durumdakilere “müşrik” denmektedir.

Yüce Allah’ın dışında veya O’nun peşi sıra tapınılan putların kendilerine veya başkalarına yönelik hiçbir zararı gideremeyecekleri ve menfaatleri bağlamında hiçbir yarar sağlayamayacaklarıyla ilgili çeşitli âyetler(18) Kur’ân’da zikredilmektedir. Putların, başkalarına yönelik bir faaliyet ortaya koyamayacakları gibi, bizzat kendileri için herhangi bir zararı defedemeyecekleri ve hiçbir yararı da celbedemeyecekleri beyan edilmektedir. Kendisine faydası olmayanın başkasına yarar sağlayabileceği kabul edilebilir bir şey değildir.

Âyette yer alan مَا mâ edatı aslında cansız varlıklar için kullanılan bir edat olmasına rağmen, bazen canlı-cansız her şey için de kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette konu Hz. İsa ve annesi Hz. Meryem olduğu için, onların yaşadığı dönemde kendilerine, sonrasında ise onlara ait olarak yapılan resim, heykel vs. nesnelere ya da onları manen zihninde hazır kabul eden kişilerin algılarına da burada gönderme yapıldığını, مَا mâ edatının bütün canlı-cansız putları içerdiğini söylemek durumundayız.

2. وَاللّٰهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Allah -evet yalnızca O- semî‘dir (her şeyi hakkıyla işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi hakkıyla bilendir).” Yüce Allah السَّم۪يع es-semî‘ yani “gerçek manada her şeyi işiten” ve الْعَل۪يم el-‘alîm yani “gerçek manada her şeyi bilen” sıfatlarını kullanarak, kimlerin hangi davranışı niçin yaptığını bildiğini, kimlerin gizli ve aşikâr neler söylediğini işittiğini haber vermektedir. Bu arada âyette kullanılan ve hasr/kasr denen “vurgulu” ifadelerden birisi olan هُوَ huve fasıl zamiri gereği, bunu O’nun gibi yapabilecek başka hiçbir kimsenin olamayacağını vurgulu bir şekilde ortaya koymaktadır.

ııı. Kitap Ehlinin Aşırılığa Düşmemesi Uyarısı

قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوٓا اَهْوَآءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَاَضَلُّوا كَث۪يرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَآءِ السَّب۪يلِ “De ki: Ey Kitap ehli! Haksız olarak dininizde aşırıya kaçmayın! Daha önceden sapmış olan, birçoğunu saptıran ve yolun doğrusundan uzaklaşan bir toplumun heveslerine uymayın!”

Âyetteki قُلْ kul “emri “de ki”; يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ yâ ehle’l-kitâbi hitabı “ey kitap ehli”; لَا تَغْلُوا lâ tağlû emri “aşırı gitmeyin”; ف۪ي د۪ينِكُمْ fî dîniküm ifadesi “dininiz hakkında”; غَيْرَ الْحَقِّ ğayra’l-hakkı ifadesi “haksız yere”; وَلَا تَتَّبِعُوا ve lâ tettebi‘û emri “ve uymayın, tabi olmayın”; اَهْوَآءَ قَوْمٍ ehvâe kavmin tamlaması “(şu) kavmin heveslerine”; قَدْ ضَلُّوا kad dallû fiili “muhakkak ki sapmışlardı”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَاَضَلُّوا ve edallû fiili “ve saptırmışlardı”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çoklarını”; وَضَلُّوا ve dallû fiili “ve sapmışlardı”; عَنْ سَوَآءِ السَّب۪يلِ ‘an sevâi’s-sebîli ifadesi ise “dosdoğru yoldan” demektir.

Burada kitap ehline hitap edilerek aşırılıktan kaçınmaları ve sapkınların heva ve heveslerine uymamaları gerektiğine dair uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَآ اَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا ف۪ي د۪ينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ “De ki: Ey Kitap ehli! Haksız olarak dininizde aşırıya kaçmayın!” Yüce Allah hrıstiyanlarla ilgili uyarılarda bulunduktan sonra, bu âyette sözü kitap ehliyle ilgili genel bir uyarıya getirmekte, din adına aşırılıktan kaçınmaları gerektiğini bildirmektedir. Yüce Allah hrıstiyanlara yönelik hitabına “ey kitap ehli, dininiz hakkında aşırı gitmeyin” diye başlamaktadır ki maksat yahudilerin küçültücü, alaycılığa konu edindikleri, annesine iftira atarak nesebini dile doladıkları Hz. İsa’yı bu defa insan olmaktan ilah olmaya çeviren hrıstiyanların Hz. İsa’yı “ilah görme”, onu “Yüce Allah’ın oğlu” sanma veya “üçün üçüncüsü” görmek şeklindeki kabullerini terk etmelerini sağlamak istemektedir.

“Dinde aşırıya kaçılmaması”yla ilgili bir başka uyarı da yine kitap ehline yönelik olarak Nisâ’ 4/171’de şu şekilde zikredilmektedir: “Ey kitap ehli! Dininizde aşırı gitmeyin ve Allah hakkında, gerçekten başkasını söylemeyin. Meryem’in oğlu İsa Mesîh, ancak ve ancak Allah’ın rasûlüdür; (o) Allah’ın, Meryem’e ulaştırdığı (kün: ol) kelimesi(nin eseri)dir; O’ndan bir ruhtur. Şu halde Allah’a ve rasüllerine iman edin. ‘(İlah) üçtür’ demeyin; sizin için hayırlı olmak üzere bundan vazgeçin. Sadece ve sadece Allah bir tek ilahtır. O, çocuk sahibi olmaktan münezzehtir. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece O’nundur. Vekîl (güven kaynağı ve makamı) olarak Allah yeter.”

Kur’ân’da sadece bu iki âyette geçen لَا تَغْلُوا lâ tağlû emri “aşırıya gitmeyin”, “taşkınlık yapmayın”, “haddi, sınırı aşmayın” gibi anlamlar içermekte, makul olanı geçmemekle ilgili mesaj vermektedir. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan غَيْرَ الْحَقِّ ğayra’l-hakkı ifadesi bu türden kabullerin ve uygulamaların hepsinin haksız olduğunu ortaya koymakta, doğru olanın ise Yüce Allah’ın bildirdiğinden ibaret olduğunu göstermektedir.

Sözün özü şudur: yahudiler “tefrit” yaparak yani Hz. Meryem üzerinden Hz. İsa’ya gayrı meşru çocuk muamalesi göstererek onu küçültmeye çalışırken, hrıstiyanlar da “ifrat”a kaçarak onu ilahlaştırma yanlışını işlemişlerdi. Tabir caizse, yahudiler “tefrit”te, yani itibarsızlaştırmada, hrıstiyanlar ise “ifrat”ta yani aşırı abartma ve yüceltmede bulunuyorlardı. Kur’ân “ifrat”ı ve “tefrit”i reddedip “itidal”i yani olması gereken “orta yolu” getirip tanıtmakta ve muhataplarının da bunu benimsemelerini istemektedir.

2. وَلَا تَتَّبِعُوٓا اَهْوَآءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَاَضَلُّوا كَث۪يرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَآءِ السَّب۪يلِ “Daha önceden sapmış olan, birçoğunu saptıran ve yolun doğrusundan uzaklaşan bir toplumun heveslerine uymayın!” Yüce Allah kitap ehline seslenmeye devam etmekte, dinde aşırı gitmemeleri uyarısından sonra, bu defa hak ve hakikattan kendileri sapan, pek çok insanı saptırmış olan, böylece yolun doğrusundan kendileri ayrılan herhangi bir topluluğun heva ve heveslerine tâbi olmamaları gerektiğini onlara özellikle tenbihlemektedir. Burada bağlam gereği kendileri gibi olunmaması istenen sapkınların Hz. İsa’ya ilahlık payesi veren hrıstiyan din önderleri veya kitap ehlinin reisleri olduğu ifade edilmektedir.(19) Ancak mesajı genele taşıdığımızda maksadın heva ve heveslerine uyarak kendileri sapan ve başkalarını da saptırıp hak yoldan ayrılan herkes olduğunu belirtmek yanlış olmasa gerektir; çünkü âyette özel olarak herhangi bir grubun adı verilmemektedir.

a) Kur’ân’da 10 yerde(20) geçen هَوٰى/الْهَوٰى hevâ/el-hevâ tekil kelimeleri ile 17 kez(21) çoğul geçen اَهْوَآء ehvâ’ kelimesi sürekli olarak olumsuz bir içerikte gelmekte ve muhataplar heva ve heveslerine uymamaları noktasında uyarılmaktadır. Yüce Allah bu çerçevede Hz. Dâvûd’u da bilgilendirmekte ve adaletle hükmedebilmek için heva ve hevese uymamak gerektiğini Sâd 38/26’da kendisine şu şekilde bildirmektedir: “Ey Dâvûd! Biz seni yeryüzünde halife yaptık. O halde insanlar arasında adaletle hükmet! Hevâ ve hevese uyma, sonra seni Allah’ın yolundan saptırır. Doğrusu Allah’ın yolundan sapanlara, hesap gününü unutmalarına karşılık çetin bir azap vardır.”

Eğer böyle bir yanlışlık yapılırsa, yani hevâ ve hevese kapılarak hüküm verilirse veya heva ve heveslere uyarak hareket edilirse bunun sonucunun felaket olacağı, sahiplerini haktan ve hakikattan saptıracağı beyan edilmektedir. En‘âm 6/116’da da belirtildiği üzere, eğer yeryüzündekilerin çoğunluğuna itaat edilirse insanların Allah yolundan saptırılmış olacağı haber verilmekte ve bundan sakınılması gerektiği ifade edilmektedir. Dahası Necm 53/3’te dile getiirldiği üzere, Yüce Allah vahiy adına Hz. Peygamber’in söylediklerine itibar etmeyen Mekkeli müşriklere seslenmekte ve onun vahiyle ilgili olarak hiçbir şekilde hevâ ve hevesinden konuşmadığını beyan ederek vahyini sahiplenmektedir. Din adına vahiy dışındaki sunumların bir anlamda heva ve heves olacağı zımnen ortaya konulmuş olmaktadır.

b) Eğer yöneticiler hevâ ve heveslerine uyarlarsa bunun sonucunda Allah yolundan saptırılmış olmak kaçınılmaz bir son olarak tanıtılmaktadır. Bu bilgi Rabbimizden geldiğine göre, demek ki insanlar arzularının kurbanı olurlarsa sonuçta felaketi yaşayacaklarını bilmelidirler. Hevâ denen şey Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiği fücûr özelliğinin değişik bir ifadesidir. İşte insanoğlu fıtratına yerleştirilen takvâyı değil de fücûru tercih ederse, bu yanlış tercih, sahibini Yüce Allah’tan ve O’nun dosdoğru yolundan ayrı düşürecektir. Rabbimiz önce uyarmakta, ardından da uyarıya dikkat etmemenin faturasının ağır geleceğini açıkça bildirmektedir.

Yüce Allah heva ve heveslere uyanlara tâbi olunmaması gerektiğini beyan ettikten sonra, aksi bir davranış ortaya koyanların yani heva ve heveslerine uyanların önce kendilerinin sapacağını bildirmekte, bunda ısrar edenlerin başkalarını da saptıracaklarını haber vermekte, sonuçta sapanların da saptıranların da dosdoğru yoldan sapacaklarını uyarmaktadır. Nitekim Sâd 38/26’da Hz. Dâvûd’a yönelik uyarıda da eğer heva ve hevesine uyarsa kendisinin Yüce Allah’ın yolundan sapmış olacağı bildirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 407.
• 2 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 46’da 45. not (Suyûtî, el-İtkân, II, 952’den naklen).
• 3 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 4 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9
• 5 - Bakara 2/270; Âl-i İmrân 3/52, 192; Mâide 5/72; Tevbe 9/100, 117; Saff 61/14; Nûh 71/25.
  • Bakara 2/270 Âl-i İmrân 3/52 Âl-i İmrân 3/192 Mâide 5/72 Tevbe 9/100 Tevbe 9/117 Saff 61/14 Nûh 71/25
• 6 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 7 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 8 - Mâide 5/116.
  • Mâide 5/116
• 9 - Mücâdile 58/7.
  • Mücâdele 58/7
• 10 - Râzî, age., XII, 60.
• 11 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18; Nisâ’ 4/87; En‘âm 6/102, 106; A‘râf 7/158; Tevbe 9/31, 129; Hûd 11/14; Ra‘d 13/30; Nahl 16/2; Tâhâ 20/8, 98; Mü’minûn 23/116; Neml 27/26; Kasas 28/70, 88; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Dühân 44/8; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 12 - Bakara 2/163, 255; Âl-i İmrân 3/2, 6, 18, 62; Nisâ’ 4/87, 171; Mâide 5/73; En‘âm 6/19, 46, 102, 106; A‘râf 7/59, 65, 73, 85, 140, 158; Tevbe 9/31, 129; Yûnus 10/90; Hûd 11/14, 50, 61, 84; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/52; Nahl 16/2, 22, 51; İsrâ’ 17/22, 39, 42; Kehf 18/14, 110; Tâhâ 20/8, 14, 98; Enbiyâ’ 21/21, 22, 24, 25, 43, 87, 99, 108; Hacc 22/34; Mü’minûn 23/23, 32, 116, 117; Furkân 25/25/68; Şu‘arâ’ 26/213; Neml 27/26, 60, 61, 62, 63, 64; Kasas 28/70, 71, 72, 88; ‘Ankebût 29/46; Fâtır 35/3; Zümer 39/6; Mü’min 40/3, 62, 65; Fussılet 41/6; Zuhruf 43/45, 84; Dühân 44/8; Ahkâf 46/28; Muhammed 47/19; Kâf 50/26; Zâriyât 51/51; Tûr 52/43; Haşr 59/22, 23; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9.
  • Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Nisâ 4/87 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Hûd 11/14 Ra‘d 13/30 Nahl 16/2 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/98 Mü'minûn 23/116 Neml 27/26 Kasas 28/70 Kasas 28/88 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Duhân 44/8 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Bakara 2/163 Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Âl-i İmrân 3/6 Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/62 Nisâ 4/87 Nisâ 4/171 Mâide 5/73 En‘âm 6/19 En‘âm 6/46 En‘âm 6/102 En‘âm 6/106 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 A‘râf 7/140 A‘râf 7/158 Tevbe 9/31 Tevbe 9/129 Yûnus 10/90 Hûd 11/14 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/52 Nahl 16/2 Nahl 16/22 Nahl 16/51 İsrâ 17/22 İsrâ 17/39 İsrâ 17/42 Kehf 18/14 Kehf 18/110 Tâhâ 20/8 Tâhâ 20/14 Tâhâ 20/98 Enbiyâ 21/21 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/24 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/87 Enbiyâ 21/99 Enbiyâ 21/108 Hacc 22/34 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Mü'minûn 23/116 Mü'minûn 23/117 Bakara 2/163 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Şu‘arâ 26/213 Neml 27/26 Neml 27/60 Neml 27/61 Neml 27/62 Neml 27/63 Neml 27/64 Kasas 28/70 Kasas 28/71 Kasas 28/72 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/46 Fâtır 35/3 Zümer 39/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/62 Mü'min 40/65 Fussilet 41/6 Zuhruf 43/45 Zuhruf 43/84 Duhân 44/8 Ahkâf 46/28 Muhammed 47/19 Kâf 50/26 Zâriyât 51/51 Tûr 52/43 Haşr 59/22 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9
• 13 - Râzî, age., XII, 61; Yazır, age., III, 315.
• 14 - Mâide 5/75; En‘âm 6/95; Tevbe 9/30; Yûnus 10/34; ‘Ankebût 29/61; Rûm 30/55; Fâtır 35/3; Mü’min 40/62; Zuhruf 43/87; Münâfikûn 63/4.
  • Mâide 5/75 En‘âm 6/95 Tevbe 9/30 Yûnus 10/34 ‘Ankebût 29/61 Rûm 30/55 Fâtır 35/3 Mü'min 40/62 Zuhruf 43/87 Münâfikûn 63/4
• 15 - Semerkandî, age., I, 409; Taberî, age., VI, 315; Zemahşerî, age., I, 651; Râzî, age., XXVI, 4.
• 16 - Buhârî, Enbiyâ’, 48.
• 17 - Semerkandî, age., I, 410.
• 18 - Mâide 5/76; A‘râf 7/192, 197; Yûnus 10/18, 106; Ra‘d 13/16; Nahl 16/73; İsrâ’ 17/56; Tâhâ 20/89; Enbiyâ’ 21/43, 66; Hacc 22/12; Furkân 25/3; ‘Ankebût 29/17; Sebe’ 34/22, 42; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/23, 75; Zümer 39/38.
  • Mâide 5/76 A‘râf 7/192 A‘râf 7/197 Yûnus 10/18 Yûnus 10/106 Ra‘d 13/16 Nahl 16/73 İsrâ 17/56 Tâhâ 20/89 Enbiyâ 21/43 Enbiyâ 21/66 Hacc 22/12 Furkân 25/3 ‘Ankebût 29/17 Sebe' 34/22 Sebe' 34/42 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/23 Yâsîn 36/75 Zümer 39/38
• 19 - Semerkandî, age., I, 410; Taberî, age., VI, 316; Zemahşerî, age., I, 652.
• 20 - Nisâ’ 4/135; A‘râf 7/176; Kehf 18/28; Tâhâ 20/16; Furkân 25/43; Kasas 28/50; Sâd 38/26; Câsiye 45/23; Necm 53/3; Nâzi‘ât 79/40. 21 - Bakara 2/120, 145; Mâide 5/48, 49, 56, 77; En‘âm 6/119, 150; Ra‘d 13/37; Mü’minûn 23/71; Kasas 28/50; Rûm 30/29; Şûrâ 42/15; Câsiye 45/18; Muhammed 47/14, 16; Kamer 54/3.
  • Nisâ 4/135 A‘râf 7/176 Kehf 18/28 Tâhâ 20/16 Furkân 25/43 Kasas 28/50 Sâd 38/26 Câsiye 45/23 Necm 53/3 Nâzi‘ât 79/40 Bakara 2/120 Bakara 2/145 Mâide 5/48 Mâide 5/49 Mâide 5/56 Mâide 5/77 En‘âm 6/119 En‘âm 6/150 Ra‘d 13/37 Mü'minûn 23/71 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Şûrâ 42/15 Câsiye 45/18 Muhammed 47/14 Muhammed 47/16 Kamer 54/3